HISTORYCZNE BITWY

BOGUSAW

BRODECKI

SZYPKA I PLEWNA
1877
Wydawnictwo Ministerstwa O b r o n y N a r o d o w e j W a r s z a w a 1986

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kpkiewicz Ilustracj na obwolucie projektowa: Konstanty M. Sopoko Redaktor: Barbara Warycha Redaktor kartograficzny: Edward Gatuszewski Redaktor techniczny: Grayna Woniak

Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1986. Wydanie I

ISBN 83-11-07229-9

Nauczycielce mojej Annie u k o w s k i e j

ZAMIAST WSTPU

Kozak Prokofij Melechow wrci do chutoru z wojny tureckiej..." takie sowa widniej na pierwszej stronie Cichego Donu Michaa Szoochowa. Ile. z polskich czytelnikw wielkiej epopei zastanawia si, jak wojn mia na myli Szoochow tutaj i w kilku jeszcze fragmentach swego dziea, zwaszcza wtedy, gdy dziadek Grisza.'a wspomina bitw pod Plewn i ordynansowanie u gen. Hurki? Bez obawy popenienia bdu mona stwierdzi, e raczej niewielu. Wspczeni Polacy jed do Bugarii i w ogle na Bakany, ale ich wiedza o przeszoci zwiedzanych krajw jest, mimo postpw, cigle powierzchowna. A przecie kiedy byo inaczej. Wielk poczytnoci cieszyy si powieci Tomasza Teodora Jea, powicone dziejom Sowian bakaskich, ukazyway si artykuy w prasie codziennej i czasopismach specjalistycznych, spoeczestwo polskie chono wieci z pwyspu... Byo to jednak dawno, jeszcze pod zaborami, gdy ciko dowiadczony przez los nard polski wspczu uciskanym pobratymcom poudniowosowiaskim. Co prawda dorany interes polityczny czy Polakw raczej z ciemic owych Sowian Turcj, ale to ju inna sprawa. Na Szypce (Przecz Szypczeska) i wok Plewny 1 roze1 Przecz Szypczesk zwie si w pimiennictwie polskim rwnie Szypkisk, tu jednak pozostaniemy przy pierwszej nazwie, najczs'ciej za bdziemy stosowa uproszczon nazw Szypka, przyjt w historiografii. W wypadku; gdy bdzie chodzio o wie lub gr Szypka, zostanie to

gray si przeomowe bitwy wojny rosyjsko-tureckiej lat 18771878. Jej wynikiem byo wyzwolenie narodw poudniowosowiaskich spod jarzma osmaskiego, co polski historyk nazywa jednym z najwaniejszych wydarze czy raczej zespow wydarze w dziejach Europy" 2 . Dlatego zespow, gdy wojna stanowia jedynie ostatni akord cigncego si od 1875 r. kryzysu midzynarodowego, kiedy to narosy napicia zwizane z tzw. kwesti wschodni. Przez pojcie to rozumiemy, okrelajc rzecz najbardziej lapidarnie, walk midzy mocarstwami o sched po sabncym, anachronicznym, feudalnym imperium osmaskim. Ziemie tego imperium chciaa obj swymi wpywami Rosja, przeciwstawiay si temu inne mocarstwa. Byoby jednak uproszczeniem problemu ograniczanie go do przetargw midzymocarstwowych. Wraz ze sabniciem Turcji coraz wyraniej przejawiay si aspiracje wyzwolecze zamieszkujcych Bakany narodw. Wanie w wyniku rosyjskiego zwycistwa w wojnie trzy kraje: Rumunia, Serbia, Czarnogra, uzyskay midzynarodow akceptacj swej suwerennoci. Rwnie istotnym osigniciem byo utworzenie pastwa bugarskiego, co prawda w ksztacie terytorialnym nie speniajcym nadziei narodu i o pewnej jeszcze zalenoci od Turcji, ale zerwanie tych wizw byo tylko kwesti czasu. Efekty wojny miay wic dla sprawy wyzwolenia narodw bakaskich znaczenie epokowe, nieporwnywalne z wszelkimi dotychczasowymi czstkowymi zdobyczami. Dla zrozumienia przebiegu wydarze musimy jednak w tym miejscu cofn si nieco w czasie. Aby lepiej zrozumie, czym by ucisk turecki, zacytujmy opinie historykw: Rzdy tureckie byy cikie; ludno chrzecijaska, nazywana pogardliwie raj (trzoda), traktowana bya jako wasno zdobywcw; wiara chrzecijaska, chocia tolerowana przez Turkw, cierpiaa ponienie...
zaznaczone. Nazwa Plewna waciwie miasto po bugarsku nazywa si Plewen zostaa powszechnie przyjta .za historiografi rosyjsk (patrz aneks: Sownik nazw geograficznych). 2 L. B a z y 1 o w, Rocznica wolnoci, Pamitnik Sowiaski", t. XXVII, 1977.

Podbj by katastrof dla warstw wyszych, ktre tracc majtki, godnoci i wadz albo wyginy, albo wyemigroway, albo wreszcie... przyjy islam" . Wspczesny badacz dziejw Rosji i Bakanw dodaje: ycie Sowian pod obcym panowaniem byo niezwykle cikie, byo w caych dugich okresach nie do zniesienia, w kadej dziedzinie ycia splatao si z niemoliwymi wprost do pokonania trudnociami. Odbijay si one szczeglnie drastycznie take w sferze zagadnie kulturalnych, i to rozumianej w sensie jak najszerszym, bo nawet groby wynarodowienia nie mona uwaa za iluzj. Wszystkie zakusy ciemiycieli... rozbijay si jednak jak o niewzruszon ska o postaw ludu, ktry... nigdy nie godzi si z obcym panowaniem, niejednokrotnie zrywa si do buntw i powsta" 4 . Powstania te doprowadziy do okrelonych wynikw. W drugiej poowie XIX wieku istniao ju niepodlege pastwo greckie, faktyczn niezalenoci cieszy si trudno dostpny, grski kraik Czarnogra, podobny status uzyskaa Serbia. Ksistwa naddunajskie poczyy si w jedno pastwo Rumuni. Dalej jednak przewaajcy obszar Pwyspu Bakaskiego pozostawa pod osmaskim wadaniem, dalej cierpia w niewoli nard bugarski. W 1875 r. powstanie chrzecijaskiej ludnoci Hercegowiny przeciwko Turkom uruchomio mechanizm zdarze, ktre w efekcie miay zmieni map polityczn Bakanw. Spiskowcy bugarscy na wie o tym powstaniu zdecydowali si na rozpraw z Turkami. Do Stambuu udaa si grupa ludzi z zamiarem podpalenia miasta. Wprawdzie prba buntu nie powioda si wywoujc kryzys w kierownictwie ruchu niepodlegociowego, ale nie zahamowao to przygotowa do nastpnego zrywu, wyznaczonego na rok 1876. Tym razem spiskowcy podzielili kraj na cztery okrgi, w ktrych jednoczenie miay wybuchn walki. Znowu kulay przygotowania; tylko w okrgu poudniowym, obej3 L. W i d e r s z a l , Ruchy wolnociowe na Bakanach, wyd. II, Warszawa 1947, s. 5. 4 B a z y 1 o w, op.cit.

mujcym dolin Maricy, wcignito do sprzysienia wielu chopw. Dlatego te jedynie w tym okrgu wyznaczone na maj (kwiecie starego stylu) powstanie miao szanse powodzenia. Powstacy zdobyli tu dwa wiksze orodki miejskie Panagiuriszte i Kopriwsztic, oraz wiele wsi po obu brzegach Maricy. Po kilkunastu dniach Turcy opanowali sytuacj, resztki oddziaw powstaczych schroniy si w grach. Turcy mcili si okrutnie na bezbronnej ludnoci, na przykad w Bataku baszybuzucy (nieregularne wojska ochotnikw muzumaskich) dokonali rzezi okoo 5 tys. osb, gwnie kobiet i dzieci. Ogem w czasie powstania kwietniowego wymordowano okoo 30 tys. chrzecijan. W innych okrgach rewolucyjnych w zasadzie nie doszo do otwartych walk. Jeszcze tylko Christo Botew, poeta i rewolucjonista, na wie o powstaniu wyruszy na czele zbrojnej grupy z rumuskiego miasta Giurgiu, ale w okolicach Wracy znalaz mier, a jego oddzia rozproszy si. Tak upado powstanie kwietniowe wskutek niedocigni organizacyjnych, obojtnoci nieufnych mas chopskich i wrogoci czorbadych (wsppracujcych z Turkami bogaczy). Zakoczyo si klsk militarn, ale jego znaczenie moralne dla narodu bugarskiego byo ogromne. Krwawe stumienie powstania, poczone z terrorem i bezprawiem, zwrcio przeciwko Turcji oburzon opini publiczn Europy. Pocztkowe informacje o mordach i gwatach, podawane przez pras rosyjsk, mg premier Anglii Beniamin Disraeli, znany turkofil, dezawuowa jako wymysy propagandy carskiej, wkrtce jednak jak rakiety rozwiedajce zalegajce ciemnoci" ukazay si relacje korespondenta wojennego January'ego Mac Gahana na amach poczytnego Daily News": O dowody pytacie? O dokumentacj? I po c, w jakim celu mam bez koca nagromadza okropiestwa? Jeli z punktu, przy rozpoczciu bada, przekonuj si, e spalono szedziesit do siedemdziesiciu wsi i miasteczek, e okoo pitnastu tysicy istot ludzkich zabito, i to przewanie kobiet i dzieci, to o czym tu dalej mwi? Kiedy dochodz staszliwe szczegy o gwaceniu kobiet, o noszeniu na bagnetach przebitych niemowlt i kiedy zbiera si setki innych danych bynaj-

mniej nie od Bugarw, a po konsulatach pastw obcych, od niemieckich obsug kolejowych, od Grekw, Ormian, duchowiestwa, a nawet od samych Turkw, to po jakie tu dowody siga dalej?" 5 Korespondencje te wzbudziy oburzenie opinii publicznej, protesty opublikowali najwybitniejsi pisarze (Hugo, Dostojewski), a obrocy Turkw zmuszeni byli zamilkn. Najwikszy odzew okropnoci bakaskie wywoay w Rosji. Naley zaznaczy, e bliskie i przyjazne stosunki midzy Rosjanami a Sowianami bakaskimi nie zostay nawizane dopiero w XIX wieku. Sytuacja w europejskich prowincjach Turcji od dawna wpywaa na ksztatowanie si polityki zagranicznej caratu. Jak w adnym innym jednak stuleciu problemy Rosji i Bakanw wydaway si by splecione ze sob, a rozwj wydarze na pwyspie znajdowa odbicie w polityce, kulturze, procesach spoecznych monarchii Romanoww. Minione stulecia poczyy Rosjan i Sowian bakaskich nimi rozmaitych kontaktw, przede wszystkim kulturalnych. Jakie byy przyczyny tej sympatii? Przynaleno do wielkiej rodziny ludw sowiaskich" nie tumaczy dostatecznie bliskich wizi kulturalnych i wzajemnego przyjaznego stosunku Rosjan i Bugarw czy Rosjan i Serbw. Zacztkw tych wizi naley szuka jeszcze w czasach, gdy wymienione narody tworzyy dopiero sw pastwowo i gdy wchodziy w orbit chrzecijastwa w jego prawosawnym wydaniu oraz zwizanej z nim kultury bizantyjskiej. Wielu dostojnikw kocielnych, wielu misjonarzy na ziemiach ruskich rekrutowao si spord wzgldnie bliskich im jzykowo Sowian bakaskich. Sytuacja taka przetrwaa kilka redniowiecznych stuleci. Nieszczcia, jakie spady nastpnie na wymienione narody niszczce najazdy tatarskie na Ru i dugoletnia niewola turecka Sowian bakaskich zahamoway proces zacieniania stosunkw, ale nie zdoay cakowicie go powstrzyma. Zmieni si tylko charakter tych kontaktw, ich kierunkowo". O ile przedtem Ru czerpaa obficie z bogactwa bizantyjskiej kultury, teraz stron zabiegajc
5

Wg: M.

Wakowicz,

Wojna i piro, Warszawa 1974, s. 212.

stali si, w miar umacniania pastwa moskiewskiego, poudniowi Sowianie. Ju od koca XVI w. pieszyli do prawosawnej Moskwy wysacy chrzecijan tureckich proszc o jamun dla cerkwi i monasterw czy o pomoc zbrojn przeciw sutanowi" 6 . Proces ten uleg intensyfikacji w XVII i XVIII stuleciu, w miar zwycistw, jakie pastwo carw odnosio nad Turkami, i rozwijania rosyjskiej ekspansji w rejonie Morza Czarnego. Kler prawosawny propagowa sympati do Rosji gwnie ze wzgldu na blisko religijn, i ten wzgld w XVIII wieku by jeszcze dominujcy, stopniowo jednak najwiksze znaczenie zdobywaa idea solidarnoci sowiaskiej. Dyplomacja petersburska czsto szermowaa hasami pomocy dla chrzecijan i pobratymcw na Bakanach, ukrywajc w ten sposb rzeczywist ekspansjonistyczn polityk pastwa carskiego. Nie oznacza to, oczywicie, e polityka rosyjska nie miaa adnych bezporednich pozytywnych skutkw dla narodw bakaskich. Na wyszych uczelniach rosyjskich trway badania powicone historii poszczeglnych narodw sowiaskich, a wadze carskie w swoim interesie chtnie widziay w murach tyche uczelni studentw z Bugarii i z innych ziem bakaskich. W 1858 r. powsta w Moskwie pierwszy Sowiaski Komitet Dobroczynny, w latach szedziesitych nastpne w Petersburgu, Kijowie i Odessie z oglnym programem pomocy dla emigracji bugarskiej. Finansoway one nauk modych Bugarw na uczelniach rosyjskich i udzielay pomocy w wyposaaniu cerkwi. Postpowe krgi spoeczestwa rosyjskiego take z du sympati ledziy walk Bugarw z Turkami, widzc w niej przykad oczekiwanej powszechnej walki uciskanych narodw z ciemizcami. Tak wic rzd carski prowadzc polityk wymierzon przeciwko Turcji spenia oczekiwania zarwno zachowawczych panslawistw, jak rwnie modych rewolucjonistw. Idea solidarnoci sowiaskiej narodzia si w zwizku z oglnym rozwojem wiadomoci narodowej w Europie. W wyniku stopniowej ewolucji ruchu sowianofilskiego w
6

W i d e r s z a l , op.cit., s. 10.

Rosji wykrystalizowa si prd panslawistyczny, majcy ju cakiem wyrane zabarwienie polityczne. Trudno jest wskaza jednoznacznie granice midzy sowianofilstwem a panslawizmem, niemniej ten ostatni mona lapidarnie okreli jako teori, ktrej istot stanowio denie do zjednoczenia wszystkich narodowoci sowiaskich pod berem cara Wszechrosji. Oczywicie, ten dalekosiny cel rzadko by formuowany otwarcie. Panslawici oddziaywali na nard rosyjski poprzez komitety sowiaskie. Dziki ich oywionej agitacji spoeczestwo opowiadao si za zdecydowan, zbrojn interwencj w obronie Sowian bakaskich, a nacisku oddolnego nawet samowadczy carat nie mg lekceway, tym bardziej e nie chcia, gdy w tym wypadku dania narodu zbiegay si z zamysami wadzy. Rywalizacja midzy Rosj i Turcj cigna .si od dawna. Nie sigajc gboko w przeszo, wypada stwierdzi, e wojny toczone w XVIII i XIX stuleciu koczyy si z reguy zwycistwem tej pierwszej. Dopiero wojna krymska 18531856 zakoczya si porak Rosji na skutek zbrojnej interwencji Anglii i Francji po stronie Turcji. O porace zadecydowa upadek bohatersko bronionej twierdzy w Sewastopolu. Na mocy traktatu paryskiego Rosja nie tylko musiaa zrezygnowa ze stanowicych przedmiot jej aspiracji cienin (Bosfor i Dardanele) czcych Morze Czarne z Egejskim \ ale rwnie pogodzi si z neutralizacj Morza Czarnego, co konkretnie oznaczao zakaz utrzymywania tam floty. W 1870 r. carat wypowiedzia jednostronnie ten bolesny artyku traktatu, a kryzys wywoany w 1875 r. pozwala ywi nadziej na obalenie rwnie pozostaych jego postanowie i na wyrane rozszerzenie strefy wpyww kosztem Turcji. Pragmatyczni ministrowie nie pieszyli si jednak do wojny. Uwaali, e modernizacja pastwa oraz reformy przeprowadzone w latach 18611874 nie day jeszcze dostatecznych wynikw i kraj nie jest przygotowany do wojny. Ponadto obawiali si interwencji Zachodu, a konk7 O roli tych cienin patrz: M. T a n t y, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982.

retnie Anglii, ktra na szlakach wiodcych do Indii wolaa mie do czynienia ze sab Turcj ni siln Rosj, oraz Austrii, konkurentki w walce o wpywy na Bakanach. Minister spraw zagranicznych Aleksander. Gprczakow. i minister wojny Dymitr Milutin hamowali wojownicze .zapdy. Postanowili drog dyplomatyczn uzyska maksimum ustpstw, na przykad swobod eglugi po cieninach czarnomorskich i szerok autonomi dla Sowian bakaskich. Stopniowo jednak w Petersburgu brali gr jastrzbie" (nastpca tronu w.ks. Aleksander, Konstanty Pobiedonoscew). Du rol w ksztatowaniu polityki bakaskiej caratu odgrywa ambasador rosyjski w Stambule Mikoaj Ignatjew. W sierpniu 1876 r. Serbia i Czarnogra wypowiedziay Turcji wojn. Dla Serbw potoczya si ona niepomylnie. Tylko interwencja cara uratowaa ich od katastrofy, doprowadzajc do pokoju na warurikach status quo ante bellum. Czarnogra walczya nadal. Teraz rzd carski, wykorzystujc powszechny w wiecie klimat potpienia Porty Ottomaskiej oraz poparcie wewntrz kraju dla swej decyzji, postanowi wypowiedzie Turcji wojn. Zanim to nastpio, Petersburg na mocy porou- ' mienia z Wiedniem zyska zapewnienie neutralnoci Austro-Wgier w przyszej wojnie za cen uznania ewentualnej aneksji Boni i Hercegowiny przez to pastwo. Ostatni prb ratowania pokoju bya konferencja przedstawicieli wielkich mocarstw w Stambule, w trakcie ktrej zadano od Turcji utworzenia wielkich prowincji autonomicznych na Bakanach. W tym czasie w stolicy imperium osmaskiego doszo do przewrotu wywoanego przez siy nacjonalistyczne (tzw. ruch modoosmaski), dce do modernizacji i umocnienia pastwa. Nowy sutan AbdulHamid (Abdiilhamid) II nada krajowi konstytucj; jednoczenie uzna, e adne inne reformy nie s potrzebne. Konferencja zostaa zerwana, a Rosja miaa teraz rozwizane rce. Zawara jeszcze ukad z Rumuni o zgodzie na przemarsz wojsk rosyjskich przez terytorium tego kraju; Angli zapewniono, e Rosja nie bdzie dy do zajcia stolicy Turcji ani rejonu cienin.

24 kwietnia (12 kwietnia wg starego stylu) 1877 r. ogoszony zosta manifest Aleksandra II o wypowiedzeniu wojny Turcji. Spoeczestwo rosyjskie ogarn powszechny entuzjazm. Jeszcze wiksza rado zapanowaa na Bakanach, a zwaszcza na spacyfikowanych po stumieniu powstania ziemiach bugarskich, gdzie interwencji Rosji oczekiwano jak zbawienia. Odzwierciedleniem uczu ludu bugarskiego niech bdzie fragment wiersza wybitnego pisarza i poety Iwana Wazowa: Zatuj zowesz se ti sweti Zatuj te lubim, kat baszta / czakame, kato Mesija Zatuj si ti Rusija 8. (Dlatego zwiesz si wit Dlatego jak ojca ci kochamy I czekamy, jak Mesjasza Poniewa jeste Rosj) *

Treci niniejszej ksiki jest zarys dziaa wojennych na zachodnim i poudniowym odcinku frontu rosyjsko-tureckiego na Bakanach od momentu przekroczenia Dunaju przez armi rosyjsk a d dnia zawieszenia broni; szczeglnie dokadnie zrelacjonowano przebieg tytuowych bitew, przeomowych w wojnie. Pominite natomiast zostay walki na wschodnim odcinku frontu, w tzw. czworoboku twierdz, gdzie pomimo zaangaowania znacznych si obie strony nie osigny rezultatw istotnych dla ostatecznego wyniku wojny. Nie uwzgldniono te walk na froncie zakaukaskim i dziaa morskich. Zainteresowania autora zawone s do zagadnie natury militarnej, a niezbdne informacje polityczne umieszczono
8 Cyt. wg: W. Z y d n i e w, Otraenije nacjonalno-oswoboditielnoj bor'by bogarskogo naroda w poezii Iwana Wazowa, w: Oswobodienije Bogarii ot turieckogo iga. Sbornik statiej, Moskwa 1953, s. 280 (dalej: Oswobodienije... Sbornik).

w partiach wstpnych i zakoczeniu. Kryzys lat 18751878 i polityczne aspekty wojny rosyjsko-tureckiej maj ju bogat literatur, rwnie polsk, do ktrej sign mog zainteresowani (patrz: bibliografia). Datowanie przyjto w nowym stylu, tylko przy najwaniejszych wydarzeniach podano rwnie daty wedug starego stylu. Ksika niniejsza wiele zawdzicza yczliwym osobom, zwaszcza nieyjcemu ju prof. dr. hab. Ludwikowi Bazylowowi, ktrego naukami autor stara si kierowa podczas pisania. Autor dzikuje rwnie dr. Jadwidze Nadzieji za cenne wskazwki oraz pk. doc. dr. Wacawowi Jurgielewiczowi za pomoc w dotarciu do niektrych wartociowych materiaw. Ksika opisuje wydarzenia, ktre legy u podstaw braterstwa broni narodw Rosji oraz Bugarii i nasyciy nowymi treciami ich przyja. Autor skada hod polegym bohaterom wojny o wyzwolenie Sowian, wojny stanowicej przeom w dramatycznych dziejach bliskich nam narodw.

PRZECIWNICY

Ostatni z reform przeprowadzonych w Rosji w okresie odwily posewastoposkiej bya reforma wojskowa z 1874 r. Jej inicjatorem by dugoletni minister spraw wojskowych Dymitr Milutin. Najwaniejszym postanowieniem ustawy ze stycznia tego roku byo objcie powszechnym obowizkiem wojskowym wszystkich mczyzn bez rnicy stanu, pozostae sprowadzay si do okrelenia wieku, od ktrego obowizywa pobr (21 lat), i skrcenia czasu suby do 6 lat w wojskach ldowych (ponadto 9 lat w rezerwie), a 7 w marynarce (3 lata w rezerwie). Poniewa liczba poborowych bya zbyt wielka, do suby czynnej kierowano ich drog losowania, a reszt przeznaczano do tzw. pospolitego ruszenia, zwoywanego w wypadkach nadzwyczajnych. Ze suby czynnej zwalniano jedynych ywicieli rodzin, a skracano j w zalenoci od wyksztacenia '. Dziki takim postanowieniom mona byo podda przeszkoleniu wojskowemu daleko wiksz ni poprzednio liczb mczyzn i zwikszy moliwoci mobilizacyjne pastwa. W razie wojny armi czynn powikszano sigajc do rezerwy. Niewtpliwie humanitarnym krokiem bya likwidacja dugotrwaej suby, z ktrej onierze powracali kalekami, podczas gdy reszta mczyzn nie miaa nawet elementarnego dowiadczenia wojskowego.
1

L. B a z y 1 o w, Historia Rosji, t. II, Warszawa 1983, s. 314316.

Jedn z istotnych i najwczeniejszych reform Milutina bya reorganizacja szkolnictwa wojskowego. Korpusy kadetw zostay zlikwidowane, a w ich miejsce utworzono gimnazja wojskowe. Absolwent takiego gimnazjum mg trafi do szk wyszego stopnia. Ci, ktrzy nie mieli szczcia dosta si do nich, mogli wybra szko junkiersk. W latach 18641866 utworzono 17 takich szk. Istniay te uczelnie przygotowujce najbardziej fachowe kadry dowdcze reorganizowanej armii. Naley tu wymieni przede wszystkim Mikoajewsk Akademi Sztabu Generalnego. Nowe szkoy miay da armii wyksztaconych oficerw, potrzeby byy jednak daleko wiksze i naleao je speni szybko, bez oczekiwania na wyniki dugotrwaego procesu nauczania. Dlatego umoliwiono podoficerom po dwuletniej subie ponadterminowej zdawanie egzaminw w celu uzyskania nominacji oficerskiej. W pukach zorganizowano specjalne kursy przygotowawcze. W efekcie w 1875 r. 1133 podoficerw i junkrw mianowano oficerami 2 . Otworzyo to drog do wyszych stpni rwnie synom chopskim, cho w praktyce a do rewolucji korpus oficerski mia szlachecki charakter. Wiksz uwag zwrcono te na wyksztacenie onierzy. Nowoci byy w carskiej armii kursy pisania i czytania dla szeregowych oraz pukowe czy nawet kompanijne biblioteki. O ile w 1867 r. wrd onierzy byo 91% analfabetw, to w dziesi lat pniej ich procent zmniejszy si do 70 3. Mimo niewtpliwych osigni przygotowanie onierza w dalszym cigu nie odpowiadao wymogom wczesnej sztuki wojennej. Gdy coraz nowoczenifjsze uzbrojenie stwarzao moliwoci ambitnych, nowatorskich rozwiza na polu walki, tylko trzecia cz oficerw legitymowaa si
2 L. B i e s k r o w n y , Russkaja armija i flot w XIX wiekie. Wojenno-ekonomiczeskij potiencyja Rossii, Moskwa 1974, s. 176. 3 Tame, s. 164; P. Z a j o n c z k o w s k i , Wojermyje rieformy 18601870 godow w Rossii, Moskwa 1952, s. 212. rda zagraniczne podaway wyszy odsetek analfabetw w armii carskiej. Np. anonimowy oficer sztabowy austriacki w broszurze Armia' rosyjska. Studyum militarne (Krakw 1887, s. 24) podaje, e 10% onierzy umiao czyta, a tylko 4% pisa.

ukoczeniem rednich szk wojskowych, a i to gwnie w broniach uczonych" artylerii i inynierii. Wielu natomiast poprzestawao na czterech klasach szkoy powszechnej. Szkolenie taktyczne prowadzone byo tylko w niektrych pukach. Stara generalicja, przyzwyczajona do anachronicznych metod wojowania, sprzeciwiaa si wszelkim nowinkom. W latach 18621867 kraj zosta podzielony na 41 okrgw wojskowych. Komendant okrgu sprawowa zwierzchnictwo nad wszystkimi jednostkami i instytucjami wojskowymi danego terytorium. Utworzono te gubernialne i powiatowe urzdy wojskowe. Przedsiwzicia te umoliwiay przeprowadzenie mobilizacji w 3040 dni od jej ogoszenia, a nie w 3 do 6 miesicy, jak byo dotychczas. Rosyjskie wojska ldowe dzieliy si na regularne, nieregularne i pospolite ruszenie. W skad wojsk regularnych wchodziy jednostki frontowe (polowe) i tyowe. Wojska frontowe dzieliy si dodatkowo w zalenoci od rodzaju broni na piechot, kawaleri, artyleri i jednostki inynieryjne. Wedug opracowanego w 1873 r. planu sformowano 48 dywizji piechoty. Kad z nich tworzyy dwie brygady, a brygad dwa puki. cznie oznaczao to 192 puki piechoty, z ktrych 40, wchodzcych w skad trzech dywizji gwardyjskich i siedmiu rozlokowanych w kaukaskim okrgu wojskowym, liczyo po cztery, a pozostae po trzy bataliony. Batalion dzieli si na pi kompanii, z ktrych jedna musiaa by strzelecka. Niezalenie od tego powoano osiem brygad strzeleckich. Kawaleria skadaa si z 16 dywizji (naley doliczy jeszcze trzy dywizje kozackie majce odrbn organizacj), dzielcych si na cztery puki (dragonw, huzarw, kirasjerw i uanw) po cztery szwadrony. Artyleria piesza skadaa si z 48 brygad artyleryjskich cznie oznaczao to 2300 dzia. Artyleria konna skadaa si z 66 baterii po 6 dzia kada i liczya ich cznie 400. Odrbn organizacj miay formacje kozackie, traktowane jako jednostki nieregularne. Stanowiy 10 tzw. wojsk kozackich: amurskie, astrachaskie, doskie, kubaskie, orenbur-

skie, siemirieczeskie, syberyjskie, tereckie, uralskie i zab a j k a l s k i e 4 . W skad wojsk nieregularnych wchodziy te jednostki rekrutujce si spord Tatarw, Baszkirw i niektrych narodowoci kaukaskich. Reszta mczyzn w wieku 2140 lat, ktrzy nie znaleli si w ktrej z wymienionych formacji lub w wojskach tyowych, wchodzia w skad pospolitego ruszenia. W 1876 r. armia rosyjska, jeszcze na stopie pokojowej, liczya 720 tys. onierzy formacji regularnych oraz okoo 50 tys. Kozakw. Co najmniej drugie tyle mogo by zmobilizowane do wojsk rezerwowych, cho tylko cz poborowych (okoo 500 tys.) miaa odpowiednie przeszkolenie. W listopadzie tego roku ogoszono pierwsz mobilizacj. Wtedy te utworzono 16 korpusw (14 armijnych, gwardyjski i grenadierski), spord ktrych siedem wysano na front bakaski. W skad korpusu armijnego wchodziy dwie dywizje piechoty i jedna kawalerii. Po drugiej mobilizacji w kwietniu 1877 r. liczebno armii wzrosa do 1600 tys. onierzy. Teoretycznie Rosja miaa moliwo powikszenia swych si zbrojnych nawet do 3 mln onierzy (czyli o milion wicej ni w szczytowym okresie wojny krymskiej), ale utrzymywanie takiej gigantycznej armii przerastao moliwoci finansowe pastwa 5 . W tym czasie postp techniczny i rozwj metalurgii umoliwia krajom Europy Zachodniej szybk modernizacj uzbrojenia ich wojsk. Powszechnie wprowadzano gwintowan i szybkostrzeln bro paln. Rwnie w Rosji dziaacze pokroju Milutina rozumili nieodzowno przezbrojenia armii. Na przeszkodzie stao zarwno zacofanie rodzimego przemysu zbrojeniowego, jak i brak rodkw finansowych na import broni. Poczwszy od wczesnych lat szedziesiPniej utworzone zostanie jeszcze jedenaste wojsko ussuryjskie. Struktura i liczebno armii rosyjskiej patrz: P. H e i s m a n n, Sawiano-turieckaja bor'ba 18767778 gg. i jejo znaczenije w istorii razwitija wostocznogo woprosa, cz. II. Russko-turieckaja wojna 187778 gg., S.-Pietierburg 1899, s. 3153; L. B i e s k r o w n y , Russkoje wojermoje iskusstwo XIX w., Moskwa 1974, s. 311315; Wojna rosyjsko-turecka 18771878, pod red. I. R o s t u n o w a (tum. z ros.), Warszawa 1982, s. 4144, 66 (dalej: R o s t u n o w , op. cit.).
5 4

tych Ministerstwo Wojny kupowao coraz to nowe serie karabinw, adnej jednak transakcji nie sfinalizowano i nie doprowadzono do koca. W efekcie brak standaryzacji broni by jednym z czynnikw osabiajcych armi rosyjsk. Najbardziej nowoczesnym karabinem w dyspozycji wojska by gwintowany, zmodernizowany karabin Berdana wzr 1870, w peni odpowiadajcy wymogom epoki. Karabiny te jednak znajdoway si na wyposaeniu zaledwie 20% wojsk, gwnie jednostek gwardyjskich. Reszta piechoty bya uzbrojona przede wszystkim w karabiny gwintowane Krnka, a w wypadku jednostek strzeleckich Berdana wzr 1868. Udoskonalono artyleri (jedno z dzia rosyjskich otrzymao nagrod na midzynarodowej wystawie w Paryu w 1862 r.), ale nowych konstrukcji nie zdono wprowadzi do uzbrojenia. Wydawao si, e dowiadczenia wojny krymskiej, a tym bardziej wojny francusko-pruskiej winny wpyn inicjujco na przemiany w sztuce wojennej. Tymczasem generaowie z trzydziestoletnim lub duszym staem w wojsku okazali si niezdolni do przeprowadzenia innowacji w szkoleniu taktycznym jednostek. Teoretycznie wszyscy zgadzali si z pogldem o rosncej roli tyraliery, ale w praktyce szkolenie piechoty sprowadzao si do wyrobienia umiejtnoci prowadzenia natarcia w zwartych kolumnach, na bagnety, w takt orkiestry, bez dostatecznego przygotowania ogniowego. Przedwczesne przekonanie o zanikajcym znaczeniu kawalerii wpyno na niedostateczne przygotowanie tej formacji, ktra w efekcie moga wykonywa niemal wycznie zadania rozpoznawcze. Dobrze wyszkolone byy jednostki saperskie, niele artyleryjskie. Niewiele uwagi powicano zagadnieniu organizacji dowodzenia wojskami. Dowdztwo rosyjskie nie posiadao odpowiednich map terenw, na ktrych miay by prowadzone dziaania wojenne. Due niedocignicia istniay w pracy kwatermistrzostwa" 6, ktre nie zorganizowao
6 J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowoci powszechnej do koca wieku XIX, Warszawa 1972, s. 543; por. P. F o r t u n a t o w, Wojna 18771878 gg. i oswobodienije Bogarii, Moskwa 1950, s. 48.

naleytego zaopatrzenia ani w okresie mobilizacji, ani ju w trakcie dziaa wojennych. Generalicja rosyjska, arystokratycznego bd szlacheckiego pochodzenia, charakteryzowaa si konserwatywnymi nawykami i przyzwyczajeniami, tradycjonalistycznym spo-. sobem mylenia o prowadzeniu wojny. Jeli w czasie wojny niektrzy z nich objawili talent i zrozumienie nowych zasad strategii i taktyki (spord generaw od naczelnego wodza do szczebla dowdcy korpusu bd zgrupowania tego rodzaju cechami mg szczyci si chyba jedynie Hurko, a i to z zastrzeeniami) albo choby osobist odwag (tu ju wiksza liczba), byy to tylko przypadki, ktre potwierdzay regu oglnej nieudolnoci. Najwysze funkcje objli przedstawiciele rodziny panujcego, cho sam Aleksander II nie miesza si, przynajmniej teoretycznie, do dowodzenia na frontach. Gwnodowodzcym armii dunajskiej (tak okrelono armi skierowan na Bakany) zosta w.ks. Mikoaj Mikoajewicz, modszy brat cara 7. Przed 1877 r. suy w kawalerii gwardii i nie mia dowiadczenia wojennego. Wsppracownicy okrelali go jako czowieka nie przyzwyczajonego do wszechstronnego analizowania przedsiwzi militarnych. Ksi pozostawa w nie najlepszych stosunkach z Gorczakowem i Milutinem 8 . W dobieraniu wsppracownikw kierowa si osobistymi sympatiami, a nie rzeczywist wartoci kandydata. Powszechnie krytykowany by przypadek niezatwierdzenia na stanowisku szefa sztabu armii dunajskiej utalentowanego gen. Mikoaja Obruczewa (ksi nie mg mu zapomnie odmowy suby w jednostkach tumicych powstanie styczniowe) i powoania na jego miejsce Artura Niepokojczyckiego, notabene Polaka z pochodzenia. Rwnie szef sztabu nie zapisa si dobrze w pamici wspczesnych. Apatyczny, typowy biurokrata, kierowa prac sub tyowych, ktre szczeglnie le funkcjonoway w czasie wojny.
7 Inny brat cara, w.ks. Micha Mikoajewicz, by gwnodowodzcym na froncie zakaukaskim. 8 Ch. i B. J e 1 a v i c h, Russia in the East 18761880, Leiden 1959, s. 3670.

Carscy oficerowie byli sabo wyksztaceni i przygotowani do stojcych przed nimi zada, mocni natomiast w szafowaniu krwi onierzy, w rygorystycznym i czsto okrutnym traktowaniu podwadnych. Jest to oczywiste uoglnienie trafne w odniesieniu do ogu, krzywdzce dla jednostek. Oficerowie byli niedostatecznie wyszkoleni, ale wielu uzyskao znaczne dowiadczenie w trakcie walk; bezsensownymi wiczeniami zamczali onierzy, ale czsto z pogard mierci prowadzili ich szeregi pod gradem kul przeciwnika; nie dbali o poywienie i wyposaenie dla powierzonych jednostek, ale te znosili trudy kampanii wesp z szeregowymi. Oni to w ostatecznym rozrachunku poprowadzili wojsko do zwyciskiej kampanii. onierze roku 1877 rnili si znacznie od tych spod Sewastopola i z poprzednich wojen. Wiedzieli, e zostali zmobilizowani na okrelony czas suby i e po wojnie wrc do domw. Nie zrywali wic, jak dawniej, wszelkich wizw z tym, czym yli przed powoaniem do suby. Wysza te bya, cho cigle niedostateczna, ich wiadomo celw wojny. Morale wojska niewtpliwie wzroso w wyniku przyjaznego przyjcia przez Bugarw. Zdarzay si, niestety, wypadki rabunkw, spowodowanych skrajn niedbaoci o zaopatrzenie onierzy. Godne podkrelenia s nieustpliwo, twardo, pogarda mierci, wytrzymao na trudy kampanii, niezliczone przykady najwyszej odwagi. onierze rosyjscy byli prawdziwymi bohaterami tej wojny.

Rwnie armia turecka zostaa zreorganizowana. Due zasugi w jej modernizacji pooyli angielscy i pruscy doradcy wojskowi, ktrych wielu znalazo si w armii tureckiej, a niektrzy objli najbardziej odpowiedzialne funkcje. Carskie dowdztwo nie wzio pod uwag moliwoci, e przeciwnik te moe unowoczeni swoje siy zbrojne, i sdzio, i nadal bdzie miao do czynienia z tymi samymi Turkami, co w poprzednich wojnach. Zudzenia miay si rozwia na polach bitew.

Ustaw z 1869 r. wprowadzono w Turcji powszechny obowizek suby wojskowej dla muzumanw (ludno chrzecijaska opacaa si stosownym podatkiem). Siy zbrojne Turcji skaday si z armii polowej (nizam), w ktrej delikwent suy sze lat, i rezerwowej (redif). Trzecim czonem byo pospolite ruszenie, istniejce jednak gwnie w projektach organizacyjnych obcych doradcw. W 1876 r. armia polowa liczya okoo 200 tys. ludzi. Najwysz jednostk organizacyjn by korpus (razem byo ich siedem), skadajcy si z dwch dywizji piechoty, dywizji jazdy, puku artylerii i kompanii inynieryjnej. Dywizja dzielia si na dwie brygady, a te liczyy po dwa puki. Puk piechoty skada si z trzech batalionw (tabor), bdcych podstawow jednostk taktyczn, a puk jazdy z szeciu szwadronw. Batalion liczy okoo 650, a szwadron okoo 100 onierzy. Podstawow wad takiej struktury byo to, e istniaa ona jedynie w teorii. W rzeczywistoci podczas wojny formowano jednostki o rnym skadzie i liczebnoci. Wiosn 1877 r., po ogoszeniu mobilizacji armia turecka skadaa si z 571 batalionw piechoty, 147 szwadronw, 138 baterii z 828 dziaami. Liczebno armii oceniana jest rnie, w kadym razie wahaa si w przedziale od 400 do 500 tys. onierzy. Siy te nie zostay skoncentrowane; stacjonoway na rnych pograniczach rozlegego pastwa. W Bugarii, a wic na kierunku gwnego uderzenia Rosjan, znajdowao si 180 tys. onierzy, w zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego co najmniej 100 tys., w okolicach Stambuu, w Tesalii i Epirze okoo 30 tys. onierzy. W Azji stacjonowao 70100 tys. onierzy na Zakaukaziu i okoo 50 tys. w innych posiadociach. W takim rozmieszczeniu wojsk tkwia jedna z przyczyn poraki. Dowdztwo tureckie zapomniao, e rezultat starcia bdzie zaleny od wydarze na decydujcym froncie naddunajskim i nie przeznaczyo dostatecznych si do zamknicia tego kierunku, chciao bowiem obroni wszystkie granice. W okresie dziaa wojennych liczebno armii wzrastaa i wedug najbardziej optymistycznych szacunkw dosza cznie ze wspomagajcym korpusem egipskim do 650

tys. onierzy. Uzupenienia kierowano gwnie do Bugarii 9 . , Niebagateln rol w strukturze armii tureckiej odgryway wojska nieregularne, formowane z plemion koczowniczych i grali, przeznaczone do suby garnizonowej. Tylko baszybuzucy, rekrutujcy si z muzumanw w tych rejonach, gdzie wanie toczyy si walki, czynnie wspdziaali z armi polow. W Bugarii podobnie postpowali Czerkiesi, przesiedleni tu z Kaukazu 10. Piechota turecka uzbrojona bya w karabiny typu Peabody-Martini, Snider, Winchester. Uzbrojenia nie brakowao, a nowe partie zamwiono w Stanach Zjednoczonych. Karabiny te co najmniej nie ustpoway rosyjskim. Najnowoczeniejsze, typu Peabody-Martini, otrzymaa armia polowa, pozostae przeznaczano dla uzupenie. Wad, podobnie jak u Rosjan, bya niedostateczna standaryzacja broni. Artyleria zostaa najbardziej zmodernizowana. Oprcz 828 dzia w armii polowej drugie tyle znajdowao si w twierdzach. Byy to stalowe, dalekonone dziaa Kruppa. Taktyka armii tureckiej bya zdecydowanie defensywna. Piechota, doskonale okopana lub ukryta za umocnieniami ziemnymi, prowadzia zmasowany ogie utrudniajcy nieprzyjacielowi atak. Taki wybr sposobu walki moliwy by dziki dobremu wyposaeniu w bro paln i amunicj. Gorzej prezentowaa si piechota w czasie natarcia. Prowadzono je frontalnie, rzadko podejmowano prby obejcia. Czciej natomiast od Rosjan rozsypywali si onierze tureccy w tyralier podczas ataku.
9 B. H. S u m n e r, Russia and the Balkans 18701880, Oxford 1937, s. 302303; A. S p r i n g e r, Der Russisch-tiirkische Krieg 18771878 in Europa, Wien 1893, t. I, s. 35; H e i s m a n n, op. cit., s. 2729. 10 Wyczyny tych przesiedlecw, i to nie w kraju giaurw, a we wasnej stolicy, relacjonowa ze Stambuu krakowski Czas" (nr 162 z 20 VII 1877): Tumy... ochotnikw, zalegajce okolice Stambuu, pocigny wszystkie w tym tygodniu na Bakany z wielk radoci ludnoci, bo dugo zachowujc si przykadnie, w kocu zaczli jej dawa si we znaki. Czerkiesi czynili to jeszcze z pewn ogldnoci, porywali wprawdzie z koni zegarki przechodzcym..., ale z tak zrcznoci i delikatnoci, aby osoby nie uszkodzi, e wszyscy im to na p przebaczali... Nigdy oni nie zabijali, czynili to tylka baszybuzucy".

Niewielk wartoci bojow odznaczaa si kawaleria, czsto skadajca si z jednostek nieregularnych. Kwatermistrzostwo zadbao o dostateczne zapasy wyposaenia, ywnoci, furau, natomiast organizacja transportu pozostawiaa wiele do yczenia. Z powyszych przyczyn armia turecka stanowia gron si w obronie, natomiast w otwartym polu, nieumiejtnie dowodzona, ustpowaa nawet mniej licznemu, ale miaemu, energicznemu i zdolnemu do bardziej zoonych form dziaania przeciwnikowi. Tureckie dowdztwo naczelne zyskao z ocen u historykw. Nie miao przygotowania do odpowiedzialnych zada. Zasady podlegoci subowej byy skomplikowane. Gwnodowodzcy zalea od sutana, tajnej Rady Wojennej, ministra wojny. Sutascy zausznicy przebywajcy w kwaterze gwnej krpowali poczynania wodza. W razie niepowodze dowdcy naczelni musieli liczy si z gronymi konsekwencjami. Pierwszy gwnodowodzcy, Abdul Kerim-pasza, zosta szybko usunity ze stanowiska. Jego nastpc by Mehmed Ali-pasza waciwie nazywa si Karl Dietrich Detroix i pochodzi z Magdeburga, z osiadej tam i zniemczonej rodziny francuskiej. Osign on najwyszy urzd w armii spord wszystkich cudzoziemcw w subie sutana, ale chocia przyj islam, nie cieszy si zaufaniem podwadnych, tak samo zreszt jak i inni zachodnioeuropejscy doradcy w armii sutaskiej. Niewtpliwie najzdolniejszym z dowdcw tureckich by Osman-pasza. Gdyby to jemu powierzono funkcj gwnodowodzcego lub chocia suchano jego propozycji, kopoty Rosjan byyby wiksze. Korpus oficerski by skorumpowany i wyjtkowo le przygotowany pod wzgldem fachowym. Pomimo e w 1847 r. powoano szko artylerii i inynierii, a potem jeszcze kilka uczelni militarnych, zaledwie 510% oficerw miao odpowiednie wyksztacenie (niektrzy uzyskali je za granic). Zdarzali si nawet analfabeci, ktrzy dziki protekcji otrzymali stanowiska dowdcze ".
11 S i k o r s k i , op. cit., s. 542, 544; R o s t u n o w , op. cit., s. 5355; F o r t u n a t o w , op. cit., s. 6265; H e i s m a n n , op. cit., s. 30.

onierze tureccy odznaczali si wysokim morale bojowym, co musieli przyzna rwnie Rosjanie. Ide, ktra zagrzewaa ich do boju, bya religia. Dla osmaskiego Turka jego pastwem obejmujcym wszystkie kraje... islamu by sam islam... Turcy osmascy utosamiali si z islamem, utopili sw tosamo w islamie w stopniu daleko wikszym ni moe jakikolwiek inny lud muzumaski" 12. Fanatyzm religijny by podsycany przez towarzyszcych armii duchownych. Zalety bojowe onierzy tureckich zostay jednak zmarnowane przez ich zwierzchnikw. To prawda, e oglna przewaga bya po stronie Rosji i tylko interwencja Zachodu mogaby uratowa Turcj. Nie usprawiedliwia to jednak tureckich dowdcw ich indolencja uatwia przeciwnikowi posuwanie si w gb osmaskiego imperium.
*

Gwny teatr dziaa wojennych 1877 i 1878 roku obejmowa wschodni cz europejskich posiadoci Turcji. Walki toczyy si na froncie o dugoci 400 km, liczc od ujcia Dunaju do wysokoci Widynia, i gbokoci 400500 km, od Dunaju do Morza Egejskiego lub cienin. Od pnocy, wschodu i poudnia teatr dziaa ograniczony by naturalnymi granicami (Dunaj i morza Czarne, Marmara, Egejskie), od zachodu siga mniej wicej linii WidySaloniki. Gwn przeszkod dla wojsk atakujcych ten obszar od pnocy stanowi Dunaj, a nastpnie rwnolege do niego pasmo Bakanu, czyli, zgodnie z nazewnictwem bugarskim, Starej Paniny. Poniewa nazwa gr Bakan moe myli si z nazw pwyspu, uywa bdziemy gwnie tego drugiego okrelenia, nierozerwalnie zwizanego z histori kraju. Dunaj toczy swe wody w kierunku wschodnim, jednym korytem, penym licznych wysepek. Dopiero za Sylistri rzeka skrca ku pnocy i w niektrych miejscach dzieli si
12 B. L e w i s , Narodziny nowoczesnej Turcji, tum. z ang., Warszawa 1972, s. 28.

na odnogi, potem znw czy, wreszcie za Tulcz przechodzi w rozleg, pokryt gst rolinnoci delt. Wysoki, urwisty prawy brzeg Dunaju by dogodny do obrony, a niekorzystny do ldowania wojsk. Na nizinnym lewym brzegu byo mnstwo jezior i sam brzeg pokryty by trzcin, co utrudniao dojcie do koryta rzeki. Wiosenny przybr wd rozpoczyna si zwykle w pierwszych dniach kwietnia, koczy za w poowie czerwca" 13. Szeroko Dunaju na odcinku od Widynia do Sylistrii wahaa si od 750 do 1600 m. Najdogodniejsze do wysadzenia wojsk miejsca znajdoway si tam, gdzie prawy brzeg obnia si w rejonie Widynia, midzy ujciami rzek Iskyr i Wit, w rejonie Swisztowa, u ujcia Jantry. Mimo e Rosjanie niejednokrotnie przekraczali Dunaj, rzeka ta, ze wzgldu na jej rozmiary i niedogodne uksztatowanie poudniowego brzegu, zawsze tworzya trudn przeszkod. Kolejn przeszkod stanowia Stara Panina acuch grski o dugoci 600 km. Dzieli si na trzy mniejsze pasma. Bakan zachodni dochodzi do 2000 m i by trudny do przejcia; przecinao go zaledwie par drg. Gry te leay na uboczu dziaa wojennych. Bakan wschodni, opadajcy ku Morzu Czarnemu, dochodzi zaledwie do 1000 m i nie stanowi problemu dla nacierajcych. Pomidzy tymi pasmami rozciga si rozlegy Bakan rodkowy, pooony na kierunku gwnego uderzenia Rosjan. W zachodniej czci jego wysoko dochodzia do 2375 m. Ruch z pnocy na poudnie odbywa si po licznych przeczach: Orchanijskiej, Zatickiej, Trojaskiej, Szypczeskiej, Triawneskiej, Twyrdickiej i Kotelskiej. Najwyej pooone znajdoway si na wysokoci 10001500 m. Jak widzimy, wysoko gr nie bya imponujca i nie ona stanowia gwn przeszkod. Trudnoci zwizane byy z lichym stanem drg wiodcych przez przecze, brakiem wody, oddaleniem od zaludnionych rejonw, a zwaszcza szczeglnym uksztatowaniem gr opadajcych ku pnocy agodnymi zalesionymi zboczami, po pokonaniu ktrych naleao zej
" R o s t u n o w , op. cit., s. 56.

na poudnie stromymi, urwistymi stokami. Mimo to przezwycienie w lecie trudnoci stawianych przez przyrod nie stanowio problemu, chyba e czowiek utrudniby korzystanie z najdogodniejszych przeczy wszak gry dzieliy kraj na dwie czci i zamknicie przej uniemoliwioby ruch na poudnie. Sie kolejowa na Pwyspie Bakaskim i przylegajcej do czci Rosji bya sabo rozwinita. Dowdztwa wrogich armii dopiero oswajay si z wykorzystywaniem nowego rodka transportu, jakim bya kolej. W Rumunii gwne linie czyy Bukareszt z Krajow, Giurgiu i Suczaw; ta ostatnia miaa odgazienia na Jassy i Ungeny oraz Brai i Gaacz. Tras przez Ungeny odbywa si przerzut wojsk rosyjskich. W europejskiej czci Turcji pierwsz lini kolejow, odcinek CernavodaKonstanca w Dobrudy, wybudowano w 1861 r. Pi lat pniej oddano do uytku lini WarnaRuszczuk. Obie linie miay istotne znaczenie, gdy pozwalay zaopatrywa tzw. czworobok twierdz poprzez porty morskie, w ktrych koleje rozpoczynay bieg. W 1873 r. przekazano lini StambuAdrianopolFilipopolPazardikBeowo, stanowic cz magistrali zaplanowanej do Belgradu. Odgazienia od tej linii prowadziy do portu Dedeagacz nad Morzem Egejskim i do miejscowoci Jambo, skd w przyszoci zamierzano dalej poprowadzi tory do linii RuszczukWarna. W tureckim systemie obronnym wan rol odgryway twierdze czworoboku Ruszczuk, Szumi, Warna, Sylistria, ktre na pozbawionym naturalnych przeszkd obszarze nadmorskim zagradzay nieprzyjacielowi drog w kierunku stolicy. W zachodniej czci Bugarii jedyn nowoczenie ufortyfikowan twierdz by Widy. Natomiast fortyfikacje Nikopola, Turtukaja (Tutrakan), Tulczy i innych miejscowoci naddunajskich byy przestarzae i nieprzydatne do uporczywej obrony. W gbi kraju wan twierdz by Adrianopol, pooony u ujcia Tundy do Maricy, w miejscu, gdzie zbiegay si drogi wiodce do stolicy. Oprcz twierdz Turcy dysponowali sieci umocnionych obozw i fortyfikacji ziemnych. Najwaniejsze znaczenie

miay obozy na przeczach (Szypka, Arabakonak) oraz w rejonie Czataldy, czyli na bezporednim przedpolu Stambuu. Do tej kategorii mona te zaliczy umocnienia Plewny.

Przyjazna postawa wikszoci ludnoci bya jedn z przyczyn, dla ktrych carskie dowdztwo postanowio przeprowadzi gwne uderzenie na bakaskim, a nie zakaukaskim froncie. Tdy prowadziy najblisze drogi do Stambuu i mimo wszystko byy to drogi lepsze ni na Zakaukaziu. Rosyjski plan dziaa wojennych narodzi si dugo przed jego ostatecznym opracowaniem w 1876 r. Ju dziesi lat wczeniej oficer sztabu generalnego Mikoaj Obruczew 14 przedstawi Milutinowi uwagi odnonie do przyszej wojny z Turcj. Jako podstawowy cel operacji widzia opanowanie stolicy imperium i rejonu cienin, co powinno by uatwione dziki wspdziaaniu ze sowiaskimi narodami Pwyspu Bakaskiego, oczekujcymi wyzwolenia spod osmaskiego jarzma. Dlatego gwny nacisk winien by wywarty na froncie bakaskim, a nie zakaukaskim. Podstawowe propozycje Obruczewa zostay powtrzone w rozwaaniach innego oficera sztabu generalnego, pk. Mikoaja Artamonowa 15. W padzierniku 1876 r. Obruczew zosta wezwany do Liwadii na Krymie, gdzie przedstawi Aleksandrowi II skonkretyzowany ju plan wojny. Za gwny jej cel uzna zdobycie Stambuu i rejonu cienin, gdy tylko to zmusioby Turcj do przyjcia rosyjskich warunkw pokojowych. Armia miaaby przeprawi si przez Dunaj w rejonie Zimnicei i Swisztowa, a nastpnie ruszy na poudnie przez Szypjj i Adrianopol, niszczc w byskawicznej kampanii siy przeciwnika. Po czterechpiciu tygodniach wojska rosyjskie winny znale si pod Stambuem. Na okrelenie
14 W modoci dziaacz rewolucyjnej organizacji Ziemia i Wola"; potem porzuci swoje przekonania i zrobi byskotliw karier. 15 A. B a r b a s o w , Nowyje fakty o panirowanii russko-turieckoj wojny 18771878 gg., Wojenno-Istoriczeskij urna", 1976, nr 2, s. 100.

miejsca forsowania Dunaju i kierunku natarcia wpyw miao oddalenie tego rejonu od czworoboku twierdz, co pozwalao obej znajdujce si tam gwne siy tureckie, i od Morza Czarnego, co uniemoliwiao interwencj flocie tureckiej. Jednoczenie by to rejon na tyle odlegy od zachodniej czci pwyspu, e operacja nie moga by uznana przez Wiede za naruszenie austriackiej strefy wpyww i za casus belli. Mimo to zmora interwencji austriackiej ciya carskim sztabowcom przed i w czasie trwania dziaa wojennych, gdy we wszystkich wariantach planu przewidywano pozostawienie na zachodniej granicy silnej do 300 tys. onierzy armii. Obruczew uwaa, e do pokonania Turcji wystarcz niewielkie siy (okoo czterech korpusw), gdy pastwo to jest wyczerpane walk z powstacami bugarskimi i hercegowiskimi i kocz si jego zapasy. Spodziewa si te, e armi rosyjsk wspomaga bd wojska Rumunii, Serbii i Czarnogry, a powszechne powstanie na Bakanach uatwi ofensyw w kierunku stolicy. Po opanowaniu pnocnej Buigarii Obruczew proponowa raz jeszcze przekaza Turcji warunki pokojowe, a w razie ich odrzucenia byskawiczne uderzenie, zanim uformuje si wroga Rosji koalicja pastw zachodnich. Pozwoli to na szybkie zakoczenie wojny, co jest konieczne choby ze wzgldu na opakany stan finansw pastwa. W listopadzie carowi zosta przedstawiony odmienny plan, przygotowany przez sztab armii dunajskiej. Propozycj rzucenia silnej armii wprost na stolic uznano za awanturnicz, groc odciciem i zniszczeniem wojsk rosyjskich. Nie zmieniajc wic miejsca przeprawy i kierunku zasadniczego uderzenia gwny wspautor planu gen. Kazimierz Lewicki uzna za konieczne zdobycie tureckiej twierdzy w Ruszczuku, ewentualnie w Widyniu, i dopiero potem bezpieczne rozwinicie ofensywy na Stambu. Przypomnijmy, e w planie Obruczewa zdobywanie twierdz nie byo w ogle brane pod uwag ze wzgldu na czasochonno takich akcji. Wedug Lewickiego armia walczca za Dunajem winna liczy 250 tys. onierzy, a dalsze 100

tys. ludzi miao by rozmieszczone na pnocnym wybrzeu Morza Czarnego. Jednym z nowych elementw w stosunku do planu Obruczewa byo rwnie uzalenienie ewentualnoci zdobywania Stambuu od sytuacji politycznej. Lewicki proponowa rozpoczcie dziaa w kocu lutego (termin odroczono ze wzgldw dyplomatycznych). Rwnie on przewidywa wspdziaanie krajw bakaskich i wysun pomys wysania jednej dywizji do Serbii (nie przyjty z obawy przed reakcj Wiednia). W marcu 1877 r. Obruczew przedstawi nowy plan, w ktrym broni swej poprzedniej propozycji, uznajc wszake niektre zastrzeenia sztabu armii dunajskiej. W dalszym cigu uwaa za nieodzowne zdobycie Stambuu. Poniewa na pocztku 1877 r. Anglia uzupenia tureckie zapasy uzbrojenia, Obruczew uzna za konieczne skierowanie wikszych si, ni przewidywa wczeniej. Proponowa zorganizowanie dwch armii, z ktrych pierwsza w sile 100130 tys. onierzy winna szybko uderzy na stolic Turcji. Konieczno zdobycia Stambuu w poprzednio okrelonym i utrzymanym terminie czterechpiciu tygodni tumaczy niebezpieczestwem przybycia do tego miasta angielskiego korpusu ekspedycyjnego (okoo 5060 tys. onierzy), co mogoby nastpi w cigu omiuczternastu tygodni. W tym czasie druga armia w skadzie 100170 tys. onierzy miaaby oczyszcza pnocn Bugari. Oglna liczebno skierowanych na Bakany wojsk miaaby doj do 300 tys. onierzy, co oznaczaoby niemal dwukrotn przewag nad przeciwnikiem, dysponujcym na tym kierunku, jak przewidywa autor planu, 160 tys. onierzy. Plan Obruczewa zosta odrzucony. Przyjto, z minimalnymi uzupenieniami, plan sztabu armii dunajskiej. Z przedstawionych wariantw wynika, e dowdztwo carskie lekcewayo tureckie moliwoci przeciwstawienia si ofensywie. Skrajnym przypadkiem by ryzykowny plan Obruczewa. Z drugiej strony nadmiernie obawiano si interwencji Zachodu; dlatego Ministerstwo Spraw Zagranicznych apelowao o ograniczenie zasigu operacji.

Turecki plan wojny zakada aktywn obron a do wykrwawienia si si rosyjskich ewentualnie doczekania pomocy z Zachodu. Co prawda pocztkowo rozpatrywano projekty uprzedzenia przeciwnika przez sforsowanie Dunaju i opanowanie Rumunii, ale plan ten zosta uznany przez sutana za zbyt miay; nie chciano te przez naruszenie obcego terytorium utrudnia sytuacji zachodnim protektorom Turcji. Pierwsz lini tureckiej obrony by Dunaj z licznymi fortecami na poudniowym brzegu. Najlepiej umocniono czworobok twierdz. Silna armia stacjonowaa te w Widyniu z zadaniem przerwania ewentualnego wspdziaania midzy wojskami rosyjskimi i serbskimi. Bdem osmaskiego dowdztwa byo jednak scise trzymanie si linii rzeki. Naleao przekroczy Dunaj i zdoby choby przedmocia twierdz, co umocnioby pozycje tureckie. W razie przerwania pierwszej linii obronnej zamierzano zrealizowa drugi wariant, a mianowicie wcign przeciwnika w gb terytorium Bugarii i tam stawi mu opr na linii Starej Paniny. Po zadaniu za szturmujcym gry Rosjanom dotkliwych strat miao wyj silne przeciwuderzenie od czoa i z prawego skrzyda (czworobok twierdz), ktre winno doprowadzi do wyrzucenia przeciwnika z Bugarii. Zarwno w wypadku utrzymania si nad Dunajem, jak te kontrofensywy z gr, przewidywano po odniesieniu sukcesu wtargnicie do Rumunii i wyjcie nad Prut. Ju po sforsowaniu Dunaju przez Rosjan Osman-pasza, dowdca wojsk skoncentrowanych w rejonie Widynia, zaproponowa zmodyfikowan wersj wariantu przeciwuderzenia. Zamierza opuci Widy i przez Plewn, owecz, poczywszy si z zaog Nikopola, uderzy w prawe skrzydo armii dunajskiej, a nastpnie we wspdziaaniu z wojskami stacjonujcymi w czworoboku twierdz rozwin natarcie na Swisztow. Gwnodowodzcy Abdul Kerim-pasza zdawa sobie spraw z przewagi Rosjan. Zakada, e dziki aktywnej

obronie zdoa doprowadzi do zmczenia oraz osabienia przeciwnika i nie przepuci wojsk rosyjskich na poudnie od Starej Paniny. W oglnym zarysie plany tureckie byy prawidowe, ale nie dopracowane, co wynikao z braku cisego rozgraniczenia kompetencji midzy poszczeglnymi organami dowodzenia. W ostatecznym rozrachunku Porta wiedziaa, e zwycistwo byoby moliwe tylko w wypadku interwencji Zachodu.

W Petersburgu, podobnie zreszt jak i w Stambule, rozumiano, jak wiele w nadchodzcej wojnie bdzie zaleao od postawy niewielkiego bakaskiego pastwa Rumunii. Przecie w wypadku, gdyby Bukareszt nie wyrazi zgody na przemarsz wojsk rosyjskich przez terytorium rumuskie, runby cay plan dziaa armii dunajskiej. Rumunia wci jeszcze znajdowaa si w stanie zalenoci od Porty, zaleno ta jednak stawaa si coraz bardziej iluzoryczna. Rokowania rosyjsko-rumuskie rozpoczy si we wrzeniu 1876 r. Milutinowi zaleao na sukcesie w rokowaniach, gdy wczenie si Rumunii da widoczn przewag chrzecijanom" 16 . Starania carskich dyplomatw trafiy na podatny grunt w Bukareszcie, poniewa strona rumuska liczya, e wystpienie przeciw Turcji przyniesie jej znaczne korzyci. Zawarty 16 kwietnia 1877 r. ukad zapewnia armii dunajskiej bezpieczny przemarsz przez Rumuni oraz korzystanie z jej kolei, poczty i telegrafu. Carat z kolei gwarantowa nienaruszalno terytorialn Rumunii i peny zwrot poniesionych przez ten kraj kosztw. W dokumencie nie byo wzmianki o czynnym wystpieniu armii rumuskiej. Pomimo to w dwa dni pniej Rumunia ogosia mobilizacj. 24 kwietnia, w dniu wypowiedzenia Turcji wojny przez Rosj, w.ks. Mikoaj Mikoajewicz w manifecie do wojsk przekraczajcych rumusk granic zapowiedzia: Nie po
16

Dniewnik D. A. Milutina, t. II, Meskwa 1949, s. 55.

zdobycze maszerujemy, a w obronie wypdzanych i uciskanych naszych braci, w obronie wiary chrzecijaskiej... Po przekroczeniu granicy wchodzimy do tradycyjnie przyjaznej nam Rumunii, za wyzwolenie ktrej przelano niemao krwi rosyjskiej. Wierz, e spotkamy si tam z gocinnoci, jak dawniej nasi ojcowie" 1 . Tego samego dnia artyleria turecka zacza ostrzeliwa miasta rumuskie na pnocnym brzegu Dunaju. Wadca Rumunii, ks. Karol Hohenzollern-Sigmaringen, obawia si wojny ze wzgldu na moliw reakcj AustroWgier, ale 21 maja pod naciskiem opinii publicznej i ze wzgldu na mnoce si incydenty graniczne parlament proklamowa niepodlego kraju, a rzd wypowiedzia wojn Turcji. Gabinety zachodnie zareagoway na to owiadczeniem, e zgodnie z zawartymi ukadami Rumunia pozostaje nadal wasalem Turcji. Niepodlego jej uznaa jedynie Rosja, ktra udzielia Rumunii wydatnej pomocy militarnej i finansowej. Pocztkowo wojska rumuskie ograniczay si do osony odcinka Dunaju od Widynia do Turnu Migurele, ostrzau tureckich twierdz na prawym brzegu, gwnie Widynia, oraz niszczenia statkw przeciwnika na rzece. Jeszcze w maju ks. Karol odby w Ploeszti rozmowy z w.ks. Mikoajem Mikoajewiczem. Godzi si na czynny udzia wojsk rumuskich w wojnie, ale pod warunkiem uycia tych jednostek nierozdzielnie, na wydzielonym odcinku frontu, i pozostawienia im swobody dziaa w zalenoci od uznania rumuskiego dowdztwa. Warunki nie zostay przyjte; wielki ksi uwaa, e dysponuje wystarczajcymi siami do pokonania Turkw, a uczestnictwo wojsk rumuskich skomplikuje tylko sytuacj polityczn. Potem jednak wydarzenia na froncie skoniy gwnodowodzcego do zmiany stanowiska. Rumuskie siy zbrojne skaday si z armii regularnej, terytorialnej, milicji i pospolitego ruszenia. Zmobilizowanie wszystkich tych formacji mogo da maksymalnie 200 tys.
17 Rossija i nacjonalno-oswoboditielnaja bor'ba na Bakanach 18751878, red. A. N a r o c z n i c k i , Moskwa 1978, s. 234 (dalej: N a r o c z n i c k i , op. cit.).

onierzy. W rzeczywistoci na pocztku maja armia liczya 52 tys. onierzy, a w toku trwania dziaa wojennych zwikszbno j do 100 tys. Na poudniowy brzeg Dunaju uda si korpus ekspedycyjny.

W wojnie lat 18771878 armia rosyjska miaa jeszcze jednego sojusznika. Byy nim bugarskie formacje ochotnicze, stanowice zalek przyszej armii niepodlegego pastwa. Pierwsze oddziay armii bugarskiej powstay na emigracji. Niewielkie oddziay bugarskie okoo 2000 ludzi pod dowdztwem Rosjanina, pk. Mikoaja Miedwiedowskiego wziy udzia w wojnie serbsko-tureckiej, a po porace Serbii przedostay si, na wezwanie dziaajcego w Bukareszcie Bugarskiego Centralnego Towarzystwa Dobroczynnoci, do Rumunii lub rosyjskiej Besarabii. Z inicjatyw utworzenia ochotniczych oddziaw bugarskich przy boku armii rosyjskiej wystpiy w obliczu zbliajcej si wojny komitety sowiaskie dziaajce w gwnych miastach Rosji. Ostateczn decyzj o formowaniu druyn bugarskiego pospolitego ruszenia podjto na naradzie wojennej w Liwadii z udziaem cara Aleksandra II. Postanowiono utworzy trzy brygady w skadzie cznym szeciu druyn (batalionw), ktrych dowdztwo powierzono gen. Mikoajowi Stoletowowi. W kwietniu 1877 r. sztab generalny zatwierdzi Zasady formowania bugarskiego pospolitego ruszenia. Trosk o jego sfinansowanie i uzbrojenie wziy na siebie komitety sowiaskie i Bugarskie Centralne Towarzystwo Dobroczynnoci. Pierwsze trzy druyny sformowano w Kiszyniowie, a po wybuchu wojny przeniesiono je do rumuskiego miasta Ploeszti, gdzie zosta zaoony obz i gwny orodek formowania. Tutaj utworzono nastpne trzy druyny, gwnie spord uczestnikw wojny serbsko-tureckiej. Kadra dowdcza bya niemal w caoci zoona z Rosjan. Wrd oficerw liczni byli ochotnicy rosyjscy z wojny serbsko-tureckiej. Tylko dziewiciu oficerw byo Bugarami, znajdujcymi si w subie rosyjskiej.

Od samego pocztku wytworzyy si wrd urzdnikw carskich rnice zda w odniesieniu do wykorzystania pospolitego ruszenia. Zdaniem ks. Wodzimierza Czerkasskiego, szefa administracji tymczasowej na zajtych ziemiach bugarskich, pospolite ruszenie powinno jemu podlega i peni sub garnizonow oraz policyjn. Pozwolioby to na jego spokojne formowanie, tak aby w momencie wycofania wojsk rosyjskich stanowio si zdoln do obrony granic odrodzonego pastwa. Ostatecznie zadecydoway jednak obiektywne warunki wojenne i zdanie dowdcy druyn gen. Stoletowa. Po przeprawie przez Dunaj druyny bugarskie zostay wczone do armii gen. Hurki i wziy udzia w dziaaniach wojennych. W chwili forsowania Dunaju formacje ochotnicze liczyy 7400 onierzy. Pod koniec wojny liczebno ich wzrosa do 12 tys. ludzi. Bugarskie Centralne Towarzystwo Dobroczynnoci, przeksztacone ponownie w komitet rewolucyjny, wydao w kwietniu pomienn odezw do spoeczestwa, wzywajc do walki. Dla narodu bugarskiego nadchodziy dni wyzwolenia.

ALBO ZA DUNAJ, ALBO W GB DUNAJU

W dniu wypowiedzenia wojny, tzn. 24 kwietnia 1877 r., wojska rosyjskie zaczy przekracza granic rumusk i w poowie czerwca osigny postawione przed nimi cele. Prawie miesiczne w stosunku do zaplanowanych terminw \opnienie byo spowodowane cikimi warunkami przerzutu wojsk, ktry odbywa si przewanie pieszo bd trakcj konn, gdy kolej linii Ungeny 1 Bukareszt, jedynej zgodnej z kierunkiem ruchu armii rosyjskiej, nie przewiozaby takiej masy wojsk. Wykorzystywano j do przewozu uzbrojenia, sprztu jednostek inynieryjno-saperskich, wyposaenia lazaretw itp. Podrowa kolej car, udajcy si na front w otoczeniu licznego orszaku 2 , a take sztaby armii dunajskiej, poszczeglnych korpusw i dywizji oraz mniejszych jednostek. onierze musieli przemaszerowa okoo 600700 km drogami rozmokymi w nastpstwie wiosennych roztopw, niejednokrotnie pokonujc bagna i mokrada, wystpujce zwaszcza w dorzeczu Seretu. Zerodkowana nad Dunajem, od miejscowoci Turnu Migurele do delty, oraz w rejonie Bukaresztu armia w.ks. Mikoaja Mikoajewicza liczya okoo 260 tys. ludzi. StacjoPograniczna stacja w Besarabii. Ciekawe szczegy na temat podry cara na front podaje Sergiusz Witte, pniejszy premier, wczesny naczelnik kolei odeskich, S. W i t t e , Wospominanija, t. I, Moskwa 1960, s. 9496.
2 1

nujce we wschodniej czci Pwyspu Bakaskiego wojska tureckie liczyy najwyej 180 tys. onierzy, z ktrych prawie poowa bya skoncentrowana w czworoboku twierdz Ruszczuk, Szumi, Warna, Sylistria. Reszta, rozproszona na rozlegym terytorium, pozostawaa w garnizonach 3 . W czasie poprzednich wojen z Turcj Rosjanie wielokrotnie forsowali Dunaj, ale wtedy z armi ldow wspdziaaa flota. W latach 18291856 delta Dunaju znajdowaa si w granicach imperium Romanoww, a Kilia i Izmai byy bazami flotylli rzecznej. Teraz Flotyll dysponowa przeciwnik, wzmocnion jeszcze przez eskadr morsk z Suliny. Przed przystpieniem do forsowania rzeki naleao tureckie jednostki na Dunaju zniszczy lub przynajmniej uniemoliwi im przeciwdziaanie w trakcie przeprawy. Ogem Turcy dysponowali na Dunaju kilkudziesicioma jednostkami. Rozmiecili sw flotyll dunajsk na rzece od elaznej Bramy a do ujcia, tzn. na dugoci okoo 830 km, by w ten sposb zapewni sobie kontrol nad kadym domniemanym miejscem przeprawy. Rosyjska flotylla dunajska skadaa si z niewielkich, ale bardziej nowoczesnych jednostek. Przewaay kutry minowe wydzielone z floty batyckiej lub czarnomorskiej (tylko dwa z nich, Mina" i Szutka", osigay prdko 1416 wzw), przeznaczone do stawiania min na rzece, a niektre nawet do bezporednich atakw. Te ostatnie wyposaone byy w dugie tyki z nasadzon na nich min, ktr naleao uderzy o burt jednostki przeciwnika. Atak wymaga odwagi, gdy naleao zbliy si do znacznie wikszych okrtw tureckich, a aden z kutrw nie by wyposaony w bro artyleryjsk. Przebieg ataku kutrw minowych obrazowo przedstawio krakowskie pismo Czas": Jeeli wic ma by przed3 cznie z jednostkami rozlokowanymi na wybrzeu Morza Czarnego i na Ukrainie liczebno armii rosyjskiej dochodzia do 315 tys. ludzi, Opisanije russko-turieckoj wojny 187778 g.g. na Bakanskom pouostrowie, t. II, S.-Pietierburg 1901, s. 17 (dalej: Opisanije)-, S u m n e r , op.cit., s. 302303; S p r i n g e r , op.cit., t. I, s. 35. Liczebno wojsk tureckich wg zbioru Ziibdet el-Hakayik, opr. przez Ahmeda M i d h a t a (cyt. za: Opisanije, s. 25).

siwzitym napad na okrt nieprzyjacielski, wtedy wybiera si na ten cel ciemn noc, gdy fale wody nie s zbyt silnie poruszone, i stara si zbliy o ile monoci niepostrzeenie pod okrt powicony zniszczeniu. Przybywszy na krtk odlego, jedzie si ca si pary prosto na swj cel i znia w ostatniej chwili drg, nioscy torped w ten sposb, e torped uderza w okrt nieprzyjacielski na mniej wicej 1 metr pod wod. Prawie w jednej chwili nastpuje eksplozja, ktra zwykle taki straszny skutek za sob pociga, i najwikszy i najsilniejszy okrt ze wszystkim, co si na nim znajduje, w kilku minutach tonie. Przeciwnie za, maa d, przynoszca takie straszne zniszczenie, nie potrzebuje si obawia wybuchu, bo poniewa dziaanie eksplozji w wodzie zmniejsza si w stosunku do kwadratu odlegoci, przeto doznaje d oddalona na 10 metrw tylko mniej lub wicej silnego uderzenia, ktre jednak adnej znacznej szkody zdziaa nie moe" 4 . Pozostae jednostki do swej flotylli Rosjanie zakupili od Austriakw, niektre od Rumunw, a jeszcze inne zarekwirowali na Dunaju. W celu utrudnienia ruchu jednostkom tureckim, a nawet uwizienia ich w wybranych rejonach, Rosjanie postawili na rzece zapory minowe. 450 min zgromadzono wczeniej w miejscowoci Bendery nad Dniestrem. Pierwsz zapor minow Rosjanie postawili u ujcia Seretu, aby uniemoliwi tureckiej flotylli wtargnicie na t rzek i zbombardowanie mostu, ktrym odbywa si ruch transportw z zaopatrzeniem. W pierwszej dekadzie maja postawiono miny koo Braiy i Reni, 1517 maja u poudniowego wylotu M3cinu odnogi Dunaju, 9 czerwca na pnoc od Hirsovy. W ten sposb zamknito Turkom wejcie na Dunaj i uniemoliwiono ruch na rzece od Reni do Hirsovy. 11 maja baterie nadbrzene z Braiy zniszczyy korwet tureck Lufti Delil" (Liitf-i Djaliye"), a w nocy z 25 na 26 maja kutry minowe Carewicz" i Ksenia" zatopiy monitor Seife" 5 . Po utracie dwch najwikszych okrtw
4 5

Czas", nr 142, z 26VI1877. Opisanije, t. II, s. 92.

turecka flotylla schronia si pod oson cikich dzia z Ruszczuka i Sylistrii, pozostawiajc dolny bieg Dunaju Rosjanom. W rodkowym biegu Dunaju zapory rozmieszczono w rejonie miejscowoci Corabia, Flamunda i Parapan. Abdul Kerim-pasza przewidywa, e Rosjanie bd forsowa rzek w jej dolnym biegu, w Dobrudy, niewiele oddalonej od granicy rosyjskiej, bd naprzeciw czworoboku twierdz, gdzie tradycyjnie przekraczali Dunaj. Bra te pod uwag okolice Nikopola z uwagi na korzystny do wysadzenia wojsk teren. Dowdztwo rosyjskie w ogle nie analizowao wymienionych moliwoci. Dunaj w dolnym biegu dochodzi w okresie wylewu do 10 km szerokoci, a ponadto nawet w wypadku pomylnego pokonania tej przeszkody Dobruda, wski obszar okolony od zachodu wodami Dunaju, a od wschodu Morza Czarnego, nie zapewniaa warunkw odpowiednich do rozwinicia wojsk. Turcy mogli je z atwoci zatrzyma na ufortyfikowanej linii Cernavod3 Konstanca. Z kolei czworobok twierdz i rejon Nikopola byy nasycone wojskami tureckimi, co czynioby ewentualn przepraw przedsiwziciem nazbyt ryzykownym. Ju w planie wojny uoonym przez Mikoaja Obruczewa jako miejsce forsowania rzeki przewidziano rejon Zimnicei, naprzeciw bugarskiego miasteczka Swisztow. Najblisze silne garnizony wroga znajdoway si w odlegoci 40 km (Nikopol) i 65 km (Ruszczuk). Dunaj mia na tym odcinku szeroko okoo 800 m. Bugarski brzeg Dunaju by pagrkowaty, najeony miejscami ostrymi skaami; przeciwlega nizinna Wooszczyzna widoczna bya std jak na doni. Teren nie nadawa si do przeprawienia wojsk, wic Turcy odrzucali moliwo ich wysadzenia w tym miejscu. W.ks. Mikoaj Mikoajewicz uzna jednak, e czynnik zaskoczenia odegra decydujc rol nizinne usytuowanie brzegu rumuskiego skomplikuje wprawdzie maskowanie operacji, ale uatwi zaadowanie wojsk na pontony. Dziki postawieniu zapr minowych oraz wydatnej pracy artylerzystw i zag kutrw Rosjanom udao si zapewni

bezpieczestwo miejsca przeprawy, gorzej byo natomiast z przygotowaniem rodkw do niej. Chocia dowdcy rosyjscy mieli dowiadczenie w forsowaniu przeszkd wodnych, przygotowali zbyt mao rodkw przeprawowych. Sformowano cztery bataliony pontonowe wyposaone w 208 pontonw, z ktrych uzyskiwano 652 m mostu o wiele mniej ni wynosia szeroko Dunaju. A przecie przewidywano zbudowanie trzech mostw: dwch w rodkowym i jednego w dolnym biegu rzeki. W Gaaczu zgromadzono drewniane pomosty, natomiast na odcinku rodkowym z trudem zdobyto rnego rodzaju materia. Milutin do koca nie by pewien wybuchu wojny i dopiero 7 kwietnia bez przekonania wydzieli rodki finansowe na zakup materiaw w Rumunii. Wywiad rosyjski bdnie okreli szeroko Dunaju w rejonie Swisztowa na 600 m. W ostatnim momencie szef korpusu inynierw armii dunajskiej gen. Aleksander von Depp postanowi wykorzysta do przerzutu wojsk zarekwirowany parowiec Annette". Bardzo si przyda, gdy straty w pontonach, spowodowane ostrzaem i burz, byy znaczne. Mosty pontonowe (dwa) zostay zmontowane w Slatinie nad Alut przez 2000 cignitych z Rosji rzemielnikw i std spawione do Zimnicei pod ogniem dzia z Nikopola 6 . Historycy radzieccy surowo oceniaj sposb gromadzenia rodkw do przerzutu wojsk: Przebieg i wyniki przygotowa do forsowania Dunaju wykazuj ekonomiczne i techniczne zacofanie rosyjskiego caryzmu. Dysponujc dostatecznym czasem dla przygotowa do forsowania caryzm nie zdoa zapewni swej armii koniecznych do forsowania rodkw". W celu zdezorientowania przeciwnika i odwrcenia jego. uwagi 22 i 23 czerwca w rejonie Braiy i Gaacza, przez wyjtkowo szeroki w tym miejscu Dunaj, przerzucono
6 Sbornik matieriaow po russko-turieckoj wojnie 187778 gg. na Bakanskom pouostrowie (dalej: Sbornik), t. XXIII, S.-Pietierburg 1899, s. 192196. 7 N. B i e l a j e w , Russko-turieckaja wojna 18771878gg., Moskwa 1956, s. 115.

odziami dwa puki piechoty z tzw. zgrupowania dolnodunajskiego gen. Apoloniusza Zimmermanna.. Potem nadesza pora na siy gwne. Na dugo przed terminem przeprawy okolice Zimnicei zostay spenetrowane przez specjaln grup rozpoznawcz pk. Dymitra Nagowskiego (z pochodzenia Polak) 8 . 22 czerwca na naradzie w Turnu Migurele w.ks. Mikoaj Mikoajewicz poleci forsowa rzek w rejonie ZimniceaSwisztow 14 dywizji piechoty gen. Michaa Dragomirowa. Termin ustalono na noc z 26 na 27 czerwca. Dragomirow by wyjtkowo predestynowany do zadania, jakie otrzyma. Tytu jego pracy dyplomowej brzmia Pokonywanie duych przeszkd wodnych. Napisa te prac historyczn o wysadzaniu desantw. W skad wojsk inwazyjnych oprcz 14 dywizji piechoty wchodziy: 4 brygada strzelcw, 23 doski puk kozacki, dwie sotnie pastunw 9 , sotnia Kozakw uralskich itd. cznie byo to 17 batalionw piechoty i 6 sotni wspomaganych przez 64 dziaa. Przeprawi je miano pontonami, ktrych byo 60. Pontony, zalenie od wielkoci, zabieray 30 lub 45 onierzy. Do transportu dzia postanowiono uy 6 promw (z 6 pontonw kady). Desant mia si odby w siedmiu rejsach, czas jednego obliczano na dwie godziny. W pierwszym rejsie uda si mia 53 woyski puk piechoty, sotnia pastunw, 60 Kozakw z puku doskiego i bateria grska cznie 2500 ludzi 10 . Celem tego rejsu byo zdobycie przyczka, w tym pobliskich pagrkw, i osona dalszych rejsw. Po umocnieniu si na poudniowym brzegu zamierzano przystpi do budowy mostu. . Na wspomnianej naradzie w Turnu Migurele w.ks. Mikoaj Mikoajewicz oceni siy Turkw w Swisztowie na 1500, a w odlegej o 10 km miejscowoci Wardim na 3000 ludzi. O ile ta druga liczba bya zbliona do faktycznej, to
Jego sprawozdanie w: Sbornik, t. XXIII, s. 3544. W XIX i pocz. XX w. spieszone formacje Kozakw, najpierw czarnomorskich, a od 1870 r. kubaskich. Brali udzia w wojnach 18771878, 19041905 i 19141918. 10 Opisanije, t. II, s. 135136.
9 8

w wypadku garnizonu swisztowskiego wielki ksi dwukrotnie przeceni jego si zaoga miasteczka liczya 780 onierzy i dysponowaa zaledwie 2 dziaami. W Wardimie natomiast znajdowa si umocniony obz, a w nim 3300 onierzy. Artyleri stanowiy 4 dziaa, dobrze usytuowane na wzgrzu Tepebunar. Dowdc oddziau by Ahmed Hamdi-pasza; podlega mu rwnie garnizon swisztowski". Silniejsze wojsko tureckie znajdowao si w Nikopolu okoo 10 tys., i w Ruszczuku co najmniej 20 tys. onierzy, ale ze wzgldu na odlegoci oddziay te nie mogyby interweniowa w razie szybkiego dziaania Rosjan. Dziki temu Rosjanie ju po dwch rejsach, czyli czterech godzinach od rozpoczcia przeprawy, zrwnowayliby wszystkie siy Ahmeda Hamdi-paszy. Powodzenie wyprawy zaleao od zachowania penej tajemnicy, dlatego wszystkie rozkazy wydawano ustnie. Termin akcji znany by tylko wskiemu gronu generalicji. Z oglnymi warunkami forsowania Dragomirow zapozna swych oficerw 24 czerwca, ale bez podania terminu i miejsca przeprawy. Te dane ujawni dowdcom oddziaw przeznaczonych do pierwszych rejsw dopiero 26 czerwca rano, a reszcie oficerw tego dnia o godz. 17. Aleksander II o czasie i miejscu akcji zosta poinformowany 26 czerwca o godz. 20, czyli na kilka godzin przed jej rozpoczciem. Reakcja cara znana jest nam z notatek Milutina dotyczcych nastpnego dnia. Dzisiaj wstalimy przed godz, 5. Cesarz wezwa mnie do siebie; przyby i sam gwnodowodzcy. Cesarza znalelimy w niespokojnym stanie ducha. Powiedzia, e ju niejednokrotnie zdarzao mu si w przeddzie wanych wydarze widzie ojca swego... Cesarz rozpaka si i by tak roztrzsiony, e wyszlimy z komnaty, aby si uspokoi" 12 . W celu odwrcenia uwagi Turkw rozpuszczono pogoski, e forsowanie odbdzie si w rejonie Flamundy.
11 O siach rosyjskich i tureckich por.: W. W i n o g r a d o w , Russko-turieckaja wojna 18771878 gg. i oswobodienije Bogarii, Moskwa 1978, s. 138139; B i e l a j e w , op.cit., s. 116119; H e i s m a n n , op. cit., s. 129130. 12 Dniewnik Milutina, t. II, s. 182.

Liczono, e dziaajcy wrd miejscowej ludnoci agenci nieprzyjaciela znajd moliwo przekazania tej informacji na drugi brzeg i e tureckie dowdztwo uwierzy w ni. Kilku korespondentom zachodnim, wykazujcym nadmiern ciekawo, odmwiono dalszej akredytacji. W Zimnicei nie budowano umocnie, nie przewoono tam dzia, nie rozmieszczano wojsk. Sztab gwnodowodzcego uda si w zupenie inne miejsce naddunajskiej czci Rumunii. W wyniku tych dezinformujcych posuni prasa europejska przecigaa si w domysach co do rejonu i czasu operacji. Wszyscy oczekuj wanych w Bugarii wypadkw, ktre by stanowczo wpyny na dalszy rozwj wojny. Co si tyczy przejcia Dunaju, to dotd znajdujemy tylko kombinacje strategiczne, zapowiadajce, e przejcie to moe co najprdzej nastpi za dni dziesi. Brak jeszcze dostatecznego materiau oblniczego i pontonw... Twierdz, e po przejciu Dunaju wojska rosyjskie wkrocz na terytorium serbskie" 13 . W dniach 2224 czerwca na specjalnie przygotowanym poligonie odbyy si manewry dywizji Dragomirowa. onierzy przygotowywano do forsowania rzeki w wykopanych w ziemi jamach, imitujcych pontony. Potem dano im dzie odpoczynku, a w nocy z 25 na 26 czerwca wyznaczone do desantu siy przerzucono do Zimnicei i rozmieszczono w ogrodach lub po tej stronie budynkw, ktra bya niewidoczna z poudniowego brzegu Dunaju. Szczeglnie dokadnie ukryto dziaa i pontony. Miejscowej ludnoci zezwolono na udawanie si nad brzeg Dunaju wycznie pojedynczo i pod ochron Kozakw, by zapobiec ewentualnemu przekazaniu sygnaw patrolujcym przeciwlege wybrzee Turkom. Napraw okolicznych drg i mostu na potoku uchodzcym do Dunaju koo Zimnicei rozpoczto dopiero w nocy z 26 na 27 czerwca. Zaznajomienie oficerw puku woyskiego z warunkami na poudniowym brzegu nastpio w sadzie koo kwatery Dragomirowa, skd rozpociera si dobry widok.
13

Czas", nr 141, z 24VI1877.

26 czerwca po zapadniciu zmroku dwie kompanie briaskiego puku piechoty zajy wysp Bugirescu, lec nieopodal brzegu rumuskiego. Piaszczysta wysepka, pozbawiona rolinnoci, czsto zalewana falami Dunaju, nie dawaa piechurom schronienia, a kada prba okopania si bya daremna, gdy zagbienia wypeniay si wod. Bliej rodka rzeki znajdowaa si jeszcze jedna wyspa, Adda, rwnie piaszczysta i mao przydatna z wojskowego punktu widzenia. Gen. Dragomirow w wydanej do onierzy tu przed rozpoczciem przeprawy odezwie ogosi: Albo za Dunaj, albo w gb Dunaju trzeciego wyjcia nie ma" 1 4 .

W okresie wylewu Dunaju woda dochodzi do budynkw Zimnicei, ale kiedy opadnie, wyania si grzski, nizinny pas ziemi, oddzielajcy miasteczko od rzeki. Tak wanie wyglda brzeg rumuski w noc przeprawy. Jeden z dwch potokw przecinajcych w grzski odcinek Dragomirow uzna za znakomite miejsce do spuszczenia na wod pontonw. Std odpyny kawaek i zatrzymay si u ujcia potoku, na wprost wyspy Bugirescu. Teraz nastpio zaadowanie wojsk. onierze w milczeniu sadowili si w pontonach. Kozacy omotali szmatami kopyta swych koni, wiolarze owinli wiosa som. Przed godz. 2 w nocy pontony odbiy od brzegu. Rozpocza si operacja 15 . . Desant opyn od wschodu wysp Adda i skierowa si ku ujciu potoku Tekir-dere. Wzdu prawego brzegu Dunaju cigno si urwisko, a pod nim niewielka plaa szerokoci piciu dziesiciu krokw. Pokrywajce okolic winnice i sady jeszcze bardziej utrudniay sytuacj atakujcych. Jedynie rejon ujcia potoku, gdzie urwisko obniao si, mia warunki do wysadzenia desantu. Pocztkowo operacja rozwijaa si pomylnie. Byo
W i n o g r a d o w , op.cit., s. 139. Jej przebieg por.: Opisartije, t. II, s. 147153; B i e s k r o w n y , Russkoje wojennoje iskusstwo, s. 320321; W. R i i s t o w , Der Onentalische Krieg in den Jahren 1877 und 1878, Ziirich 1878.
15 14

pochmurno, co zapewniao skryte przeprowadzenie akcji. Wkrtce jednak okazao si, e pogoda, wbrew pozorom, nie jest sprzyjajca. Chmury utrudniay odnalezienie ujcia potoku, a podmuchy wiatru zepchny niektre pontony z zaplanowanego kierunku. Tylko cz z nich trafia na waciwe miejsce ldowania. Tureckie czujki wykryy desant w odlegoci 200300 krokw od brzegu i otworzyy gwatowny ogie. By on jednak ju spniony. O godz. 3.00 pierwsza d, przybiwszy do brzegu, zacza ostrzeliwa Turkw, dajc czas pozostaym statkom zai brzeg. Gdy wszyscy wysiedli, uderzono na bagnety" 6 . Dwie kompanie puku woyskiego osigny pla na zachd od ujcia Tekir-dere i gwatownym atakiem wypary Turkw z okopw. Ci zdoali jeszcze podpali maszt sygnaowy, a to w celu zaalarmowania wojsk w Wardimie i Swisztowie. W obozie wardimskim odgosy strzaw i podpalony maszt wywoay zdumienie. Zerwane ze snu tureckie bataliony biegiem rzuciy si w kierunku ujcia potoku. Jeszcze wczeniej, bo o godz. 3.30, dotary na miejsce walki pierwsze posiki z garnizonu swisztowskiego i z miejsca otworzyy ogie do Rosjan. Oddziay z Wardima rozoyy si na prawym, grzystym brzegu Tekir-dere. onierze pierwszego rejsu byli std widoczni jak na doni. O wicie sze dzia tureckich rozpoczo ostrza pontonw nastpnych rejsw i okopujcego si desantu. Straty Rosjan narastay w zastraszajcym tempie. Wtedy odezwaa si ich artyleria rozlokowana na pnocnym brzegu. Uczestnik pierwszego rejsu wspomina: Pontony podeszy bez jednego dwiku i lewymi burtami otary si o brzeg. Rozpocza si przeprawa. Wszystko byo wczeniej przewidziane, przemylane i rozpisane. Wszystko zagrao jak z nut... Pierwszy rejs wyadowa si bez jednego strzau. Wkrtce wszczty zosta alarm i swisztowskie baterie otworzyy ogie" 17 . Nie zwaajc na silny ostrza onierze z puku woyskiego przedostali si na prawy brzeg Tekir-dere. Wtedy
16 17

Przegld Tygodniowy", nr 28, z 3(15)VII1877. W i n o g r a d o w , op.cit., s. 142.

Turcy z obozu wardimskiego ruszyli do kontrataku z zamiarem okrenia i zlikwidowania desantu. Sytuacj uratoway wyadowane wanie dziaka grskie, ktre kartaczami rozproszyy przeciwnika. Gdy lewe skrzydo puku woyskiego przeprawiao si na drugi brzeg Tekir-dere, midzy nie a brzeg Dunaju wdara si cz tureckiej piechoty, ktra, ukrywszy si na kamienistym wybrzeu, otworzya gwatowny ogie karabinowy do przeprawiajcego si w kolejnym rejsie miskiego puku piechoty. Wspomina major puku woyskiego Aleksander Astapow: W czasie, gdy trwa bj na wzgrzach, a moe nieco wczeniej, gdy szlimy do ataku..., jedna z nieprzyjacielskich kolumn, nie napotkawszy na swej drodze adnej przeszkody, podesza do brzegu. Podesza w chwili, gdy strzelcy puku miskiego albo ju wysiadali na pycizn, albo znajdowali si w niewielkiej odlegoci od brzegu, a nieco dalej pyny odzie z 1 batalionem tego puku. Turcy zatrzymali si i otworzyli gwatowny ogie do micw. Nastpia masakra strzelcw znajdujcych si na pobliskich odziach, a na niektrych wybici byli wszyscy do jednego czowieka... Ogie by dlatego tak silny i gsty, gdy z kilku szybkostrzelnych dziaek prowadzono nieustann kanonad. Zniszczony zosta ponton, na ktrym znajdowali si strzelcy z 1 kompanii razem z ich dowdc kpt. Petrowiczem. Z drugiej kompanii strzeleckiej zabici zostali wszyscy na tym pontonie, gdzie przebywa chory Fiodorow, i jeszcze wielu na dwch innych pontonach. Zniszczony zosta ponton z onierzami 3 kompanii, dowodzonymi przez ppor. Kanenberga, z ktrego uratowa si jeden czowiek, poniewa zdy schowa si za kamieniem (zosta wzity do niewoli przez Turkw), i jeszcze siedmiu innych pozostao przy yciu, ale wszyscy byli ciko ranni Feldfebel 3 kompanii Atanazy Zajatkowski relacjonowa pniej Astapowowi: Pooenie nasze byo rozpaczliwe. Kule nas zasypyway, a bryzgi wody zasaniay cay boy
18

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 260.

wiat. Przydarzyo nam si to wtedy, gdymy przebyli ju ponad 2 / 3 Dunaju. Potem ogie zela, gdy Turcy zaczli ostrzeliwa docierajce w ich pobliu do brzegu pontony. W naszym pontonie byo ju tyle wody, e zacz krci si w rne strony, a w dodatku wszystkie wiosa zostay przebite kulami... Dowdca kompanii rozkaza zrzuci buty i wybiera nimi wod, a onucami pozatyka dziury. Uczynilimy tak i w ten sposb uratowalimy si. Kiedy w pontonie byo ju mniej wody, przesta si krci i ruszy szybciej; skierowalimy si z powrotem do tego brzegu, na ktrym wsiadalimy. Rannych byp wielu ludzi, a gdy dobilimy do brzegu, jeszcze granat rozerwa felczera" 1 . Los uczestnikw tego rejsu by dramatyczny. Trzy pontony zatony, inne z powodu strat zawrciy, jeszcze inne zmyliy kierunek i dotary do brzegu bugarskiego o 2 km poniej miejsca przeprawy; nie byo tam jednak Turkw. Sytuacj u ujcia Tekir-dere uratowa por. Motorny, ktry na czele 80 strzelcw z 2 kompanii puku miskiego natychmiast po ldowaniu zaatakowa dokuczliw kolumn tureck i wypar j z zajmowanych pozycji. Razem z trzecim rejsem przyby na przyczek gen. Dragomirow wraz ze sztabem, zaniepokojony stratami poniesionymi przez puk miski. Dalsze kierowanie przerzutem wojsk powierzy gen. Aleksandrowi Richterowi, dowdcy 3 brygady saperw. W chwili, gdy do brzegu dobija pity rejs, ogie artyleryjski na przeprawie zosta przerwany. Turcy zrezygnowali z dalszej walki i wycofali si. Przyczek zosta umocniony. Kolejne rejsy odbyway si ju bezpiecznie. Dochodzia godz. 6 rano. O 8.30 do Zimnicei dotar parowiec Annette", ktry o zmierzchu wyruszy z Flamundy. Dziki niemu przerzut wojsk zosta przypieszony. Do godz. 10.30 parowiec przewiz 4 brygad strzelcw i przystpi do przerzucania nastpnych jednostek 20 . O godz. 11.00 Dragomirow rozkaza atakowa wzgrza
Tame. onierzy jednego puku piechoty parowiec przewozi w cigu dwch rejsw.
20 19

swisztowskie, ostatni redut zagradzajc mu drog do miasta. Trzy kompanie strzeleckie 56 ytomierskiego puku piechoty ppk. Bakowa, wspierane przez batalion liniowy tego puku, rozsypay si w tyralier, wdary na pagrki i obeszy pozycje tureckie, zmierzajc wprost na Swisztow. Na lewo od nich atakowa wzgrza 14 batalion 3 brygady strzelcw pod dowdztwem pk. Sekwarelidze-Bieanowa. Dalej na poudnie posuway si kolejne jednostki 4 brygady strzelcw, a jeszcze dalej 12 kompania puku ytomierskiego, rozsypana w tyralier, prowadzona osobicie przez gen. Michaa Skobielewa 21 . Kompania posuwaa si laskiem, pooonym nieopodal drogi do wioski Carewica. Bronicy si tu uzbrojeni miejscowi muzumanie uciekli na widok onierzy rosyjskich. Wtedy rozpoczo si frontalne natarcie na Swisztow prowadzone przez gen. Michaa Pietruszewskiego 22 . Upa mocno doskwiera idcym do ataku; szczglnie ciko byo maszerowa tym, ktrzy oskrzydlali wzgrza swisztowskie po stromych i urwistych zboczach. Ludzie padali od zmczenia i sonecznego aru. Nielekko byo te atakujcym z frontu po terenie porosym gst rolinnoci i w ogniu przeciwnika, od ktrego padao wielu onierzy" 23 . Turcy, oskrzydlani przez 4 brygad strzelcw i puk ytomierski, ostrzeliwani przez 5 kompani puku miskiego i spychani od frontu, zmuszeni byli wycofa si w obawie przed odciciem. O godz. 15, po czterogodzinnych zmaganiach, bitwa o wzgrza swisztowskie zakoczya si. Nieco wczeniej 2 brygada 14 dywizji wchodzia do miasta Swisztow, witana przez Bugarw, ktrzy entuzjastycznie objawiali sw rado widzc oblanych potem, a innych i krwi, swoich wybawicieli, kadcych pocztek ich oswobodzeniu. Bugarzy toczyli si /wrd wojsk prze21 Gen. Micha Skobielew, przyszy bohater wojny, towarzyszy dywizji Dragomirowa jako ochotnik. Jego sprawozdanie z ataku na wzgrza swisztowskie w: Sbornik, t. XXIII, s. 63. W wojnie uczestniczy rwnie ojciec Michaa, genera gwardii Dymitr Skobielew. 22 W sierpniu przejmie po rannym Dragomirowie dowdztwo 14 DP. 23 N a r c z n i c k i , op.cit., s. 262. Ranny zosta m.in. dowdca puku podolskiego pk Micha Duchonin.

chodzcych ulicami. Dzieci, starcy, doroli, mczyni i kobiety wszyscy weselili si. Zmieszawszy si z szeregami onierzy, wyraali swj entuzjazm pocaunkami, ciskaniem rk, strzaami na wiwat; wielu pakao ze szczcia. Znienawidzony fez, ktry zobowizani byli nosi, wala si po ziemi" 24 . Swisztow by pierwszym miastem bugarskim wyzwolonym spod panowania osmaskiego. W czasie forsowania Rosjanie utracili okoo tysica onierzy polegych, potopionych, rannych. Zatono 19 pontonw i tratwa z dwoma grskimi dziaami. Turcy mieli 640 zabitych i rannych. W nocy z 26 na 27 czerwca konwj pontonw przeznaczonych na most wypyn z Aluty na Dunaj i pod ogniem dzia z nikopolskiej twierdzy dotar do Zimnicei. 28 czerwca przystpiono do budowy mostw. Pierwszy by gotw ju nastpnego dnia. Po dwudziestu czterech godzinach od rozpoczcia przeprawy Rosjanie mieli na przyczku 30 batalionw piechoty i 30 dzia. Do 30 czerwca gen. Fiodor Radecki, dowdca VIII korpusu, przerzuci 9, 14 i 35 dywizj piechoty cznie 35 tys. onierzy, wspomaganych przez 78 dzia. Bya to znaczna sia. Bdem byo natomiast powstrzymanie si od skierowania, przynajmniej w tych pierwszych dniach, jazdy na przyczek. Wskutek tego brakowao formacji najlepiej przystosowanej do prowadzenia rekonesansw i patroli. Wiadomoci o siach, kierunkach przemarszu i zamiarach przeciwnika byy przypadkowe i sporadyczne. Zreszt miao si to okaza sta bolczk dowdztw rosyjskich w okresie tej kampanii. Wyszy oficer wywiadu wspomina: Informacje o drogach..., rzekach, przeprawach, siach Turkw, rodkach krajw, do ktrych wkraczalimy, byy niedostateczne" 25 . W czasie przeprawy Rosjanie po raz pierwszy uyli telegrafu, ktry poczy sztab Dragomirowa z kwater gwn cara. 28 czerwca Aleksander II przyby do Swisztowa i zaTame. P. P a r e n s o w , Iz proszago. Wospominanija oficera gienieralnago sztaba, cz. 1. Na wojnie, S.-Pietierburg 1901, s. 188189.
25 24

trzyma si w domu bogatego kupca Mikoaja Dymitrowa Stanczewa. Miasto nadal radowao si przybyszami. Nastrj tych dni znalaz odzwierciedlenie we wspomnieniach Rosjan: Mieszkacy witali nasze wojska z nieopisanym entuzjazmem. Kady na wyrywki stara si cign do siebie gocia... Kobiety rzucay pod nogi kwiaty, caoway donie i strzemiona jedcw" "6. Chory puku woyskiego, Bugar Stojanow, pisa do emigracyjnego dziaacza niepodlegociowego Najdena Nikoajewa: Nasz puk pierwszy przeby Dunaj. Pozostaem przy yciu i stpam po ziemi bugarskiej. Jutro ruszamy do Tyrnowa... Mj przyjaciel kapitan Petrowicz (Bugar) pad martwy... niech jego pami bdzie wieczna. Pozostali Bugarzy s wszyscy ywi i zdrowi" 27 . Zdarzay si te incydenty wynikajce z nieporozumie. O jednym z nich wspomina polski pisarz i podrnik Jan Grzegorzewski: Do kramu w maym miasteczku wpada wachmistrz od dragonw i pyta z popiechem: Masz buki? Mam odpowiada Bugar, waciciel kramu. Wiele? Mam jedn. Jedn tylko? To dawaj j, ale prdzej. Bugar wypatrzy szeroko oczy na wachmistrza. C patrzysz, nicponiu, jakby mnie zje chcia? Dawaj buk! Mam dla siebie, nie dla was. To ja ci zapac, ile tam si naley. Ni si nie naley. Mam j dla siebie, nie dla obcych. Ech, kto by tam z wami bawi si dugo w korowody. To rzekszy obejrza si po kramie... Bugar podskoczy do drzwi i zatarasowa sob wejcie... Wszcza si bjka... Na krzyk i haas... przyszed patrol rosyjski. Przy bliszym przesuchaniu okazao si, e wachmistrz domaga si buki,
" Wg W i n o g r a d o w a , op.cit., s. 144145. : Oswobodienije Bogarii ot turieckogo iga, t. II, Moskwa 1964, s. 121 (dalej cyt.: Oswobodienije... Dokumienty). List ten jest dowodem, e nie wszyscy Bugarzy sucy w armii rosyjskiej zostali odkomenderowani do bugarskich formacji ochotniczych.

a buk nazywaj zarwno po bugarsku, jak po serbsku kobiet" 28 . Groniejsza od zabawnych nieporozumie bya postawa, nielicznych co prawda, krgw spoeczestwa nastawionych turkofilsko. Niechtnie na wkroczenie Rosjan zareagowaa cz prawosawnej hierarchii duchownej. Podobne pogldy mieli niektrzy czorbadi. Gospodarze Bugarzy okazali si wyjtkowo niegocinni. Niczego od nich nie mona byo uzyska, nawet wody nie dawali nam z ochot" pisa uczestnik wojny 29 . Nieufni byli rwnie przedstawiciele rewolucyjnych k inteligencji bugarskiej. Do rosyjskiej potgi... aden nasz patriota nie apelowa. Po co nam Rosja, kiedy tam gnbi tak samo jak w Turcji? mwili stale" 30 . Ale rewolucjonici stanowili zaledwie czstk spoeczestwa bugarskiego, a wszyscy pozostali oczekiwali interwencji diado Iwana" i wizali z ni due nadzieje. Czy takich ludzi jak ty, Draganie, take zna car rosyjski?" pyta chop bugarski jednego z nawoujcych do powstania emisariuszy 31 .
*

Forsowanie Dunaju byo jedn z najlepiej przeprowadzonych operacji wojsk rosyjskich w tej wojnie. Co prawda dowdztwu armii dunajskiej mona wytkn zasadnicze bdy w organizowaniu transportu przez kresy poudniowo-zachodniej Rosji i terytorium Rumunii (nieprzygotowanie dostatecznej liczby jednostek inynieryjno-saperskich, koniecznych na rozmokych drogach, uszkodzonych mostach i skromnej sieci kolejowej), potem jednak sytuacja si poprawia. Gwnie jednak przyczyn zwycistwa naley szuka w odwadze i twardoci onierzy armii dunajskiej, ktrzy dziki tym cechom oraz inicjatywie towarzyszcych im
"8 J. G r z e g o r z e w s k i , Splczesna Bugarya, Krakw 1883, s. 63. " J. U t i n , Pisma iz Botgarii w 1877 g., S.-Pietierburg 1879, s. 81. '*" Z. S t o j a n o w , Zapiski z powsta bugarskich (18701876), Warszawa 1971, s. 107 (tum. z bug.). " Tame, s. 269.

modszych oficerw przezwyciyli trudne chwile na przyczku. Rado ze zwycistwa i przyjazne nastawienie przewaajcej czci miejscowej ludnoci jeszcze bardziej podniosy morale onierzy rosyjskich. Abdul Kerim-pasza bra pod uwag rne plany przeciwstawienia si Rosjanom w zalenoci od podjtych przez nich krokw ofensywnych, dlatego w dziaaniach tureckich tak duo zaleao od dostarczenia wiadomoci przez wywiad. Poniewa informacji tych zabrako, gwnodowodzcy nie odgad, gdzie Rosjanie bd si przeprawia. W tej sytuacji ba si osabi jakikolwiek odcinek obronnej Unii naddunajskiej. W efekcie siy stacjonujce w Wardimie i Swisztowie byy zbyt sabe i nie dotrzymay pola nieprzyjacielowi. W wyniku zdobycia Swisztowa i Wardima oraz szybkiego rozszerzenia przyczka pierwsza linia obronna Turkw, biegnca wzdu naturalnej przeszkody wodnej, pka i nie byo widokw na jej odtworzenie. Czas", pismo odlege od jakichkolwiek sympatii dla imperium Romanoww i usilnie apelujce do Wiednia o powstrzymanie si od anektowania Boni i Hercegowiny, gdy takie dziaanie utrudnioby sytuacj Turcji, ze smutkiem konstatowao: Armia rosyjska rozpocza przejcie Dunaju. Zachowanie si armii tureckiej w tym wypadku pozwala wnosi, e cakowite przejcie z Rumunii do Bugarii mniej bdzie dla Rosjan trudne i kosztowne, ni mniema byo mona. Widzielimy to od pocztku wypadkw, e zbywao Turcji na dowdcach i oficerach, ale rachowano jednogonie na dzielno, zapa i fanatyzm prostego onierza. Dotd i te dodatnie czynniki nie sprawdziy si" 32 .
32

Czas", nr 143, z 27VII877.

STANOWICIE RDZE PRZYSZEJ ARMII

W pocztku lipca Rosjanie skoncentrowane na przyczku swisztowskim siy podzielili na trzy zgrupowania:, ruszczuckie, najsilniejsze, pod dowdztwem w.ks. Aleksandra Aleksandrowicza (przyszy car Aleksander III), obejmowao jednostki X I I i X I I I korpusu, liczce okoo 75 tys. onierzy. Najwaniejszym celem tego zgrupowania byo blokowanie wojsk tureckich skoncentrowanych w czworoboku twierdz Ruszczuk, Szumi, Warna, Sylistria. Otrzymao ono zadanie osignicia linii Jantry, a nastpnie rozwinicia natarcia w kierunku Ruszczuka, oblenia tej twierdzy i, w razie moliwoci, zdobycia jej. Dziaania te mia wesprze atakujcy z Dobrudy XIV korpus gen. Apoloniusza Zimmermanna: zachodnie, dowodzone przez gen. Mikoaja Krudenera, skadao si z piechoty IX korpusu, kaukaskiej brygady kozackiej i 34 doskiego puku kozackiego cznie 35 tys. onierzy. Towarzyszya im silna artyleria 108 dzia, ktre miay zdruzgota fortyfikacje Nikopola, pooonego nad Dunajem okoo 40 km na zachd od miejsca przeprawy, bronionego przez 10 tys. Turkw. Po zdobyciu tej miejscowoci zgrupowanie winno naciera w kierunku na Plewn, po czym wykona zwrot na poudnie i wyj na grskie przecze w zachodniej czci Starej Paniny; czoowe (oddzia wysunity), najsabsze, dowodzone przez gen. Jzefa Hurk, obejmowao dwie brygady drago-

nw pod dowdztwem ksit Mikoaja i Eugeniusza Leuchtenberskich, dosk brygad kozack pk. Grzegorza Czernozubowa, 4 brygad strzelcw gen. Adama Kwieciskiego, sze druyn bugarskich formacji ochotniczych dowodzonych przez gen. Mikoaja Stoletowa, par sotni pastunw i podobne niewielkie oddziay. cznie byo to zaledwie 5800 piechurw i 3700 kawalerzystw. Pniej zgrupowanie czoowe byo parokrotnie wzmacniane, nigdy jednak nie przekroczyo liczby 15 tys. onierzy. Artyleri stanowiy 32 grskie dziaa. Tak skromnym siom postawiono wane z taktycznego punktu widzenia zadania. Miay, nacierajc wzdu lewego brzegu Jantry, zaj Tyrnowo, Gabrowo i Sewlijewo. W razie pomylnego wykonania tego zadania zgrupowanie winno sforsowa przecze w rodkowym Bakanie, a nastpnie wyj na poudnie od Starej Paniny, dokonujc oglnego przeamania na kierunku adrianopolskim. Zwraca uwag proporcjonalnie dua liczba konnicy w skadzie zgrupowania. Jej zadaniem byo dokonywanie dalekich zagonw na poudnie, w gb terytoriw tureckich. Dowdztwo rosyjskie liczyo, e samo pojawienie si jazdy wywoa bunty i powstania ludnoci bugarskiej. 1 Na drodze zgrupowania czoowego stacjonoway sabe jednostki tureckie. Garnizon Tyrnowa liczy 40004500 onierzy. Dwukrotnie wiksze siy broniy przeczy bakaskich, byy one jednak skoncentrowane na stosunkowo najdogodniejszej do przekroczenia Przeczy Szypczeskiej, gdzie dowdztwo tureckie spodziewao si nieprzyjacielskiego natarcia. Podzia armii dunajskiej na trzy zgrupowania, ktre rozwija miay dziaania w trzech przeciwnych kierunkach, oznacza rezygnacj carskiego dowdztwa z opracowanych przez Mikoaja Obruczewa planw miaego uderzenia silnej armii przez gry na poudnie, w stron tureckiej stolicy. A przecie na kierunku stambulskim nie byo, przynajmniej na razie, wikszych wojsk tureckich i takie uderzenie mogo doprowadzi do zwyciskiego dla Rosji zakoczenia wojny
1

B i e l a j e w , op.cit., s. 127; Opisanije, t. II, s. 167.

ju w efekcie letniej kampanii. Przeznaczone do natarcia na poudnie zgrupowanie czoowe byo zbyt sabe, aby wykona tak ambitne zadania o znaczeniu strategicznym; nikt zreszt tego nie wymaga. Plan dowdztwa carskiego by co najmniej nie przemylany. Z siedmiu korpusw armii dunajskiej dwch jeszcze nie byo na miejscu, a trzy zostay skierowane do dziaa przeciwko dobrze umocnionej armii tureckiej w czworoboku twierdz. Skoncentrowane tam zasadnicze siy obu wrogih armii wdadz si w dugie, zacieke walki o charakterze pozycyjnym, ktre nie bd miay wpywu na przebieg wydarze na kierunkach o rozstrzygajcym znaczeniu. Decydujc si na dziaania ofensywne o tak asekuranckim charakterze, ograniczone waciwie do zamiaru wyzwolenia wycznie pnocnej Bugarii, dowdztwo rosyjskie brao pod uwag dowiadczenia z niedawnej wojny francusko-niemieckiej. W razie mielszego natarcia zasadniczych si na poudnie grozio przeciwuderzenie tureckie z czworoboku twierdz oraz od strony Nikopola i Plewny na przyczek swisztowski, w jego za efekcie zamknicie armii w.ks. Mikoaja Mikoajewicza w potrzasku. A ju zupenie spdzaa carskim sztabowcom sen z oczu moliwo przerzucenia przez Osmana-pasz jego skoncentrowanej w rejonie Widynia armii na lewy, rumuski brzeg Dunaju. W nastpstwie takiego kroku Osman-pasza mg przeci wszystkie poczenia armii dunajskiej z dalekim zapleczem, doprowadzi do okrenia tej armii i do jej zagady 2 . Zagroenia, z jakimi liczyli si dowdcy rosyjscy, mogyby rzeczywicie zaistnie, gdyby wojska carskie miay do czynienia z bardziej zdecydowanym przeciwnikiem, dysponujcym lepiej wyksztacon, bardziej mia i przewidujc kadr oficersk oraz w wikszym stopniu zmodernizowan i liczniejsz w rejonie dziaa armi. Tymczasem dowdztwo tureckie na wie o przeprawieniu si i pierwszych sukcesach Rosjan wpado w popoch, cho przecie wczeniej rozwaao warianty wcignicia nieprzyjaciela
2

Winogradow,

op.cit.,

s. 145146.

w gb terytorium bugarskiego i tu powstrzymania oraz pokonania go. Winnym zaistniaej sytuacji uznano gwnodowodzcego Abdula Kerim-pasz, cho ten podj pewne kroki, aby zapobiec narastajcemu zagroeniu. Problemem byo to, e w pobliu przyczka swisztowskiego brakowao silniejszych zgrupowa tureckich. Dlatego Abdul Kerim-pasza nakaza armii Osmana-paszy przej z Widynia do Plewny i ograniczy w ten sposb moliwoci ofensywne strony rosyjskiej w kierunku zachodnim; zdecydowa si te cign armi Sulejmana-paszy (Suleyman-Hiisnu) z frontu czarnogrskiego i skierowa j drog morsk do Tracji, gdzie miaa zamkn kierunek poudniowy. Byy to ostatnie decyzje Abdula Kerim-paszy w tej wojnie, gdy rozgniewany rozwojem wydarze sutan zdymisjonowa go, a na jego miejsce wyznaczy Mehmeda Ali-pasz. Decyzja ta bya o tyle nieszczliwa, e w praktyce oznaczaa kres jednolitego dowodzenia po stronie tureckiej. Mehmed Ali-pasza gwne zainteresowanie bdzie okazywa armii zamknitej w czworoboku twierdz. Dowdcy pozostaych armii walczcych przeciwko Rosjanom, Osman-pasza i Sulejman-pasza, w warunkach sporadycznej cznoci z gwnodowodzcym bd dziaa samodzielnie. Car, Milutin i w.ks. Mikoaj Mikoajewicz nie wiedzieli o panikarskich nastrojach w dowdztwie tureckim i przesadnie oceniali siy przeciwnika, jakie mogy zagrodzi drog Rosjanom na pocztku lipca. Stracili dogodny moment do szybkiego rozstrzygnicia wojny.
*

Rozpoczcie dziaa przez oddziay Hurki byo uatwione na skutek sukcesw odniesionych przez zgrupowanie ruszczuckie, ktre 5 lipca 'opanowao miejscowo Biaa nad Jantr, a nastpnego dnia kontrolowao ju cay dolny bieg Jantry a do ujcia Rosicy. Dziki tym sukcesom zgrupowanie czoowe mogo rozpocz dziaania znad Rosicy, w odlegoci zaledwie 15 km od Tyrnowa. Tu Hurko rozdzieli swoje szczupe siy i wysa przodem kawaleri w nadziei zaskoczenia przeciwnika.

7 lipca 500-osobowy oddzia Czerkiesw zaatakowa patrol rosyjskiej jazdy, ale po nadcigniciu Kozakw i dragonw rzuci si do ucieczki. Na karkach uciekajcych rosyjska konnica dopada do Tyrnowa i prbowaa od razu zdoby miasto, ale zostaa zatrzymana bezadnym ogniem zaogi. Wkrtce przyby Hurko z 16 bateri konn. Widzc popoch wrd Turkw poleci artylerzystom zaj pozycje na Wyynie Belakowskiej, skd mogli razi okopany na wschodnim brzegu Jantry czterotysiczny garnizon miasta. Jednoczenie dowodzcy jazd ks. Mikoaj Leuchtenberski nakaza dragonom, po spieszeniu si, ruszy do ataku nie czekajc na piechot. Kozacy podjli prb obejcia pozycji wroga. Garnizon turecki pomimo saboci atakujcych nie przeciwstawi im si i rozpocz odwrt, ktry na wie o obejciu jego pozycji przez sotni kozack zamieni si w panik. Poraka moga si w tych warunkach zakoczy dla Turkw katastrof, gdyby mia kto podj pocig. Poniewa jednak dragoni przed szturmem zostali spieszeni, a sami Kozacy byli zbyt nieliczni, garnizon turecki uszed na wschd. Straty wojsk rosyjskich okazay si minimalne. Ich sukces by uatwiony dziki zaskoczeniu i saboci ducha okazanej przez przeciwnika. W rce rosyjskie dostay si pene magazyny, a take nie uszkodzone mosty na Jantrze. Naley podkreli znaczenie informacji uzyskanych od Bugarw, cho przesadnie ocenili oni liczebno wojsk tureckich w miecie 3 . Nastpnego dnia o wicie do Tyrnowa nadcigna piechota rosyjska i bugarska. Podpukownik 15 batalionu strzelcw Sawicz tak opisa powitanie zgotowane wyzwolicielom przez ludno: Masy mieszkacw Bugarw, Grekw i innych narodowoci witay nas, pod miastem, z bukietami i wiankami... Oficerowie i onierze byli nie tylko obsypywani kwiatami, ale na znak wdzicznoci Bugarzy ofiarowywali wyszywane zotem chusteczki, wynosili
3 A. U u n i a n , Bogarskij nard i russko-turieckaja wojna 18771878 gg., Moskwa 1971, s. 58.

swoje najlepsze wina, nie wiedzieli, jak jeszcze wyrazi swoj wdziczno i sympati? Okrzyki brawo i dwiki narodowych pieni bugarskich towarzyszyy nam w caym miecie. Na rynku witao nas bugarskie duchowiestwo w szatach liturgicznych. Wszdzie, gdzie si obejrze, wida triumf i powszechne wito, tylko nie uprztnite zwoki Turkw przypominay, e triumf ten nie oby si bez przelewu krwi" 4 . Z chwil oswobodzenia Tyrnowa rodkowa cz terytoriw bugarskich na pnoc od Starej Paniny bya wolna od regularnych wojsk tureckich. Gdzieniegdzie tylko wczyy si upiecze szajki baszybuzukw, o ktrych donosia Hurce cigajca do Tyrnowa ludno. Bugarzy informowali te o Turkach strzegcych przeczy staropaniskich. Hurko, wobec nadspodziewanie korzystnego obrotu wydarze, oczekiwa przez kilka dni w Tyrnowie na bardziej miae dyspozycje przeoonych. Trudno go za to wini, cho w zaistniaej sytuacji tylko samodzielne, szybkie i zdecydowane dziaania nawet stosunkowo niewielkich jednostek mogy przynie rozstrzygajce skutki. Pocztkowe sukcesy wywoay eufori wrd sztabowcw armii dunajskiej, ktrych notabene cechowaa w cigu caej wojny znaczna chwiejno nastrojw w zalenoci od wynikw walk. Pod wraeniem dobrych wiadomoci w.ks. Mikoaj Mikoajewicz meldowa 9 lipca carowi: Nieoczekiwane, miae wzicie Tyrnowa daje mi moliwo przyjcia bardziej zdecydowanego planu dziaa, ni si wczeniej spodziewaem. Chc teraz cakiem zrezygnowa z blokady Ruszczuka..., a z VIII korpusem rusz w lad za Hurk na Tyrnowo i dalej na Bakany" 5 . Plan przerzucenia wikszych si przez gry Aleksander II i Milutin uznali jednak za zbyt ryzykowny. Nie chcieli oni pogodzi si z uszczuplaniem prawego ani lewego skrzyda armii dunajskiej, a bez tego zdecydowana ofensywa na poudnie byaby moliwa tylko w wypadku nadejcia znaczniejszych posikw z Rosji. W tej sytuacji cele zgrupowania czoowego zostay ogra4 5

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 264. Wg W i n o g r a d o w a , op.cit., s. 146.

niczone do opanowania przeczy staropaniskich. Dalej na poudnie Hurko mg wysya jedynie zagony kawaleryjskie z zadaniem rozpoznania drg na Sliwen, Kazanyk i Star Zagor. Teraz drog Rosjanom zagrodzi acuch Starej Paniny, ktry przecinay cztery przecze. Najdogodniejsza do przejcia wydawaa si Przecz Szypczeska, ale bya broniona przez silny oddzia turecki. Wysannik mieszkacw Gabrowa, niejaki Manoow, poinformowa szefa wywiadu zgrupowania czoowego, ks. Aleksandra Ceretielewa , e na przeczy znajduje si pi batalionw tureckich. Przecz Triawneska znajdowaa si w pobliu Szypczeskiej i rwnie moga by blokowana przez Turkw z Kazanyka. Wreszcie w pobliu Przeczy Twyrdickiej, najdalej na wschd wysunitej z wymienionych, znajdowao si miasto Sliwen, a w nim silny garnizon turecki. Pozostawaa jeszcze jedna niewielka przecz, o ktrej istnieniu Hurko dowiedzia si od miejscowej ludnoci. Znajdowaa si midzy przeczami Triawnesk a Twyrdick, w pobliu wsi Hainky, znanej rwnie pod nazwami Hainboaz lub Hain-Bobaz, ktrej nazw bya te zreszt okrelana. Przecz nie bya broniona przez Turkw, ktrych dowdztwo albo nie wiedziao o niej, albo uwaao, e niemoliwe jest sforsowanie jej przez regularne wojsko. Ceretielew zosta o niej powiadomiony przez niejakiego Hadi-Stojana, ktry twierdzi, jakoby dwa lata wczeniej przeby t przecz, i to nie piechot, lecz zaprzon w woy arb, ale uwaa, e teraz przecz nie nadaje si do przejcia. Dowdztwo zgrupowania uczepio si jednak myli, e ma przed sob wwz..., ktry lubo nie podobny dla przeprowadzenia znacznych si wojskowych, a mianowicie pocigw (tj. taborw przyp. B.B.), parkw oblniczych itp., daje si przeby wozami, wic z polow artyleri" 7 . 10 lipca ruszyy patrole dowodzone przez ks. Ceretielewa, a za nimi awangarda pod wodz gen. Ottona Raucha zoona z osanianych przez Kozakw saperw, ktrych zadaniem byo jakie takie wyremontowanie drogi.
6 7

Przed wojn by sekretarzem poselstwa rosyjskiego w Stambule. Przegld Tygodniowy", nr 30, z 17(29) VII 1877.

Bugarscy przewodnicy wprowadzili wojsko w wwz, ktrym pyn grski potok. Droga biegnca wzdu potoku co chwila urywaa si, przechodzia w ciek bd zupenie gina, a wtedy trzeba byo i korytem potoku. Wwz mia dugo okoo 20 km i koczy si nieopodal wioski Hainkoy. Rosjanie nie doszli do koca wwozu, gdy zwiadowcy Ceretielewa wykryli kwaterujcy przypadkowo w wiosce batalion turecki. Rauch zatrzyma wic swych ludzi o 10 km od wioski. Uzna, e droga nadaje si do przejcia, jedynie tabory trzeba bdzie pozostawi po pnocnej stronie gr, zabrawszy z nich tylko to, co unios na swych grzbietach muy i osy. Dziaa na niektrych odcinkach mieli przecign piechurzy i artylerzyci. Rauch rozkaza saperom natychmiast zabra si do roboty pod oson kozackiej jazdy. Przez dwa dni trwaa wytona praca, lecz poudniowy, najbardziej uciliwy odcinek przeczy, pozosta nietknity z uwagi na konieczno zachowania ostronoci przed wspomnianym batalionem z Hainkoy. Rosyjskim saperom dzie i noc pomagali mieszkacy okolicznych grskich wiosek, ktrzy dostarczali te ywnoci, suyli jako przewodnicy, przynosili informacje o przeciwniku. Ale cho kryli swobodnie po okolicy, nie znalaz si wrd nich aden, ktry dc lisby Turkom o trwajcej w grach robocie. Amerykaski dziennikarz January Mac Gahan tak opisywa t paradoksaln dla niego cech toczcej si kampanii: W wojnie tej zwyczajowe pooenie armii inwazyjnej i miejscowego wojska zostao postawione w zupenie odwrotnym stosunku. Rosjanie s tu w kraju przyjaci, ktrzy witaj ich otwartymi ramionami, dostarczaj im wiarygodnych informacji, wskazuj dokadnie, gdzie si Turcy znajduj i w jakiej liczbie, dokd id i skd przychodz; podczas gdy Turcy na swoim przecie terytorium znajduj si w pooeniu Prusakw we Francji, zmuszeni prowadzi walk przy wszystkich niewygodach, jakie s udziaem armii znajdujcej si w nieprzyjacielskim kraju" 8 .
8 N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 265. J. Mac Gahan by jednym z najzdolniejszych korespondentw wojennyclj owych czasw. Wsawi si nie lada wyczynem w 1873 r., kiedy bez zezwolenia przedosta si przez pustyni

Ks. Ceretielew nie poprzesta na dokadnym rozpoznaniu odnalezionej drogi. W towarzystwie zwiadowcw parokrotnie dotar do poudniowego wylotu wwozu, a wreszcie przebra si w strj miejscowego wieniaka i razem z poet bugarskim, a zarazem dziaaczem ruchu narodowego Petko Sawejkowem oraz jeszcze jednym nie znanym z nazwiska Bugarem zakrad si do obozu tureckiego w Hainkoy, gdzie rzekomo mia nawet rozmawia z oficerami i onierzami. By pierwszym z caej armii rosyjskiej, ktry przeszed Bakan" 9 . 13 lipca od rana, cho trway jeszcze prace na przeczy, kolejne jednostki zgrupowania czoowego zagbiay si w wwz. Turkw nie napotkano, ani jeden baszybuzuk nie przeszkadza w przemarszu. Opr jednak stawia przyroda. Podejcia oraz zejcia byy bardzo strome i tak wskie, e trzeba byo dziaa podnosi i opuszcza rkoma. Droga niespodziewanie skrcaa, wic kierowanie ruchem dzia byo bardzo trudne. Do jakiego stopnia cika i niebezpieczna bya dla artylerzystw ta droga, mona wnosi z faktu, e nawet dziaa grskie te miniaturowe armaty, zaprzgnite w par koni i one czsto zelizgiway si z drogi i spaday w przepa" 10 . Wsplnie z Rosjanami podali ich bugarscy sojusznicy z druyn ochotniczych. Z chwil, gdy dowiedzieli sift e znajd si w skadzie zgrupowania czoowego, ogarna ich euforia. Jeden z oddelegowanych do druynnikw oficerw rosyjskich relacjonowa: Rado, jaka ogarna ochotnikw
do wojsk rosyjskich zdobywajcych Chiw. W 1876 r. jego reportae z ogarnitych powstaniem rejonw Bugarii, pene drastycznych opisw okruciestw, wywary przejmujcy wpyw na brytyjsk opini publiczn. W okresie wojny 18771878 oprcz reportay dla macierzystego pisma Daily News" wysya te korespondencje dla prasy rosyjskiej, np. gazety Goos", z ktrej pochodzi zamieszczony urywek. Mac Gahan nie doczeka koca wojny w czasie pobytu w Stambule pad ofiar grasujcej tam zarazy. Aleksander II, dowiedziawszy si o jego mierci, mia powiedzie: Gdyby ten Mac Gahan nie zmar, zostaby wadc Bugarii, ktra go ubstwiaa jako tego, co spowodowa jej wyzwolenie", wg W a k o w i cza, op.cit., s. 213; por. M. I w a n o w , Mac Gahan kronikarz wojny wyzwoleczej, w: Wojna wyzwolecza 18771878, Warszawa 1978, s. 5154. 9 N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 266. 10 Opisanije, t. II, s. 197198; R o s t u n o w , op.cit., s. 107.

z powodu rozpoczcia pochodu, nie miaa koca. piewali, obejmowali si, krzyczeli Ura!" 11 . i Droga przez przecz wioda u podna Buzudy, miejsca owianego legend walk czetnikw, ktrzy chronili si na stokach tej gry przed ekspedycjami karnymi osmaskich ciemiycieli. Wrd druynnikw znajdowali si weterani tych bojw, m.in. sawny wojewoda Panajot Chitow. Opowiadali teraz dnej przygd modziey o swych minionych przewagach 12 . 13 lipca okoo godz. 17 zgrupowanie czoowe osigno najwyszy punkt przeczy (700 metrw n.p.m.), gdzie zatrzymano si na odpoczynek. Nastpnego dnia o wicie onierze zgrupowania wyszli z wwozu i uderzyli na zaskoczony cakowicie oddzia nieprzyjaci stacjonujcy we wsi. Ci z Turkw, ktrzy nie zdyli uciec, zginli bd dostali si do niewoli. Rosjanie mieli jednego zabitego. Zgrupowanie czoowe na przekr wszelkim trudnociom sforsowao przecz. Gen. Hurko w raporcie dla sztabu armii dunajskiej tak podsumowa to wydarzenie: Tylko onierz rosyjski mg przej w cigu trzech dni i przecign dziaa po tak wyjtkowo uciliwej drodze. Gwoli sprawiedliwoci naley doda, e bugarskie pospolite ruszenie nie odstawao od pozostaych wojsk w pokonywaniu trudnoci" 13 . Jeden z uczestnikw operacji dodawa: Naley z naciskiem oznajmi, e przecz w Hainkoy, o ktrej nic nie wiedzieli Turcy, znana bya jedynie niektrym tutejszym mieszkacom, dziki ktrym moglimy przedosta si za Bakan" 14 .

Pojawienie si wojsk rosyjskich w Tracji, na poudnie od Starej Paniny, wzmogo panikarskie nastroje w dowdztwie tureckim. W depeszach wymienianych midzy Minister" Wg W i n o g r a d w a, op.cit., s. 147. 12 A. Z a w i 1 s k i, O wolno Bugarii, Warszawa 1979, s. 246. 13 Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 193. 14 U u n i a n, op.cit., s. 60.

W.ks. Mikoaj Mikoajewiz

Minister wojny Dymitr Milutin

Gen. Micha Dragomirow

Obraz liii Repina z 1889 r.

Atak kutrw minowych na monitor turecki

Gen. Micha Skobielew

Osman-pasza

Atak Kozakw

Patrol kozacki

Bugar i onierz rosyjski

Rysunek Jzefa Kazimierza Budkiewicza z 1877 r.

Bugarski wartownik przy sztandarze

Sulejman-pasza

onierze tureccy pod Plewn

Gen. Mikoaj Stoletow

Obraz Piotra Borellea

Przeprawa zgrupowania gen. Jzefa Hurki przez Star Panin

Odsiecz rosyjska w drodze na Szypk Obraz -W drodze" Pawa Kowalewskiego

stwem Wojny w Stambule a dowdcami poszczeglnych grup wojsk pojawiay si takie m.in. stwierdzenia: Wskutek rozprzestrzeniania si nieprzyjaciela pastwo znalazo si na granicy ycia i mierci", Utrata Adrianopola sprowadzi imperium tureckie do pozycji chanatu bucharskiego", Dalsze istnienie pastwa zawiso na wosku" 15. A przecie rajd zgrupowania czoowego nie musia spowodowa i nie spowodowa wcale katastrofy osmaskiej monarchii. Hurko nie zrealizowa jeszcze postawionego przed nim zadania uzyskania kontroli nad wszystkimi przeczami bakaskimi, a zwaszcza nad ufortyfikowan Przecz Szypczesk. Stacjonujce w Tracji wojska tureckie nie byy sabsze od zgrupowania czoowego; c z tego jednak, skoro znaczn ich cz stanowi garnizon Szypki, uwiziony waciwie na tej newralgicznej pozycji, ktrej opuszczenie w celu zmierzenia si z oddziaami Hurki umoliwioby Rosjanom zajcie bez walki przeczy od pnocy. Po wyjciu w dolin Tundy Hurko postanowi obej Przecz Szypczesk od poudnia, od strony Kazanyka. W celu zmylenia przeciwnika wysa jazd w przeciwnym kierunku, na Now Zagor. W miejscowoci Orizari Kozacy i dragoni rozbili trzy bataliony tureckie i konny oddzia Czerkiesw, a po wykonaniu zadania powrcili do Hainky. 16 lipca rano siy gwne zgrupowania czoowego skieroway si na Kazanyk. Garnizon Kazanyka, liczcy 1350 onierzy, opuci miasto i 17 lipca w odlegoci 7 km od niego stoczy czterogodzinn bitw ze zgrupowaniem czoowym, w ktrej uleg cakowitej zagadzie. W zdobytym miecie Rosjanie zagarnli nienaruszone magazyny, co miao dla nich, walczcych w warunkach uniemoliwiajcych stae zaopatrywanie, niebagatelne znaczenie. Wieczorem 17 lipca zgrupowanie czoowe dotaro od poudnia do Przeczy Szypczeskiej. Obron przeczy dowodzi Halusi-pasza. Mia do dyspozycji zaog w sile 7400 ludzi oraz 9 dzia. Pozycja
15 Tame. Chanat (wa. emirat) Buchary w Azji rodkowej zmuszony zosta do uznania rosyjskiego zwierzchnictwa w 1868 r.

bya zwrcona frontem ku pnocy, gdy stamtd, od strony Gabrowa, spodziewano si natarcia. Okopy strzeleckie znajdoway si na stokach redniego Beklemu, ciany Kadyjskiej i Uzunkusza. Na grze Szypka usytuowano bateri z trzema dziaami, na grze w. Mikoaja (Sweti Nikoa) dwie baterie po trzy dziaa kada. Na pomoc Hurce w.ks. Mikoaj Mikoajewicz wysa 36 puk orowski z 9 dywizji piechoty gen. Mikoaja wiatopek~ Mirskiego oraz 30 doski puk kozacki wspomagane przez jedn bateri. Z jednostek tych po skoncentrowaniu w Gabrowie utworzono kombinowane zgrupowanie gabrowskie pod dowdztwem gen. Waleriana Deroyskiego. Gwnodowodzcy rozkaza mu atakowa pozycj szypczesk 17 lipca od pnocy, gdy tego wanie dnia spodziewa si analogicznej akcji zgrupowania czoowego od poudnia. Po wyjciu z Gabrowa do zgrupowania przyczyo si okoo stu uzbrojonych Bugarw, ktrzy w obawie przed baszybuzukami zbiegli do miasta z grskich wiosek, a teraz chcieli wrci do siebie. Suyli Deroyskiemu jako przewodnicy. 16 lipca zgrupowanie gabrowskie znalazo si ju naprzciw pozycji tureckich. W nocy dwie kompanie puku orowskiego i dwie sotnie kozackie przeprowadziy atak na gr May Bedek, znajdujc si na wschd od przeczy. Obrocy, mimo e byo ich wicej ni tysic i przewaali liczebnie nad atakujcymi, nie wytrzymali impetu uderzenia; po krtkim oporze uciekli. Celem tej operacji byo odwrcenie uwagi Halusiego-paszy od przechodzcej przecz drogi GabrowoKazanyk, ktr posuwao si zgrupowanie i ktr musiao pj gwne uderzenie. Poza tym Deroyski biegnc stokiem Maego Bedeka grsk ciek, o ktrej mwili mu grale, chcia nawiza czno z Hurk w celu ustalenia terminu jednoczesnego ataku. Jednak zwierzchnik Deroyskiego, gen. wiatopek-Mirski, poleci mu trzyma si terminu ustalonego przez gwnodowodzcego i atakowa 17 lipca, nie czekajc na kontakt z Hurk. Zgrupowanie gabrowskie atakowao w trzech kou-

mnach jedna wprost drog, dwie pozostae usioway obej przeciwnika. Wszystkie trzy zostay powstrzymane i musiay cofn si z cikimi stratami (okoo 200 zabitych i rannych). Rannych zabrali natychmiast mieszkacy Gabrowa do urzdzonego przez nich prowizorycznego szpitala. W momencie, gdy po pnocnej stronie przeczy dogasaa bitwa, forpoczty zgrupowania czoowego dochodziy do niej od poudnia. Syszc odgosy walk Hurko kaza odda kilka salw dla okazania, e jest ju na miejscu, ale nie mg zmczonej piechoty skierowa do walki. Natarcie zgrupowania czoowego rozpoczo si 18 lipca o wicie, rwnie bez cznoci z Deroyskim. Dwie sotnie pastunw miay cign na siebie uwag Turkw posuwajc si drog, a w tym czasie 13 i 15 batalion strzelcw winny obej pozycje nieprzyjaciela i zaatakowa go z gr. Zadanie strzelcw byo bardzo trudne ze wzgldu na niedostpny teren. Upa osabia brncych zboczami onierzy, coraz silniej dawa si we znaki brak wody. Mimo to strzelcy, prowadzeni przez bugarskich zwiadowcw, zdoali niepostrzeenie obej pozycje cierajcego si z Kozakami przeciwnika i okoo godz. 11 wyszli na drog niemal w samym sercu tureckiej pozycji, midzy grami Sweti Nikoa i Szypka. Znajdoway si tu wieo wzniesione fortyfikacje nieprzyjaciela. Zaskoczeni Turcy wywiesili bia chorgiew. Kiedy osignito porozumienie o kapitulacji, Rosjanie wyszli z ukrycia, zostali jednak powitani gwatownym ogniem. Okazao si, e Turcy podjli pertraktacje tylko po to, aby zyska na czasie, rozpozna siy przeciwnika i doczeka si przybycia posikw. Mimo ostrzau onierze rosyjscy zdobyli fortyfikacje, ale wtedy znaleli si pod ogniem dzia usytuowanych na grze Sweti Nikoa, ktrej zbocza zaroiy si od gotowej do kontrataku tureckiej piechoty. Szeregi dwch rosyjskich batalionw topniay z minuty na minut, a Hurko nie przysya posikw. Strzelcom koczya si amunicja. Wreszcie dowodzcy nimi pk Klimantowicz da rozkaz odwrotu. Po chwili sam poleg. Na placu boju pozostao 150 zabitych onierzy rosyjskich.

Pomimo sukcesu Halusi-pasza postanowi opuci pozycj. Wiedzia, e jego wojska znalazy si w potrzasku. Od pnocy blokowa je Deroyski, od poudnia Hurko. Dowdca turecki by przekonany, e w kocu obaj generaowie porozumiej si, a wtedy los zaogi Szypki zostanie przesdzony. Pozostawaa jedna tylko droga odwrotu ciekami grskimi na zachd. Okazji tej Halusi-pasza nie chcia zaprzepaci i, pozorujc jeszcze raz ch podpisania kapitulacji, opuci w nocy z 18 na 19 lipca przecz, pozostawiajc obz z taborami, wszystkie dziaa i rannych. 23 lipca jego miertelnie znuone oddziay zeszy z gr w rejonie Karowa. 19 lipca Rosjanie zajli Szypk. W ich rce wpada kluczowa przecz Starej Paniny. Cel postawiony zgrupowaniu czoowemu zosta zrealizowany. Sukces mgby okaza si peniejszy, gdyby generaowie rosyjscy nawizali czno i uniemoliwili Halusiemu-paszy opuszczenie przeczy. Spord dowdcw carskich jedynie Deroyski okaza si tym, ktry poszukiwa zwycistwa drog zrcznych manewrw, a nie tylko krwi onierzy. Natomiast Swiatopek-Mirski, nieudolny i uparty, ponosi win za zaamanie si natarcia zgrupowania gabrowskiego 16. * Z Kazanyka Hurko jeszcze raz wystosowa pismo do gwnodowodzcego, w ktrym proponowa podjcie mielszych dziaa. Uwaa, e w razie wzmocnienia jego si bdzie mg pozostawi na przeczach druyny bugarskie z omioma grskimi dziaami, a sam z reszt zgrupowania ruszy na Adrianopol. Odpowied otrzyma ju 22 lipca. Kwatera gwna, gdzie wiedziano o przybyciu armii Sulej mana-paszy do Tracji, odrzucaa od tej chwili wszelk myl o bardziej zdecydowanych dziaaniach. Hurce zakazano wychyla nosa poza dolin Tundy, jedynie zagony kawaleryjskie mogy zapu16 B i e 1 a j e w, op.cit., s. 1'37139; s. 8890; Opisanije, t. U, s. 212239.

Fortunatow,

op.cit.,

szcza si dalej. W dodatku nieudany szturm Plewny (20 lipca) uniemoliwia przerzucenie za Bakan wikszych si. Hurko otrzyma mimo to wzmocnienie w postaci 1 brygady gen. Borejszy z 9 dywizji piechoty wraz z zadaniem zatrzymania Sulejmana-paszy. W tych dniach przedstawiciele miasta Starej Zagory z Petko Sawejkowem na czele zwrcili si do Hurki z petycj w imieniu caej chrzecijaskiej ludnoci miasta". Pisali: Ekscelencjo! Zaklinamy..., przylijcie nam nieodzown pomoc w celu obrony naszego miasta. Mamy ju dokadne dane i wiarygodne oznaki, e jeli nie przybdziecie w najbliszym czasie, miasto nasze padnie pastw rozwcieczonych wydarzeniami w Kazanyku muzumanw, naszych ssiadw" 1?. Hurko zdecydowa si speni prob. Wprawdzie Stara Zagora bya odlega od Kazanyka tylko o 30 km, ale leaa ju poza dolin Tundy i zgodnie z wol wielkiego ksicia do zajcia miasta nie mona byo angaowa piechoty. Wysano wic dragonw wzmocnionych przez sotni kozack. Dopiero w lad za jazd ruszyy druyny bugarskiego pospolitego ruszenia. Turcy nie stawiali oporu. 23 lipca konnica zaja Star Zagor bez jednego wystrzau, wrd nieopisanego entuzjazmu ludnoci. Dowdca 9 kazaskiego puku dragonw pk Korewo tak opisywa te chwile: ...na spotkanie puku wyjechali licznie przedstawiciele miasta i radonie witali wojska rosyjskie. Okoo godz. 13 puk, majc przed sob z kad minut Wzrastajc grup jedcw spord mieszkacw, zatrzyma si u wejcia do miasta. Po obu stronach drogi falowaa wielotysiczna i pstrokata ciba ludzka, ktra na widok wojska powitaa go z uniesieniem nie milkncymi oklaskami i okrzykami Ura! i Niech yje Aleksander II!. Trudno opisa entuzjazm narodu. Na moment okrzyki cichy i z powrotem z now si i zapaem grzmiay w tumie. Kady chcia ucisn do brata-Rosjanina lub obsypa go kwiatami... W tym momencie z miasta wysza duchowna procesja z chorgwiami
17

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 268.

i obrazami, idca na spotkanie puku, a na czele procesji przedstawiciele miasta... Nastpnie puk wkroczy do miasta... W jego centrum, koo wejcia do soboru, wszelkimi kolorami mienifa si brama powitalna z portretem cesarza, ozdobionym wieymi kwiatami" 18. Entuzjazm ludnoci doszed do zenitu, gdy do miasta wkroczyli bugarscy druynnicy. Razem ze zgrupowaniem czoowym przyby do poudniowej Bugarii dawny wojewoda czetnicki Panajot Chitow. Odda on Rosjanom znaczne i wszechstronne usugi w okresie, gdy przyszo im dziaa w duej odlegoci od wasnych tyw. Dowodzi teraz niewielk grup zwiadowcw i do jego gwnych obowizkw naleao zbieranie danych o ruchach wojsk tureckich i przesyanie ich bezporednio na rce szefa wywiadu armii dunajskiej pk. Mikoaja Artamonowa. Z uwagi jednak na ogromny autorytet wrd miejscowych mg na przykad udzieli pomocy w poprawianiu drg. Ju w czasie forsowania przeczy Hainkoy pisa do Artamonowa: Remont drogi przeciga si. Ludzi nie ma po wsiach. Ilu ich jest, id w pole zbiera plony. Nie mog zmusza ich si, bo wielu przecie dobrowolnie poszo z naszymi wojskami. Jak by to nie wygldao, wywo kobiety do robt drogowych" 19. Chitow organizowa te noclegi dla wojska we wsiach bugarskich, dostarcza fura i ywno, wrd miejscowych odnajdywa ludzi dobrze znajcych teren, formowa wreszcie czety, ktre zajy si obron wiosek przed baszybuzukami bad prowadziy wojn szarpan na tyach wroga. Bez takich jak Panajot Chitow i jemu podobni sytuacja nielicznego zgrupowania walczcego w oderwaniu od si gwnych byaby o wiele trudniejsza. 24 lipca dwa puki dragonw, kazaski i astrachaski, wpady na przystanki kolejowe Kecerli i Kayacik na transbakaskiej magistrali kolejowej. Pojawienie si rosyjskiej jazdy tak daleko na poudniu, o 50 km od wyzwolonej poprzedniego dnia Starej Zagory, wzbudzio popoch wrd
18

Tame, s. 269270. " U u n i a n, op.cit., s. 60.

miejscowych muzumanw 20. Dragoni poprzecinali linie telegraficzne, spalili urzdzenia stacyjne, starali si zniszczy tory. Wkrtce opucili obie miejscowoci, gdy zewszd nadcigay kolumny przeciwnika. Od dragonw wanie Hurko otrzyma pierwsze konkretne informacje o przybyciu do Tracji armii Sulejmana-paszy.
*

Pod koniec lipca wojska Sulejmana-paszy byy gotowe do dziaa. Miay za sob uciliw drog najpierw statkami wok wybrzey Grecji z frontu czarnogrskiego a do portu Dedeagacz nad Morzem Egejskim, a stamtd kolej na Nizin Track. Ten drugi etap podry trwa nieoczekiwanie dugo, co byo spowodowane niedostatkiem wagonw i nieumiejtnoci wykorzystania tego nowego rodka lokomocji przez tureckie sztaby. W kadym razie 28 lipca wikszo armii Sulejmana-paszy bya ju skoncentrowana w rejonie stacji Karabunar na transbakaskiej magistrali kolejowej. Wedug przekazu tureckiego Sulejman-pasza po przybyciu do Tracji kierowa si dwiema zasadami: po pierwsze wygna nieprzyjaciela, ktry rozprzestrzeni swe siy u podna Bakanu; po drugie, przegnawszy go za Bakan, skierowa si wprost na Tyrnowo i nawiza czno z Osmanem-pasz i Mehmedem Ali-pasz. Nastpnie wojska winny osign zadowalajcy wynik albo uderzy na nieprzyjaciela z trzech stron, albo zwiza go na trzech kierunkach" '. Na razie Sulejman-pasza musia zdobywa Star Zagor, zamykajc mu szlak na pnoc Bugarii.
20 O perspektywicznych skutkach ucieczki Turkw wspomina Jan Grzegorzewski: Wszyscy wszake ucieka nie mogli, nie zdoali lub nie chcieli. Wiele pozostao zwaszcza kobiet z dziemi. Dziewcztka podrastay, a matki... bez mw, ojcw, braci..., nie mogy sobie da rady i bd giny z rodzin w ndzy, bd sprzedaway wasne crki... W kilka lat po wojnie mona byo kupi dziewczyn tureck na on lub niewolnic za 5 lir tureckich, a wic nie droej od krowy, a co urodziwsze po 10 i 15 lir", J. G r z e g o r z e w s k i , Za Dunajem. Bugarya, Serbia, Czarnogra, Lww 1904. 21 Wg Oswobodienije... Sbornik, s. 57.

W Karabunar Sulejman-pasza mia 41 batalionw piechoty, 2 szwadrony jazdy, 4 baterie. onierze byli dowiadczeni, wyszkoleni przez angielskich i pruskich instruktorw, a zaprawieni w bojach na froncie czarnogrskim. Siy te liczyy 20 tys. ludzi, a kolej napyway wci nowe oddziay. Naley te doliczy nieregularne formacje baszybuzukw i Czerkiesw, zdajc sobie, oczywicie, spraw z ich ograniczonej, zwaszcza w starciu z nowoczesn armi, wartoci bojowej. Na poudnie od acucha Starej Paniny oprcz armii Sulejmana-paszy stacjonoway te inne zgrupowania tureckie. Byy to siy Raufa-paszy w rejonie Nowej Zagory (15 batalionw, szwadron, nieokrelona liczba Czerkiesw i baszybuzukw, 4 baterie) oraz Halusiego-paszy w rejonie Czirpanu (8 batalionw, bateria, pewna liczba nieregularnej konnicy) 2 . Byy to jednostki o niszej wartoci bojowej ni oddziay Sulej mana, a na dodatek zdemoralizowane porakami, jakich doznay w walkach ze zgrupowaniem czoowym Hurki. Obecnie wszystkie te siy podporzdkowane zostay Sulejmanowi-paszy. Na Nizinie Trackiej i w dolinie Tundy wytworzya si w ostatnich dniach lipca paradoksalna sytuacja militarna, bdca wynikiem sabej pracy organw rozpoznawczych obu wrogich armii. Zarwno Hurko, jak i Sulejman-pasza, poruszali si waciwie po omacku, niewiele wiedzc o sile i manewrach przeciwnika. Gen. Hurko, zaniepokojony wiadomociami o nadchodzcych magistral transbakask eszelonach Sulejmana, zamierza pobi poszczeglne zgrupowania tureckie, zanim si pocz. Pierwsze uderzenie postanowi skierowa przeciw oddziaom Raufa-paszy. Atak, wyznaczony na 30 lipca, miay wykona trzy kolumny, z ktrych ta wysunita najbardziej na poudnie, dowodzona przez ks. Mikoaja Leuchtenberskiego, winna bya odci pobitemu Raufowi-paszy drog odwrotu z Nowej Zagory. Dowdztwo rosyjskie nie wiedziao, e w przeddzie szturmu Rauf-pasza opuci miasto, w ktrym pozostawi
22

B i e 1 a j e w, op.cit.-, s. 150.

tylko saby garnizon, a sam, zgodnie z rozkazem Sulejmana-paszy, poda na spotkanie jego wojsk. Skutek decyzji dowdcw wrogich wojsk by taki, e Rosjanie maszerowali na opuszczon przez Turkw Now Zagor, ci za na Star Zagor, ktrej garnizon zosta uszczuplony przez dysponujcego niewielkimi siami gen. Hurk. 29 i 30 lipca kolumny Sulejmana-paszy powoli posuway si na pnoc, w kierunku Starej Zagory. Marsz by utrudniony wskutek ej pracy sub kwatermistrzowskich, ktre nie zapewniy dostatecznej liczby rodkw do przerzutu wojsk. ohiierze tureccy, korzystajc z powolnego marszu, or swj zwrcili przeciwko bezbronnej ludnoci bugarskiej. Tras ich przemarszu znaczyy uny poarw i zgliszcza. Zwaszcza rekrutujcy si spord miejscowych muzumanw baszybuzucy wyrniali si okruciestwem w mordowaniu nieszcznikw mczyzn, kobiet i dzieci. Zajci wyrzynaniem, okaleczaniem, gwaceniem i grabie baszybuzucy nie mogli zrozumie, dlaczego gwnodowodzcy przynagla ich do szybkiego marszu. Jan Grzegorzewski notowa dochodzce z Bugarii wieci o okruciestwach, mordach, poogach, rzeziach; obcinanie uszu i nosw miao by jeszcze igraszk w porwnaniu z ponurymi obrazami rzezi caych wiosek, poarami setek domw, rzucaniem... niemowlt w ogie, pastwieniem si nad kobietami i starcami, itp. objawami rozbestwienia, przed ktrymi wzdraga si wyobrania ludzka" 23. Przeraona ludno chrzecijaska rzucia si do ucieczki, wszdzie goszc trwone wieci o nadciganiu okrutnego Sulejmana. Uchodcy toczyli si na terenach zajtych przez wojska rosyjskie, utrudniajc ruchy sojuszniczej armii. Okruciestwa dokonane przez zgrupowanie Sulejmana-paszy byy ostatnimi w dziejach, jakich wadajcy w rodkowej Bugarii od 500 lat Turcy dopucili si wobec poddanej ludnoci. Maszerujcych na pnoc wojsk Sulejmana nie niepokoi
21

Grzegorzewski,

Sptczesna Bugarya, s. 82.

aden przeciwnik. Natomiast kolumna Raufa-paszy, ktra opucia Now Zagor przed nadejciem gwnych si zgrupowania czoowego, natkna si na usiujce zagrodzi jej drog szwadrony ks. Leuchtenberskiego. Doszo do potyczki, w ktrej saba liczebnie jazda rosyjska zostaa odpdzona, a Rauf ruszy dalej na Star Zagor. Ks. Leuchtenberski by pierwszym z dowdcw carskich, ktry zorientowa si w grocym miastu uderzeniu; nie podj jednak adnej sensownej decyzji, ktra zaegnaaby niebezpieczestwo. Po wahaniu rozdzieli swe i tak sabe siy i cz z nich odesa do Starej Zagory. W efekcie mia ich za mao zarwno do obrony Starej Zagory, jak i kontynuowania marszu na Now Zagor, gdzie wsplnie z Hurk mia zamkn Raufa-pasz w potrzasku. O wicie 31 lipca jednostki Sulej mana-paszy stany pod Star Zagor i dowdca turecki postanowi zaatakowa miasto nie czekajc na reszt wojsk. Stara Zagora miaa nisk zabudow, bya zewszd otoczona winnicami, w ktrych obrocy ukryli swe stanowiska. Poszczeglne czci miasta tzw. mahay (tj. przedmiecia, gminy), zamieszkiway odrbne grupy narodowociowe: turecka, bugarska, grecka, ormiaska, ydowska. Mieszany charakter miao jedynie centrum, zoone z duego rynku i kilku przylegych ulic. Przy rynku sta meczet, natomiast cerkwie Turcy tolerowali, o ile byy ukryte gdzie w zakamarkach miast i nie miay zewntrznych oznak kultu. W rynku skupiao si ycie towarzyskie i handlowe. Stara Zagora bya wanym orodkiem bugarskiego ruchu narodowego, mimo e Bugarzy stanowili tylko cz jej ludnoci. W latach siedemdziesitych X I X stulecia ukazyway si tu pisma Narodni List" i Politika", redagowane przez nauczycieli Iwanowa i Benewa 2 4 . W 1875 r. wybucho nieudane powstanie. Domy Bugarw poczone byy podziemnymi przejciami, uatwiajcymi ucieczk na wypadek przeladowa. Tak postaw ludnoci naley tumaczy jej szczeglny entuzjazm w momencie wyzwolenia,
~4 S t o j a n o w, op.cit., s. 168.

a take wikszy ni w innych zajtych przez Rosjan miastach zapa do organizowania ycia publicznego. Powoany zosta samorzd miejski, a znany poeta i dziaacz niepodlegociowy Petko Sawejkow organizowa formacje milicyjne, do ktrych wstpio 600 modych mieszkacw Starej Zagory 2 . Rano 31 lipca w odlegoci 5 km od miasta doszo do starcia midzy forpocztami tureckimi a Kozakami, ktrzy zaraz cofnli si poza linie piechoty rosyjskiej i bugarskiej. Sulejman-pasza ustawi swe wojska do szturmu. Plan natarcia by prosty: obrocy mieli by wzici w kleszcze przez trzy atakujce brygady 2 na prawym skrzydle, 4 w centrum i 3 na lewym skrzydle. W drugiej linii posuwa si miaa 5 brygada, a odwd oglny tworzya 1 brygada. Ogem siy Sulejmana-paszy liczyy 12 do 15 tys. onierzy. Mimo e nie nadeszy wojska Raufa-paszy ani Halusiego-paszy, Turcy i tak mieli miadc przewag nad nieprzyjacielem. Wdz turecki nie orientowa si jednak w jej rozmiarach, a to z powodu zego rozpoznania przeciwnika. Nie dysponowa waciw do tego rodzaju zada regularn konnic (Czerkiesi i baszybuzucy nie nadawali si do wykonania zwiadu). W efekcie Sulejman-pasza sdzi, e ma przed sob ca dywizj Rosjan. Ks. Leuchtenberski, gdy tylko (a waciwie wreszcie) zorientowa si w zamiarach Turkw, odesa do Starej Zagory cz jednostek w celu wzmocnienia wicej ni skromnego garnizonu. Tworzyy go 2 i 5 druyna bugarskiego pospolitego ruszenia, ktre w bitwie broniy prawego skrzyda, midzy szosami adrianopolsk i czirpask. Tu przed szturmem dotary jeszcze 1 i 3 druyny, ktre zajy obron na lewym skrzydle. Midzy Bugarami stany dwie spieszone sotnie 26 doskiego puku kozackiego. Naley jeszcze doliczy sformowan przez Sawejkowa milicj, chocia speniaa ona w zasadzie zadania pomocnicze. Natomiast dwa dosane przez ksicia puki kawaleryjskie i 16 bateria konna ju po rozpoczciu boju odeszy w kierunku Duranli, aby zaatakowa tyy jednostek
25

R o s t u n o w , op.cit., s. 108.

Raufa-paszy, ktre pod t miejsowoci zatrzymay nadcigajc z odsiecz armi Hurki. W skadzie garnizonu miasta przewaay ochotnicze jednostki bugarskie. W dotychczasowych decydujcych walkach nie bray one udziau wobec braku zaufania do nich ze strony sztabowcw carskich. Ich obecny chrzest bojowy by waciwie dzieem przypadku. Dowdztwo rosyjskie zbyt pno zorientowao si w zamiarach Sulejmana-paszy i do naprdce improwizowanej obrony Starej Zagory musiao uy bdcych pod rk druyn bugarskich. Prawym skrzydem sprzymierzonych wojsk dowodzi pk Fiodor de Preradowicz, lewym pk Micha Tostoj. Dowdztwo caoci przej zwierzchnik pospolitego ruszenia gen. Mikoaj Stoletow, gdy spieszcy do miasta w zastpstwie chorego ks. Leuchtenberskiego gen. Rauch nie zdy przyby na pole bitwy. Pod rozkazami Stoletowa walczyo cznie 3500 ludzi, bronicych frontu o dugoci 5 kilometrw. Starej Zagory naleao broni za wszelk cen, gdy tdy wioda dogodna droga odwrotu na pnoc, do Kazanyka, potrzebna zarwno dla reszty przebywajcych na poudnie od Starej Paniny wojsk rosyjskich, jak i dla tysicy bugarskich uchodcw. Obrocw podnosia na duchu nadzieja doczekania si cigncych ju z odsiecz wojsk Hurki. Natarcie tureckie rozpoczo si okoo godz. 8 jednoczesnym uderzeniem trzech kolumn. Gwny nacisk by skierowany na lewe skrzydo obrocw, gdy osaniao ono drog do Nowej Zagory, na ktrej toczya Si rwnolega bitwa, mogca mie decydujce znaczenie rwnie dla losw walki o Star Zagor. Coraz to nowe jednostki tureckie uderzay na 1, a zwaszcza na 3 druyn. Bugarzy dopuszczali przeciwnika na ma odlego i wtedy otwierali gwatowny ogie z broni rcznej, a w wypadku sukcesu przechodzili do kontrataku. Podobnie zacieke walki toczyy si na prawym skrzydle. Obrocw wspieraa rosyjska artyleria. Walka obfitowaa w liczne przypadki bohaterstwa bugarskich ochotnikw i ich rosyjskich oficerw. Ciko ranny por. Paww z 5 druyny nie pozwoli druynnikom na

wyniesienie go z pola bitwy przypaci to okrutn mierci z rk Turkw. Dowdca turecki odrba nieszcznikowi rce, potem gow, a ciao rozszarpali onierze. Ranny w gardo ppor' Polikarpow, zalany krwi, na migi wydawa rozkazy. Po piciu godzinach nieprzerwanej obrony na lewym skrzydle zarysowa si kryzys. W czasie ostatniego kontrataku poleg dowdca 3 druyny ppk Pawe Kalitin. Druyna ta stracia wikszo onierzy i ju waciwie nie istniaa. Resztki lewego skrzyda rozpoczy odwrt i schroniy si w wwozie derbenckim za miastem. Taki obrt sprawy postawi w cikiej sytuacji druyny prawego skrzyda, ktre, odsonite, rwnie musiay si wycofa. Ich odwrt by jednak utrudniony, gdy droga wioda nie otwartym polem, lecz wskimi uliczkami Starej Zagory, na ktrych rozgryway si dantejskie sceny. Toczyy si tu setki uchodcw, a ich wypenione skromnym dobytkiem arby zagradzay drog onierzom. Pacz dzieci miecza si z krzykiem kobiet i przeklestwami mczyzn. W miecie wybuchy poary. Miejscowi muzumanie, podniesieni na duchu, strzelali z ukrycia do uciekinierw, wzmagajc jeszcze panik. W takiej chwili tu i wdzie pojawili si pierwsi Czerkiesi. Jeden z obrazw Wojciecha Kossaka przedstawia szar Czerkiesw na Krakowskim Przedmieciu w Warszawie. Pdzicy jedcy na rozpdzonych koniach gnaj w szalonym pdzie przez miasto z kindaami w zbach", tratujc wszystko przed sob, a ludno kryje si w bramach i pod cianami domw. Artystyczna wizja Kossaka bya rzeczywistoci wielu miast w posiadociach tureckich; teraz staa si ni w Starej Zagorze. Na szczcie Czerkiesw byo mao i nie przeniknli poza barykady postawione przez milicjantw Sawejkowa. onierze rosyjscy i bugarscy zdoali opuci miasto i wyszli na otwart przestrze, osaniani przez kolegw z lewego skrzyda. Wkrtce caa kolumna, otoczona tumem uchodcw, ruszya na pnoc. Gdyby Sulejman-pasza uderzy w tym momencie, mgby swj ciko okupiony, wtpliwy sukces

przypiecztowa ostatecznym rozbiciem przeciwnika. Nie uczyni jednak tego. Straty sprzymierzonych wyniosy 600 zabitych i rannych, a tureckie 1500. Sulejman-pasza nie ciga przeciwnika, gdy zaskoczony by zaciekoci jego oporu i nie wiedzia, jak jest nieliczny i bliski zaamania. onierze tureccy urzdzili w zdobytym miecie rze ludnoci bugarskiej. Zamordowali co najmniej kilkaset osb, a niektre szacunki mwi nawet o 10 tysicach ofiar 26. Stara Zagora krwawo okupia krtkie dni wolnoci. Zacita obrona Starej Zagory daa rosyjskim generaom czas na przygotowanie obrony przeczy bakaskich. Rosyjscy dowdcy musieli zmieni zdanie na temat bugarskich formacji ochotniczych, ktrych do tej pory uywano jedynie do przecigania dzia przez drogi grskie, wynoszenia rannych i tym podobnych zada. Hurko zwracajc si do druynnikw powiedzia: To bya pierwsza bitwa, w ktrej walczylicie z wrogiem, i w tej pierwszej bitwie okazalicie si takimi bohaterami, e caa armia rosyjska moe by z was dumna i moe powiedzie, e nie pomylia si posyajc w wasze szeregi najlepszych swoich oficerw. Stanowicie rdze przyszej bugarskiej armii. Min lata i ta przysza armia z dum owiadczy Jestemy potomkami sawnych obrocw Starej Zagory" 2 . Hurko nie mg przyj garnizonowi Starej Zagory z pomoc. 30 lipca dwie kolumny zgrupowania czoowego zdobyway Now Zagor. Rauf-pasza pozostawi w miecie trzy bataliony piechoty, ktre umocniy si na stacji kolejowej (wioda tu boczna linia z budowanej magistrali transbakaskiej). Po kilkugodzinnej obronie Turcy ulegli przewaajcemu nieprzyjacielowi i rzucili si do ucieczki, ale na otwartej przestrzeni zostali rozniesieni przez Kozakw. Po krtkim odpoczynku Hurko poderwa swych onierzy do forsownego marszu w kierunku Starej agory, gdy dochodziy stamtd alarmujce wieci. 31 lipca posuwajcy
Tame, s. 109; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 156157. Oswobodenijeto 18771878. Osemdeset godini. Sbornik, opra. A . K a r a l i j c z e w , Z . S r e b r o w , I . K r y s t e w , Sofija 1958, s. 63.
21 26

si w awangardzie zgrupowania czoowego Kozacy natknli si na maszerujc w tym samym kierunku armi Raufa-paszy. Doszo do starcia, po ktrym Rauf-pasza zawrci swych onierzy i w rejonie miejscowoci Duranli zagrodzi Rosjanom kierunek starozagorski. Zacieka bitwa, jaka si tu rozegraa, zakoczya si ostatecznie zwycistwem Rosjan, ale uniemoliwia Hurce przyjcie z odsiecz obrocom Starej Zagory. Zgrupowanie czoowe dotaro pod miasto dopiero wieczorem, gdy byo ju po wszystkim, jedynie poary owietlay okolic. W tej sytuacji gen. Hurko zanocowa w wiosce Dyboki, wok ktrej rozbiy prowizoryczny obz jego oddziay. Rano, wobec przewagi poczonych si Sulejmana-paszy i Raufa-paszy, Rosjanie wycofali si na przecz Hainky. 3 sierpnia na przeczy zakoczy si szlak bojowy zgrupowania czoowego. Zostao rozwizane, a jego onierze odesani na wypoczynek do Tyrnowa. Bitwy stoczone 31 lipca wykazay wysz warto bojow onierza rosyjskiego (i bugarskiego) ni tureckiego, a zwaszcza lepsze umiejtnoci prowadzenia natarcia w otwartym polu, gdy bronicy si przeciwnik nie zdy jeszcze ufortyfikowa swych pozycji. Doskonale obrazuj to rezultaty obu bitew. Pod Star Zagor Sulejman-pasza mia 12 00015 000 onierzy (i 24 dziaa), a obrocy 3500 (13 dzia). W bitwie Turcy stracili 1500 ludzi, a obrocy 600. Pod Duranli Hurko mia 13 000 onierzy (32 dziaa), a Rauf-pasza 7000 (22 dziaa). W bitwie Rosjanie stracili 400 ludzi, a Turcy 1200 28. Komentarze s zbyteczne. Jeli natomiast chodzi o dowdztwa, to oba nie wystawiy sobie dobrego wiadectwa. Zbyt wiele byo w dziaaniach przypadkowoci, chaosu, nieznajomoci wczesnych zasad nowoczesnej strategii i taktyki. Szwankowaa czno midzy poszczeglnymi kolumnami, a zupenie le przedstawiaa si dziaalno sub rozpoznawczych. Du energi i odwag wyrnili si niektrzy rosyjscy dowdcy redniego szczebla (Mikoaj Stoletow, Micha Tostoj, Pawe Kalitin, Fiodor de Preradowicz). Natomiast
28

B i e 1 a j e w, op.cit., s. 158159.

jeli chodzi o naczelnych dowdcw, to Hurko spisa si lepiej ni Sulejman-pasza. W ogle nalea do wyrniajcych si rosyjskich generaw tej wojny 29.
*

Nie min jeszcze miesic od dnia forsowania Dunaju pod Swisztowem, kiedy rosyjska jazda przecia transbakask lini kolejow. Od stolicy osmaskiego imperium dzielio dragonw mniej kilometrw ni od pozostawionych nad Dunajem sub tyowych wasnej armii. Rozmach i miao uderzenia byy obserwowane z najwyszym napiciem rwnie przez Port i jej protektorw na Zachodzie. C jednak ze miaoci, gdy konnica bya nieliczna i stanowia cz podobnie nielicznego zgrupowania czoowego. Pod koniec lipca linie frontowe wojsk rosyjskich przypominay klin, ktry u nasady, nad Dunajem, mia na linii RuszczukPlewna dugo okoo 100 km, natomiast wierzchoek siga 170 km w gb terytorium tureckiego. Wikszo jednostek rosyjskich zerodkowana bya na pnocy, midzy dolnymi ramionami klina, natomiast bliej wierzchoka dziaao sabe zgrupowanie czoowe. Kiedy pod naporem armii Sulejmana-paszy Hurko musia si cofn, wierzchoek uleg stpieniu. Sama idea utworzenia zgrupowania czoowego nie bya przemylana, zwaszcza gdy nie przesdzono sprawy ewentualnego wsparcia go przez siy gwne. Ze wzgldu na sabo si i rodkw zgrupowanie nie zdoao rozwin swego sukcesu w poudniowej Bugarii. Gdy za poraka pod Plewn ostatecznie przekrelia moliwo udzielenia mu wydatnej pomocy, Hurko musia wycofa swe oddziay. Podejmujc decyzj utworzenia zgrupowania czoowego dowdztwo rosyjskie brao pod uwag dowiadczenia z wojny rosyjsko-tureckiej 18281829 r., kiedy rwnie saba armia Dybicza (15 tys. onierzy) przekroczya Star
29 Hurko w latach 18831894 by genera-gubernatorem warszawskim i w pamici Polakw pozosta jako gorliwy realizator polityki rusyfikacji; , obiektywizm wymaga jednak uznania jego wysokich umiejtnoci wojskowych.

Panin i zdobya Adrianopol; zapominao jednak, e w 1877 r. armia turecka bya znacznie liczniejsza, lepiej uzbrojona i wyszkolona. Dziaania zgrupowania naley oceni jako szybkie i energiczne. Dziki udanemu obejciu w trudnych warunkach terenowych rozbito dbrze umocniony garnizon wroga na Szypce. Ale byy te bdy. Popenia je Hurko, jeszcze wicej popenili ich dowdcy brygad. Nisk not u historykw uzyska na przykad ks. Mikoaj Leuchtenberski Jednym z zasadniczych bdw byo nierozpoznanie si Sulejmana-paszy. Jedynym trwaym rezultatem rajdu byo zdobycie przeczy w Starej Pianinie, ale o to mona byo pokusi si i bez prowadzenia dziaa na poudnie od gr. O dowdcach tureckich i ich onierzach niewiele dobrego da si powiedzie po pierwszym etapie walk. Armia turecka ograniczaa si do dziaa defensywnych, jej oficerowie charakteryzowali si pasywnoci, wojsku czsto udzielay si nastroje panikarskie. Sytuacja zmienia si nieco na .lepsze po przybyciu bardziej dowiadczonej armii Sulejmana-paszy. Czerkiesi i baszybuzucy tradycyjnie mordowali i grabili. Jednym z nastpstw zmiennego przebiegu dziaa wojennych byy gwatowne migracje ludnoci. Pocztkowo, po sforsowaniu Dunaju przez wojska rosyjskie, do ucieczki rzucili si muzumanie. W czasie ofensywy Sulejmana-paszy natomiast okoo 100 tys. Bugarw opucio swe siedziby na poudnie od Starej Paniny w obawie przed zemst Turkw za wspprac z wadzami rosyjskimi. Uciekli wraz z cofajcymi si Rosjanami i skupili na stosunkowo niewielkim wyzwolonym terytorium pnocnej Bugarii. Powracali tu take emigranci z Rumunii, co dodatkowo zwikszao i tak ju duy chaos. 'Szef tymczasowej administracji cywilnej na wyzwolonych obszarach, ks. Wodzimierz Czerkasski, stara si osiedla uchodcw w opuszczonych wsiach muzumaskich. Nadchodzce na pnoc wieci o okruciestwach turec30

F o r t u n a t o w , op.cit., s. 94.

kich w poudniowej Bugarii wywoay odwet Bugarw wobec pozostaych na pnocy muzumanw, powodujc z kolei ich exodus 31. Przebywajcy z carem w Swisztowie Milutin pisa: Niektre domy na naszej drodze byy na wp zniszczone; to domy nalece do Turkw, ktrzy wszyscy uciekli z chwil nadejcia naszych wojsk" 32.
" Istorija Bogarii, Moskwa 1954, t. I, s. 335; Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 196. Dniezimik Milutina, t. II, s. 185.

DWA SZTURMY - DWA ODWROTY

Natarcie zgrupowania zachodniego armii dunajskiej rozpoczo si 8 lipca. W skad zgrupowania wchodziy 5 i 31 dywizja piechoty, kaukaska brygada kozacka i 34 doski puk kozacki. cznie jednostki te liczyy 35 tys. onierzy, wspomaganych przez artyleri zoon ze 108 dzia. Dowodzcy zgrupowaniem gen. Mikoaj Kriidener, zarazem dowdca IX korpusu, otrzyma zadanie zdobycia twierdzy Nikopol. Natpnie mia rozwija dziaania w kierunku zachodnim, zdoby Plewn i zwiza walk, a w razie moliwoci zniszczy armi Osmana-paszy, stacjonujc w rejonie Widynia. Lewe skrzydo zgrupowania winno obsadzi przecze w zachodniej czci Bakanu i osoni dziaania oddziau wysunitego na poudnie od gr. Nikopol by odlegy od Swisztowa o 40 km i jego zaoga najprdzej spord wojsk tureckich moga zagrozi przeprawiajcej si armii dunajskiej. Rosjanie wyranie przeceniali jednak moliwoci i si garnizonu twierdzy. Wedug raportu pk. Artamonowa, posugujcego si gwnie informacjami dostarczonymi przez Bugarw, zaoga liczya 1215 tys. onierzy (1718 batalionw piechoty, 6 szwadronw jazdy) i bya wspomagana przez trzycztery baterie polowe '. W rzeczywistoci Hasan-pasza, komendant twierdzy, dysponowa 8 tys. onierzy, a baterie
1

U u n i a n, op. cit., s. 58, 7677.

polowe nie naleay do silnych, powany natomiast atut stanowio 113 dzia fortecznych. Twierdza bya dobrze usytuowana w widach Dunaju i uchodzcej do na zachd od miasta rzeki Osym. Od wschodu opywa j jeszcze niewielki potok. Na tym jednak koczyy si zalety pozycji. Centralny punkt oporu stanowia mocno ju przestarzaa cytadela, otoczona piercieniem kilku niewiele lepiej prezentujcych si fortw. Ju pod koniec czerwca, ale jeszcze przed rozpoczciem operacji desantowej pod Zimnice, 36 cikich dzia rosyjskich rozlokowanych na pnocnym brzegu Dunaju rozpoczo ostrzeliwanie cytadeli i kontynuowao je a do otoczenia twierdzy przez oddziay Kriidenera. W wyniku ostrzau umocnienia zostay znacznie naruszone, a miasto podpalone i pono przez tydzie. Kriidener postanowi wykona gwne uderzenie na Nikopol od strony poudniowej, jedynej pozbawionej przeszkd naturalnych, a pomocnicze od wschodu. Dane z rozpoznania wskazyway, e najsabiej umocniona jest zachodnia flanka obrocw, ale Kriidener zlekceway te informacje. Szturm rozpocz si rano 15 lipca w dokuczliwym upale. Najwikszy sukces odnis nacierajcy na lewym skrzydle woogodzki puk piechoty, ktry pierwszy wdar si do tureckich okopw. Umocni si tu i odpar kontrataki przeciwnika. Na gwnym kierunku po caodniowych zaciekych bojach Rosjanie w czwartym ataku zdobyli centralny fort zamykajcy drog do cytadeli. Nastpnego dnia Hasan-pasza, wobec czterokrotnej przewagi liczebnej nieprzyjaciela, zdruzgotania murw cytadeli przez artyleri i przerwania wszelkich drg odwrotu, poprosi o przerwanie ognia. 17 lipca twierdza kapitulowaa, do niewoli poszo 7000 jej obrocw. Byskotliwy sukces Rosjan zosta okupiony strat okoo 1300 polegych, rannych i zaginionych. Turcy stracili 1000 onierzy .
2 T. v o n T r o t h a , Der Kampf um Plewna. Taktische Studien, Berlin 1896, wyd. 2 uzup., s. 5253; R ii s t o w, op. cit., s. 259262; Wojna 1877 i 1878 gg w jewropiejskoj Turcii, pod red. S. Z y k o w a (dalej: Z y k o w , o p . cit.), S.-Pietierburg 1881, t. I, s. 113122; Opisamje, t. II, s. 269275, B i e 1 a j e w, op. cit., s. 140141.

Przyczyn zwycistwa rosyjskiego naley szuka nie w planie Kriidenera, lecz w inicjatywie niszych oficerw z jednostek atakujcych na lewym skrzydle, przede wszystkim za w niszczcym ogniu artylerii z pnocnego brzegu. atwe sukcesy pierwszych dni wojny: rajd zgrupowania czoowego i zdobycie Nikopola, wbiy w pych sztabowcw carskich, ktrym zdawao si, e oto caa pnocna Bugaria wpada w ich rce, a natarcie na Stambu przeksztaci si w triumfalny pochd. Taka ocena dowodzia sabego rozeznania sytuacji przez sztab armii dunajskiej. U przeciwnika upadek Nikopola sta si bezporedni przyczyn dymisji gwnodowodzcego Abdula Kerim-paszy. W okresie walk o Nikopol uwidoczniy si pierwsze objawy trudnoci z zaopatrzeniem wojsk carskich i nastpiy sporadyczne przypadki rabunkw, mimo sprzyjajcej dla Rosjan postawy miejscowej ludnoci (oczywicie postpki te byy niczym w porwnaniu z okruciestwem Czerkiesw i baszybuzukw, co musiaa przyzna nawet niechtna Rosjanom prasa europejska 3). Zmusio to Kriidenera do wydania rozkazu, i w wypadku niemonoci zakupienia przedmiotw potrzebnych dla ludzi i zwierzt dopuszczalne jest ich rekwirowanie wycznie za pokwitowaniem, ktre podpisze dowdca zainteresowanej jednostki 4 .
*

Tureckie naczelne dowdztwo jeszcze przed rozpoczciem dziaa wojennych zdecydowao na naradzie w Stambule, e, w razie natarcia Rosjan na zachd od czworoboku twierdz, armia zerodkowana na linii oweczPlewna, ktrej rdze bd stanowi oddziay Osmana-paszy, uderzy na prawe skrzydo przeciwnika. W takim wypadku pooenie wzitych w kleszcze wojsk rosyjskich, atakowanych od zachodu przez armi Osmana-paszy i od strony Szumli przez siy z czworoboku twierdz, gwatownie by si pogorszyo. Autorem planu by sam Osman-pasza, jeden z naj4

' Czas", nr 170 z 29 VII 1877. Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 174.

zdolniejszych wodzw sutaskich, kierujcy armi operujc na pnocnym zachodzie Bugarii, w okolicy Widynia. 1 lipca otrzyma on pismo sutana Abdul-Hamida sugerujce, w zwizku z przekroczeniem Dunaju przez nieprzyjaciela, podjcie zaplanowanej operacji. Wyranego rozkazu jednak nie byo. W dowdztwie sutaskim rozpoczy si wtedy przetasowania i nie mia kto wydawa jasnych rozkazw. Upyno jeszcze kilka dni, a wreszcie przynaglony szybko pogarszajc si sytuacj Osman-pasza zdecydowa poprowadzi swe wojska na wschd. 13 lipca opucio Widy 18 batalionw piechoty w liczbie 16 tys. onierzy oraz 9 baterii artylerii polowej w skadzie 58 dzia. Reszt piechoty i prawie ca jazd Osman-pasza pozostawi na miejscu. Celem jego by owecz, z ktrego zamierza wyprowadzi uderzenie na Tyrnowo, gdzie oczekiwa poczenia z wojskami nacierajcymi od wschodu. Po drodze otrzyma wiadomo o krytycznej sytuacji zaogi Nikopola, odgad wic, e uderzenie na Tyrnowo nie wchodzi ju w rachub i ca energi naley skierowa na zapobieenie rozprzestrzenianiu si Rosjan w pnocno-zachodniej Bugarii, nieuchronnemu po upadku twierdzy nikopolskiej. Zrezygnowa wic z dotarcia do owecza i skrci w kierunku na Plewn, gdzie postanowi zatrzyma zgrupowanie Kriidenera. Niewielkie miasto Plewna (Plewen) stanowio wany wze drogowy w tej czci Bugarii rozchodziy si std drogi do Ruszczuka, Swisztowa, Tyrnowa, Sofii, owecza i do Kazanyka przez Szypk. Miasto ley w widach potokw Griwica i Tuczenica, nieopodal ich ujcia do rzeki Wit, z wszystkich stron otaczaj je wzgrza przedzielone gbokimi rozpadlinami. Naturalne warunki obronne zostay docenione przez Turkw, ktrzy jeszcze przed wojn wznieli tu pewne umocnienia 5 . Niemniej jednak nikt nie przewidywa, e to wanie Plewna stanie si miejscem najwikszych bitew w tej wojnie, i w miecie nie stacjonowaa zaoga turecka. Osman-pasza dostrzeg newralgiczne, narastajce znaczenie tego punktu i postanowi tam dotrze
5

Opisanije, t. II, s. 282.

przed Rosjanami, tym bardziej e wiedzia, i Plewna jest jeszcze lepszym ni owecz miejscem do uderzenia na skrzydo armii dunajskiej. W sprzyjajcej sytuacji mona byoby wyprowadzi stamtd natarcie wprost na Swisztow i przerwa jedyne poczenie armii dunajskiej z Rosj. W kadym razie wdz turecki musia przynagla swe oddziay, gdy Widy od Plewny dzielio 200 km, podczas gdy spod Nikopola byo tu tylko 45 km. W.ks. Mikoaj Mikoajewicz pierwsz wiadomo o wymarszu Osmana-paszy z Widynia otrzyma 14 lipca od Serbw, potem od Rumunw ostrzeliwujcych t twierdz z przeciwlegego brzegu Dunaju, z Calafatu 6 . Nie uwierzy jednak w prawdziwo informacji, potwierdzonej wkrtce przez podjazdy kozackie. Mimo to dopiero 18 lipca Niepokojczycki poleci Kriidenerowi podj uderzenie na Plewn. Ten jednak odpowiedzia, e jego wojska dopiero wracaj do si po cikim szturmie Nikopola i e w Plewnie, zgodnie z doniesieniami miejscowej ludnoci, nie ma Turkw. Wystarczy wic posa tam stosunkowo niewielkie jednostki nie angaujc caoci zgrupowania. Niepokojczycki wyrazi zgod. 18 lipca na rozkaz Kriidenera gen. Jerzy Schielder-Schiildner, dowdca 5 dywizji piechoty, wyruszy w kierunku na Plewn. Oprcz gwnych si swojej dywizji wid kaukask brygad kozack, 9 doski puk kozacki, 9 buaski puk uanw i cztery baterie. Z kierunku Turskiego Trystenika siy jego mia wspomaga 19 kostromski puk piechoty. cznie jednostki te liczyy 9000 onierzy (w tym 1700 kawalerzystw) i byy o wiele za mae do wykonania zadania zreszt eby wyprzedzi Osmana-paSz w Plewnie, naleao wyruszy dwa dni wczeniej 1 . Osman-pasza wkroczy do Plewny 19 lipca rano po forsownym szeciodniowym marszu i z miejsca przystpi do umacniania fortyfikacji. Wkrtce patrol donis o zblianiu si Rosjan, wic dowdca turecki wyprowadzi swe miertelnie znuone oddziay na okoliczne wzgrza. Liczy, e pomimo zmczenia (onierze mieli za sob 200 km
6 7

Tame, s. 291; Z y k o w, op. cit., s. 260. B i e 1 a j e w, op. cit., s. 143; R o s t u n o w, op. cit., s. 111.

marszu rednio 33 km dziennie) jego ostrzelani w wojnie z Serbi weterani wykrzesaj z siebie tyle si, ile trzeba bdzie do odparcia sabszego przeciwnika.. Marsa oddziaw Schielder-Schiildnera przebiega powoli, w lipcowym skwarze, ktry onierze rosyjscy znosili gorzej ni przyzwyczajeni do takiej pogody Turcy. Py wchodzi w nos, w oczy i uszy. Objuczeni onierze oblewajc si potem bezustannie przekadali bro z jednego ramienia na drugie, cignc naprzd w obokach stojcego pyu" 8 . Bezadnie poday artyleria i tabory wszystkich rodzajw wojsk, gromad szli onierze, jakby znikd nic nie grozio, jakby w pobliu nie byo wikszych oddziaw wroga. Wkrtce z zabranego poywienia zostaa tylko woda i suchary. Wieczorem 18 lipca zgrupowanie dotaro do Breslanicy, 17 km od Plenny, a nastpnego dnia rankiem wznowio marsz w podobnym porzdku, bez ubezpieczenia. Okoo poudnia Rosjanie zostali wykryci przez zwiad turecki, a w dwie godziny pniej nieoczekiwanie ostrzelani. Zaskoczony Schielder-Schiildner, zdezorientowany dodatkowo mapami z mylnie naniesion odlegoci, poleci wstrzyma marsz. Zwrci si nawet do Kriidenera o rezygnacj ze zdobywania Plewny, ale nie uzyska zgody. Do koca dnia trwaa wymiana ognia artyleryjskiego. Osman-pasza gwne swoje siy rozmieci na wzgrzach Yanik-bayir na pnocny wschd od Plewny. 9 batalionw wspomaganych przez 5 baterii zajo tu pozycje frontem ku pnocy, a 3 bataliony wspomagane przez bateri frontem na wschd, ku Griwicy. 2 bataliony z bateri stany na wzgrzu na wschd od miejscowoci Opanec, a jeden batalion z 3 dziaami zamkn kierunek poudniowy drog na owecz. Jednostki pozostajce w rezerwie kontynuoway kopanie okopw i stawianie umocnie na odcinku midzy wioskami Bukowlek i Griwica, czyli na wzgrzach Yanik-bayir i w ich najbliszej okolicy. Prac jednak nie zdoay ukoczy 9 . Schielder-Schiildner opracowa plan natarcia bez naley8 9

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 95. T r o t h a, op. cit., s. 51; B i e 1 a j e w, op. cit., s. 144.

tego rozpoznania si przeciwnika. W tej sytuacji 20 lipca 9 tys. Rosjan ruszyo do ataku na 15 tys. Turkw. 1 brygada 5 dywizji piechoty miaa naciera z pnocy, od strony Breslanicy, na centrum i lewe skrzydo gwnej tureckiej pozycji obronnej na wzgrzach Yanik-bayir, natomiast 19 kostromski puk piechoty od wschodu na prawe skrzydo teje pozycji w rejonie Griwicy. Kaukaska brygada kozacka winna obej pozycje tureckie od poudnia i zaatakowa z rejonu TuczenicaRadiszewo, a 9 doski puk kozacki osania rosyjskie prawe skrzydo od pnocnego zachodu. W ten sposb objto pozycje tureckie dug, ale rozrzedzon pokrn lini. Szczeglnie dotkliwa, dochodzca prawie do 20 km luka wytworzya si midzy siami gwnymi a pukiem kostromskim, co waciwie skazao wojska carskie na odizolowane dziaania dwch kolumn. Radziecki historyk napisa: Nieprzyjaciel spokojnie oczekiwa naszych wojsk, zmuszonych, aby atakowa, schodzi i podchodzi po krtych, pokrytych kamieniami stokach" 10. 20 lipca o godz. 4.45 Schielder-Schtildner nakaza trzem bateriom otworzy ogie na Yanik-bayir. Odpowiedziay im natychmiast dziaa tureckie ze wzgrz. Po trzech kwadransach artyleria rosyjska ucicha i pi batalionw pukw archangielskiego i woogodzkiego ruszyo w zwartych kolumnach do ataku. Kompanie strzeleckie puku archangielskiego nacieray na centrum pozycji przeciwnika, a reszta tego puku oraz cay puk woogodzki wykonay gwne uderzenie na zachodni flank umocnie tureckich w rejonie wioski Bukowlek. Piechota turecka powitaa widoczne jak na doni kolumny nieprzyjaciela huraganowym ogniem, pod ktrym pierwsze szeregi atakujcych zaamay uporzdkowan lini, ale dalsi parli naprzd, nie baczc na rosnce straty i nasilajcy si ogie przeciwnika. Uniesione bojowym zapaem bataliony wdrapay si na wzgrza, wdary do okopw i w miertelnym starciu na bagnety wypary onierzy Osmana-paszy. Wdz turecki dostrzeg kryzysow sytuacj i rzuci do kontrataku swoj
10

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 96.

rezerw, ale i Schielder-Schiildner wzmocni walczc na wzgrzach piechot. Grzbiet i zbocza Yanik-bayir stay si polem wzajemnych krwawych kontratakw. Dziaa ucichy, aby nie razi wasnej piechoty. Szala zwycistwa powoli przechylaa si na stron rosyjsk, ale Schielder-Schiildner wyczerpa ju odwody i z nieciepliwoci oczekiwa na meldunek spod Griwicy. Ju o godz. 4 genera carski nakaza ruszy pukowi kostromskiemu i brygadzie kaukaskiej. W pobliu Skalewicy puk kostromski mia skrci na zachd i uderzy na wzgrza w rejonie Griwicy, czyli na prawe skrzydo tureckiej obrony. Atak winien rozpocz jednoczenie z siami gwnymi, ale o godz. 5.30 puk by jeszcze kilka kilometrw od pola bitwy. Kiedy znalaz si pod Griwic, natychmiast uderzy, jednake moliwo jednoczesnego natarcia zostaa zaprzepaszczona. Puk naciera podobnie jak siy gwne w zwartym szyku batalionowym, z tym e bez przygotowania artyleryjskiego, natomiast ze wsparciem bardzo pomocnej baterii konnej. Ponis te podobnie cikie straty od ognia tureckiej piechoty, lecz mimo to dwie kompanie wdary si do okopw i zdobyy je. Na tym jednak sukcesy si skoczyy. Wkrtce obie miae kompanie, niedostatecznie wsparte, zostay wybite niemal do nogi. Kiedy poleg pk Kleinhaus, dowdca puku, a zapasy amunicji byy na wyczerpaniu, resztki kostromcw" rozpoczy bezadny odwrt. Okoo godz. 10 Schielder-Schiildner otrzyma wiadomo o mierci Kleinhausa i cikich stratach puku. Poniewa sam nie mia ju rezerw, a jego zaangaowane w walkach puki goniy resztkami si, nakaza odwrt. O godz. 11.30 bitwa si zakoczya. W tym momencie nadcign 20 puk halicki z 5 dywizji piechoty, ale mg zaj si ju tylko oson odwrotu do Breslanicy. Brygada kozacka pk. Iwana Tutomina w czasie bitwy obchodzia pozycje tureckie, nie zdya jednak wykona zadania i zaatakowa w rejonie Radiszewa i Tuczenicy, gdzie nie byo jeszcze umocnie przeciwnika, stacjonujcej tam konnicy Osmana-paszy. Swj udzia w bitwie zaznaczya jedynie wywoeniem rannych.

Rosyjskie siy gwne straciy w bitwie 1900 onierzy, a puk kostromski 800. Straty tureckie te byy cikie, oceniane wedug rnych szacunkw na 15002000 zabitych i rannych Tak zakoczya si bitwa, ktra w tradycji, a za ni i w historiografii, przyja nazw pierwszej Plewny. Po pierwszej nastpi jeszcze krwawsza druga Plewna, a obie przymi wielka batalia stoczona we wrzeniu trzecia Plewna. Carscy dowdcy win za porak usiowali zrzuci na Rumunw, ktrzy, ich zdaniem, dawno ju powinni znale si na poudniowym brzegu Dunaju, a dotd nie przybyli. Rzeczywicie, jeszcze przed podjciem szturmu gen. Kriidener zwrci si do dowdcy kotrolujcej pnocny brzeg rumuskiej 4 dywizji piechoty, gen. Gheorghe Manu, z prob o zastpienie przez jego oddziay rosyjskiej zaogi w Nikopolu. Manu odmwi powoujc si na brak jakichkolwiek rozkazw od swoich zwierzchnikw w tej sprawie. Odmownej odpowiedzi udzieli ks. Karol, wadca kraju a zarazem gwnodowodzcy armii rumuskiej, argumentujc, e cigle jeszcze nie zosta zawarty ukad o sojuszu militarnym. Formalnie Rumuni byli wic w porzdku. Mimo to pod naciskiem sztabu armii dunajskiej ks. Karol wyrazi zgod na ograniczony udzia jednostek rumuskich w niektrych zadaniach wojennych i 28 lipca jedna rumuska dywizja przeprawia si na poudniowy brzeg l2 . Dwa jej puki zluzoway rosyjsk zaog w Nikopolu. Zarzuty wobec Rumunw s wic niesuszne. Rzeczywistych przyczyn poraki naley szuka w:
" T r o t h a , op. cit., s. 5661; Opisanije, t. II, s. 300, 306, 309311, 314315, 320; Z y k o w, op. cit., s. 261265; B i e 1 a j e w, op. cit., s. 144146; B i e s k r o w n y , Russkoje wojennoje iskusstwo, s. 326. 12 W chwili przekraczania Dunaju przez t dywizj wstpne ustalenia na temat udziau wojsk rumuskich w wojnie zostay ju poczynione. Dlatego gen. Manu otrzyma od ks. Karola polecenie, aby w razie koniecznoci wspar szturmujce Plewn jednostki carskie. Rosyjski komendant Nikopola, gen. Arkadiusz Stoypin (ojciec premiera), chcia natychmiast wysa Rumunw w kierunku Plewny, zamiar swj Wprowadzi w ycie jednak dopiero po drugim jej szturmie, Istorija Rumynii 18481917, Moskwa 1971, s. 232; W i n o g r a d o w , op.cit., s. 150; N a r - o c z n i c k i, op.cit., s. 277279.

 zej organizacji dziaa rozpoznawczych, co zadecydowao o braku rozeznania w odniesieniu do siy nieprzyjaciela; niedostatku wojsk wydzielonych przez Kriidenera, co ju logicznie wynikao z przyczyny wymienionej, a nastpnie w dodatkowym rozdzieleniu przez Schielder-Schiildnera tych i tak sabych si oraz powierzeniu im zadania ataku na rozbienych kierunkach; braku wspdziaania poszczeglnych kolumn rosyjskich w czasie szturmu; czoowych atakach kolumn batalionowych w otwartym polu na ukryt w okopach piechot przeciwnika. Osman-pasza, zaskoczony zacitoci atakw i przybity cikimi stratami w starciu ze sabszym przeciwnikiem, nie ciga go, a tym samym zaprzepaci szans cakowitego unicestwienia armii Schielder-Schiildnera. Wdz turecki wiedzia jednak, e twierdza pozostajca w jego rkach zagraa prawemu skrzydu armii dunajskiej, wic wrg na pewno tu wrci, tylko znacznie silniejszy ni 20 lipca. Zadaniem wikszej wagi jest utrzymanie Plewny ni ryzykowne prby odniesienia bardziej byskotliwych sukcesw. Nastpnego dnia onierze tureccy zabrali si do naprawiania fortyfikacji i budowy umocnie tam, gdzie ich jeszcze nie byo. Radziecki historyk konstatowa: Gdyby rosyjskie gwne dowdztwo znalazo waciwe sposoby szybkiego zdobycia Plewny, jej znaczenie byoby tylko taktyczne. Poniewa jednak sposoby takie nie zostay znalezione i pod Plewn na dugi czas zostaa zwizana wielka cz armii dunajskiej, twierdza zyskaa znaczenie strategiczne" l3 .
*

Poraka wzbudzia u Kriidenera respekt dla przeciwnika. Oceni, e Osman-pasza dysponuje armi liczc 60 tys. onierzy i lada chwila naley oczekiwa jej generalnego natarcia. 21 lipca rozesa we wszystkie strony podjazdy kozackie, rozkazujc patrolowa drogi BreslanicaPlewna,
13

B i e 1 a j e w, op. cit., s.146

BygareniPlewna, Turski TrystenikBreslanica oraz przeprawy na rzece Wit. Jednoczenie piechocie nakaza wznosi umocnienia w rejonie Breslanicy. 22 lipca otrzyma meldunek bugarskiego zwiadowcy Simeona Kirowa, oceniajcy zaog Plewny na 1520 tys. onierzy wspomaganych przez 60 dzia. Kriidener pozosta przy swoim zdaniu, wysa jednak brygad kaukask pk. Tutomina z zadaniem dokadniejszego rozpoznania rejonu dziaa, zwaszcza obszaru na poudnie i wschd od Plewny, oraz si nieprzyjaciela. Kwaterze gwnej nie udzieli si sceptycyzm Kriidenera. W.ks. Mikoaj Mikoajewicz uzna przerw w przeniesieniu dziaa na poudnie od Starej Paniny za krtkotrwa. Informacje jego wywiadu byy bardziej zblione do rzeczywistoci ksi oceni siy Osmana-paszy na 30 tys. onierzy i przewidywa, e do pokonania ich wystarczy niewiele wiksza armia. Dlatego nakaza Kriidenerowi ponownie szturmowa Plewn posiadanymi siami. Nie bra pod uwag faktu, e tym razem Turcy zd si ju dokadniej ufortyfikowa i minimalna przewaga liczebna zostanie w ten sposb zneutralizowana. Szef sztabu armii dunajskiej gen. Artur Niepokojczycki pisa 23 lipca do Kriidenera: w zgrupowaniu zbierajcym si przeciw Plewnie bdzie... ponad 150 dzia. Oprcz tego bdziecie dysponowa mas kawalerii. Jej dziaanie na skrzydle, a take na tyach nieprzyjaciela moe go skoni do opuszczenia nawet najsilniejszych pozycji" l4 . Niepokojczycki nie wyjania, jak ogie lekkiej artylerii i dziaanie jazdy miayby zmusi przeciwnika do opuszczenia umocnie. W tym samym pimie szef sztabu informowa o cigniciu z pnocnego brzegu Dunaju JCI korpusu gen. Aleksego Szachowskiego i rozmieszczeniu go w rnych rejonach oswobodzonej czci Bugarii, z zasadniczym przeznaczeniem do dziaa na kierunku Plewny. Zadanie osony kolejnego szturmu Plewny od poudnia (kierunek Tyrnowo Sewlijewoowecz) otrzyma gen. Micha Skobielew, kt14

Tame, s. 162.

remu powierzono brygad kaukask oraz kombinowany oddzia ppk. Bakanowa 15. 26 lipca w Breslanicy odbya si narada wojenna pod przewodnictwem Kriidenera, w ktrej uczestniczyli dowdcy wikszych jednostek przeznaczonych do natarcia oraz oficerowie sztabu generalnego. Na wstpie pk Tutomin, ktrego konnica powrcia wanie z okolic Plewny, zda relacj z rajdu. Oceni armi Osmana na 60 tys. onierzy i 65 dzia, czym utwierdzi Kriidenera w przewiadczeniu o koniecznoci rezygnacji ze szturmu. Replikowa Szachowski, ktry stwierdzi, e wedug jego informacji Osman-pasza ma nie wicej ni 40 tys. onierzy. Poniewa wojska rosyjskie liczyyby 32 tys. ludzi (27 tys. w piechocie i 5 tys. w kawalerii) ze wsparciem 184 dzia, uznano, e w razie skutecznych dziaa manewrowych mona bdzie przeciwnika pokona. O ostatecznym podjciu przez Kriidenera dyspozycji wyznaczajcej generalny szturm na dzie 30 lipca zadecydowa przynaglajcy rozkaz w.ks. Mikoaja 16. Ciekawym epizodem z walk lipcowych pod Plewn byy dziaania w rejonie owecza, 40 km na poudnie od Plewny, stanowicego wze drogowy. Miasto, opuszczone przez Turkw, zajo 17 lipca kilka sotni kozackich ppk. Bakanowa. 26 lipca, gdy Bakanow wrci z narady u Kriidenera, miejscowa ludno doniosa mu o wyjciu z Plewny w kierunku na owecz silnego oddziau tureckiego (5000 ludzi). Bakanow zlekceway wiadomo i zamiast przygotowa do obrony ten newralgiczny z punktu widzenia Osmana-paszy wze drg, ktrymi moga dociera pomoc dla zaogi Plewny, opuci 27 lipca ze swoimi Kozakami miasto i uda si w kierunku Sewlijewa, gdzie podporzdkowa si gen. Skobielewowi. Ten nie
" T r o t h a, op. cit., s. 6364. 6 Tame, s. 65. W postpowaniu wielkiego ksicia zaszy w tym okresie charakterystyczne zmiany: Krwawy bj pod Nikopolem, nastpnie poraka pod Plewn, a jednoczenie wiadomoci o przybywajcych zewszd wojskach tureckich otrzewiy naszego gwnodowodzcego; ujrza, e sukces naszej armii nie jest tak pewny, jak si pocztkowo zdawao", Dniewnik Milutina, t. II, s. 196.

w peni wyjaniony krok obcia niewtpliwie samego Bakanowa, niemniej jednak bd zasadniczy polega na niejasnych zasadach podporzdkowania jednostek dziaajcych na poudniowy wschd od Plewny przed jej drugim szturmem. Bakanow mg nie wiedzie, czy sucha ma rozkazw dotychczasowego przeoonego, dowdcy IX korpusu Kriidenera, czy dowdcy XI korpusu Szachowskiego, ktry przejmowa odpowiedzialno za natarcie na tym kierunku, czy te wreszcie Skobielewa, mianowanego dowdc wojsk obchodzcych Plewn od poudnia. Notabene o wymarszu oddziau tureckiego z Plewny zosta poinformowany te przez oficera wywiadu sztabu generalnego pk. Piotra Parensowa zastpca szefa sztabu armii dunajskiej gen. Lewicki, ale i on nie podj krokw zaradczych. W dniach 2629 lipca trwao przegrupowanie wojsk majcych wzi udzia w szturmie; 29 lipca ich usytuowanie przedstawiao si nastpujco: pod Breslanic 9 puk uanw buaskich i 9 puk doskich Kozakw, cznie 10 szwadronw (lub sotni) i 6 dzia; pod wsi Koiowcy 31 dywizja piechoty (oprcz puku woroneskiego, ktry by w drodze ze Swisztowa), cznie 9 batalionw i 40 dzia; pod Turskim Trystenikiem 5 dywizja piechoty (oprcz puku kostromskiego, ktry powrci do Nikopola), cznie 9 batalionw i 40 dzia; pod Bygarskim Karagaczem 2 brygada 30 dywizji piechoty, cznie 6 batalionw i 24 dziaa; pod Poradimem 16 brygada 30 dywizji piechoty, I brygada 32 dywizji piechoty i 1 brygada 11 dywizji jazdy, cznie 12 batalionw, 8 szwadronw, 62 dziaa; pod Bohotem kaukaska brygada kozacka, cznie II sotni i 12 dzia. Wszystkie te siy liczyy 30 tys. onierzy (27 tys. w piechocie i 3 tys. w jedzie) wspomaganych przez 184 dziaa. Wojska carskie rozcignite byy na linii BreslanicaBohot dugoci 40 km. Od Plewny dzielio je przecitnie 20 km. 28 i 29 lipca wydzielone oddziay wojsk carskich przeprowadziy rozpoznanie walk. Pk Makszejew-Moszonow

potwierdzi dotychczasowe oceny Kriidenera w odniesieniu do liczebnoci bronicych Plewn wojsk. Lepsze wyniki przynioso dziaanie brygady kaukaskiej, ktra na poudnie od twierdzy zaja Tuczenic, Brestowec, Bohot i przecia szos Plewnaowecz, na ktrej stara si z baszybuzukami i Czerkiesami. Dodatkowych informacji udzieli oficerom brygady ukrywajcy si w Bygareni przed Turkami, a obecnie towarzyszcy Kozakom protodiakon Eufemiusz. Zorganizowa on spord miejscowych rodzaj poczty przekazujcej wszelkie spostrzeenia Rosjanom. Dziki tym doniesieniom Skobielew mg skorygowa liczebno Turkw na 45 tys. ludzi, natomiast nadal nie potrafi dokadnie poda siy artylerii, ocenianej przeze na 40100 dzia. Jego Kozacy wykryli, e na zachd od potoku Tuczenicy, frontem na poudnie i zachd, Turcy nie postawili umocnie. Atakujc stamtd zmusi si ich do walki w polu. Kriidener u?na jednak propozycj za niewykonaln, gdy nieuchronna wobec rzekomej przewagi nieprzyjaciela poraka groziaby odciciem atakujcych wojsk. W przekonaniu tym utwierdzio Kriidenera doniesienie Skobielewa, e w oweczu jest na razie kilka tysicy Turkw, ale wkrtce ich liczebno wzronie do kilkudziesiciu tysicy. Wojska atakujce z poudnia i zachodu miayby wic za plecami potn armi przeciwnika. Kriidener postanowi naciera ze wschodu i poudniowego wschodu, aby w kadym wypadku zapewni sobie drog odwrotu. 29 lipca w sztabie Szachowskiego w miejscowoci Poradim odbya si narada wojenna, na ktrej przyjto ostateczny plan dziaa. Wojska carskie podzielono na dwa zgrupowania, dziaajce waciwie niezalenie od siebie. Wykonanie gwnego natarcia zlecono prawemu skrzydu gen. Mikoaja Wieljaminowa. O godz. 17 trzy puki (121 penzeski, 122 tambowski i 123 kozowski) 31 dywizji piechoty ze wsparciem piciu baterii, dowodzone przez gen. Bieokopytowa, miay uderzy wprost na reduty griwickie (prawo ostatecznego wydania rozkazu do szturmu rezerwowa dla siebie sam Kriidener). P godziny pniej nakazano ruszy od strony Turskiego Trystenika trzem pukom (17 archangielski, 18 woogodzki i 20 halicki) z 5 dywizji piechoty

gen. Schielder-Schiildnera, by zabezpieczy atak na reduty griwickie. Dwom szwadronom dragonw ryskich i sotni kozackiej polecono patrolowa teren i zapewni kontakt midzy poszczeglnymi kolumnami. Zadanie osony natarcia wojsk Wieljaminowa od strony Breslanicy i obejcia umocnie Plewny od pnocy otrzymaa brygada jazdy (9 puk uanw buaskich i 9 puk Kozakw doskich) gen. Aleksandra oszkariewa. Natarcie zgrupowania Wieljaminowa miao wspiera sto dzia. Na godz. 17 przewidziano rwnie pocztek pomocniczego natarcia lewego skrzyda gen. Szachowskiego na sabsze fortyfikacje poudniowego frontu. Celem tych jednostek byo zdobycie wzgrz na pnoc od Radiszewa i rozwijanie powodzenia w gb pozycji tureckich. 84 towarzyszce zgrupowaniu dziaa miay otworzy ogie ze zdobytych wzgrz na tyy wojsk tureckich bronicych redut Yanik-bayir i Griwicy. Zasadnicz mas wojsk Szachowskiego tworzya kolumna gen. Andrzeja Gorszkowa, zoona z 4 pukw piechoty, 2 szwadronw uanw, 7 baterii. Jej oson od poudnia stanowio 11 sotni kozackich z brygady kaukaskiej. Skobielewa, ktra dziaania zaczynaa w rejonie Bohotu . Kriidener nie opracowa szczegowego planu dziaa. Wyznaczy termin natarcia, zrezygnowa z silnego przygotowania ogniowego, zabroni piechocie otwiera ogie z dystansu, nakaza dy do szybkiego rozstrzygnicia w walce wrcz, wreszcie oczekiwa dalszych rozkazw ,w zalenoci od przebiegu walk. A przecie ich wydawanie w trakcie bitwy byo utrudnione ze wzgldu na oddalenie poszczeglnych kolumn i faktyczn niezaleno Szachowskiego w takim rozwizaniu tkwi chyba najwikszy bd dowdztwa carskiego. Pozostae sabe rozpoznanie, zbyt maa sia ognia byy kopi pomyek z pierwszego szturmu. Niewtpliwie Kriidenera, pamitajcego inne czasy, nie sta byo na opracowanie bardziej zoonego manewru. O wydarzeniach w sztabie dowdcy tureckiego midzy
17 Rozmieszczenie wojsk rosyjskich: B i e 1 a j e w, op. cit., s. 164165; T r o t h a, op. cit., s. 7072.

20 a 30 lipca mamy znacznie mniej informacji. Wiemy, e spodziewa si kolejnego uderzenia przeciwnika i w zwizku z tym jego przeciwdziaania szy w trzech kierunkach: rozbudowy fortyfikacji w celu zneutralizowania przewagi liczebnej wroga; maksymalnego zwikszenia liczebnoci swych wojsk; zapewnienia cznoci z zapleczem, aby nie dopuci do cakowitego odcicia twierdzy. Do wznoszenia umocnie Osman-pasza przystpi nazajutrz po odparciu pierwszego szturmu. Nie chcc przecia wasnych onierzy, do robt zapdzi miejscow ludno. Pracowaa pod okiem angielskich instruktorw. Wzniesiono wiele redut z wysokimi nasypami, poczonych transzejami. Szczeglnie dokadnie umocniono miejsca stacjonowania baterii. Przed waniejszymi redutami cigny si linie okopw. Umocnienia wzniesiono na pnoc, pnocny wschd i wschd od Plewny, w odlegoci 1,5 do 6 km od miasta. Najgroniej prezentoway si reduty na wzgrzach Yanik-bayir i dwie wysunite na ich wschodnie zbocza griwickie. Turecka pozycja przypominaa sw form podkow, ale z bardziej zaostrzonym zagbieniem" 1 . Z braku czasu obrocy nie zdyli dokoczy budowy fortyfikacji na poudnie od Griwicy, a zupenie ich brakowao na zachd od Plewny, ktrdy wioda droga czca twierdz z dalekim zapleczem. Niedostpny by wic jedynie odcinek BukowlekGriwica, ale zwiadowcy przeciwnika nie wykryli w dostatecznym stopniu sabych punktw fortalicji. Wskim gardem" obrony bya te zbyt maa w stosunku do potrzeb liczba dzia (58). Drugim zadaniem Osmana-paszy byo zwikszenie liczebnoci zaogi. Dlatego ciga do Plewny komendy okolicznych posterunkw oraz lune watahy Czerkiesw i baszybuzukw. Znaczne uzupenienia nadeszy z Sofii. By moment, kiedy faktycznie zdawao si, i stan liczebny obrocw dojdzie do 30 tys., a wic liczby podawanej w najbardziej umiarkowanych szacunkach rosyjskich, ale Osman-pasza wiedzia, e jeszcze waniejsze ni sia zam'* Z korespondencji wspomnianego ju Mac Gahana, zamieszczonej w gazecie Russkij Mir", nr 202, z 28 VII (s. st.) 1877; N ar o c z n i c k i, op. cit., s. 272.

knitego w twierdzy garnizonu jest zapewnienie jej cznoci ze wiatem, i e sam musi si o to zatroszczy. Poleganie tylko na drodze sofijskiej byoby ryzykowne, wic komendant twierdzy kierowane do z miejscowoci Orchanije 6 batalionw z bateri zawrci do owecza i wzmocni je dodatkowo pewn liczb Czerkiesw. Rifaat-pasza, mianowany przez komendanta Plewny dowdc wysanej do owecza nowo sformowanej omiotysicznej brygady, zaj miasto 27 lipca, wkrtce po opuszczeniu owecza przez Kozakw Bakanowa. W efekcie Osman-pasza dysponowa armi liczc 22 tys. onierzy (w tym 3000 jazdy) 33 bataliony piechoty, 7 szwadronw regularnej kawalerii i 400 Czerkiesw, 58 dzia. Bya to liczba daleko mniejsza, ni szacowao dowdztwo carskie. Rozmieszczenie tych si byo nastpujce: na pnocy, na centralnych redutach Yanik-bayir i Griwicy, dywizja Adila-paszy, zoona z 12 batalionw piechoty wspomaganych przez 25 dzia. Trzy spord tych batalionw osaniay w rejonie miejscowoci Opanec lewe skrzydo dywizji; na poudnie od potoku griwickiego dywizja dowodzona bezporednio przez Osmana-pasz, zoona z 16 batalionw wspieranych przez 29 dzia. Prawe skrzydo dywizji, prowadzone przez Hasana Sabri-pasz (3 bataliony), bronio wzgrz Bara-bayir i reduty Omer-tabya; poudniowe skrzydo na Zielonych Wzgrzach (Zelenite Gori) byo najsabsze liczyo 5 batalionw ze wsparciem 4 dzia; dwa szwadrony jazdy znajdoway si na wzgrzach Yanik-bayir, jeden w rejonie Griwicy, cztery w Plewnie w rezerwie Osman-pasza skierowa tak nike siy na sabo ufortyfikowany odcinek poudniowy, gdy nie liczy si z uderzeniem od tej strony. W ostatnich dniach lipca dowdca turecki wiedzia ju o zblianiu si przeciwnika. Nakaza przerwa sypanie szacw i rozmieci wojska na pozycjach.
" T r o t h a, op. cit., s. 1315; B i e 1 a j e w, op. cit., s. 164.

30 lipca o wicie wojska rosyjskie wyruszyy na pozycje wyjciowe. Po ddystej nocy dzie by pochmurny, zamglony. We mgle niektre oddziay zmyliy drog, pogubiy si lub podeszy do pozycji tureckich. O godz. 9.00 Kriidener rozkaza czterem bateriom otworzy ogie. Wkrtce odpowiedziaa im artyleria turecka i cae przedpoudnie trwaa obustronna kanonada. Ogie nie wyrzdzi Turkom wikszej krzywdy, gdy pociski z lekkich dzia rosyjskich nie sigay ich centralnych redut. Okoo godz. 15 day si sysze strzay z poudniowego frontu, spod Radiszewa. To niecierpliwy Szachowski, le interpretujc rozkaz Kriidenera, z wasnej inicjatywy nawiza walk o wzgrza, by przystpi do ostrzau Yanik-bayiru. Kriidener z kolei odczyta jego decyzj za przejaw sukcesu na poudniowym odcinku frontu i uzna chwil za waciw do rozwinicia si gwnych. Godzin pniej zgrupowanie Wieljaminowa rozpoczo dwiema kolumnami szturm oddalonych od siebie o 500 m redut griwickich. Pierwsza ruszya od pnocy prawoskrzydowa kolumna gen. Bieokopytowa, a w niej puk penzeski i dwa bataliony puku kozowskiego. Kolumna maszerowaa w szyku batalionowym i wkrtce najbliszy pierwszy batalion dosta si pod morderczy ogie tureckiej piechoty. Zosta dosownie zdziesitkowany, a przeraone gromady onierzy miotay si po polu walki, szukajc schronienia. Drugi batalion zdoa dotrze do pierwszej linii okopw tureckich, tam jednak zaleg z powodu cikich strat; ponownie poderwa si do ataku na nasypy reduty Bas-tabya z chwil nadejcia trzeciego batalionu i kozowcw". onierze padali gsto, ale pozostali pili si w gr i ju dosigli umocnie przeciwnika, gdy w starciu na bia bro poleg prowadzcy ich dowdca drugiego batalionu. Resztki puku penzeskiego cofny si i zalegy w odkrytym polu, o 100 krokw od reduty. Zdesperowani onierze bagnetami i manierkami ryli ziemi, chronic si przed kulami wrogiej piechoty. W cigu pgodzinnej bitwy puk penzeski straci 1000 ludzi; zdemoralizowany stratami nie stanowi ju zdolnej

do boju jednostki. Dowdztwo korpusu widziao rze swojej piechoty, ale nie potrafio przeciwdziaa skutecznie ogniowi przeciwnika. Na lewym skrzydle, od wschodu, griwick redut Kanli-tabya atakowa puk tambowski. Zaamao si i jego natarcie zaleg w otwartym polu, o 300 krokw od reduty. W obliczu cikich strat 31 dywizji Krudener powinien raczej rzuci 5 dywizj piechoty w sukurs Szachowskiemu, gdzie sukces by bardziej realny i umoliwiby wyjcie na tyy Turkw bronicych redut griwickich. Lecz dowdca IX korpusu zdecydowa si na ponowienie bezsensownego ataku od czoa. Puki archangielski i woogodzki spotka los podobny jak ich poprzednikw. Jedynie puk halicki, ktry idc z pomoc tambowcom" usiowa z poudniowego wschodu obej redut Kanli-tabya, by najbliszy sukcesu. Posuwajc si poronitym polem i forsujc po drodze dwa jary, puk dziki naturalnym osonom ponis mniejsze straty, ale te uleg dezorganizacji; jego onierze, podobnie jak ich koledzy, zalegli przed samymi redutami. Bya godz. 18, gdy szef sztabu IX korpusu gen. Mikoaj Sznitnikow informowa dowdc ssiedniej brygady jazdy gen. oszkariewa: Zgrupowanie ksicia Szachowskiego goni Turkw, nasze zgrupowanie w penym natarciu. Nie stracie odpowiedniej chwili do przejcia za rzek Wit w celu rozwinicia pocigu. Dowdca korpusu wyraa nadziej, e sam Pan potrafi okreli t chwil" 20. W tym czasie wszystkie 18 batalionw Wieljaminowa krwawio pod redutami griv?ickimi, a genera nie mia ju odwodw do rzucenia w pole. Prbowano jeszcze ratowa sytuacj jednostkami z rezerwy oglnej, ale bez rezultatu. Na odcinek zajmowany przez puk halicki cignito dwie baterie, ktre otworzyy ogie z maej odlegoci. Zapadajcy zmierzch przerwa zmagania. Na prawym skrzydle bj wygasa. W dwie i p godziny po buczucznych zapowiedziach Sznitnikow wysya do oszkariewa zawiadomienie, e bj zakoczy si niepowodzeniem". Pozbawione dowdcy
20

F o r t u n a t o w , op. cit., s. 100.

i zdziesitkowane oddziay cofay si bezadnie pod oson jednostek z oglnej rezerwy, umiarkowanie niepokojone przez triumfujcego nieprzyjaciela. Zatrzymay si dopiero w Bygareni nad rzek Osym, 40 km od Plewny, pod wieczr nastpnego dnia. Natarcie zgrupowania Szachowskiego na poudniowym froncie zaczo si okoo godz. 15, czyli o godzin wczeniej ni uderzenie na reduty griwickie. Przed poudniem jego wojska zajy Radiszewo, gdzie garstka baszybuzukw ucieka na widok zbliajcych si kolumn rosyjskich. Wkrtce baterie obu stron rozpoczy pojedynek, ktry nie wyrzdzi wikszych szkd. Szachowski wjecha na pagrek nie zwaajc na gsty ostrza. Niecierpliwi si brakiem oczekiwanego sygnau o natarciu si gwnych. Wreszcie postanowi uderzy, w gbi ducha liczc na sukces. Rozkaz do natarcia da dowdca 1 brygady 32 dywizji piechoty gen. Andrzej Gorszkow. Skonsternowani oficerowie nie wiedzieli, co czyni, gdy nie powiedziano im wczeniej o celach uderzenia ani na jakim kierunku maj atakowa. Gdy dowdca 125 puku kurskiego pk Rakuza spyta o to generaa, otrzyma mao skomplikowan odpowied: Posuwa si wprost przed siebie oraz niszczy wszelk hoot, ktr napotka si po drodze" 21. Ruszyy puki kurski i rylski. January Mac Gahan obserwowa ze wzgrza ich atak. Pisa potem: Przez jaki czas utrzymywany by porzdek bojowy, ale potem czciowo padajcy trup, a czciowo powszechne zniecierpliwienie pomieszay szeregi, przeksztacajc je w nieforemn mas ludzi, wciekle i szybko niesion naprzd... Widoczny by popiech onierzy, ogarnitych pragnieniem dobrania si do nieprzyjaciela, strzelajcego do nich z ukrycia. W tej chwili duga linia nacierajcej piechoty przywitana zostaa ogniem karabinowym. Rozrzedzona linia rzuca si naprzd. Turecka pozycja blisko. Trzask palby karabinowej sysz nieprzerwanie, cho zaguszany przez artyleri rozmieszczon wyej. Dziaa zdwajaj sw energi. oskot ognia karabinowego przeksztaca si w przenikliwy szum.
21

R o s t u n o w, op. cit., s. 114.

Wiatr donosi do nas okrzyki ura!, wzburzajce krew. Na lewo od nas ponie wie. Okres gwatownej bitwy osign stan skrajnego paroksyzmu. Posiki, zostawione za grzbietem wzgrza, s rzucone do przodu. Zaczynaj wraca pierwsi ranni. Moemy ujrze zabitych i ciko, rannych, lecych tam, gdzie padli. Ruchomy tum walczcych wznosi si nad nimi, wci wyej i wyej. Nagle widzimy, e pierwsze szeregi stary si z wrogiem. Moemy odrni oficerw, porzdkujcych swych onierzy ruchami szabel... Turcy pozostaj w swej ukrytej transzei; szybko i z duym sukcesem strzelaj do zbliajcych si, ko pod pukownikiem pada, ten w jednej minucie z powrotem na nogach i machajc szabl wiedzie swych onierzy. Ale nie zrobi nawet paru krokw, gdy zachwia si i pad... Dochodzi do nas gniewny krzyk, przypominajcy dzikie wycie, z jakim onierze jak burza rzucili si na bagnety, aby pomci dowdc. S ju w okopach, wrd Turkw. Nielicznym Turkom udao si uj spod bagnetw, niesionych muskularnymi rosyjskimi rkoma... W ten sposb zostaa zdobyta pierwsza linia umocnie tureckich" 2. Zdobyta reduta nazywaa si Ibrahim-tabya. Gdyby Szachowski w tym momencie wspar atakujce puki, mgby pokusi si o zdobycie nastpnych, jeszcze lepiej ufortyfikowanych redut na wzgrzach Bara-bayir, ale ksi nie chcia ruszy swych rezerw do czasu zastpienia ich przez posiki z odwodu oglnego, o ktre zwrci si do Kriidenera. Dopiero okoo godz. 17, gdy otrzyma wiadomo, e idzie mu z pomoc puk koomeski, skierowa do szturmu nastpny rzut swych wojsk. Ruszyy puki szujski i jarosawski, a za nimi koomeski. Sforsoway jar potoku Suuklija i wdary na reduty Araba-tabya i Atif-tabya. Pierwsza z nich zostaa nawet przejciowo zdobyta przez Rosjan, ale to byo wszystko, czego mogy dokona wycieczone krwawym bojem puki. Osman-pasza rzuci do kontrataku swe rezerwy, a nawet jednostki cignite z pnocnego odcinka frontu. Wok redut rozgorza zacity bj,
" Russkij Mir", j.w.

ktry dugo nie przynosi rozstrzygnicia. Szachowski nie mia ju adnego oddziau, ktry mgby posa do walki. Jego wykrwawione puki trzymay si resztkami si, amunicja bya na wyczerpaniu, zapanowa oglny chaos. Lekarz armii rosyjskiej tak zapamita w dzie krwawych zmaga: Wyszedem z namiotu odetchn wieym powietrzem. Ach, co za groza! Wok kadego namiotu masa ciko rannych. Nie mona przej do ssiedniego namiotu, eby nie potrci ktrego z cierpicych. Wasza wysoko, wody Wasza wysoko, prosz spojrze, krew ze mnie uchodzi Przyznaj, e rce mi opady, serce zamaro, tylko w uszach dzwoni haaliwy dwik wystrzaw 2 \ Wieczorem Turcy odzyskali wszystkie utracone pozycje. Wataha baszybuzukw cigna na pole bitwy. Do sztabu w ciszy jasnej od poarw nocy dochodziy jki i krzyki mordowanych... Ca noc baszybuzucy dobijali rannych. Rano Kriidener przysa wiadomo, e... zmuszony by wycofa si ku rzece Osym..., ale zamyla jeszcze raz wznowi natarcie" 24. Na uwag zasuguje sukces maej grupy Skobielewa, ktry z 2000 Kozakw i 12 dziaami obszed od poudnia prawe skrzydo tureckie i uderzy z poudniowego zachodu na Zielone Wzgrza. Nie byo w tym miejscu umocnie ani wikszych jednostek tureckich i Kozacy stosunkowo atwo dostali si a na same przedmiecia Plewny. Tu jednak zostali zatrzymani przez przewaajce masy piechoty z rezerwy i Czerkiesw. Poza tym nazbyt skromne sukcesy Szachowskiego powstrzymyway Skobielewa przed kontynuowaniem ataku, gdy i tak wysforowa si niebezpiecznie do przodu. Gdy za goniec od pk. Tutomina, ktry z 3 batalionem puku kurskiego i dwoma sotniami Kozakw kubaskich osania od strony owecza ruchy oddziau Skobielewa, przynis wiadomo, e co niepokojcego dzieje si na drodze oweckiej, dzielny genera musia ustpi 2>.
23 24 25

Z y k o w, op. cit., t. I, s. 279. Russkij Mir", j.w. Skobielew wyrnia si midzy dowdcami carskimi dbaoci

Jazda gen. oszkariewa, ktra blokowaa Plewn od pnocy, przez cay dzie prnowaa. Druga Plewna zakoczya si daleko cisz klsk Rosjan ni pierwsza. Wedug oficjalnych danych mieli 7300 zabitych i rannych (prawie 25% si), w tym 169 oficerw. Na szczcie dla nich Osman-pasza nie ciga pokonanych, a przeciwnie, obawia si wznowienia szturmu. W meldunku do Stambuu komeridant twierdzy okrela wasne straty na 1200 zabitych i rannych 26. Gwna przyczyna takiego wyniku bitwy tkwi w bdach dowdztwa carskiego, ktre uwidoczniy si ju zreszt podczas pierwszego szturmu i nie zostay naprawione. Podstawowy zarzut naley postawi subom wywiadowczym armii, ktrych meldunki podaway dwu- lub trzykrotnie zawyon liczebno przeciwnika. A do chwili podjcia szturmu sztaby Kriidenera i Szachowskiego nie miay jasnoci w odniesieniu do stanu si tureckich. Wielkim bdem okaza si zy wybr kierunku gwnego uderzenia, a mianowicie od wschodu na najmocniejsze fortyfikacje. Ju minione wojny na Zachodzie wykazay, jak w przyszoci wyglda bdzie atak piechoty na umocnienia polowe, ale generaowie carscy nie wycignli z tego wnioskw. Plewn mona byo prbowa zdoby przez zaskoczenie, powiedzmy szturmem nocnym bd od poudnia czy zachodu, gdzie nie stany jeszcze fortyfikacje. Kriidener jednak poszed po linii najmniejszego oporu. Zapomnia, e oprcz siy na wojnie potrzebne jest przewidywanie, umiejtno zastosowania fortelu. On jednak zaatakowa dokadnie tam, gdzie go oczekiwano. Myla zreszt nie tyle o zwycistwie, co o unikniciu poraki i uratowaniu armii. W trakcie szturmu z uporem stosowano uderzenia zwartych kolumn batalionowych, co naraao je na wysokie straty od ognia szybkostrzelnej broni palnej okopanego przeciwnika.
o swych onierzy. W. N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God wojny (dniewnik russkago korriespondienla 18771878), S.-Pietierburg 1879, t. II, s. 249, tak o nim pisze: Dla onierzy Skobielew jest nie tylko dowdc, ale i towarzyszem broni... Gdy inni onierze po dwa dni goduj, pod jego komend s nie tylko suchary, ale i ciepa strawa... Skobielew kocha onierza z caej duszy, a onierz zwraca mu to z nawizk". 26 T r o t h a, op. cit., s. 9899; R ii s t o w, op. cit., s. 284.

Wyrazem niefrasobliwoci byo cignicie wycznie polowej, maokalibrowej artylerii, ktrej pociski nie sigay centralnych redut przeciwnika lub nie byy w stanie wyrzdzi mu wikszej krzywdy. Wreszcie naley zwrci uwag na cakowit bezczynno jazdy oszkariewa, ktry nawet nie prbowa zwrci na siebie uwagi Osmana-paszy w czasie, gdy ten wysya ju ostatnie odwody do kontratakw na zagroonych odcinkach. Radziecki historyk tak uoglnia rezultaty bitwy: Najwaniejsz przyczyn wikszoci tych bdw byo niezrozumienie... charakteru walki w owym czasie, ktra, dziki masowemu uyciu broni palnej piechoty i polowym umocnieniom bronicych si, przyja zupenie inne ni dawniej waciwoci" 27. Nie zawiedli onierze rosyjscy, z pogard mierci idcy w otwartym polu wprost na ziejce ogniem reduty tureckie. Bardzo liczni spord nich ca noc przeleeli pod fortyfikacjami, nie wiedzc o rozkazie odwrotu. Zanotowano liczne przykady bohaterstwa. Ranny kapitan puku szujskiego Budkiewicz zosta wyniesiony pod gradem kul przez onierza, ktry na wyraon przez poszkodowanego propozycj zostawienia go na pastw losu odrzek: Chobym mia teraz umrze, nie porzuc Pana" 28. Du odwag wyrnili si te niektrzy oficerowie, zwaszcza niszych stopni, dzielcy wraz z onierzami trudy natarcia. Gen. Konstanty Biskupski, uczestnik drugiej Plewny jeszcze jako pukownik, ocenia: Sdzimy, e dobre cechy onierzy oraz oficerw rosyjskich, ktrzy czasami wyrczali swych dowdcw, uwzgldni w swych rozwaaniach... przyszy utalentowany teoretyk wojskowy w dowolnej armii europejskiej. Nam za, dowdcom tego onierza, trzeba schyli czoo przed jego wielkimi... walorami oraz samemu tak si przygotowa, aby wycign z nich korzyci, a nie traci onierza bez adnego celu" 29. Natomiast Milutin, ktry przebywa w tym czasie
27 B i e 1 a j e w, op. cit., s. 169. * Tame, s. 171. ;sl R o s t u n o w, op. cit., s. 115.

w Bugarii, pisa 2 sierpnia do gwnodowodzcego. Jeli bdziemy nadal polega tylko na bezgranicznym powiceniu i odwadze onierza rosyjskiego, to w krtkim czasie wyniszczymy nasz wspania armi" 30. Wymienione bdy i niedocignicia czy wprost nieudolno dowdztwa carskiego nie pomniejszaj znaczenia talentu operacyjnego Osmana-paszy ani odwagi zaogi Plewny. Pod oson fachowo, z pomoc zagranicznych instruktorw przygotowanych umocnie onierze tureccy wykazali si duymi umiejtnociami w prowadzeniu walki obronnej. Potrafili zrobi waciwy uytek z nowoczesnej broni, jak im dano do rk; w starciach wrcz walczyli z zaartoci podobn jak atakujcy. Osman-pasza by zdolnym dowdc, ale i on nie ustrzeg si bdw wynikych z przesadnej ostronoci. Dwukrotnie, 20 i 30 lipca, mia szans unicestwienia atakujcych go wojsk. Za pierwszym razem nie prbowa ciga odpartego, niemal dwukrotnie sabszego przeciwnika; nie mog tu by usprawiedliwieniem cikie straty armii tureckiej, zaskoczenie wywoane impetem natarcia ani obawa przed zapuszczeniem si zbyt daleko w gb obszaru operacyjnego armii dunajskiej. Po raz drugi nie wykorzysta szansy w dziesi dni pniej, kiedy wprawdzie przewaay wojska rosyjskie, ale zwycistwo odniesione nad nimi byo jeszcze bardziej zdecydowane. Osman-pasza jednak kurczowo'trzyma si fortyfikacji. Obawia si ponowienia szturmu, co dowodzi braku znajomoci rozmiarw sukcesu i wiadczy le o pracy wywiadu tureckiego (analogicznie zreszt jak u przeciwnika). Poza tym komendant twierdzy nie chcia widocznie przekona si, czy jego tak dobrze walczca z ukrycia zaoga zda rwnie egzamin w otwartym polu. Naley jednak pamita, e bez ryzyka, bez uta szczcia dowdcy tureccy nie mogli nawet marzy o zwycistwie w tej wojnie. Wynik drugiej Plewny wywoa rnorodne wraenie w krajach zainteresowanych konfliktem. Najbardziej piorunujce byy skutki bitwy dla nieszczliwej ludnoci bugarskiej, rabowanej i przeganianej z miejsca na miejsce na sku30

W i n o g r a d o w, op. cit., s. 173.

tek zmiennego przebiegu wojny. Wspominano ju o panice w poudniowej Bugarii na wie o odwrocie zgrupowania czoowego. W Bugarii naddunajskiej podobny efekt wywoaa druga Plewna. Ludno rzucia si do ucieczki. W Swisztowie wie o zblianiu si Turkw wprawia mieszkacw w niepojte przeraenie. Potracili gowy. Mczyni, kobiety, dzieci: wszyscy rzucili si w kierunku Dunaju, pieszc, aby przej przez most pontonowy. Powozy przewracay si w biegu, ludzie deptali si nawzajem. Niewyobraalna trwoga zapanowaa na ulicach, przepenionych biegncymi ludmi o wzroku penym przeraenia i pobladych twarzach... Nikt nie mia czasu zastanowi si, wyobrazi sobie, czy rzeczywicie moliwe jest to nieszczcie, ktrego wszyscy si bali. Ta straszna trwoga trwaa raptem godzin. Wkrtce uspokajajce wiadomoci, e pogoska jest faszywa, zmniejszyy strach" 31. Wszystko to dziao si w najlepiej chyba chronionym miejscu pnocnej Bugarii, gdzie mosty czyy armi dunajsk z zapleczem. Zmienne losy ludnoci bugarskiej nie miay adnego wpywu na toczc si wojn. Bardziej interesujce bdzie przyjrzenie si nastrojom wrd Rosjan. Poraka wywoaa przygnbienie w spoeczestwie rosyjskim, uradowanym pierwszymi sukcesami. Mimo to pocztkowo przejawy krytycyzmu i otrzewienia giny rd jednogonego... zapau dla rozpocztej z Turcj wojny i dla celw, ktre si osign zamierza, a ktrych zakres... codziennie staje si szerszym, i to w stosunku widoczniejszym daleko, ni postp wojsk rosyjskich na Wschodzie; rd powtarzanych a do banalnoci okrzykw uwielbienia dla wielkiego monarchy, ktry odgad gorce pragnienia narodu wydobywajc miecz dla pogromu i zagady barbarzyskiej Turcji, rd gosw entuzjazmu, szczerego czy te nakazanego, lecz powszechnego i wzmagajcego si" 2. Wysze dowdztwo i rzd staray si ukry rozmiary
31 s

32

I. Wazw, Prwite dni na swobodata, w. Oswobodenijeto 18771878, 243 244. Czas"i nr 141 z 24 VI 1877.

poraki przed spoeczestwem. Ograniczono dopyw informacji z frontu, przekazujc prasie tylko oficjalne, suche i skrtowe komunikaty gwnodowodzcego. Niedostatek wiadomoci z teatru wojny i pne ich publikowanie wprawiaj spoeczestwo w gorczkowy nastrj" komentowao pismo Goos". Narzekali ludzie wysoko usytuowani w aparacie pastwowym i zdawaoby si dobrze poinformowani. Konstanty Pobiedonoscew w licie do swego wychowanka, w.ks. Aleksandra Aleksandrowicza, skary si na brak wiadomoci z frontu w czasie, gdy obce gazety przynoszce ponure informacje podwaay zaufanie do wadz. Piotr Waujew, minister spraw wewntrznych w latach szedziesitych, zapisa w swym dzienniku: Nieprawdopodobne, lecz prawdziwe... Ani sowa znad Dunaju, ani sowa z Azji. Gdyby nie relacja cesarza i wielkiego ksicia, nie wiedzielibymy nawet o miejscu ich przebywania. Ale te komunikaty znane s tylko niewielu ludziom" 33. Wrd spoeczestwa narastao niezadowolenie. Redaktor Donskoj Gaziety" informowa o nastrojach wrd Kozakw: Tutejsza ludno, ktra wysaa na front 40 tys. swoich synw, jest gboko zasmucona nieznajomoci wydarze na froncie. Rzadkie wiadomoci... tylko drani ciekawo setek tysicy ojcw, matek, on i dzieci, chocia przywykych do ciemnoty, to zawsze pragncych wiata. Przygnbienie jest powszechne, narzekania niczym nie wstrzymane" 34. Nastpca Waujewa na stanowisku ministra spraw wewntrznych Aleksander Timaszew apelujc do Milutina o zmian sposobu informowania spoeczestwa konstatowa: Jednym gosem wszdzie powtarzaj, e Rosja nie zasuya na takie jej lekcewaenie" ,35. W.ks. Mikoaj Mikoajewicz by zmuszony ogosi komunikat specjalny, w ktrym dementowa informacje prasy zagranicznej piszcej o upadku prestiu wojennego Rosji i stwierdza, e brak wiadomoci oznacza tylko tyle, i nic nowego nie zaszo. Poraka wywoaa przygnbienie w sztabie armii dunaj33 34 35

Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 223. Tame, s. 221. Komunikat ten zatrzymaa cenzura. Tame, s. 222.

skiej. Dowdcy carscy przecigali si we wzajemnych oskareniach. Gen. Pawe Zotow zapisa w swym dzienniku niedugo po bitwie: O drugiej katastrofie plewneskiej jeszcze nic okrelonego wywnioskowa nie mona. Pami zbyt wiea, namitnoci fermentuj... Wszyscy oskaraj si wzajemnie: Kriidener Szachowskiego, Szachowski Kriidenera. Jedno jest jasne: cofanie si podobne byo do ucieczki, panika rozszerzya si nawet za Dunajem" 36. Adiutant gwnodowodzcego pk Dymitr Skaon dodawa: Przyczyn niepowodzenia pod Plewn bya niezgoda midzy dowdcami i szefami sztabw: ksi Szachowski nie okaza bezwzgldnego posuszestwa Kriidenerowi i postpowa samodzielnie... Szef sztabu ksicia Szachowskiego pk Biskupski by w przededniu bitwy pijany i w takim stanie dyktowa dyspozycje. Od pocztku do koca nie byo porozumienia. Ksi Szachowski poprowadzi do ataku nie czekajc na rozkaz Kriidenera, wskutek tego ten musia wbrew woli rusza na pozycje... Z zapadniciem zmroku na tyach powstaa panika... Gdyby, na mio Bosk, Turcy nie byli znueni bitw i zaczli ciga cofajce si oddziay, to skrzydo ksicia Szachowskiego zostaoby zupenie zniesione... Niestety, musz przyzna, e w ogle u wielu z nas wystpi niemal upadek ducha! Tak osabli po odparciu spod Plewny, e a przykro" 37. Druga Plewna obnaya sabe punkty armii rosyjskiej. Wykazaa, e trzeba myle nie o triumfalnym marszu na Stambu, lecz raczej o przygotowaniu obrony, przynajmniej do czasu nadejcia posikw. Sztab zdawa sobie spraw, e zaufanie do armii spada i zapobiec temu moe jedynie byskotliwy sukces. Nie wiedziano jednak, jak go osign. Z braku lepszych rozwiza przyjto sugerowany przez Milutina plan ograniczenia si do dziaa defensywnych. Minister wojny naocznie przekona si o nieudolnoci ludzi kierujcych armi. Pisa: ... z kim by rozmawia
36 Wojna za niezawisimost' Sawian w 18771878. Posmiertnyja zapiski i dniewnik gienieraa ot infantierii P. D. Zotowa, Russkaja Starina", I, 1886, s. 235. 37 D. S k a o n, Moi wospominanija (18771878), S.-Pietierburg 1913, cz. I, s. 231234 (cyt. wg J. K u c h a r z e w s k i , Od biaego caratu do czerwonego, t. V. Terroryci, Warszawa 1931, s. 143).

jeden powszechny al z powodu inercji i bezsilnoci gwnego dowdztwa, ktre widocznie nie znajduje w sobie tyle siy, eby ogarn cay zoony mechanizm wielkiej armii...; jeden z gwnych organw dowdztwa armii polowej nie zna planu dziaa ani zamiarw gwnodowodzcego" 38. Wielkiemu ksiciu Milutin zarzuca brak perspektywicznego mylenia, ograniczanie si do wydarze mijajcej chwili. Wreszcie konstatowa: Rozrzucilimy nasze siy i okazalimy si zbyt sabi" 39. Smutne refleksje skoniy Milutina do zoenia wasnych propozycji w odniesieniu do dalszych dziaa. Ich gwny zarys zawar w licie do wielkiego ksicia. Pisa, e kwatera gwna nie docenia dobrze uzbrojonego i bronicego si za umocnieniami przeciwnika. Nie mona wic prosto, miao i otwarcie i na jego reduty. Obecnie armia jest rozbita na czci stacjonujce wzdu rozlegego pokrgu oskrzydlajcego zajty obszar kraju. Milutin wyciga z tego wniosek, e naley przerwa dziaania zaczepne do czasu nadejcia znacznych posikw (czyli do jesieni) i przej do obrony w silnie umocnionych rejonach zerodkowania wojsk. Koczy: W kadym wypadku... nieodzowne jest teraz skoncentrowanie wojsk na niektrych, gdzie to moliwe umocnionych pozycjach" 40. Zaczto ciga posiki. Do poowy wrzenia moliwe byo przerzucenie 2, 3 i 26 dywizji piechoty, 3 brygady strzelcw, 2 doskiej dywizji kozackiej wszystkie te jednostki liczyy 50 tys. onierzy, a wic za mao, zdaniem kwatery gwnej, by przej do ofensywy. Mobilizowano wic 1, 2 i 3 dywizj grenadierw, 24 dywizj piechoty, 1 dywizj kawalerii, wreszcie gwardi cznie 100 tys. ludzi. Te jednostki mogy przyby w padzierniku (oprcz 1 dywizji grenadierw przeznaczonej na Zakaukazie). Wczeniej mogli zjawi si Rumuni, ktrych 40-tysiczny korpus przygotowywa si do ruszenia na front.
Dniewnik Milutina, t. II, s. 204. Tame, s. 207. W swoich zapiskach Milutin pozwoli sobie nawet na krytyk cara stwierdzajc, e bardziej ni plany wojenne interesuje go rozdawnictwo nagrd. 40 W i n o g r a d o w , op. cit., s. 173.
39 38

Tymczasem mimo zalece Milutina wojska byy w dalszym cigu rozrzucone. Operacyjnej rezerwy nie wydzielono. Lokalni dowdcy nie speniali rozkazw budowy umocnie, za to Osman-pasza postawi nowe fortyfikacje. Zgrupowanie Kriidenera zajo lini: Turski Trystenik Bygarski KaragaczPoradimPeliszat. W naddunajskiej Bugarii nastaa chwilowa cisza. Przy rozcigniciu wojsk obu przeciwnikw wszystko zaleao od tego, kto przejmie inicjatyw i kto pierwszy skoncentruje na dowolnym odcinku frontu przewaajce siy.

Przeom lipca i sierpnia traktuje si jako zakoczenie pierwszego, trwajcego niewiele ponad miesic, etapu w wojnie rosyjsko-tureckiej. Mniej wicej w tym samym okresie przerwano na pewien czas dziaania wojenne na Zakaukaziu. Armia dunajska zaja du cz pnocnej Bugarii i niektre przecze dogodne do rozwinicia przyszej ofensywy. Dwie klski pod Plewn i odwrt zgrupowania czoowego osabiy jednak zapa. Rozwinicie sukcesu wobec nieudolnoci dowdztwa mona byo uzyska jedynie drog zwikszenia liczebnoci armii. Tylko bowiem mielsze dziaanie prowadzio do rozstrzygnicia wojny i zawarcia korzystnego pokoju, gdy przeciwnik nie by gotw, a sukcesy Hurki wywoay rozgardiasz w Stambule. Niestety, gwnodowodzcy rozdzieli siy midzy poszczeglne zgrupowania i w efekcie pozwoli Turkom cign wojska. Nieudolno sztabu armii dunajskiej bya niewtpliwa: Saby duchem... nie wypenia podstawowych obowizkw, nerwowy... Minuty gbokiej wiary w swoj niezwyciono zmieniay si w godziny penego marazmu. Kada wiadomo wywoywaa due wraenie. Trudno sobie nawet wyobrazi, do jakiego stopnia upadano na duchu od niewielkich niepowodze" pisa jeden z uczestnikw wojny 41.
41

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 91.

Z walk o Szypk

Obraz Obrona orlego gniazda". Aleksandra Popowa z 1893 r.

Na Przeczy Szypczeskiej. Bugarki poszukujce rannych Rosjan

Rysunek Mikoaja Karazina

Rosyjski lazaret polowy

"Na Szypce panuje spokj

Obraz Wasyla Wereszczagina

Skaa orle gniazdo"

,,Ranny oficer w Bugarii"

Obraz Pawa Kowalewskiego z 1878 r.

Bugarscy czetnicy
Rysunek Mikoaja Karazina

Baszybuzucy w boju

"Schwytany baszybuzuk
Rysunek Pawa Kowalewskiego z 1883 r

Turecki telegraf polowy

Od prawej: car Aleksander II, w.ks. Mikoaj Mikoajewicz i rumuski ks. Karol na punkcie obserwacyjnym pod Plewn

'Przed atakiem. Pod Plewn<

Obraz Wasyla Wereszczagina z 1881 r.

Bdem byo atakowanie umocnie zwartymi kolumnami, ktre otwieray ogie dopiero z maej odlegoci, gdy ju byy osabione od ognia przeciwnika, jemu podobnych strat nie zadajc. Przygotowania artyleryjskie trway zbyt krtko, a w dodatku brakowao cikich dzia. Tam, gdzie z inicjatywy lokalnych dowdcw atakowano tyralier i gdzie prawidowe byo wspdziaanie rnych rodzajw wojsk, odnoszono sukcesy. Jedn ze wstydliwych spraw w tej wojnie byo przekazanie przez kwatermistrzostwo monopolu na dostawy dla armii w rce spki Greger, Horwitz, Cohen. Podobno macza w tym palce szef sztabu Niepokojczycki, ktry odnis dziki wstawiennictwu osobiste korzyci. Zawsze apatyczny, tylko w tym jednym wypadku przejawi oywion dziaalno" 4 2 .Skandaliczne naduycia i powszechna korupcja byy na porzdku dziennym. Sam wielki ksi wsplnie z tancerk Czysow trwoni fundusze przeznaczone dla wojska 43 Akcjonariusze spki wicej myleli o nabiciu kabzy ni o wywizaniu si z przyjtego obowizku. Jej magazyny byy oddalone od miejsc postojw oddziaw i najczciej puste, a jeli ju pene, to zarobaczonych sucharw i gnijcego owsa. Zwaszcza zgrupowanie czoowe miao kopoty z zaopatrzeniem. Nie tylko zreszt brak ywnoci i furau by wskim gardem" armii dunajskiej. Podobnie przedstawiaa si sprawa zaopatrzenia w obuwie i mundury. 4 brygada strzelecka, zmuszona sytuacj, ubraa si pewnego razu w zdobyczne mundury tureckie. Jedynie jednostki artylerii nie narzekay na zaopatrzenie, gdy bro t traktowano priorytetowo. Znaczny postp natomiast w porwnaniu z wojn-krymsk zaznaczy si w organizacji sub medycznych. W kadej dywizji funkcjonowa lazaret, w kadej kompanii przebywali sanitariusze. Ale w lazaretach byo mao miejsc i cz rannych trzeba byo ewakuowa do Rosji, co ju
Tame, s. 92. Wielka historia powszechna, t. VI, cz. II (18481914), opra J. F e l d m a n i H. W e r e s z y c k i , Warszawa 1936, s. 183.
43 42

rodzio komplikacje. Brakowao miejsc noclegowych dla przewoonych rannych; w piciu pocigach sanitarnych byo tylko 300 miejsc. Naczelnik kolei odeskich wspomina: Okazao si, e rannych przewoono do miejscowoci Jassy i tu zwalano jak kloce na siano. Nie mielimy do pocigw sanitarnych, wic rannych nie byo gdzie pomieci. Kazaem wic wycieli wagony towarowe som i na somie wie rannych do Rosji" 44. Tylko powiceniu lekarzy i wasnej wytrzymaoci nieszczliwi ludzie zawdziczali fakt, e w ogle ywi dotarli do domu 45. O ile naczelne dowdztwo rosyjskie zasuyo na surow krytyk, to tureckie prezentowao si poniej wszelkiej krytyki. W jego postpowaniu trudno odszuka lady wiadomego, planowego dziaania. Pierwsze sukcesy Rosjan wywoay nieopisan panik, a sutan zbiera si ju do opuszczenia stolicy. Potem przyszo opamitanie, a przybycie armii Sulejmana-paszy zaegnao niebezpieczestwo. Spord dowdcw tureckich jedynie Osman-pasza zasuy na pochwa, cho przecie obrona Plewny jbya przykadem udanej walki wycznie w obronie, natomiast w odniesieniu do dziaa w polu takich przykadw brak. onierze tureccy bili si odwanie, wprost fanatycznie, a ucieczk garnizonu Tyrnowa naley zaliczy do przykrych wyjtkw. Nasuwa si refleksja, e obie wrogie armie zasuyy na dowdcw lepszych, ni przydzieli im los. Regularne wojsko tureckie byo lepiej zaopatrzone, gdy jego linie komunikacyjne nie ulegy takiemu wydueniu jak w przypadku Rosjan. Sytuacja skomplikowaa si po przejciu czci zapasw przez przeciwnika. Natomiast baszybuzucy (oberwacy" wg sw Milutina) yli tym, co zagrabili miejscowej ludnoci. Pocztkowe sukcesy rosyjskie wywoay niezadowolenie w stolicach Europy Zachodniej, gdzie spodziewano si osabienia potgi Rosji na skutek dugotrwaej wojny. DisW i t t e, op. cii., t. I, s. 109. Sytuacja na froncie bakaskim i tak bya lepsza ni na Zakaukaziu, gdzie ranni, przewoeni w niczym nie osonitych od palcych promieni sonecznych arbach, masowo umierali.
45 44

raeli obawia si, e triumfujcy carat zapomni o obietnicach niesigania po Stambu i cieniny, i postanowi wysa flot w rejon Dardaneli. Rwnie Wiede niepokoi si, czy zwyciska Rosja bdzie respektowa obietnice scedowania tureckiej Boni i Hercegowiny na rzecz Austro-Wgier. W Petersburgu coraz mniej jednak wierzono w interwencj Zachodu.

NA SZYPCE PANUJE SPOKJ

Niepowodzenia Rosjan pod Plewn i na froncie poudniowym skoniy dowdztwo tureckie do podjcia kontrofensywy. Sytuacj, jaka si wytworzya, naleao wykorzysta szybko, gdy stosunek si, niekorzystny dla Turkw, pogarszaby si w miar przybywania posikw dla armii dunajskiej. Na pocztku sierpnia wojska tureckie liczyy okoo 200 tys. onierzy, artyleria miaa 387 dzia. Armia turecka bya mniejsza liczebnie od rosyjskiej', ale korzystniej, oskrzydlajco rozlokowana w stosunku do Rosjan. Myl o wykorzystaniu tego pooenia do koncentrycznej ofensywy nasuwaa si sama. Nieomal poowa armii tureckiej rozlokowana bya na froncie wschodnim i uwiziona w tamtejszych twierdzach; ofensywa, jaka miaa si tam rozwin przeciwko rwnie silnemu przeciwnikowi, rokowaa niewielkie szanse powodzenia. Jeszcze mniejsze nadzieje na sukces dawao ewentualne dziaanie Osmana-paszy. Wobec tego gwna rola przypada najsabszemu zgrupowaniu, dowodzonemu przez Sulejmana-pasz okoo 37 tys. onierzy w 75 batalionach i 5 szwadronach (oraz 1500 Czerkiesw i nie znana liczba baszybuzukw) z artyleri liczc 63 dziaa. Sulejman mia przed sob nie tylko przeciwnika, ale i gry, a przejcia przez nie obsadzone przez Rosjan. Logiczne wydawao si,
' Rosjanie przerzucili ju wtedy za Dunaj 270 tys. onierzy, ich artyleria liczya tysic dzia. R o s t u n o w, op. cit., s. 117.

e dowdca turecki bdzie prbowa naciera na swym lewym bd (co bardziej prawdopodobne) na prawym skrzydle i zsynchronizowa atak z ktrym z silniejszych zgrupowa stacjonujcych po pnocnej stronie gr. Po uzyskaniu sukcesu i poczeniu obu zgrupowa Turcy zyskaliby wreszcie na okrelonym froncie przewag liczebn, konieczn do rozwinicia ostatecznego uderzenia. Takie dziaanie przeciwnika przewidzieli dowdcy rosyjscy i dlatego obsadzili przede wszystkim przecze w zachodniej i wschodniej czci Starej Paniny. Tymczasem chytry dowdca z frontu czarnogrskiego postanowi zaatakowa tam, gdzie go nie oczekuj. Jego celem bya Przecz Szypczeska na centralnym odcinku frontu, stosunkowo dogodna do przejcia. Plan by miay, ale mia sabe punkty. Po sforsowaniu przeczy i rozbiciu jej mizernej zaogi, co wydawao si wykonalne, Sulejman-pasza znalazby si na pnocy Bugarii, lecz w oddaleniu od pozostaych zgrupowa. Ponadto dowdca turecki, wiedzc, e w grach nie zdoa rozwin caoci si, pozostawi cz armii w garnizonach; wojska, z ktrymi ruszy na Szypk, liczyy 27 tys. onierzy 2. Dowdca VIII korpusu gen. Fiodor Radecki mia pod swoimi rozkazami 46 tys. onierzy (40 batalionw, 6 druyn bugarskich, 35 sotni lub szwadronw, 179 dzia). Korpus mia broni przeczy staropaniskich grzystego frontu dugoci 120 km, a dowdca stara si odgadn, ktr przecz pjd Turcy. Jak wspomniano, gwne niebezpieczestwo widzia na lewym skrzydle (Przecz Twyrdicka), gdzie znajdowao si 14 tys. onierzy pod dowdztwem gen. Leonida Radena, bd na skrzydle prawym, bronionym przez 9 tys. onierzy gen. Mikoaja Swiatopeka-Mirskiego. Kierunek centralny obsadzao zgrupowanie gabrowskie gen. Waleriana Deroyskiego: trzy bataliony orowskiego puku piechoty, sze druyn bugarskich formacji ochotniczych, siedem sotni kozackich cznie 6 500 ludzi, wspartych przez 29 dzia. Zadaniem zgrupowania bya obserwacja i obrona Przeczy Szypcze1 I. B o g d a n o w , Epopeja ot podwizi i sawa. Istoriczeski oczerk za oswobodilenata wojna, Soiija 1978, s. 152154.

skiej i Triawneskiej. Gwne jego siy przebyway wanie na Szypce 3 . Radecki wydzieli siln rezerw (14 tys. onierzy), pozostajc w rejonie Tyrnowa, aby w odpowiednim momencie wysa j na zagroon przecz. Jednake poszczeglne przecze leay daleko od Tyrnowa, na przykad Szypka w odlegoci 60 km, w chwili zaskoczenia obrocy byliby wic zdani na wasne siy. Rozmieszczenie najsilniejszych oddziaw na skrzydach byo bdem, gdy w razie czego tamtejsze jednostki mogy by wsparte przez posiki ze zgrupowa ruszczuckiego bd zachodniego. Oddziay Deroyskiego takiej moliwoci nie miay. W dodatku Radecki nie wykaza si perspektywicznym myleniem. Ze wzgldu na sabo zag Rosjanie musieli obsadzi najwysze punkty przeczy, a nie ich poudniowe wyloty, stracili wic przyczki dogodne do rozwinicia przyszej ofensywy. Od 14 sierpnia przez Szypk cigna fala uchodcw. Nieszcznicy opowiadali mroce krew w yach historie o okruciestwach nadcigajcej armii Sulejmana-paszy. Wszystko to zaskoczyo onierzy puku orowskiego, ktry waciwie odpoczywa, o Turkach zapomnia" 4 . Zajmujcy si fortyfikacjami kpt. Laskowski nie wywiza si z obowizkw. Kwatera Gwna bya natomiast przekonana, e przecz stanowi umocnion, niemoliw do sforsowania przeszkod. Utwierdza w tym meldunek Skobielewa, wizytujcego Szypk na pocztku sierpnia. Dopiero w czasie walk prawda dotara do Sztabu wielkiego ksicia. Milutin zanotowa: ...przyjecha stamtd pruski oficer Liegnitz; ten wiadek przedstawi spraw w nowym wietle. Okazuje si, e nasze wojska nie tylko nie maj silnej, umocnionej pozycji, ale przeciwnie, znajduj si pod cigym ogniem zajmujcego grujce i wygodniejsze stanowiska nieprzyjaciela. Do tej pory mielimy zupenie nieprawdziwe pojcie o pooeniu obu stron" . Informacje z Szypki o tumach uchodcw nie wywoay
1 4 5

B i e 1 a j e w, op. cit., s. 207209. F o r t u n a t o w, op. cit., s. 102. Dniewnik Milutina, t. II, s. 206.

u Radeckiego odpowiedniej reakcji. Podobne wieci nadchodziy z innych przeczy, a nocami wzdu caego poudniowego podgrza Starej Paniny widoczne byy uny poarw. Nadal trudno byo przesdzi, ktrdy zaatakuj Turcy. Tymczasem Sulejman-pasza, ktry po bitwie o niespodziewanie poderwa wojsko i ruszy w kierunku Szypki. 18 sierpnia Turcy minli Kazanyk, nastpnego dnia weszli do wsi Szypka. Wtedy zostali zauwaeni z otaczajcych przecz szczytw. Tego dnia gen. Mikoaj Stoletow, przebywajcy na Szypce dowdca bugarskich formacji ochotniczych, alarmowa Radeckiego: Cay korpus Sulejmana-paszy, widoczny u nas jak na doni, rozwija si w odlegoci 8 wiorst (tj. okoo 8,5 km przyp. B. B.) od Szypki. Siy wroga s ogromne; mwi to bez przesady. Bdziemy si broni do ostatka, lecz pomoc jest nam w najwyszym stopniu potrzebna" 6 . Dalej informowa o zamiarach Sulejmana: Jeli nie zdecyduje si zaatakowa nas w nocy, to o wicie bezwzgldnie nastpi oglne natarcie. Strzelalimy ju do zbliajcych si kolumn. Powtarzam jeszcze raz, cao rozgrywa si tutaj, rnica si jest bardzo dua... Szypka jest dla armii zbyt wana, eby mona byo ryzykowa jej los" 7. Radecki jednak uzna ruchy Turkw w rejonie Szypki za demonstracj, a zasadniczego natarcia z uporem oczekiwa na lewym skrzydle. W przekonaniu tym utwierdzia go depesza dowdcy oddziau strzegcego Przeczy Twyrdickiej. Donosi o starciu z gwnymi siami Sulejmana, ktre, ale o tym jeszcze nie wiedziano, okazay si grup Czerkiesw. Wtedy Radecki podj decyzj. 4 brygad strzelcw i Eleny i Zataricy, czyli na lewe skrzydo, a jedynie briaski puk piechoty pomaszerowa na Szypk. Stanowiska rosyjskie na przeczy byy usytuowane wzdu drogi wiodcej z odlegego o 10 km Gabrowa do Kazanyka. Droga ta pia si na wysoko 1300 m n.p.m.
6

Sbornik matieriaow, t. 36, s. 101. Tame.

na zboczu gry Sweti Nikoa (w. Mikoaja), a midzy t gr i pooon ptora kilometra dalej na pnoc gr Szypka wioda siodem o szerokoci 60100 m. Na zboczach obu gr zbudowano gwne punkty oporu. Na zachd od przeczy cigno si pasmo wzgrz krlewicza Marko, na wschd od niej gry May Bedek i Demir-Tepe (Gra Cukrowa). Gry te pitrzyy si nad przecz, a biegncymi po ich zboczach ciekami mona byo prbowa obej przeszkod. Gste lasy, pokrywajce okolic, utrudniay obserwacj. Byo oczywiste, e dla skutecznej obrony pozycji naleao obsadzi nie tylko umocnienia przy szosie, ale i grujce nad ni szczyty. Na to jednak obrocy nie mieli si. Na zboczach gry Sweti Nikoa, czyli najdalej na poudnie, znajdowaa si pozycja wysunita, obsadzona przez batalion puku orowskiego, dowodzony przez pk. Michaa Tostoja (brata pisarza). Jedna z trzech baterii artylerii, zwana wielk (cztery dziaa), bya zwrcona frontem na zachd i poudniowy zachd; druga tzw. maa (dwa dziaa), miaa ostrzeliwa drog na poudnie od wzgrza oraz gr May Bedek; trzecia, zwana stalow (kilka zdobycznych dzia Kruppa), zostaa ustawiona na szosie frontem na wschd obsug jej stanowio 22 naprdce przeszkolonych ochotnikw z puku orowskiego. Nastpny batalion puku orowskiego broni zachodniego skraju gwnej pozycji obronnej u stp gry Szypka. Przydzielon mu bateri centraln (cztery dziaa) rozmieszczono na poudnie od umocnie baterii tureckiej z okresu lipcowych walk o Szypk, nie zajtych obecnie przez Rosjan. Od zachodu dostp do gwnej pozycji zamykay dwie kompanie ostatniego batalionu puku orowskiego, wysunite przed lini obronn i ukryte w rozpadlinach terenowych pozbawionego umocnie wzgrza, nazwanego Woyskim. Na pnoc od gwnej pozycji, na grze Szypka w tureckiej fortyfikacji ustawiono bateri okrn, mogc prowadzi ostrza przedpola na wszystkich kierunkach. W razie obejcia pozycji rosyjskich dziaa baterii okrnej byyby jedyn zapor dla atakujcych od tyu Turkw.

Dowdc prawego skrzyda pozycji gwnej by pk Fiodor de Preradowicz. Lewego skrzyda, na poudniowo-wschodnim zboczu gry Szypka, broniy trzy druyny bugarskie pod dowdztwem pk. Leonida Wiaziemskiego. W rezerwie, przy szosie midzy wzgrzami Szypka i Sweti Nikoa, znajdoway si dwie druyny bugarskie. Wzdu frontu obrony Rosjanie wybudowali okopy w jednym rzdzie, a przed bateriami, na zboczach, w kilku rzdach, jeden poniej drugiego. Na niebezpiecznych podejciach ustawiono zapory ze zwalonych drzew i wykopano wilcze doy". Usytuowanie stanowisk umoliwiao ostrza caego przedpola, ale nie chronio obrocw przed ostrzaem z niektrych okolicznych wzgrz. Ostatecznie czn zaog Szypki stanowiy trzy niepene bataliony puku orowskiego, pi druyn bugarskich formacji ochotniczych i cztery przebywajce na zapleczu sotnie kozackie. Byo to 5000 ludzi wspieranych przez 27 dzia. Dowodzi nimi Stoletow 8. Pozostaych 1500 onierzy zgrupowania przebywao w Gabrowie. Przez dwie doby przed 21 sierpnia onierze gorczkowo przygotowywali umocnienia. Straconego czasu nie zdoano jednak nadrobi. Na skrzydach obrony, a zwaszcza na jej zapleczu, znajdoway si sabe punkty, ktre starano si ukry przed nieprzyjacielem. Dodatkowym rdem utrapie Stoletowa byo karygodne zaopatrzenie jego oddziaw, zwaszcza druyn bugarskich, ktre na skutek godowych racji zmuszone byy korzysta z pomocy miejscowej ludnoci, tym bardziej e zdobyczne zapasy ywnoci ju si koczyy. Rwnie fatalnie przedstawiao si uzbrojenie druynnikw byy to karabiny Chassepta w starych wersjach, zakupione w Prusach przez komitety sowiaskie. W czasie bitwy druyny zamieni je na karabiny Berdana bd Krnka po rannych lub polegych Rosjanach albo na zdobyczne karabiny Peabody-Martini i Snidera 9 .
8 Formalnie dowdztwo obrony spoczywao w rkach Deroyskiego, ale genera ten po przybyciu z Gabrowa respektowa rozkazy Stoletowa. " Przygotowanie obrony na Szypce patrz: B i e 1 a j e w, op. ctt., s. 212219; B o g d a n o w, op. cit., s. 155159; Z a w i 1 s k i, op. cit., s. 260262; R ii s t o w, op. cii., s. 312314; Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 234235.

Na pocztku trzeciej dekady sierpnia sztabowcy obu armii zwrcili uwag na niewielk przecz w Starej Pianinie. Wszyscy zdali sobie spraw ze skutkw ewentualnego przeamania i pojawienia si armii tureckiej w pnocnej Bugarii. Sulejman-pasza nazwa Szypk sercem Bakanu" i kluczem do bram Bugarii 10. Z kolei jego przeciwnik, dowdca VIII korpusu gen. Radecki, by zdania, e Szypka, to dla Turkw brama do pnocnej Bugarii, a dla Rosjan do Stambuu" ". Charakterystyczn ocen sytuacji da wspomniany przez Milutina oficer niemieckiego sztabu generalnego: Na tej pozycji trudno utrzyma si duej ni trzy dni. Gdyby kto studiujcy w akademii wojskowej wybra tak pozycj do rozwizania taktycznego, wyrzucono by go z akademii. Gdyby znalaz si taki profesor, ktry biorc pod uwag znaczenie czynnika moralnego podczas wojny twierdziby, e takiej pozycji mona broni cztery miesice przeciwko przewaajcemu liczebnie oraz odwanemu nieprzyjacielowi, uznano by go za wariata" 12. 20 sierpnia Sulejman-pasza przedstawi dowdcom swych szeciu brygad plan dziaa na nastpny dzie. Natychmiast po ustawieniu baterii na grze May Bedek 1 i 2 brygady Reciba-paszy (10 tys. onierzy) miay zaatakowa od wschodu pozycj wysunit Rosjan. Na t sam pozycj pomocnicze, demonstracyjne uderzenie wzdu szosy miao przeprowadzi par batalionw Szakira-paszy (Sakir-pasa), ktre otrzymay polecenie ograniczania si jedynie do ostrzeliwania przeciwnika. Reszta si pozostawaa we wsi Szypka w odwodzie. Sulejman-pasza mwi: Niech przy tym zginie poowa naszych wszystko jedno. Z pozosta poow bdziemy po drugiej stronie gospodarzem, bo w lad za nami pjdzie Rauf-pasza, a za nim Said-pasza z pospolitym ruszeniem" 13 . Zadufanie tureckiego dowdcy wypywao z nieznajomoci uksztatowania terenu i usytuowania przeciwnika.
R o s t u n o w, op. cit., s. 122. B o g d a n o w, op. cii., s. 154. \ L. S o b o 1 e w, Poslednij boj za Szypku, Russkaja Starina", 1889, nr 5, s. 419420. R o s t u n o w, op. cit., s. 122.
1

W przeciwnym razie nie wysaby tak skromnych si do szturmu na najbardziej niedostpn pozycj Rosjan. 21 sierpnia od witu onierze Reciba-paszy wcigali dziaa na szczyt Maego Bedeka. Artyleria rosyjska z gry Sweti Nikoa otworzya do nich ogie, skutecznie przeszkadzajc w realizacji zamierzenia. Stoletow odgad, e gwne uderzenie pjdzie na pozycj wysunit i wysa na pomoc onierzom puku orowskiego dwie druyny bugarskie i dwie spieszone sotnie kozackie. Okoo godz. 9 po szosie przemknli Czerkiesi, a za nimi rozwiny si do szturmu bataliony regularnej piechoty Szakira-paszy. Z okrzykiem Allach! Allach!" onierze w czerwonych fezach ruszyli na ska orle gniazdo" ostry wierzchoek gry Sweti Nikoa, zwany przez ich dowdc gniazdem wronim". onierze powinni i do wroniego gniazda bez przerwy mwi Sulejman-pasza Niech padaj tysice, na ich miejsce przyjd inni" Obrocy powitali rozwinite kolumny Turkw rzsistym ogniem, lecz ci nie zwaali na rosnce straty. Ogarnici roznieconym przez duchowiestwo religijnym uniesieniem napastnicy nie suchali ju nawoywa swych dowdcw, w zamyle ktrych atak od czoa stanowi mia jedynie demonstracj. Wkrtce przerzedzone, szeregi miakw dotary do podna gry, lecz w tym momencie wybuchy fugasy (miny), zaoone przez Rosjan przed pierwszymi okopami. Mwi, e wielu muzumanw wyleciao wtedy w powietrze" relacjonowaa rosyjska gazeta 15. W rzeczywistoci miny wybuchy przedwczenie, co spostrzegszy nastpni atakujcy zboczyli z drogi i przez cigncy si po obu jej stronach las dopadli gry i zaczli si wspina w kierunku maej baterii. Straty ich pod nieprzerwanym ogniem obrocw zastraszajco rosy, wreszcie natarcie si zaamao, a resztki czoowych batalionw staray si wydosta spod morderczego ognia. W tym momencie Szakir-pasza, nie zwaajc na plany przeoonego, rzuci nastpne kolumny do szturmu, a po
Tame. Russkij Mir", nr 225 z r o c z n i c k i, op. cit., s. 294.
15 14

20

VIII

(s.st.)

1877;

por.

N a-

jego zaamaniu si kolejny raz prbowa szczcia. Podczas ostatniego ataku niektrzy onierze tureccy zalegli na zboczach, tu pod okopami rosyjskimi. Ukryli si za zaomami skalnymi i kamieniami; nie zauwaeni przez Rosjan oczekiwali na powtrzenie szturmu. Okoo godz. 13 rozpoczo si gwne uderzenie kilkunastu batalionw Reciba-paszy z gry May Bedek. Ich celem bya bateria stalowa. Powoli rozwijajce si oddziay poprzedzaa tyraliera strzelecka. Idce odkrytym terenem kolumny zostay ostrzelane od czoa przez baterie pozycji wysunitej, a ze skrzyda przez baterie centraln i okrn z gry Szypka. Obrocy zdyli ogniem zdezorganizowa tureckie kolumny daleko wczeniej, zanim ich czoa zdoay podej do atakowanych baterii" pisa dowdca wojsk saperskich odpowiedzialnych za umocnienia 16. Kiedy i ten, prowadzony najwiksz liczb wojska atak zaama si w ogniu przeciwnika, jeszcze raz, ju pity z kolei, ruszyy wzdu szosy wykrwawione bataliony Szakira-paszy. One przynajmniej nie mogy zosta ostrzelane z gry Szypka, a wic obrocy pozycji wysunitej zdani byli na siebie. Podczas odpierania czwartego i pitego szturmu na przecz dotar puk briaski pod dowdztwem pk. Aleksandra Lipiskiego. W sierpniowej spiekocie onierze przeszli 30 km, dzielce Sewlijewo od Szypki. W kronice puku zapisano: Kady onierz czu, e jest bardzo potrzebny i to natychmiast" n . Zluzowane przez puk briaski ostatnie rezerwy Stoletowa odeszy na pozycj wysunit, a Lipiskiego Stoletow mianowa komendantem pozycji gwnej. Siy obrocw wzrosy do 9000 onierzy. Tymczasem pod bateriami na grze Sweti Nikoa wrza bj. Huk wystrzaw armatnich nakada si na nieprzerwany terkot broni strzeleckiej, dym zasnu okolic. Pity szturm by przeomowym momentem tego dnia. Zdesperowana piechota turecka wdzieraa si na szczyt, depczc po ciaach polegych w poprzednich szturmach kolegw. Obrocom koczyy si naboje, wic najwiksi miakowie wypadli z okopw i w starciu na bagnety odrzucili przeciw16

Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 162. " Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 235.

nika. Inni, ogarnici zapaem, spychali na Turkw olbrzymie kamienie. I ten atak odparto. W nastpnych, podejmowanych zarwno ze skrzyda, jak i od czoa, Turcy nie wykazali ju tej woli zwycistwa co poprzednio. Kolumny ich zatrzymyway si i pokryway gr ogniem karabinowym, ktry nie mg wyrzdzi wikszej szkody ukrytym w okopach Rosjanom i Bugarom, odci im jednak drog do jedynego rda wody, znajdujcego si po wschodniej stronie gry. Mimo celnego ognia Turkw zmordowani walk i spiekot obrocy, drczeni pragnieniem, co jaki czas prbowali doczoga si do rda... i ginli, zauwaeni przez wroga. Nie powstrzymao to kolejnych desperatw, tak e wkrtce pod oson ich cia koledzy mogli bezpieczniej dociera do upragnionej wody. Okoo godz. 18 strzelanina ucicha. Wydawao si, e bitwa jest zakoczona. Na pozycji wysunitej artylerzyei odpoczywali przy nabitych dziaach. Po godz. 21, gdy ju zapad zmrok, piechota turecka chykiem ruszya na orle gniazdo" i dotara pod bateri stalow, ale nie zdoaa zaskoczy obrocw. Dziaa bluzny gwatownym ogniem, zmuszajc napastnikw ponownie do wycofania si. Tym razem bj zakoczy si ostatecznie. Nastpnego dnia gen. Deroyski, ktry przyby na przecz z pukiem briaskim, relacjonowa rezultaty walki Radeckiemu: Postawa wojska jest naprawd bohaterska..., odparto dziesi atakw. Nieprzyjaciel stopniowo wprowadza wiee siy. Nasi onierze nie bd spali trzeci noc z rzdu i s skrajnie wyczerpani. Gorcego poywienia brak, wody niewiele, a jeli nieprzyjaciel zajmie wzgrza na zachd od Szypki, to nie bdzie mona korzysta z bijcego tu rda. Druynnikom pozostao mao nabojw, a znaczna cz karabinw zepsua si" 18. Obrocy utrzymali wszystkie pozycje, ale ich pooenie pogorszyo si. W cigu dnia i nocy Turcy wybudowali okopy na grze May Bedek i wcignli dziaa. Mogli std ostrzeliwa drog czc pozycj wysunit z zapleczem
18 Sbornik matieriaow, t. 36, s. 177; por. N a r o c z n i c k i, op. cit., s. 288.

i w efekcie przerwali dzienne dostawy zaopatrzenia na gr Sweti Nikoa. Rosyjska artyleria wyczerpaa poow zapasw pociskw. Przyczyny tureckiego niepowodzenia tkwi w niedopracowaniu planu natarcia, w dodatku le zrealizowanego przez dowdcw poszczeglnych kolumn. Gdyby jednak Sulejman-pasza nie zwaajc na cikie straty powtrzy atak nastpnego dnia, osignby chyba sukces. n jednak odoy szturm do 23 sierpnia, a czas dziaa na niekorzy Turkw, gdy ju nadcigaa odsiecz zawrcone przez Radeckiego spod Eleny i wysane na Szypk 4 brygada strzelcw i pododdziay 14 dywizji piechoty. Strzelcy mogli przyby najwczeniej 23 sierpnia po poudniu. 22 sierpnia w dziaaniach bojowych nastpia przerwa, trwaa tylko obustronna wymiana strzaw. Dla obrocw sytuacja stawaa si dokuczliwa, gdy zajte przez Turkw wzgrza groway nad ich umocnieniami. Usta ruch midzy poszczeglnymi pozycjami, a mimo to sprzymierzeni stracili stu onierzy ani razu nie cierajc si z przeciwnikiem. Cay dzie strona turecka prowadzia dziaania zwiadowcze. Przed wieczorem przyjty zosta plan Omer-beja, zastpcy szefa sztabu wojsk Sulejmana. Jego myl przewodnia sprowadzaa si do gbokiego obejcia nieprzyjacielskich pozycji. W opracowaniu szczegw planu w znacznym stopniu uczestniczyli angielscy doradcy Sulejmana-paszy, pukownicy Cookson i Campbell. Gwne zaoenia byy nastpujce: prawe skrzydo Szakira-paszy winno atakowa pozycj wysunit siami dziesiciu batalionw, a pozycj gwn szeciu. Za oson tego skrzyda Wejsel-pasza (Veysel-paa) mia obej z picioma batalionami i Czerkiesami pozycje rosyjskie od pnocnego wschodu i wyj na szos w rejonie wzgrza Uzunkusz, na tyach baterii okrnej. Dziesi batalionw Saliha-paszy otrzymao rozkaz kontynuowania od poudnia natarcia na pozycj wysunit. W tym czasie na lewym skrzydle Rasim-pasza z czterema batalionami przedostaby si grskimi ciekami na grzbiet wzgrz krlewicza Marko i od zachodu zaatakowa gwn pozycj Rosjan. cznie Turcy przeznaczyli do szturmu 17 tys. o-

nierzy znacznie wicej ni 21 sierpnia. W wypadku skutecznej realizacji planu pozycje rosyjskie znalazyby si w ptli, ktrej moc winna zadecydowa o wyniku bitwy. Podobnie jak poprzednio gwny nacisk kierowano na pozycj wysunit, niemniej tym razem wszystkie jednostki sprzymierzonych zostayby zwizane walk. Strona rosyjska pozostaa w dotychczasowym ugrupowaniu, jedynie pododdziay puku briaskiego Wspary zaog pozycji wysunitej, a jedn kompani z dywizjonem artylerii grskiej Stoletow wysa na wzgrze Uzunkusz, jakby spodziewajc si prb obejcia na tym kierunku. 23 sierpnia o wicie artyleria turecka rozpocza pojedynek ogniowy, a wkrtce potem onierze bdcy na Wzgrzu Woyskim ujrzeli schodzce z Mauszy bataliony Rasima-paszy. Turcy poprzedniego dnia i w nocy cieynkami grskimi wdrapali si na grzbiet pasma krlewicza Marko i teraz ruszyli od zachodu na nie okopan zaog wzgrza. Jednoczenie od wschodu zaatakoway wojska Szakira-paszy, ktrych prawe skrzydo uderzyo na druynnikw bronicych pozycji gwnej, a lewe szturmowao pozycj wysunit. Widok do zudzenia przypomina sytuacj sprzed dwch dni. Poprzedzane tyralier zwarte kolumny onierzy posuway si najpierw powoli, a gdy znalazy si w zasigu broni rosyjskiej, przypieszay kroku. Obrocy witali je rzsistym ogniem, cho koczyy si zapasy amunicji. Dziesitkowane kolumny brny naprzd, a gdy atak zaamywa si, dowdcy formowali ju szyki nastpnych jednostek, aby tylko nie da Rosjanom chwili wytchnienia. Natarcie Szakira-paszy na pozycj wysunit byo wspierane od szosy przez kolumny Saliha-paszy. Tu jednak przyjto inn taktyk. onierze tureccy nie rzucali si na stanowiska sprzymierzonych. Prowadzili gwatowny ogie karabinowy, pod oson ktrego ich towarzysze starali si dopa podna gry, aby stamtd, ukrywszy si za kamieniami, ostrzeliwa obrocw wychylajcych si z okopw. Gdy soce byo wysoko, na jeszcze jednym kierunku rozpoczo si natarcie Turkw. Bataliony Wejsela-paszy obeszy pozycje rosyjskie od pnocnego wschodu i, kryjc

si za zagajnikiem, uderzyy znienacka na bateri okrn. Poniewa napastnicy byli zbyt blisko, aby powstrzyma ich ogniem, onierze puku briaskiego pomimo przewagi nieprzyjaciela wyszli z okopw i gwatownym atakiem na bagnety odrzucili go z powrotem do lasu. Na pnoc od baterii okrnej Czerkiesi prbowali wyj na szos gabrowsk i odci w ten sposb jedyn nitk czc garnizon Szypki z zapleczem. Znajdowao si tu wzgrze Uzunkusz, ktre Stoletow dopiero co obsadzi skromn zaog z dywizjonem dzia grskich (bateria tylna). Zaskoczeni Czerkiesi nie omielili si zaatakowa regularnej jednostki. Oczekiwali w pobliu na dalszy rozwj wydarze. A wic zaatakowane zostay wszystkie pozycje Rosjan. miertelny piercie zaciska si, a gdyby Czerkiesi przecili szos gabrowsk, Szypka zostaaby okrona. Do godz. 12 Stoletow zrcznie manewrujc odwodami odpar wszystkie ataki, ale wyczerpa przy tym rezerwy. Wprawdzie straty Turkw byy tak wielkie, e zapalczywo ich atakw zmalaa, ale i sytuacja sprzymierzonych pogarszaa si z minuty na minut. Rosy ich straty, doskwiera gd, brakowao opatrunkw. Artyleria dysponowaa ju tylko kartaczami, inne pociski zostay wyczerpane. Szczeglnie opakany by stan druyn bugarskich, ale przewiadczenie o tragicznym losie tysicy kobiet i dzieci w wypadku przerwania si Turkw na pnoc kazao ochotnikom trwa na pozycjach 19. Pisarz rosyjski, wiadek tych walk, wspomina: Niektrym zabrako nawet sucharw. Wody w caym zgrupowaniu ani kropli. W straszliwej rzezi mino poudnie" 20. Mikoaj Ignatjew, byy ambasador rosyjski w Stambule, pisa 24 sierpnia do ony: Ju czwarty dzie cignie si zacieky bj garstki naszych bohaterw z przewaajcym i odwa19 B i e 1 a j e w, op. cit., s. 220223; W przedpoudniowych walkach odnotowano wjele przykadw bohaterstwa. Szeregowy Leon Krudow, ochotnik bugarski, schwyci turecki niewybuch i z okrzykiem: No c, bracia, jak umiera, to umiera!", rzuci si na ostrzeliwujcych pozycj wysunit Turkw. Porwani jego przykadem onierze wybiegli z okopw 1 zlikwidowali tak dokuczliwych snajperw. S. S z u r t a k o w , Wierszyna Stoletowa, w: Gieroi Szypki. Sbomik, Moskwa 1979, s. 71. 20 N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op. cit., t. I, s. 114.

nym wojskiem Sulejmana-paszy. Nasi nie oddali jeszcze ani pidzi ziemi, lecz opadaj z si. Cierpi z powodu braku wody i nabojw; zaczli, zwaszcza od wczoraj, traci wielu zabitych i rannych na skutek nieustannego ostrzau, przed ktrym trudno na Szypce si skry" 2 . W czasie, gdy na Szypce biy dziaa, w pooonym na pnoc od niej Gabrowie i jego okolicach tysice mieszkacw i uciekinierw z niepokojem oczekiway wyniku bitwy. W rodku nocy, turkoczc po kamiennej nawierzchni mostu, przetoczy si dugi rzd furgonw zapenionych rannymi. Wskazywao to na zaarto dzisiejszej bitwy. Do witu na ulicach Gabrowa sycha byo huk armatniej kanonady. Ulice zapenione byy grupami ludzi, ze strachem wsuchujcych si. Bojaliwy szept przechodzi z jednych pobladych ust na drugie. Straszliwego znaczenia nabieraa dla Bugarw owa kanonada, grzmica w odlegoci jakich trzech godzin drogi od ich domw. Dopki Rosjanie utrzymuj swoje pozycje, ci biedni ludzie s bezpieczni, ale jeli ustpi bd zostan zwycieni, to na starodawnych ulicach miasta pojawi si Czerkiesi" 22. Podobne obserwacje poczyni ppk Riezwoj, udajcy si wanie na Szypk z dwoma kompaniami saperw. Po przejciu przez rzeczk napotkalimy dugi transport rannych, wieli z tysic ludzi. Dowiedzielimy si od nich, e Turcy prowadzili zacieky ostrza przeczy, przechodzcy, zwaszcza 23 sierpnia, w dosowny deszcz kul i granatw. Niejeden raz ich wojsko atakowao naszych. Nie zwaajc na nic waliy naprzd szeregi muzumanw, ale, opamitawszy si na skutek strasznych strat, wracay na swoje pozycje" 23. Tymczasem na Szypce Turcy wznowili natarcie, jakby im przybyo si. Rzeczywicie Rasim-pasza skoni naczel21 Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 234. Ignatjew, podobnie jak jego urzdnicy, otrzyma przydzia do armii dunajskiej. Dziki znajomoci miejscowych stosunkw suy jej sztabowi jako doradca. 11 Russkij Mir", nr 225 z 20 VIII (s. st.) 1877. 23 D. R i e z w o j, Iz istorii gieroiczeskoj oborony Szypki. Po matieriaam uczastnika oborony..., w: Niezabywajemyj podwig. Niekotoryje aspiekty russko-turieckoj wojny 18771878 gg i oswobodienija Bogarii ot osmanskogo iga, Lww 1980, s. 35.

nego dowdc do wsparcia go posikami, ktre natychmiast rzuci do ataku na Wzgrze Woyskie. Obrocy, ktrzy stracili ju wszystkich oficerw, a pomoc nie nadchodzia, zaamali si. Do godz. 16 resztki zaogi opuciy wzgrze. Stoletow nie mia ju odwodw. Podobnie krytyczna sytuacja wytworzya si na bateriach okrnej i tylnej. Wielu artylerzystw zgino, a pozostaym brakowao pociskw do dzia. Poniewa w tym czasie zela jednak nacisk na pozycj wysunit, Stoletow rozkaza pk. Tostojowi zda komend mjr. Riedkinowi, a samemu z dwoma kompaniami druynnikw uda si na pomoc Lipiskiemu. Obie kompanie osoniy zachodnie skrzydo pozycji gwnej, zagroone na skutek utraty Wzgrza Woyskiego. Wzgrze to byo jedyn jak dotd zdobycz terytorialn Sulejmana-paszy, uzyskan za cen ogromnych strat, niemniej w wytworzonej sytuacji mogo okaza si kostk domina, od ktrej rozpocznie si rozpad obrony. Utrata Wzgrza Woyskiego zostaa przez niektrych oficerw zrozumiana jako pocztek oglnego odwrotu. Mjr Riedkin nakaza iu zdejmowa sztandar, a dowdca baterii okrnej pk Bieniecki poleci wyj zamki z dzia. Te pierwsze znamiona odwrotu mogy sta si prologiem katastrofy. Szypka byaby bezpowrotnie stracona, a na cofajce si drog wykrwawione oddziay czyhaa jazda czerkieska... Koniec... Jeszcze kilka minut i Szypka bdzie znowu turecka. Lawina barbarzycw zwali si w doliny Jantry i omu, spali Gabrowo, Drianowo, Triawn i Tyrnowo, zaleje krwi cay kraj" 24. Sytuacj uratowali najbardziej energiczni dowdcy. Pk Fiodor de Preradowicz wspomina krytyczny moment: Ow lecia gradem. Musiaem, dopki byo po co, dotrze do Stoletowa. Ale kiedy ujrzaem, e na baterii okrnej pk. Bienieckiego przerwali ogie i grupami rzucili si stamtd przesmykiem do ucieczki onierze puku briaskiego (gwnie) i orowskiego, zaciem konia i pogalopowaem im naprzeciw. Dokd, braciszkowie! Haba! Z powrotem! Jestemy
24

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op. cit., t. I, s. 53.

Rosjanami! krzyknem do uciekajcych i zatrzymaem pierwszych. By z nimi jeden podoficer. Jak ci nie wstyd zawoaem. Na Boga, Wasza Wysoko, nie mamy dowdztwa. Wszyscy dowdcy s zabici! Pomagaj mi zebra onierzy i zawrci na bateri. Tutaj, na przesmyku, dosownie przez kwadrans pod gradem kul musiaem dodawa ducha onierzom i zmusi ich do powrotu na bateri okrn. A dziw, e mnie nie zabito (strzelcy tureccy ostrzeliwali drog z odlegoci 400 krokw)" 25 . De Preradowicz przywoa do porzdku Bienieckiego w obecnoci jego podwadnych; ten kaza adowa dziaa ostatnimi pociskami w chwil pniej poleg. Dowdca 3 druyny mjr Konstanty Czilajew zwrci si do swych onierzy: Bracia! Nieprzyjaciel otoczy nas ze wszystkich stron; drogi odwrotu nie ma. Bdziemy trzyma si, pki nie nadejdzie odsiecz, a jeli odsiecz nie zdy, zoymy nasze koci w walce o wolno Bugarii. Dlatego, chopcy, bdziemy walczy do ostatniej kropli krwi i umrzemy jako bohaterowie" 26 . Odpowiedziao mu gromkie Ura!" Rosjan, a Bugarzy zaintonowali sw narodow pie:
Szumi Marica Okyrwawena Pacze wdoiuica Luto ranena Marsz, Marsz! Caregrade nasz Raz, dwa, tri Napred wojnici 27

Czilajew by pierwszym oficerem, ktry powiedzia onierzom prawd o sytuacji. Do tej pory dowdcy obiecy25 F. d e P r e r a d o w i c z , Iz wospominanij o russko-turieckoj wojnie 18771878, S.-Pietierburg 1881 (cyt. wg Wojna wyzwolecza 18771878, pod red. A. K o s e s k i e g o , Warszawa 1978, s. 86). 36 W i n o g r a d o w, op. cit., s. 164; Oswobodenijeto 18771878, s. 75. 27 J. G r z e g o r z e w s k i , Rok przewrotw (Bugarya 1885/6), Lww 1900, s. 27.

wali podwadnym ryche nadejcie pomocy. Zreszt sami zostali utwierdzeni w tym przekonaniu przez Stoletowa, ktry jako jedyny zna rzeczywiste pooenie. W pewnej chwili zdenerwowany Lipiski zwrci si niecierpliwie do generaa: Powiedzcie prawd, czy przybd wiee posiki. Miny ju dwie godziny popoudnia" 28. A pomoc w tym momencie bya jeszcze daleko. Radecki, gdy wreszcie poj, e armia Sulejmana-paszy bdzie przebija si wanie przez Szypk, zawrci wysane w innym kierunku odwody i nakaza co si w nogach maszerowa na przecz. Najbliej znajdujca si 4 brygada strzelcw gen. Kwieciskiego moga jednak przyby nie wczeniej ni 23 sierpnia po poudniu, natomiast poszczeglne puki 14 dywizji piechoty gen. Dragomirowa tego dnia pnym wieczorem lub w nocy. W drugiej poowie sierpnia dotkna Bugari straszna susza. Po wyschnitych drogach, w tumanach pyu pieszyli na Szypk rosyjscy strzelcy; pot zalewa oczy, nogi puchy i krwawiy w podniszczonych butach. Ale dowdcy poganiali, a mijani uchodcy prosili o ratunek przed Sulej-manem. Czoo brygady, pokonawszy ogromny dystans w mczcym upale, dotaro o godz. 1 w nocy (z 22 na 23 sierpnia przyp. B.B.) do Gabrowa. Pozostali doszli o godz. 5 rano. Radecki chcia im da moliwo odpoczynku, poywienia si i wyspania do wieczora, lecz z Szypki tak usilnie prosili o posiki, e ju o godz. 11 w najsilniejsz spiekot nakazano biednym strzelcom (s to prawdziwi legendarni bohaterowie) zbiera si do marszu" pisa Ignatjew 29. Kiedy strzelcy formowali szyki, oddziay 14 dywizji stopniowo napyway do Gabrowa. Radecki pocztkowo chcia je wysa razem ze strzelcami, ale onierze byli miertelnie zmczeni. Wasyl Niemirowicz-Danczenko, pisarz i korespondent wojenny, obserwowa na pewnym odcinku przemarsz puku ytomierskiego z tej dywizji. Cay dzie zabjcza spiekota, rzadka nawet w cikim tutejszym klimacie. W t spiekot puk podnis si o godz.
28 25

B i e 1 a j e w, op. cit., s. 225. Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 234.

4 rano i do godz. 5 wieczorem przeszed 56 wiorst (tj. okoo 60 km przyp. B.B.) w szynelach i z zapasami sucharw w tornistrach. Oto prawdziwy suworowski przemarsz z t rnic, e ludzie Suworowa nie maszerowali tak obadowani". Poraonych udarem sonecznym ratowaa miejscowa ludno. Koo kadego onierzyka Bugarki. Jedna skrapia jego twarz wod, druga podaje napj, trzecia chust osania go przed socem. Poley, wstanie biedak i znowu powlecze si naprzd" 30. Byo oczywiste, e onierze musz odpocz. Radecki poleci im wznowi marsz o godz. 17, a sam wyruszy ze strzelcami na przecz, skd bezustannie przybywali cznicy, informujc o cikiej sytuacji obrocw. Radecki z dwiema sotniami Kozakw i dywizjonem dzia grskich ruszy naprzd, pozostawiwszy zmczon kolumn. Wkrtce Kozacy dopadli wzgrza Uzunkusz (bateria tylna), spieszyli si i otworzyli ogie do czoowych oddziaw Wejsela-paszy. Tu dowdcy rosyjscy nakazali niektrym Kozakom wraca z komi wasnymi i zgrupowania gabrowskiego do strzelcw, zabra ich po dwchtrzech na konia i pieszy na Szypk. Przybycie brygady strzeleckiej na przecz opisa rosyjski korespondent wojenny: Bya godz. 18. W bitwie nastpia przerwa, ktrej jednak Rosjanie nie mogli wykorzysta, gdy wszystkie rezerwy byy wprowadzone do walki. Zgrzani onierze cakiem osabli od upau, zmczenia, godu i pragnienia. Trzy dni ju nie gotowali gorcej strawy, a na pozycjach brakowao wody. Nad grami i dolinami ju unosiy si zwyciskie okrzyki Turkw Allach il Allach!. Obaj rosyjscy generaowie (Stoletow i Deroyski przyp. B.B.) stali na wzgrzu. Peni niecierpliwoci, skierowali lunety na drog wiodc z doliny Jantry. Nagle Stoletow krzykn, chwyci rk stojcego obok i skierowa j w d. Czoo czarnej, dugiej kolumny odcinao si od czerwono-burej drogi. Chwaa Bogu! radonie krzykn Stoletow. Obaj generaowie odkryli gowy, wojska wpady w unie10

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o, op. cii., t. I, s. 3940.

sienie. Przez zielone zarola przebijaj si promienie soneczne, rozpraszaj mrok i byszcz na ostrzach bagnetw. Czoo kolumny zblia si ale to s jedcy! Konie atwo rozrni i zaraz rodzi si pytanie, czy Radecki jest tak lekkomylny, eby posya konnic do walki z piechot w bakaskich wwozach? Po chwili nie wida ju jedcw, tylko konie sprowadzane s w d, natomiast kolumna rosyjskiej piechoty szybkim krokiem wspina si i, doszedszy na odlego strzau od stojcych na prawo Turkw, otwiera ogie; zza kadego gazu, zza kadego kamienia podnosz si oboki dymu. To batalion strzeleckiej brygady. Radecki, ktry w ten sposb uratowa obrocw, przejeda ze swym sztabem drog wrd nieprzerwanej strzelaniny i zblia si do obu pozostaych generaw. Przejmuje dowodzenie obron" ,, Wzgrze Woyskie zostao przez Rosjan odbite, najwiksze niebezpieczestwo zaegnane. Turecka piechota, ktra tak uporczywie prbowaa wyrzuci sprzymierzonych z orlego gniazda", bya zdziesitkowana i, zaskoczona przybyciem strzelcw, nie stawiaa ju twardego oporu. Strzelcy walczyli na bagnety, zyskujc uznanie de Preradowicza: Ci strzelcy to chwaty. Gdy zauwayem, e pewien modziutki, ale silny i barczysty strzelec wyciera bagnet, zbliyem si do i zapytaem: Czybycie atakowali noami? Wszystko byo, Wasza Wysoko!" 32 Z nastaniem zmroku oddziay tureckie wycofay si na wzgrza otaczajce Szypk. Dalej nie zamierzay odchodzi. Bitwa o przecz jeszcze si nie zakoczya. Wieczorem obrocom dowieziono wreszcie prowiant. Pojawiy si te setki mieszkacw Gabrowa (wrd nich kobiety i dzieci), ktrzy w ciemnociach poszukiwali rannych Rosjan i Bugarw na pobojowisku i znosili ich do lazaretu (o losie odnalezionych przez tych ludzi rannych Turkw lepiej nie wspomina). Powicenie ludnoci w tym dniu i w nastpnych podkrela wiadek wydarze: Dobrzy ludzie zaczli rozwozi
3

1 Russkij Mir", nr 225 z 20 VIII (s. st.) 1877. D e P r e r a d o w i c z, op. cit., s. 88.

wod na pozycje... Wytrwale j dostarczaj pod ogniem na oddalone, zajte przez nas punkty. Zabito im duo koni, niektrzy sami zostali ranni, ale nie zmniejszyo to ich miosierdzia" 33. Ignatjew za pisa do ony: By dzisiaj u mnie korespondent wojenny Daily News Archibald Forbes. Trwa na Szypce 23 sierpnia cay dzie, a potem przygalopowa tutaj (do kwatery gwnej przyp. B.B.)... Chwali Bugarw. W jego obecnoci do tysica mieszkacw, gwnie maych chopcw z Gabrowa, roznosio pod gradem kul wod naszym onierzom, nawet obrocom pierwszej linii. Wynosili te z penym powiceniem rannych" 34. Inny wiadek wydarze pisa: Ludno miejscowa zachowywaa si nadzwyczajnie. Na jedno sowo uchodcy wyrzucali swj dobytek z wozw i jechali albo szli tam, gdzie im kazano" ,5 , a rosyjski dziennikarz potwierdza: Bugarscy chopcy nosili walczcym wod w glinianych naczyniach i przenikali nawet do pierwszych szeregw" 36. W nocy i nastpnego dnia na Szypk stopniowo dotary poszczeglne puki dywizji Dragomirowa. Liczebno wojsk rosyjskich wzrosa wtedy do 27 tys. onierzy i Radecki mg pomyle o kontrofensywie, tym bardziej nieodzownej, e rosyjskie pozycje byy blokowane i naraone na ostrza turecki z okolicznych wzgrz. Sulejman' jest tak uporczywy, e bdzie trzyma si na wzgrzach do ostatniego onierza" konstatowa Ignatjew 37. 24 sierpnia rozpoczo si na prawym skrzydle przeciwuderzenie rosyjskie, ktrego celem bya likwidacja tureckich umocnie na wzgrzach krlewicza Marko. Poniewa w tym samym czasie Sulejman postanowi jeszcze raz sprbowa szczcia na kierunku, na ktrym poprzedniego dnia wiodo mu si najlepiej, rejon Wzgrza Woyskiego sta si miejscem krwawej bitwy. Jeszcze raz oddajmy gos korespondentowi wojennemu: Strzelcy i puk briaski nie
33 34 35 36 37

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op. cit., t. I, s. Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 235236. R o s t u n o w, op. cit., s. 126, Russkij Mir", j.w. Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 234.

7475.

Walki na Szypce 23 sierpnia Repr. z: N. B i e 1 a j e w, Russko-turieckaja wojna 18771878 gg., Moskwa 1956

osignli sukcesu podczas prby zdobycia lesistego zbocza tureckiego atakiem od frontu, chocia udao im si sparaliowa usiowania Turkw, ktrzy chcieli przerwa si na lewo od nich i obej Rosjan. Okoo godz. 12 postanowiono przeprowadzi kontratak na pnocne zbocze grzystego grzbietu i jeszcze raz rzuci z doliny strzelcw i pozostae oddziay. Dwa bataliony puku ytomierskiego (z 14 DP przyp. B.B.) wychodz z czciowo ukrytej pozycji na wzgrzu i id przez wzgldnie rwny teren znajdujcy si nieco wyej od doliny. Tureckie dziaa grskie na zalesionym wzgrzu i turecka piechota na prawym skraju grzbietu otwieraj do nich zabjczy ogie; wielu onierzy zrasza traw sw krwi... Ale bataliony niepowstrzymanie postpuj naprzd i docieraj do lasu. Rosyjska artyleria zrobia wszystko co moliwe, aby oczyci im drog, lecz teraz musiaa zamilkn, gdy niebezpieczny byby ostrza lasu, w ktrym znajduj si swoi onierze... Bj piechoty na froncie i skrzydach Turkw trwa cay dzie i by zacieky. Stawao si jednak jasne, e Rosjanie stopniowo posuwaj si naprzd. Wida byo, jak Turcy wycofali grsk bateri znajdujc si w pobliu ich prawego skrzyda oczywiste wiadectwo, e na przedniej linii grozio jej niebezpieczestwo. Nastpnie lewa bateria posza jej ladem widoczna oznaka, e strzelcy i puk briaski osignli skraj lewego skrzyda Turkw. Ze wszystkich tureckich pozycji pozostao ju tylko rodkowe wzgrze. Jeli ono padnie, to grzebiet przechodzi w nasze rce i prawe skrzydo zostaje wybawione z grocego mu niebezpieczestwa" 38. W relacji tej zostay pomieszane wydarzenia z 24 i 25 sierpnia. Pierwszego dnia szala zwycistwa przechylia si ostatecznie na stron Rosjan, ale nie mieli czasu rozwin decydujcego natarcia, gdy zapada zmrok. 25 sierpnia puki ytomierski, podolski i woyski z dywizji Dragomirowa ruszyy do szturmu na gr Mausza. Atak zaama si w ogniu tureckiej piechoty, ale Rosjanie okazali si rwnie zawzici jak ich przeciwnik podczas minionych szturmw
18

Russkij Mir", j.w.

Szypki. Za cen cikich strat zdobyto obz turecki na polanie u stp Mauszy, sukcesu jednak nie zdoano rozwin. Sulejman-pasza cign wojska z innych odcinkw frontu i skierowa je na pomoc zaodze szczytu. W tym samym momencie do onierzy rosyjskich dotara wie, e w rejonie baterii tylnej od przypadkowej kuli poleg powszechnie lubiany gen. Deroyski. Wywoao to przygnbiajce wraenie. Odpowiedzialny za natarcie pk Lipiski, w przeciwiestwie do Rasima-paszy nie wzmocniony posikami, da znak do odwrotu. Do wieczora Rasim-pasza odzyska utracone pozycje. Na marginesie warto wspomnie, e w przejciowo zdobytym obozie tureckim znajdoway si bogate zapasy ryu, baraniny, mki, rnych owocw i warzyw. Rosyjski onierz nie mia marzy o czym podobnym" stwierdza wiadek wydarze 39. 26 sierpnia cay dzie trway jeszcze walki, ale nie przyniosy zmiany pooenia. Radecki uzna, e frontalne ataki nic nie dadz. Linia frontu staa si podobna do tej, jaka istniaa w momencie rozpoczcia walk. Na froncie zapada cisza. Rozpocz si okres, zwany w tradycji rosyjskiej siedzeniem na Szypce". Druyny bugarskie, ktre tak bohatersko spisay si w obronie Szypki, dajc przykad nawet sawnym pukom orowskiemu i briaskiemu, nie uczestniczyy ju w kontrnatarciu 2426 sierpnia. W trwajcych tydzie walkach Turcy stracili 6400 onierzy, a sprzymierzeni okoo 4000 (w tym 500 Bugarw). Rosjanie przeszo poow strat ponieli ju w okresie kontrnatarcia. Poza Deroyskim zginli dwaj kolejni dowdcy puku ytomierskiego, a Dragomirow zosta ranny. W Europie z napiciem obserwowano zmagania na Szypce. Oczekiwano nastpstw ewentualnego przerwania rosyjskiej obrony. Szypka bya przez cay ubiegy tydzie punktem, okoo ktrego obracaa si cigle uwaga... Z jednej bowiem strony' krtkie, zagadkowe, rozpomieniajce telegramy pobudzay ciekawo, z drugiej od dugiego,
3

" Wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 125.

mas si dziaajcego starcia spodziewano si decydujcych rezultatw. Tymczasem do dzi one nie nastpiy. Straszna walka w bakaskim wwozie, w ktrej obie armie przyznay si urzdownie do strat ogromnych, porobia tylko znaczne szczerby w obu szeregach, nie rozstrzygnwszy si stanowczo. Rosjanie zajmuj dotd swoje okopy; Turcy za znueni, osabieni, przerwali operacj zaczepn" 40. W bitwie szypczeskiej gar sprzymierzonych zatrzymaa dowiadczon armi tureck. Moralne znaczenie zwycistwa wane byo zwaszcza dla modych druyn bugarskich ochotnikw. Ze strategicznego punktu widzenia najwaniejszy by fakt niedopuszczenia do poczenia si poszczeglnych armii tureckich. Dziaay one na odlegych obszarach, a armia dunajska zajmowaa w stosunku do nich pooenie rodkowe, umoliwiajce dogodne manewrowanie na wybranych frontach. Zwycistwo ponownie wytworzyo w kwaterze gwnej nastroje lekcewace wobec Turkw; niesusznie, gdy onierze tureccy potwierdzili sw warto, tylko ich dowdcy wykazali sabe przygotowanie do prowadzenia natarcia w trudnych warunkach, chcc frontalnymi atakami na umocnienia, dziki samej przygniatajcej przewadze, uzyska sukces. A przecie nie oznaczao to, e rwnie nierozumni oka si w walkach obronnych. Bohaterem Szypki by gen. Stoletow, zrcznie manewrujcy swoimi niewielkimi siami. O wartoci jego podkomendnych bya ju mowa. Nieche potwierdzi j sam dowdca obrony: W czasie tego parudniowego, bezustannego boju wszyscy obrocy zasuyli na takie pochway, e nie starcza sw: zarwno oficerowie, jak i nisi stopniem, zarwno Rosjanie, jak i Bugarzy" 41. Radecki dodawa, e wszystkich naleaoby awansowa" 42. Rosyjscy wiadkowie wydarze zapominaj wspomnie, i rwnie Turcy dowiedli w tych akcjach, e umiej si broni i atakowa" 43 . Bohaterska obrona Szypki czczona jest w Zwizku
40 4 42

Przegld Tygodniowy", nr 35 z 21 VIII (2 IX) 1877. ' Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 168. Tame. 43 L. B a z y 1 o w, Dzieje Rosji 18011917, Warszawa 1971, s. 340.

Radzieckim i w Bugarii jako symbol tradycyjnej przyjani narodw tych krajw. Pisarze i poeci powicili temu historycznemu wydarzeniu wiele znakomitych utworw. Iwan Wazw, rwnie opiewajcy Szypk, nazwa obron przeczy hekatomb" 4 . Bitwa bya wdzicznym tematem take dla malarzy-batalistw. Na grze Sweti Nikoa, noszcej obecnie imi Stoletowa, w miejscu, gdzie znajdowaa si bateria stalowa, wznosi si Pomnik wolnoci" mauzoleum ku czci polegych 45. Osiem kilometrw dalej ku Tracji, u samych podny gr, na pnocnym skraju miejscowoci Szypka, z daleka wieci zotymi kopuami cerkiew-pomnik bitwy pod Szypk i pniejszej nieco bitwy pod Szejnowem. W tej piknej cerkwi zgromadzono w podziemiach koci 19 tys. polegych w obrbie Starej Paniny, a na 36 marmurowych tablicach wyryto nazwiska polegych dowdcw" 46.
*

Zakoczenie bitwy o Szypk nie oznaczao, e na przeczy zapanowa cakowity spokj. Turcy obejmowali nasz pozycj pokrgiem i ostrzeliwali j w d i w poprzek. Nie mielimy ani tyw, ani skrzyde, wreszcie nie byo i frontu, poniewa baterie ostrzeliway si na wszystkie strony" wspomina wiadek wydarze 7. Jego relacja wydaje si nazbyt dramatyczna. Obustronna strzelanina nie wyrzdzaa ju przeciwnikom specjalnej krzywdy. Inny obroca Szypki przedstawia sytuacj w bardziej umiarkowany sposb: Tego dnia pogoda bya pikna. Zbocze, na ktrym mieci si obz, cay dzie byo ostrzeliwane rzadkim ogniem karabinowym. Nasi strzelcy, znajdujcy si blisko nieprzyjaciela, na kady jego strza odpowiadali kilkoma. Rano 26 sierpnia (wg nowego stylu 7 wrzenia przyp. B.B.) ledwo zdyem zasn powrciwszy z nocnej
Wg B o g d a n o w a, op. cit., s. 162. Pomnik zosta wzniesiony w latach 19261934. W 1956 r. okolice przeczy przeksztacono w park historyczny. Zrekonstruowano okopy i pozycje poszczeglnych baterii. W i n o g r a d o w , op. cit., s. 170. 46 Z a w i 1 s k i, op. cit., s. 276. 47 Wg F o r t u n a t o w a , of. cit., s. 140.
45 44

suby, kiedy zostaem obudzony siln kanonad armatni. ledziem strzelanin z trzech widocznych baterii (dwch naszych i tureckiej). Ich ogie zdawa si by celny. Palba cigna si dugo, z przerwami, do godz. 5 wieczorem. Nie syszaem o jakich stratach z naszej strony" 4S. Monotoni sytuacji parokrotnie przerywa Sulejman-pasza, ktry prbowa przez zaskoczenie dopi tego, czego nie zdoa osign w czasie sierpniowych szturmw. Ju 1 wrzenia okoo 2000 Czerkiesw przeszo skrycie grskimi ciekami i uderzyo na stacjonujc w pobliu wioski Zeleno-Drewo 5 druyn bugarskiego pospolitego ruszenia. Bugarzy musieli si cofn, ale przyby na pomoc 42 jakucki puk piechoty i wypar napastnikw. Do krwawej rozprawy doszo 17 wrzenia. Okoo godz. 3 rano grupa miakw (chodzi tu o Turkw przyp. B.B.) wdrapaa si na ska (orle gniazdo przyp. B.B.) midzy bateriami nr 2 i 3. Na skale byy umocnienia naszych strzelcw, ktrzy wpadli w panik, gdy wszyscy lub prawie wszyscy spali. Strzelcy zapacili yciem za to, e ska uwaano za niedostpn i bezpieczn. Cel ataku by wybrany dobrze, gdy orle gniazdo gruje nad wszystkimi bateriami szczytu Sweti Nikoa. Dowdca baterii (por. Sidorin przyp. B.B.), ktry zastpi polegego pk. ks. Mieszczerskiego, rozkaza adowa dziaa i da salw kartaczami. Po salwie dua cz nieprzyjaci pada, inni zaczli zeskakiwa po stromym zboczu, czym przeszkadzali wdrapujcym si. Mino kilka minut i kolejny rj nieprzyjaci zaj miejsca zabitych. Nowa salwa przyniosa oczekiwany skutek: skaa pokrya si trupami" 49. Atak odparto, ale Rosjanie stracili tysic onierzy. Straty Turkw okazay si jeszcze cisze; ich pniejsze ataki byy coraz mniej grone. Radecki, widzc niedogodno pozycji szypczeskiej, nie poniecha planw gbokiego obejcia blokujcego go nieprzyjaciela. Sa do gwnodowodzcego proby o posiki. Wielki ksi wszystkie rezerwy przeznacza jednak do zdobycia Plewny. Na Szypce sytuacja nie ulega zmianie.
4 49

" R i e z w o j, op. cit., s. 3637. Tame, s. 37.

Rosjanie intensywnie umacniali swoje stanowiska. Skierowane tu jednostki saperskie wyduay transzeje, budoway ziemianki. Poszczeglne baterie starano si poczy w miar bezpiecznymi przejciami. Zreorganizowano system obronny, tworzc cztery rejony, kady obliczony na jedendwa puki. Zmieniono usytuowanie artylerii, poprawiono drogi 50. Na monotonnej strzelaninie i ulepszaniu stanowisk upyway dni. Lato si skoczyo, we wrzeniu, co w grach normalne, pogoda pogorszya si paday deszcze, pojawi si nieg. W dzienniku bojowym 1 kompanii saperskiej zanotowano: 26 wrzenia. Nasze ziemianki przeksztaciy si w jamy dla stojcej wody. Wilgo w nich i boto. Cigle deszcze, chd, niebo pokryte gstymi chmurami. Oto ycie w grach... 27 wrzenia. Pogoda podobna. Trudno dziwi si cierpieniu onierzy. Wielu z nich chodzi prawie boso i prawie nago. Czy moe ogrza wytarty szynel, naoony na taki sam mundur?" 51. Jedna z sistr miosierdzia, przebywajca w lazarecie 14 dywizji, zanotowaa w swym dzienniku: Przybywajcy z gry w. Mikoaja twierdz, e nie ma tam ani jednego oficera czy onierza zdrowego. Wszyscy zapadli na czerwonk lub febr, lecz, nie zwaajc na to, znosz swoj cik oniersk dol i, co szczeglnie zadziwiajce, nie upadaj na duchu" 52. W padzierniku na Szypk przybya 24 dywizja piechoty, wydatnie wzmacniajc zaog. W listopadzie Sulejman-pasza cign swe wojska z gr do obozw zaoonych w dolinach. Rosjanie pozostali sami w Starej Paninie. Blokada skoczya si, ale najgorsze dopiero czekao obrocw. W drugiej poowie listopada rozpocza si surowa zima. Miejscowi od dawna twierdzili, e zim w Starej Paninie nikt nie wytrzyma. Przepowiadali zaodze Szypki zowrbny los. Ale onierze z ogromnych nizin Europy Wschodniej i Sybiru nie takie zimy ogldali. Rwnie ta bugarska nie uczyniaby im wiele zego, gdyby ludzie
50 51 52

N a r o c z n i c k i, op. cit., s. 300. R i e z w o j, op. cit., s. 38. Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 170.

odpowiedzialni za zaopatrzenie armii naleycie zadbali o obrocw Szypki. Carska intendentura dziaaa jednak opieszale. Dowoone odkrytymi furmankami poywienie zamarzao w nie osonitych kotach. Gdy nastaa gooledi, ju tylko muy, objuczone konserwami i suszonym misem, docieray na przecz. W ciemnociach, po liskich, krtych ciekach wdrapywano si na skay. Ludzie padali, wywracali koty ze straw, gubili menaki" 53. Rwnie fatalnie przedstawiao si umundurowanie. Filcowe buty i kouszki dostarczono dopiero... na przedwioniu. Grudzie na Szypce by straszny. Cay miesic trzyma ostry mrz, temperatura niejednokrotnie spadaa poniej 20 stopni zimna. Pod koniec grudnia szalaa burza niena cierpienie onierzy osigno wtedy apogeum. W zastraszajcym tempie szerzyy si choroby. Dotkny one szczeglnie onierzy 24 dywizji. 17 grudnia w jej trzech pukach zanotowano tylko dwa wypadki zranienia, ale a 140 onierzy byo chorych. W cigu nastpnych trzech dni liczba chorych wzrosa do 620. 22 grudnia na jednego rannego przypadao 885 chorych 54. Dlaczego wanie onierzy 24 dywizji dotkn tak okrutny los? Rnie o tym mwiono. Jedni wskazywali na fakt powoania do niej gwnie poborowych z Petersburga i jego okolic, a wic ludzi przyzwyczajonych do ycia w miecie i do stosunkowo umiarkowanego jak na Rosj klimatu. Inni obwiniali dowdc dywizji gen. Konstantego Herschelmanna, ktry nie dba o onierzy, za to stara si utrzyma w tych opakanych warunkach surow dyscyplin. wiadek wydarze zanotowa: W ubogiej cerkwi w Gabrowie natknem si na wstrzsajce zjawisko. Pod cikim drewnianym sklepieniem, w pmroku, na kamiennych pytach obryzganych nie raz krwi i zami, leay rzdy onierzy 24 dywizji. W bezruchu, milczcych... Daremnie na ich zastygych w jednakowym wyrazie wiecznego spokoju twarzach szukaem wyrzutu wobec winnych ich mierci nic ziemskiego ju tych onierzy nie obchodzio. To byli zamarznici mczennicy Szypki... Zamar53 54

Wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 131. Wg F o r t u n a t o w a , op. cit., s. 141.

znici, bo nikt o nich nie myla, bo ich ycie dla nikogo nie byo drogie. Chystkom, frazeologom, karierowiczom obojtne byy te setki naszych mczennikw. Potulnie umierali, na mrozie, i aden gos do tej pory nie domaga si zdania sprawy od tych, do ktrych naleaa troska o onierzy. Zwracam si teraz do tych osb, zwracam jak czowiek z chor dusz: cocie zrobili z tymi silnymi, zdrowymi ludmi?" 55 30 grudnia pozostaych przy yciu onierzy 24 dywizji trzeba byo odesa na tyy. Nie tworzyli ju zwartej, zdolnej do boju jednostki. Oddajmy gos obrocom, ktrzy przeyli owe zimowe miesice na Szypce. Jake przejmujco brzmi ich relacje! Te ziemianki, wykopane na stokach gr, byy straszne. Gdy przebywali w nich ludzie (zwykle tylu, ilu mogo si tylko zmieci na pododze, przytuliwszy si jeden do drugiego), robio si do ciepo. Wwczas ciany oraz sufit zaczynay odmarza, ze wszystkich ktw sczya si wilgo. Po upywie dwchtrzech godzin ludzie leeli ju w wodzie. Przemoczeni do ywego wychodzili na mrz... i mona sobie wyobrazi, co wwczas czuli. Zdarzao si, e odmarznite paty ziemi zsuway si na picych, a wwczas trzeba byo ich odkopywa. Czsto wycigano ju zsiniae trupy" pisa jeden z uczestnikw obrony 56. Ubrania onierskie przymarzay do ciaa, tworzc lodowat skorup... Na chorych i rannych trzeba byo przecina nie tylko paszcz, lecz i spodnie. Paszcze przymarzay tak mocno, e bez cudzej pomocy nie mona byo odwrci poy; nie zginay si one, lecz amay. Tylko z wielkim wysikiem mona byo zgi rk. Podczas zawiei nienej... gruba warstwa lodu tak szybko narastaa, e porusza si mona byo tylko z wielkim trudem, zbity za z ng czowiek bez cudzej pomocy nie mg wsta, a po upywie paru minut nieg go zasypywa" napisano dwa lata pniej w wojskowym czasopimie 57.
N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o, op. cit., t. II, s. 104. Wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 132. Matieriay dla istorii Szypki, Wojennnyj Sbornik", 1880, nr 2, s. 272.
56 57 55

Na Mikoaju silny mrz przy strasznej wichurze. Liczba dotknitych odmroeniem rk i ng przyja zastraszajce rozmiary. Poczenie z Mikoajem przerwane wskutek zamieci. Ognia nigdzie nie wolno roznieca. Odzie przypomina grub lodow kor. Zginanie rk jest zupenie niemoliwe, a chd utrudniony" zanotowano w dzienniku bojowym 94 jenisejskiego puku piechoty" 58. Przedstawmy jeszcze fragmenty dziennika bojowego 55 puku podolskiego dowodzonego przez pk. Michaa Duchonina: 27 listopada. Przechodzcy koo nas chorzy wzbudzaj lito. Na naszej pozycji czstujemy ich, ale tylko niektrzy przyjmuj poczstunek. Pozostali chwiej si na nogach i prosz nie o poywienie, a o schronienie i wyprawienie dalej. Ci cierpitnicy w drodze do Gabrowa zachodz do naszej ziemianki ogrza si i odpocz. Najsabszych odwozimy w dolin na saniach... Przywieli do nas i zamarznitego onierza, przy trupie jeszcze koysaa si berdanka (karabin Berdana przyp. B. B.). 29 listopada. Wiatr, mrz 15. Rano oczyszczamy drogi, zasypane w nocy niegiem. Kompaniom wysanym na gr w. Mikoaja ledwie mona byo dowie poywienie na saniach, przed ktrymi specjalny oddzia usuwa zaspy. 19 grudnia. Mrz 21. Silna zamie, waciwie huragan nieny. Wszystko zasypane niegiem... Uzbrojeni w opaty odkopywalimy nasze siedziby, a co przeywaj onierze w odkrytych transzejach na Mikoaju, trudno opisa. 21 grudnia. Wietrzny dzie. Mrz i wichura trwa nadal. Liczba chorych ulega zwielokrotnieniu, zwaszcza na wzgrzach Sw. Mikoaja i Woyskim. Okopy zasypane niegiem, ludzie nie mog si rozgrza, odzie zamarza na wskro. Ogie roznieca si tylko na ukrytych pozycjach. 29 grudnia. Gra w. Mikoaja. W nocy znowu rozpocza si burza niena, w partiach szczytowych osigajca prdko huraganu. Poszczeglne bataliony, luzujce poprzednie, ledwo wdrapay si na zbocza. Przewodnicy z trudem odnaleli wrd burzy waciwe okopy. Ca noc
58 Dwa zimnich miesiaca na Szypkie, Wojennyj Sbornik", 1878, nr 11, s. 125.

ludzie byli w ruchu, a oficerowie zwracali baczn uwag, aby kto nie przystawa na dugo... Tylko dziki temu udawao si unikn zamarznicia,... Powracajca do okopw kompania zostaa dosownie zwalona z ng przez huraganowe podmuchy i potoczya si po oblodzonym zboczu... Ludzie, pomagajc jeden drugiemu, podnieli si i doszli do okopw; prbowali jeszcze piewa. 1 stycznia. Gra w. Mikoaja. Burza zelaa. Ludzie choruj ju nie setkami ani dziesitkami, ale pojedynczo..." 9 W listopadzie i grudniu na Szypce zachorowao, zgino, zamarzo 11 tys. onierzy. Byy to straty cisze ni w okresie sierpniowych zmaga o przecz. W tym czasie kwatera gwna dawaa do prasy jedynie lakoniczne komunikaty: Na Szypce panuje spokj". Malarz-batalista Wasyl Wereszczagin stworzy obraz-tryptyk. Najpierw widzimy wyprostowanego, otulonego wartownika wrd zamieci, nastpnie t sam posta, ale ju przygit przez wichur. W trzeciej czci nieg przysypuje wieego trupa. W tytule obrazu pobrzmiewa szyderstwo przez zy: >{a Szypce panuje spokj".
" Sbornik matieriaow, t. X, -s. 194, 203, 212213.

CZWARTEJ PLEWNY NIE BDZIE

Pod koniec sierpnia niecierpliwy w.ks. Mikoaj Mikoajewicz postanowi wznowi dziania zaczepne na froncie zachodnim, chocia posiki z Rosji dopiero zaczy napywa. Na decyzj gwnodowodzcego wpyw miaa niewtpliwie wiadomo zagroenia dla armii dunajskiej, pyncego z obecnoci w Plewnie silnego garnizonu przeciwnika. Poczucie zagroenia byo oczywicie wyolbrzymiane, a rodzio si z cigej nieznajomoci wysokoci si, jakimi rozporzdza Osman-pasza. Jednoczenie udana obrona Szypki dodatkowo pobudzia dnego sukcesu ksicia do okazania inicjatywy. Wkrtce zreszt zaszed wypadek, ktry zdawa si potwierdza obawy gwnodowodzcego; przesdzi te o decyzji natychmiastowego podjcia kolejnego szturmu Plewny. 31 sierpnia Osman-pasza wyszed z 19 batalionami piechoty (okoo 12 tys. onierzy) poza fortyfikacje Plewny. Motywy tego kroku nie zostay w peni wyjanione. Wiadomo, e sutan wywiera stay nacisk na komendanta twierdzy, chcc skoni go do dziaa zaczepnych wesp z armi bakask Sulejmana-paszy i siami frontu wschodniego. Osman-pasza zdawa sobie jednak spraw, e jego wojska, nawet po doliczeniu skromnych posikw, jakie do napyway przez Orchanije, s znacznie sabsze od nieprzyjaciela. Dowdca turecki musia cierpie z powodu faktu, e nie jest w stanie zaszkodzi dowolnie manewrujcemu

siami przeciwnikowi, e liczebno Rosjan powoli lecz systematycznie ronie, e musi oczekiwa kolejnego ataku wojsk wielkiego ksicia. By moe ch zapobieenia nieuchronnemu biegowi rzeczy zadecydowaa o wypadzie. Bardziej prawdopodobne jest jednak, e zamiar Osmana-paszy by skromniejszy. Wanym czynnikiem w postpowaniu wodza tureckiego bya na pewno ch odcignicia od owecza wojsk rosyjskich, ktre w tym czasie uderzyy na to miasto. Jednoczenie nadarzaa si okazja sprawdzenia walk siy i wartoci bojowej wojsk rosyjskich stacjonujcych na zachd od Plewny. Tak czy inaczej, skutki podjtej przez Osmana-paszy ryzykownej akcji mogy okaza si dla niego katastrofalne. Generaowie carscy obawiali si przecie dziaa ofensywnych z jego strony, a wic zabezpieczyli kierunki, na ktrych mg atakowa. W efekcie w rejonie Peliszatu Turcy zostali zatrzymani przez lewe skrzydo zgrupowania zachodniego. Po kilkugodzinnej krwawej bitwie Osman-pasza wycofa swe oddziay do Plewny. W czasie, gdy lewe skrzydo rosyjskie zmagao si z Turkami, prawe pozostawao w bezczynnoci. A przecie dowodzcy wtedy faktycznie zgrupowaniem zachodnim gen. Pawe Zotow mg rzuci je na tyy wojsk tureckich i odci im drog odwrotu do twierdzy. Sytuacja bya dla Rosjan wymarzona przeciwnik opuci ukrycia za fortyfikacjami i stawa w szranki w otwartym polu. Zotow tumaczy potem, e zaog Plewny oceni na 80 tys. (sic!) onierzy i ba si osabi jakikolwiek odcinek frontu. Jak wida dowdcy rosyjscy dalej mieli cakowicie bdne dane o siach przeciwnika. W bitwie 31 sierpnia Rosjanie stracili okoo 1000 onierzy, a Turcy 1350. O ile Rosjanie mogli szybko uzupeni wojska, to dla Turkw bya to strata znaczna i niepotrzebna. Natomiast sytuacja taktyczna nie ulega zmianie. Najistotniejszym rezultatem okazao si przypieszenie przez wielkiego ksicia kolejnego uderzenia na Plewn W tym czasie armia dunajska otrzymaa posiki dwie
1 T r o t h a , op.cit., s. 112117; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 232; R o st o n w , op.cit., s. 142; F o r t u n a t o w , op.cit., s. 108.

dywizje piechoty z IV korpusu, wiksze znaczenie miao jednak ostateczne wyjanienie postawy Rumunii i przybycie na front rumuskiego korpusu ekspedycyjnego. Rumunia znajdowaa si w stanie wojny z Turcj, a jej pierwsze oddziay ju stacjonoway na ziemi bugarskiej, w walce na du skal jednak nie uczestniczyy. Cigle trway przetargi dyplomatw i wojskowych. W.ks. Mikoaj Mikoajewicz, ktry tak dumnie odrzuca warunki rumuskie w pierwszych dniach wojny, obecnie chcia przede wszystkim wzmocnienia swej armii, okaza wic skonno do kompromisu. Jednoczenie od wadcy Rumunii ks. Karola czynnego udziau armii w walce z Turkami domagao si spoeczestwo, a koa rzdzce skaniay si do bardziej zdecydowanej postawy, wic z tym nadzieje na uzyskanie okrelonych zdobyczy w przyszych rokowaniach pokojowych. Podobne byy nastroje w wojsku. Oficer rumuski Moise Groza zanotowa w swym dzienniku: Z kadym dniem bezczynnoci ronie nasze zniecierpliwienie. Ju dugo tej bezczynnoci nie zniesiemy. Oczekujemy sygnau do walki za nasz wolno i niezaleno" 2. Obie strony okazay wic skonno do porozumienia. Zostao ono osignite 28 sierpnia podczas spotkania Aleksandra II z ks. Karolem. Na jego mocy ksi rumuski zosta dowdc wojsk majcych zdobywa Plewn. Gen. Zotowa mianowano jego szefem sztabu. W praktyce wadza ksicia zostaa ograniczona do jednostek rumuskich, a pierwsze skrzypce gra Zotow. Nominacja ks. Karola wywoaa niezadowolenie sztabowcw rosyjskich, ktrzy charakteryzowali go jako czowieka o sabej woli, niezdecydowanego. Milutin pisa: dowdztwo nad znaczn czci armii, i to w najwaniejszym pod wzgldem strategicznym rejonie, powierzono obcemu ksiciu, zupenie niedowiadczonemu w sprawach wojskowych, otoczonemu przez ndznych, dnych zaszczytw ludzi" 3 Na pocztku wrzenia trzy rumuskie dywizje (38 tys. onierzy, 108 dzia) zostay zerodkowane na prawym
: 3

Cyt. za W i n o g r a d o w e m , Dniewnik Milutina, t. II, s. 208.

op.cit., s. 173.

brzegu rzeki Wit, 1520 km od Plewny. Tworzy miay prawe skrzydo sprzymierzonych. Przed szturmem Plewny sztab armii dunajskiej postanowi uderzy na owecz, miasto znajdujce si na pnocnym podgrzu Bakanu, na lewym brzegu rzeki Osym, w odlegoci 40 km od Plewny. owecz, wczeniej ju zdobyty przez Rosjan, po kilku dniach zosta przez nich utracony. Przez miasto to Osman-pasza mg utrzymywa czno z Sulejmanem-pasz, a ponadto szturmujcy Plewn Rosjanie musieliby wydzieli znaczne siy dla szachowania zaogi owecza. Do wykonania tego zadania utworzono specjalne zgrupowanie z ks. Aleksandrem Imeretyskim na czele. W jego skad weszy: 2 dywizja piechoty, 2 brygada 3 dywizji piechoty, 3 brygada strzelcw, kaukaska brygada kozacka i mniejsze jednostki cznie 27 tys. onierzy. Artyleria liczya 98 dzia. Siom tym Rifaat-pasza, dowdca zaogi owecza, mg przeciwstawi zaledwie 8000 onierzy (wspieranych przez 6 dzia), w tym 5000 z jednostek regularnych. Reszt stanowili Czerkiesi i baszybuzucy. Niewtpliwie owecz mia dla strony tureckiej wane znaczenie, ale z chwil skierowania tam tak znacznych si rosyjskich Rifaat-pasza sta na straconej pozycji. Winien raczej opuci miasto i wzmocni zaog Plewny. Dowdca turecki nie uczyni tego; zreszt wkrtce droga do Plewny znalaza si pod kontrol Kozakw. Na pagrkach w okolicy owecza Turcy wznieli umocnienia. Lepiej ufortyfikowany by prawy, wschodni brzeg rzeki Osym, gdzie okopy cigny si od znajdujcego si 6 km na pnocny wschd od miasta bezimiennego wzgrza do rudego" wzgrza (tur. Kirmezi-tepe), 2 km na wschd od owecza, gdzie mieci si gwny punkt oporu strzegcy drogi do Sewlijewa. Na zachodnim brzegu rzeki Turcy zbudowali du redut, a wok niej okopy do obrony okrnej. Umocnienia nie byy ukoczone; na poudnie i zachd od miasta w ogle ich nie byo. W umocnieniach na wschodnim brzegu Rifaat-pasza rozmieci bataliony: Angora (na rudym" wzgrzu), Synopa,

Samsun i Eregli (poowa tego ostatniego pozostaa w miecie), a na zachodnim: Ben Bazar, Asi Yosgat i Istib. Czerkiesi i baszybuzucy stacjonowali w wikszoci na zachodnim brzegu. Imeretyski podzieli zgrupowanie na dwie kolumny. Gwne uderzenie winna wykona lewa kolumna, dowodzona przez gen. Skobielewa, posuwajca si od strony Sewlijewa. W jej skad wchodziy trzy puki piechoty (64 kazaski, 5 kauski, 6 libawski), batalion 118 puku szujskiego, dwie sotnie kozackie, artyleria w skadzie 56 dzia. Po zdobyciu rudego" wzgrza miao ruszy prawe skrzydo, dowodzone przez gen. Wodzimierza Dobrowolskiego, ktrego rdze stanowia 3 brygada strzelcw. Oglna rezerwa w skadzie trzech pukw piechoty dowodzonych przez gen. Engmanna posuwaa si w lad za kolumn Skobielewa. Brygada kaukaska pk. Tutomina miaa wyj na szos oweczPlewna i uniemoliwi zaodze odwrt do twierdzy. Dwie sotnie pod dowdztwem esaua Antonowa wykonay daleki zagon na poudnie i obsadziy drog oweczTrojan. W nocy z 2 na 3 wrzenia onierze Skobielewa wcignli dziaa na wzgrza znajdujce si na wschd od owecza. Groway one nad umocnieniami tureckimi na prawym brzegu Osymu, dziki czemu artyleria rosyjska, ktra o godz. 5 otworzya ogie, moga wyrzdzi Turkom due szkody. Natomiast reduta na lewym brzegu rzeki bya bezpieczna, gdy dziaa rosyjskie nie donosiy na tak odlego. W ten sposb nie wykonano rozkazu Imeretyskiego, ktry poleci rozpocz ostrza z bliskiego dystansu, aby obj nim cao obrony. Win za ten stan rzeczy ponosi Skobielew, ktry nie rozpozna naleycie stanowisk przeciwnika. Okopy tureckie w rejonie rozwijania si kolumny Dobrowolskiego nie znalazy si w zasigu ognia artylerii rosyjskiej. Dobrze ukryta piechota otworzya gwatowny ogie karabinowy do Rosjan, ktry przysporzy strat przebywajcym w otwartym polu strzelcom. Wobec tego Dobrowolski postanowi natychmiast rozpocz atak, nie czekajc na uderzenie Skobielewa. W ten sposb plan natarcia zosta ostatecznie pomieszany.

Po godz. 8 strzelcy Dobrowolskiego rozpocli szturm umocnie i mimo gwatownego ognia osignli pierwsze linie Turkw. Rifaat-pasza wysa tam wwczas na pomoc niewielkie posiki z rudego" wzgrza, osabiajc tym samym gwny punkt oporu. Mimo pomocy onierze tureccy nie wytrzymali naporu strzelcw i midzy godz. 10 i 11 rozpoczli odwrt. Brygada rosyjska bya jednak tak zdziesitkowana, e nie moga kontynuowa pocigu. Na zdobytych umocnieniach zastpi j przysany z rezerwy puk rewelski. O godz. 12 ruszya kolumna Skobielewa. W zwartych kolumnach, z muzyk, z rozwinitymi sztandarami. Midzy szeregami uwija si Skobielew, pokrzykujc na onierzy i zachcajc do wytrwaoci. Postawny mczyzna w jasnym szynelu, na biaym koniu, nie unika miejsc, gdzie gsto sypay si kule. Turcy nazwali go Ak-pasza", co jako biay genera" w wolnym tumaczeniu roznioso si po armii rosyjskiej i utrwalio w tradycji. Po zakoczonej bitwie Imeretyski w meldunku do gwnodowodzcego nazwie Skobielewa bohaterem dnia" . Nie kwestionujc odwagi generaa naley wskaza, e w normalnych okolicznociach podobna organizacja natarcia na umocnienia winna .zakoczy si rzezi atakujcych. Poniewa jednak zaoga rudego" wzgrza bya jak wspomniano osabiona, pozostali nie mieli moliwoci powstrzymania Rosjan. Wkrtce Skobielew za cen minimalnych strat zawadn gwnym punktem obrony, a puk kazaski z marszu uderzy na owecz. Okoo godz. 14 miasto znalazo si w rkach Rosjan. Turkom pozostaa jeszcze tzw. reduta zarzeczna. Rosjanie wcignli dziaa na zdobyte rude" wzgrze i rozpoczli ostrza reduty, po ktrym mia si rozpocz atak na ni jednoczenie ze wszystkich stron. Plan jednak ponownie nie zosta wykonany. Pierwsze ruszyy puki kauski i libawski, a za nimi rewelski. Powtrzya si sytuacja, wielokrotnie w tej wojnie obserwowana. Nacierajce zwarte kolumny batalionowe poniosy ogromne straty od ognia karabinowego ukrytej piechoty. Kiedy Rosjanie dotarli do myna
4

D-.

u k w , Na Szypkie wsio spokojno, w: Gieroi Szypki, s. 280.

znajdujcego si na przedpolu tureckich umocnie, otworzyli ogie do dobrze ju widocznego przeciwnika. Dalej, z inicjatywy niszych oficerw, nacierali ju tyralier, co dao podane skutki. Gdy dopadli reduty, zawrza na niej krtkotrway zacity bj na bagnety. Wkrtce, wobec przewagi atakujcych, onierze tureccy rzucili si do ucieczki. Poniewa Rosjanie nie rozpoczli szturmu jednoczenie z wszystkich kierunkw, nie zdoali zamkn zaogi reduty w potrzasku. Na uciekajcych czyhali jednak Kozacy. Ten, kto zdoa uj spod ich szabel, dosta si do niewoli. W bitwie o owecz obie strony straciy po okoo 2000 zabitych, rannych i zaginionych. 4000 Turkw dostao si do niewoli. Tylko cz zdoaa przedrze si do Plewny 5 . Naley tu wspomnie o pomocy ludnoci bugarskiej, okazanej wojskom rosyjskim w okresie poprzedzajcym walki o owecz i trzeci szturm Plewny. 24 sierpnia szef wywiadu armii dunajskiej pk Artamonow wysa na tureckie tyy Simo Sokoowa, kombatanta wojny serbsko-tureckiej, z misj organizowania czet 6 , ktrych gwnym zadaniem byoby zbieranie danych o przeciwniku 1 . Dokadnych wiadomoci o okolicach owecza i sile jego zaogi dostarczyli Rosjanom: Georgi Stajkow, Geczo Sirkow, Aleksander Ludskanow 8 . Jeden z korespondentw rosyjskich, informujc o przerwaniu poczenia midzy Plewn i oweczem, pisa, e byoby to niemoliwe bez pomocy Bugarw, ktrzy wskazali cieki prowadzce na wzgrza dominujce nad drog oweczPlewna" 9 . W ten sposb, dziki inicjatywie Artamonowa, udao si Rosjanom uzyska wreszcie bardziej realny obraz moliwoci przeciwnika.
5 T r o t h a, op.cit., s. 120131; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 233236; B o g d a n o w , op.cit., s. 170171. Czeta oddzia prowadzcy wojn szarpan na zapleczu wroga. Zachowa si list bugarskiego konserwatywnego dziaacza niepodlegociowego Grigori Naczowicza, przebywajcego u boku Artamonowa, do jednego z wojewodw czernickich, Nikoy Kabakczijewa, nakazujcy skoncentrowanie si na pracy wywiadowczej. Oswobodienije... Dokumenty, t. II, s. 249. A. K u r o p a t k i n , owcza, Plewna i Szejnowo, Wojennyj Sbornik", 1881, nr 3. ' Moskowskije Wiedomosti" z 10 VIII 1877.

Ju w okresie walki o owecz z wojskiem carskim wspdziaaa 170-osobowa czeta Christo Iwanowa l0 . Po bitwie ks. Imeretyski pozostawi w miecie garnizon, a sam z reszt si ruszy na Plewn, gdzie koncentrowaa si armia rumusko-rosyjska. Przez cay sierpie wojska Osmana-paszy, nie niepokojone przez siy rosyjskie, rozbudowyway umocnienia. Lini obrony wyduono, ale w dalszym cigu poszczeglne kierunki nie byy jednakowo chronione. Na odcinku zachodnim, gdzie wioda szosa sofijska (po upadku owecza jedyne poczenie z zapleczem), nie byo fortyfikacji; cay wysiek zwrcono na napraw umocnie nadwtlonych podczas ostatniego szturmu i ich polepszenie. Prac t wykonywaa pod nadzorem wyspecjalizowanych grup inynieryjno-saperskich miejscowa ludno muzumaska, a w razie koniecznoci spdzano rwnie Bugarw, chocia z ich pomocy Osman-pasza stara si nie korzysta w obawie przed sabotaem. Drug trosk komendanta twierdzy bya cigle niedostateczna liczebno wojska, jakim rozporzdza. Dlatego stale molestowa sutana o posiki; otrzyma je wprawdzie, ale w mizernych rozmiarach. Przyby salonicki regiment nieregularnej konnicy, przedary si resztki zaogi owecza pod wodz Rifaata-paszy. Ostatecznie garnizon Plewny liczy 32 tys. onierzy (o 10 tys. wicej ni w czasie drugiego szturmu). W tej liczbie byo okoo 2 tys. konnych, gwnie z regimentu salonickiego bd Czerkiesw. Wspieraa zaog artyleria w skadzie 70 dzia (o 12 wicej ni w czasie drugiego szturmu). Usytuowanie wojsk tureckich byo nastpujce: na pnocnym zachodzie w rejonie miejscowoci Opanec 2 bataliony i 6 dzia pod dowdztwem Sulejmana-beja; na pnocy, w zachodniej i centralnej czci wzgrz Yanik-bayir, 9 batalionw i 11 dzia pod dowdztwem Edhema-paszy;
10

U u n i a n, op.cit., s. 80.

 na redutach griwickich 3 bataliony i 6 dzia pod dowdztwem Hafiza Abdul-beja; na poudniowym wschodzie reduty Atif-tabya, Araba-tabya, Omer-tabya, Ibrahim-tabya, Corum-tabya 12 batalionw i 18 dzia pod dowdztwem Atifa-paszy; na tym samym kierunku w drugiej linii 8 batalionw i 14 dzia pod dowdztwem Rifaata-paszy; na froncie poudniowym reduty Kavanlik-tabya i Isa-tabya 5 batalionw i 6 dzia pod dowdztwem Tahira-paszy; na poudniowym zachodzie reduty Yunus-tabya, Talat-tabya, Milas-tabya i Baglarbai-tabya 5 batalionw i 5 dzia pod dowdztwem Yunusa-beja; na zachodzie tylko jeden batalion z 4 dziaami strzeg mostu na rzece Wit. Pnocnym skrzydem wojsk tureckich dowodzi Adil-pasza, poudniowym Hasan Sabri-pasza, na kierunku centralnym bezporednie dowodzenie zastrzeg sobie Osman-pasza 1 . 2 wrzenia ks. Karol Hohenzollern-Sigmaringen przyby do Poradima i obj komend nad sprzymierzonymi wojskami. Przygotowania, zaniedbane w okresie pierwszego i drugiego szturmu, tym razem prowadzono w sposb drobiazgowy. onierzy wiczono w zdobywaniu fortyfikacji, naprawiano drogi i mosty, wiercono studnie w miejscach koncentracji, przygotowywano materiay oblnicze. Duo uwagi powicono dziaaniom rozpoznawczym. Cenne okazay si informacje miejscowej ludnoci. Na pocztku wrzenia niejaki Panko Makw przekaza patrolowi kozackiemu list starszyzny bugarskiej z Plewny, adresowany do w.ks. Mikoaja Mikoajewicza, w ktrym znajdoway si dane odnonie do liczebnoci zaogi, wieych posikw w postaci zoonego z bitnych Albaczykw regimentu salonickiego pod wodz Tahira-paszy, wreszcie problemw zaopatrzeniowych twierdzy. Na dwa dni przed szturmem Bugarzy podpalili duy magazyn furau 1 .
T r o t h a , op.cit., s. 139143. Po odparciu szturmu nauczone smutnym dowiadczeniem dowdztwo tureckie roztoczyo cis kontrol nad ludnoci bugarsk

Na podstawie danych ze zwiadu, w tym rwnie doniesie ludnoci, opracowano w miar dokadny plan umocnie 13. Ks. Karol, czowiek mao dowiadczony w rzemiole wojennym, otrzyma ogromn armi. Sprzymierzone siy liczyy 97 tys. onierzy 14, czyli trzykrotnie wicej ni w czasie poprzedniego szturmu i trzy razy tyle, ile mia Osman-pasza. Artyleria liczya 432 dziaa, w tym 108 rumuskich. Wydawao si, e taka sia bez trudu zdruzgocze fortyfikacje na swej drodze, a dla dzielnej zaogi Osmana-paszy wybije ostatnia godzina. 6 i 7 wrzenia wojska zajy pozycje wyjciowe. Prawe skrzydo tworzya armia rumuska. Jej 3 i 4 dywizja piechoty ze wsparciem brygady rosyjskiej, wydzielonej z 5 dywizji piechoty IX korpusu, miay atakowa reduty griwickie. Rumunami dowodzi gen. Alexandru Cernat. Dalej na poudnie, midzy Griwic a Radiszewem, stacjonoway pozostae jednostki IX korpusu gen. Krtidenera, speniajcego funkcj oglnej rezerwy. Od poudniowego wschodu, z linii Radiszeworzeka Tuczenica, na redut Omer-tabya mia naciera IV korpus (w zastpstwie Zotowa dowodzi gen. Eugeniusz Kryow). Po drugiej stronie Tuczenicy, od poudnia, rozwijao si nadchodzce z owecza zgrupowanie ks. Imeretyskiego, z ktrego wydzielono czon uderzeniowy pod dowdztwem Skobielewa. Jego zadaniem byo zaatakowanie Plewny od strony Zielonych Wzgrz. W przeciwiestwie do minionych szturmw obecny mia by poprzedzony potnym przygotowaniem ogniowym. Pod oson ognia piechota winna stopniowo przesuwa podstawy wyjciowe moliwie najbliej stanowisk nieprzyjaciela. Po wykonaniu tego zadania ostrza mia by przerwany, a piechota ruszyaby jednoczenie do generalnego szturmu. 7 wrzenia rano artyleria rozpocza swoje dzieo. Armaty grzmiay nieprzerwanie do godz. 6 po poudniu. Ich salwy
w miecie, uniemoliwiajc jej opuszczanie miejsc zamieszkania bez zezwolenia. 13 U 1 u n i a n, op.cit., s. 81. 14 W tym 11 tys. kawalerzystw 7 tys. Rosjan i 4 tys. Rumunw.

zleway si w jeden huk, a na pozycjach tureckich przeraeni onierze tulili si do ziemi, szukajc schronienia przed mierciononymi pociskami. Szczeglne nadzieje pokadali sprzymierzeni w 20 cikich dziaach fortecznych, sprowadzonych na pole bitwy. Tak ich brakowao w czasie poprzednich szturmw. Wkrtce po rozpoczciu ostrzau Osman-pasza, wiedzc czy czujc, e tego dnia szturm nie nastpi, rozkaza onierzom przebywajcym na najbardziej naraonych stanowiskach opuci je i schroni si w bardziej bezpiecznych miejscach. Wieczorem mistrzowie od opat" 15, jak nazwa Turkw jeden z historykw, wrcili na pozycje i ca noc spdzili na usuwaniu zniszcze, ktre zreszt okazay si mniejsze ni oczekiwano. Historia powtrzya si nastpnego dnia. Artyleria sprzymierzonych bia w opuszczone przez Turkw okopy. 9 wrzenia mia rozpocz si generalny atak. Aleksander II upar si, e bdzie obserwowa szturm. Na nic zday si proby zatroskanego gwnodowodzcego ani Milutina, by zrezygnowa z projektu. 7 wrzenia orszak imperatora opuci Grn Studen, gdzie znajdowaa si kwatera gwna, i przenis si na jedno ze wzgrz okalajcych Plewn. Std, z dostatecznie bezpiecznego miejsca, car spoglda na rozwijajce si wielotysiczne wojska i na prowadzc pojedynek ogniowy artyleri. Boe mj, Boe, jaki straszny ogie" szepta co chwila l6 . Takiego wanie, siedzcego na skadanym stoku, z binoklem przy oku, ujrza malarzbatalista Wasyl Wereszczagin, kulejcy jeszcze po otrzymaniu rany podczas walk na Dunaju 1 . Przebywajcy w wicie Aleksandra II lekarz Sergiusz Botkin tak zapisa swe wraenia sprzed bitwy: Do czterech [dni] przesiedzielimy na naszym wzgrzu to pochodzimy, to poleymy, to sidziemy sobie, do baterii podejdziemy, z powrotem wrcimy. Bezustannie przybywali ordynansi z zawsze mao wanymi doniesieniami... Dzisiaj
" B o g d a n o w , op.cit., s. 171. " S . T a t i s z c z e w , Impierator Aleksandr II. Jego yz i carstwowanije, S.-Pietierburg 1903, t. II, s. 400. 17 u k o w , op.cit., s. 282.

przez cay ranek miaem mas ludzi: wikszo poszukuje porady lekarskiej, ale niektrzy przychodz... ponarzeka na sztab, na oglny bieg spraw... Usyszaem, e w rzeczywistoci dowodzi Zotow, a ksi Karol zachowuje si taktownie i do niczego si nie miesza, podobnie jak wielki ksi (Mikoaj Mikoajewicz przyp. B.B.). Zotowa chwal, ale mwi, e oblenie nie jest prowadzone waciwie..." 18 8 wrzenia, gdy artyleria rosyjska wznowia ostrza Plewny, ruszya piechota wyposaona w materiay wybuchowe suce do kruszenia umocnie podja prb maksymalnego zblienia wasnych stanowisk do redut przeciwnika. Najbardziej istotne wydarzenia rozegray si na froncie poudniowym, gdzie dowodzony przez Skobielewa czon uderzeniowy zgrupowania Imeretyskiego rozpocz, od strony Bohotu, natarcie na Zielone Wzgrza. W pierwszym rzucie posuwa si puk kauski pk. Elanowskiego majc na skrzydach Kozakw, za nim puk estlandzki. Miasteczko Brestowec bez walki wpado w rce atakujcych, jedynie watahy Czerkiesw stary si z Kozakami. Nadspodziewanie atwo zdobyto rwnie pierwszy grzbiet Zielonych Wzgrz. Upojony sukcesem puk kauski z marszu ruszy na drugi grzbiet tam jednak napotka twardy opr. Od czoa strzelaa rozmieszczona na grzbiecie piechota turecka, ze skrzyda biy dziaa trzech znajdujcych si na poudniowym froncie redut. Mimo to zdziesitkowany puk atakiem na bagnety wypar Turkw ze stanowisk. Jego straty byy tak wielkie, e zosta zluzowany na zdobytej pozycji przez puk estlandzki. Zwyciski bj 8 wrzenia kosztowa Rosjan prawie tysic zabitych i rannych; straty tureckie nie s znane. W taki sposb ju we wstpnym boju na kierunku poudniowym do istotnie zmienia si sytuacja. Oddziay Skobielewa wysforoway si daleko przed ssiednie jednostki, co wprawdzie naraao je na samotn walk z Turkami, ale pogorszyo pooenie zaogi. Dalszy postp Rosjan
" w . P i e t i e 1 i n, Eto byo pod Plewnoj, w: Gieroi Szypki, s. 116.

i ewentualne sforsowanie nastpnej linii obronnej wyprowadzao atakujcych na zachodni odcinek obrony Plewny. Poniewa nie byo tam umocnie, skutki mogy si dla Osmana-paszy okaza katastrofalne. Dlatego jeszcze tego samego dnia rzuci on trzy bataliony pod wodz Emina-paszy do kontrataku, ktry jednak zosta odparty przez puk estlandzki. W czasie, gdy na grzbiecie trwaa walka, cznik od Zotowa donis Skobielewowi o odoeniu przewidzianego na nastpny dzie generalnego natarcia, nie powiadamiajc go o nowym terminie. Zamiast szturmu nadal miao by prowadzone przygotowanie artyleryjskie. Motywem, ktry zadecydowa o odoeniu szturmu do 11 wrzenia, bya ch sprawienia carowi prezentu w postaci zdobytej twierdzy. Tego wanie dnia przypaday imieniny Aleksandra II. Nie wiadomo, kto w armii dunajskiej by autorem pomysu, do e zosta podchwycony. Odoenie szturmu okazao si brzemienne w skutki. 10 wrzenia la rzsisty deszcz, ktry zamieni botniste drogi w bajora. Wypadaoby znw odoy szturm, ale carskie imieniny byy zbyt wakim atutem. Gdyby nie 30 sierpnia (tj. 11 wrzenia n. t. przyp. B.B.), nie szturmowalibymy Plewny" gorzko zauway byy minister Piotr Waujew 19. Decyzja odoenia szturmu, pogorszya sytuacj wojsk Skobielewa, tote gdy 9 wrzenia Emin-pasza podj jeszcze silniejsze przeciwuderzenie, genera wycofa swe oddziay na pierwszy grzbiet Zielonych Wzgrz. I tu jednak Turcy nie dali mu spokoju. Cay dzie toczyy si walki o pierwszy grzebiet, ktry ostatecznie utrzymali Rosjanie. 10 wrzenia Imeretyski wzmocni Skobielewa posikami i ten ponownie zdoby drugi grzbiet. Wtedy walki na odcinku poudniowym ulegy przerwaniu do czasu rozpoczcia szturmu 20.
19 F o r t u n a t o w , op.cit., s. 117; R o s t u n o w, op.cit., s. 146. Powszechna opinia przypisywaa przesunicie terminu w.ks. Mikoajowi. Wrd onierzy kry wierszyk: Imieninnyj pirg iz naczinki ludskoj brat podnosi? dierawnomu bratu" (Imieninowe ciasto z nadzienia ludzkiego brat podaje wadajcemu bratu"). T r o t h a, op.cit., s. 155166; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 239240.

Gen Alexandru Cernat, dowdca wojsk rumuskich pod Plewn

Rumuni szturmuj griwickie

reduty

Walka o reduty griwickie

Obraz Mikoaja Omitrijewa-Orenburskiego z 1885 r.

Osman-pasza w okopach pod Plewn

Osman-pasza oddaje szabl generaowi rosyjskiemu

Ura! Plewna jest wolna!

Obraz A. Baldingera

W imieniu cesarza, w imieniu ojczyzny, dzikuj bracia! (Skobielew pod Szejnowem)

Fragment obrazu Wasyla Wereszczagina z 1895 r.

Bugarska ludno wita wyzwolicieli

Obraz Mikoaja Dmitrijewa-Orenburskiego

Rokowania w San Stefano. Od prawej: Aleksander Nielidow, Mikoaj Ignatjew, Sawfet-pasza, Sadullah-bej

>Powr
Obraz llji Reptna z 1877 r.

Moskwa. Pomnik grenadierw polegych pod Plewn

Plewna. Pomnik zwycistwa na tzw. biaym brzegu rzeki Wit

Na pozostaych frontach sprzymierzeni nie odnotowali znaczcych sukcesw. Jedynie w rejonie redut griwickich Rumuni zajli przedni rw strzelecki na skraju pozycji tureckich. 10 wrzenia w Radiszewie odbya si narada wojenna. Pomimo gwatownego pogorszenia pogody zdecydowano si podj szturm nastpnego dnia. Niepodobna byo ju duej prowadzi tak gwatownego ognia, tym bardziej e zapasy pociskw z wolna wyczerpyway si. W odniesieniu do miejsca gwnego uderzenia doszo do polemiki midzy Zotowem a Lewickim. Zotow decydujc rol wyznaczy IV korpusowi idcemu od poudniowego wschodu na redut Omer-tabya, ale zwyciya opinia zastpcy szefa sztabu armii dunajskiej, ktry wrotami Plewny" nazwa reduty griwickie. Tak wic gwna rola przypada modej armii rumuskiej, sabo uzbrojonej i karygodnie zaopatrywanej. Zdecydowano si atakowa wyjtkowo dobrze ufortyfikowane reduty, ktrych zdobycie nie gwarantowao zreszt ostatecznego sukcesu. Tymczasem na odcinek zachodni, gdzie nie byo umocnie, wysano jedynie grup konnicy gen. oszkariewa, a i to tylko z zadaniem przecicia komunikacji przeciwnika. Kwatera gwna obawiaa si przerzucenia zasadniczych si na tyy twierdzy, gdy w razie niepowodzenia grozioby to zagad caej armii. Dowdztwo sprzymierzonych wyranie przeceniao liczebno garnizonu twierdzy i obawiao si poraki. wiadczy o tym przeforsowany przez ksicia Karola termin rozpoczcia szturmu o godz. 15, aby w razie niepowodzenia zapadajcy zmierzch przerwa kontruderznie Osmana-paszy. 11 wrzenia chwilami pada deszcz i utrzymywaa si cigle mglista pogoda. Przed poudniem odezwaa si jeszcze artyleria, ale nie by to cigy i wzmagajcy si ostrza jak w poprzednich czterech dniach, lecz krtkotrwae gwatowne ataki ogniowe, przerywane mniej lub bardziej dugimi okresami ciszy. onierze obu stron przygotowywali si do wielkiej bitwy. Zgodnie z wyznaczonym terminem o godz 15 Rumuni ruszyli do ataku na oddalone od siebie o 400 m dwie

reduty griwickie. 3 dywizja piechoty szturmowaa redut Ba-tabya. Teren nie zosta przed bitw dokadnie rozpoznany i kolejne pododdziay dywizji brnc w bocie, we mgle, dostay si pod gwatowny ogie zaogi reduty, uzbrojonej w powtarzalne karabiny. Dywizja poniosa cikie straty i stosunkowo szybko posza w rozsypk. Okoo godz. 17 walki na tym kferunku byy ju rozstrzygnite. Nieco lepiej powiodo si ssiedniej 4 dywizji piechoty. onierze rumuscy umiejtnie wspierani przez artyleri uporczywie parli do przodu pomimo nieostrzelania i braku dowiadczenia; ...wykazali, e s bardzo dzielni, i... bili si bardzo dobrze, nie mwic ju o ich artylerii, ktra od pocztku boju bya wspaniaa" 2I . Trzykrotnie onierze przebywali przestrze okoo kilometra dzielc ich od reduty Kanli-tabya i tyle razy musieli odstpowa, pozostawiajc wielu polegych i rannych. Nadchodzcy z pomoc pod dowdztwem gen. Rodionowa onierze pukw archangielskiego i woogodzkiego z dywizji gen. Schielder-Schiildnera zastali nastpujc sytuacj: Mode niedowiadczone wojska rumuskie, posuwajce si z pocztku uporzdkowanymi kolumnami, dostawszy si pod jednoczesny ogie karabinowy z trzech linii okopw na wzgrzu, a czciowo i artyleryjski z flanki, nie wytrzymay i ulegy dezorganizacji. Nie pomg przykad i zachty ich oficerw. Wojska odeszy o godz. 16.15 w penej rozsypce ku drodze werbickiej 22. Jedynie wysunity eszelon lewoskrzydowy (batalion czy dwa) zatrzyma si w niewielkim parowie, okoo 400 krokw od reduty" 23. Czwarte natarcie na redut miao ju inny przebieg. Oba puki rosyjskie, ostrzelane z boku z redut Corum-tabya i Ibrahim-tabya, pomimo cikich strat przebyy odkryte pole i uderzyy na Kanli-tabya od poudnia. Jednoczenie ponownie podnieli si do szturmu Rumuni. Ju od godz. 17 stao si widoczne, e atak rozwija si pomylnie...
21 N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op.cit., t. I, s. 116; por. T ai t i s z c z e w, op.cit., t. II, s. 401. Werbica wie na pnocny wschd od Plewny. 23 Fragment dziennika dziaa bojowych IX korpusu, w: N ar o c z n i c k i , op.cit., s. 303.

Nasilajca si palba jakby nieco przycicha, strzelanina z broni rcznej jakby oddalia si, za to gwatowna kanonada z ssiedniej reduty moga oznacza, e Rumuni rozpoczli natarcie. Sycha byo krzyk, szum, bijatyk, rzadkie wystrzay karabinowe. Stao si jasne, e reduta zostaa zdobyta" 24. Zdobycie, za cen ogromnych strat, jednej reduty nie oznaczao decydujcego sukcesu. Grujce nad ni baterie ze wzgrz Yanik-bayir trzymay w szachu cae przedpole reduty. Jeszcze tego samego wieczora trzeba byo odpiera kontrataki Hafiza Abdul-beja, a w cigu nocy onierze tureccy popiesznie wznieli prowizoryczne umocnienia, zatykajc wyrw w obronie 25. Tymczasem na kierunku centralnym o godz. 12, gdy na wzgrzu zajtym przez carsk wit trwao uroczyste naboestwo, rozpocza si nieoczekiwana kanonada. To na skutek bdu szefa sztabu 16 dywizji piechoty pk. Tichmieniewa rozpoczo si przedwczesne natarcie pukw uglickiego i jarosawskiego. Turcy zauwayli ruch ugliczan ju przy zejciu z tzw. grki artyleryjskiej. Na atakujcy puk zosta skierowany ogie z wszystkich baterii i karabinowy z pozycji Omer-tabya. Pod gradem kul i pociskw, ponoszc cikie straty, puk mimo wszystko posuwa si naprzd. Atakujcym kompaniom nie postawiono celu ataku i poszczeglni oficerowie prowadzili jednostki wedug wasnego rozeznania. Nie dotarszy do reduty ugliczanie, straciwszy wikszo dowdcw, zatrzymali si i otworzyli ogie do Turkw... Raz powstrzymane kompanie, le ukryte w terenie, szybko topniay i nie mogy ruszy naprzd" 26. Izolowany atak dwch pukw zakoczy si ich masakr na przedpolu reduty Omer-tabya; resztki trzeba byo odesa na zaplecze. O godz. 15 dowodzcy tu natarciem gen. Kryow wysa do szturmu puki kazaski i szujski. Atakujce w gstym
Tame, s. 304; por. Sbornik materiaw, t. III, s. 136. Romania in razboiul de independenta 18771878, Bucurcjti I '>77, s. 207219. 26 A. K u r o p a t k i n, Diejstwija otriadow nienieralu Skuhirlrwa ' russko-turieckuju wojnu 187778 godow. owcza /' 1'U-nma, S Pietierburg 1885, cz. II, s. 406.
25 24

ogniu obrocw puki' dopady reduty i zdobyy dwie linie okopw; nie wsparte w tym momencie posikami, zostay w efekcie odrzucone. Oficer puku kazaskiego pisa do brata: Trzeba byo zobaczy, z jak trwog moi onierze w pytkich okopach, strzelajc do Turkw, ogldali si za siebie i mwili mi: Wasza Wysoko, ludzi mamy mao; czy przybdzie pomoc? Trzymajcie si, dzieci odpowiadaem trzymajcie si, moi krajanie, wkrtce przybdzie pomoc. Masz tobie pomoc! Zostalimy bez wszelkiej pomocy" 27. Dopiero gdy oba puki znajdoway si w odwrocie, dowdca 30 dywizji piechoty gen. Sznitnikow wysa im na pomoc puk woroneski. Dopenio to tylko nieszczcia. Brnce w rozmikej ziemi kolumny tego puku zatraciy pod ostrzaem porzdek bojowy, a wkrtce zderzyy si z uciekinierami z poprzedniego natarcia. Bezksztatna masa kbia si na przedpolu reduty, a kanonierzy tureccy zbierali krwawe niwo. Jeden ze wiadkw pisa: W przodzie niczego nie wida, tak dokadnie opuszczona bya gsta zasona dymna, zza ktrej dobiegao haaliwe bzykanie kul. Za t zason szli ludzie zdrowi, silni, mni, i w cigu niewielu minut wracali pokrwawieni, nieszczliwi. A wielu, cae tysice, weszo na krwaw aren i nigdy wicej nie wrcio stamtd" 2S. O godz. 16.30 do ataku ruszy puk halicki, alt rezultat by podobny. Puk za pukiem zaamywa si i gin w ogniu reduty Omer-tabya. Wysyanie poszczeglnych pukw do postpujcych po sobie natar przypominao bicie gow w mur, zwaszcza e artyleria przerwaa ogie, aby nie razi wasnej piechoty. W dodatku nacierajcy onierze mieli mao amunicji, gdy dowdcy oczekiwali zdobycia stanowisk przeciwnika tradycyjnym atakiem na bagnety. Na kierunku centralnym, pomimo rzucenia do boju kolejnych pukw trzech dywizji piechoty, Rosjanie nie odnieli adnych sukcesw; doczekali si tylko cikich strat.
Tame, s. 431. U t i n, op.cit., s. 367368.

Na odcinku poudniowym walki rozpoczy si ju rano. Skobielew chcia uzyska dobre podstawy wyjciowe do taku i dlatego rozkaza pukowi wodzimierskiemu oraz batalionowi strzelcw zdoby trzeci grzbiet Zielonych Wzgrz. Zadanie zostao wykonane, ale natychmiast na zdobywcw ruszyo kontrnatarcie batialionw Emina-paszy. Odparto je z pomoc cignitego z rezerwy puku suzdalskiego. Przed godz. 15 nastpia krtkotrwaa cisza. Skobielew prowadzi swe jednostki, gotujce si do zadania decydujcego ciosu. Swoim zwyczajem jecha na biaym koniu skrajem drogi i zagadywa onierzy: No i jak, bracia? Jak to dzisiaj bdzie? Postaramy si, Wasza Wysoko! Tak, tak. Pamitajcie, e tu robota polega nie na odwadze, a na posuszestwie. Jeli dowdca ci rozkae stj, to nie ruszysz si z miejsca, choby chcia pogna wroga dalej... A Turkw nie ma si co ba. Nie boimy ich si. Tak, tak. Pamitacie, jak ich bilimy w oweczu? Pamitamy, Wasza Wysoko! Pamitacie, jak ich pogonilimy, co?" 29 Genera ten, najbardziej chyba barwny i jeden z najmodszych w armii carskiej, a zarazem ju wsawiony w walkach w Azji rodkowej, w opinii wielu by najwybitniejszym dowdc tej kampanii. Troszczy si o onierzy, co stanowio rzadko w armii carskiej, odznaczy si odwag zwracajc uwag przeciwnika, ktry nazwa go biaym generaem". Jego przyjaciel Mac Gahan tak go opisa: Wrd wielu oficerw w sztabie ksicia jest jeden, ktry wszdzie przykuwa uwag i ktrego kariera jest ciekawa i wspaniaa. Jest to wysoki, pikny mczyzna o zgrabnej, gitkiej, ruchliwej figurze, z jasnymi niebieskimi oczami i szerokim wydatnym, ale prostym i dobrze uksztatowanym nosem, nosem tego typu, ktrego, jak mwi, szuka u swych oficerw Napoleon, gdy pragn znale generaa
N i e m i ro w icz- D a n czenko, op.cit t. II s .270.

o twarzy dostatecznie modej dla starszego lejtnanta, cho to w istocie genera najmodszy genera w armii rosyjskiej" 30. Skobielew znany by ze szczeglnej saboci do kobiet. Amerykaski dziennikarz Frank Harris wspomina, jak to Skobielew wyzna mu ze miechem, e majc 14 czy 15 lat zaleca si do kadej dziewczyny w pobliu. Pewnego dnia wuj zasta go przy caowaniu modej pokojwki. Zauwaywszy wuja pokojwka odepchna chopca. Na to wuj ze spokojem: "Powinna by dumna, turkaweczko, e panicz ci cauje. Od tego czasu nie robiono mi trudnoci mwi z prostot Skobielew" 31. Wyprzedzimy nieco bieg wydarze oto Skobielew wkracza do zdobytego Adrianopola. Wspomina towarzyszcy mu malarz Wasyl Wereszczagin: Ze wszystkich domw wyglday twarze Greczynek, niektre uderzajcej piknoci. Jechaem za Michaem Dmitriewiczem i komenderowaem od czasu do czasu: oczy na prawo, oczy na lewo, wyej! Gorcy wielbiciel urody niewieciej wpija si wzrokiem w pikne kobiety" 32. Skobielew zmar w par lat po zwyciskiej wojnie. O okolicznociach tej zagadkowej mierci tak w wydanej na emigracji pracy pisa Micha Wieniukow, podrnik: Policja moskiewska rzucia zason na przyczyn jego mierci, lecz powszechnie wiadomo, e umar wskutbk ataku serca, spowodowanego przez mocne, a do tego sztuczne podniecenie organizmu przy udziale paru nierzdnic. Poniewa hetery te byy Niemkami, wersja stworzya nawet przy tej sposobnoci legend, wedug ktrej mier przypisano... Bismarckowi" 3 . Harrisowi opowiada o tym szczegowo oficer rosyjski, wiadek wydarzenia: ...kto zaproponowa, eby uda si do pani X, ktrej dom znajdowa si w pobliu. Skobielew
50 M. I w a n o w , Mac Gahan kronikarz wojny wyzwoleczej, w: Wojna wyzwolecza 187778, s. 51. 31 F. H a r r i s , W pogoni za peni ycia, Warszawa 1938, wyd. II, s. 190. 32 W. W e r e s z c z"a g i n, Na wojnie w Azii i Jewropie, Moskwa 1898, s. 290291. 33 Cyt. za K u c h a r z e'w s k i m, op.cit., s. J23.

przysta na to ku naszemu zdumieniu. Pojechalimy tam wszyscy i wybrawszy sobie dziewczta zniklimy w sypialniach. Koo pnocy usyszaem okropne krzyki; wypadem na korytarz tak jak byem i spotkaem tam kobiet, ktr wybra sobie Skobielew. Genera nie yje wyjkaa. Nie yje? zawoaem co to znaczy? Zaprowad mnie tam! kajc histerycznie zabraa mnie do swej sypialni. Znalazem tam Skobielewa bez ruchu, z oczyma jak gdyby wpatrzonymi w sufit... Spojrzaem na dziewczyn. To nie moja wina zawoaa naprawd nie" 34. Wrmy jednak na przedpole Plewny i zajmijmy si ocen umiejtnoci wojskowych gen. Skobielewa. Nie by on bez zarzutu, bo przecie zalety dowdcy nie kocz si na odwadze i dbaoci o onierzy. Natomiast jeli idzie 0 zdolnoci operacyjne, o umiejtno przewidywania czy o wprowadzenie nowoczesnych metod wojowania, to Skobielew nie wyrnia si spord dowdcw carskich. Podobnie jak inni generaowie rosyjscy Skobielew ustawi swe oddziay w szyku kolumnowym. Kaza bi w bbny 1 rozwin sztandary. Uparcie trzyma si wic anachronicznej w warunkach szybkostrzelnej broni piechoty i zmodernizowanej artylerii metody ataku naraajcej wasnych onierzy na nieobliczalne straty. Celem natarcia byy reduty KaVanlik i Isa-tabya, oddalone od trzeciego pasma Zielonych Wzgrz o 8001500 m. Pierwsz z nich mia atakowa lewoskrzydowy puk wodzimierski, drug idcy w centrum puk suzdalski. Na prawym skrzydle dwa strzeleckie bataliony uderzyy na oddzia Mehmeda Nazifa zajmujcy teren midzy redut Isa-tabya a rzeczk Tuczenica. W takim obraniu celu ataku tkwi zasadniczy bd, gdy Skobielew pozostawia na swym lewym skrzydle nie atakowane tzw. reduty kriszyskie Yunus-tabya, a za ni Milas-tabya, Talat-tabya i Baglarbai-tabya. Udane natarcie na nie wyprowadzioby Rosjan na tyy armii Osmana -paszy. Wprawdzie na lewym skrzydle Skobielewa dziaay
34

Harris,

op.cit., s. 192.

Trzeci szturm Plewny Rcpr. z: N. B i c 1 a j e w, Russko-turieckaja wojna 18771878 gg., Moskwa 1956

zagony kawaleryjskie gen. Aleksandra Leontiewa, pukownikw Tutomina i Czernozubowa, ale przecie zadaniem jazdy nie byo atakowanie umocnionych redut 35. W ten sposb atakujcy onierze pukw wodzimierskiego i suzdalskiego byli nie tylko ostrzeliwani od czoa, ale te dostali si pod morderczy ogie redut na lewym skrzydle. Prawdopodobnie natarcie zaamaoby si w tym momencie, gdyby nie osobisty przykad dowdcy, jak zwykle uwijajcego si wrd szeregw. Ochryp od krzyku, a kanonada guszya jego sowa: Naprzd, dzieci!... Za mn!... Gotuj si, sam was poprowadz!... Haba temu, kto pozostanie w tyle!" 36. Porwani przykadem generaa onierze uporczywie posuwali si naprzd. Zeszli pokrytym winnicami pnocnym zboczem trzeciego grzbietu, minli pyncy dnem parowu potok i zaczli si wspina na czwarty grzbiet, gdzie znajdoway si ziejce ogniem reduty cel ataku. Wtedy dostali si pod ogie z prawego skrzyda. Po prostu brak postpw na kierunku centralnym umoliwi zerodkowanie ognia redut Atif-tabya i Araba-tabya na wojskach Skobielewa. Ostrzau z trzech stron onierze rosyjscy nie wytrzymali. Zalegli na zboczu czwartego grzbietu. Wtedy Skobielew rzuci na pomoc puk rewelski. onierze poderwali si, ale w gstym ogniu ponownie zalegli jakie 400 m przed redut Kavanlik. Nieustpliwy Skobielew skierowa do akcji ostatnie dwa bataliony strzelcw i przysany przez Imeretyskiego puk libawski. To przesdzio spraw. Okoo godz. 16.30 Rosjanie zdobyli redut Kavanlik. Jeszcze przed jej upadkiem Osman-pasza zrozumia groz sytuacji na poudniowym froncie i wysa tam silny odwd pod dowdztwem Rizy-beja. Odwd nie zdy przyby na czas, ale przed godz. 17 ruszy do kontrataku, zanim Rosjanie zdoali umocni si na zdobytej pozycji. Poniewa niektrzy onierze tureccy byli przebrani w zdobyczne mundury rosyjskie, a mga utrudniaa identyfikacj, na reducie wznis si okrzyk: Nie strzela! To Rosjanie!".
" B i e 1 a j e w, op.cit., s. 246. 6 P i e t i e 1 i n, op.cit., s. 118.

Dopiero gdy kontratakujcy znajdowali si w odlegoci 200 krokw, ktry z oficerw zawoa: adni Rosjanie! Turcy! Turcy! Ognia! Ogni?!" 37. Prowadzony z marszu kontratak zaama si, podobnie jak i nastpny, silniejszy, organizowany przez Rifaata-pasz siami cignitymi z reduty Baglarbasi 38. Wtedy Turcy zrezygnowali z kontratakw, jedynie ich artyleria pokrya utracon redut gstym ogniem, od ktrego szybko rosy straty zdobywcw; ci jednak trwali pod dowdztwem dzielnego mjr. Fiodora Gortaowa, a cignity na pozycj dywizjon maokalibrowych dzia odpowiedzia Turkom ogniem. Okoo godz. 18 ppk Moscewoj na czele kombinowanego oddziau utworzonego ze zdziesitkowanych tego dnia pukw zdoby redut Isa-tabya. Wykorzysta przy tym transzej, czc t redut z redut Kavanlik. W ten sposb za cen cikich strat Skobielew osign do wieczora zamierzone cele. Wojska rosyjskie na odcinku poudniowym wdary si (liczc z Zielonymi Wzgrzami) 7 km w gb pozycji tureckich. Szeroko wyomu wynosia 2 km. Przed frontem atakujcych nie byo ju adnych znaczcych umocnie tureckich, pozostay tylko na skrzydach. W odlegoci zaledwie 1 km znajdowa si gwny obz Osmana-paszy. W razie przegrupowania tu wikszoci si z pozostaych odcinkw mona byo zada zaodze miadcy cios. W obozie tureckim zdawano sobie spraw z grozy sytuacji i z wagi utraconych pozycji. W owej chwili nie naleao nawet myle o rezygnacji z umocnie nr 18 i 19 (tj. Kavanlik i Isa-tabya przyp. B.B.)... onierze tureccy osabli ze zmczenia. Walczyli od rana, nie mieli nic do jedzenia, dostawa wody odbywaa si z trudnociami, gdy rdo znajdowao si w polu midzy umocnieniami a pozycjami zajtymi przez nieprzyjaciela. Nie mona wic dziwi si, e duch bojowy uleg zachwianiu" 39. W gronej sytuacji Osman-pasza zdecydowa si na ryzy37 18 35

T r o t h a, op.cit., s. 196. Poleg wtedy znany nam z walk o owecz gen. Dobrowolski. Wg rda tureckiego Wojennyj Sbornik", 1885, nr 7.

kowne rozwizanie. Zebra wszystkie pozostae jeszcze rezerwy, a poniewa byo ich mao, ogooci z wojsk te kierunki, na ktrych Rosjanie nie odnieli sukcesw. Wdz turecki owiadczy Rizie-bejowi: Dzisiaj zebraem oddzielne zgrupowanie z 1520 batalionw, ktre jutro przeprowadzi atak na zdobyte przez nieprzyjaciela pozycje. Dlatego nakazuj wojskom prawego skrzyda uporczywie utrzymywa zajmowane stanowiska" 4H. Sytuacja zdobywcw redut bya jednak przynajmniej w tym samym stopniu trudna. Puki wodzimierski, suzdalski, rewelski, libawski i bataliony strzeleckie poniosy tak cikie straty, e waciwie nie istniay. Utworzono z nich mieszane, zbiorcze kompanie, ktrymi obsadzono zdobyte reduty: Kavanlik dowdca mjr Gortaow, i Isa-tabya dowdca ppk Moscewoj. W nocy na reduty przyby puk estlandzki, a jako ostatnia rezerwa pozosta na Zielonych Wzgrzach puk kauski, mocno zreszt przetrzebiony we wstpnych Walkach o te wzgrza. Dodatkowy odwd utworzono ze spieszonych sotni kozackich. Na zdobytej pozycji wszdzie leay stosy trupw i sycha byo jki rannych, ktrych nikt nie znosi z pola. Brakowao narzdzi saperskich, lecz onierze nie zwaajc na gd i zmczenie walk odczuwali konieczno okopania si i nie aowali na ten cel ostatka si. Ryli lub raczej dubali ziemi bagnetami, paaszami, skrobali manierkami, grzebali rkami, byle tylko osoni si od ognia z trzech stron" 41. Na budow transzei na pnocnym zboczu grzbietu wykorzystano materia z niepotrzebnych ju umocnie tureckich, natomiast do osonicia pozycji uyto tego, czego na redutach byo pod dostatkiem cia polegych Rosjan i Turkw. Skobielew nawet nie wiedzc o zerodkowaniu przeciw jego wojskom silnego zgrupowania tureckiego, zdawa sobie spraw z trudnoci utrzymania pozycji. I on, i jego nominalny zwierzchnik Imeretyski molestowali kwater gwn o posiki. Car w pewnym momencie skonny by speni proby i przegrupowa wojska na front poudniowy, ale
Kuropatkin, Diejstwija olriudim, cz. I, s. 365.

gwnodowodzcy i Niepokojczycki wyperswadowali mu to. W kwaterze gwnej panowao przekonanie, e nastpnego dnia, czyli 12 wrzenia, Osman-pasza przeprowadzi generalne kontrnatarcie na kierunku centralnym, i tu, a nie na odcinku poudniowym rozstrzygn si losy bitwy. Zachoway si depesze, wymienione midzy Imeretyskim a Zotowem: Imeretyski: Skobielew... prosi o posiki. Ja ich nie mam. Wszystko wprowadzone do walki, zostay tylko poszarpane czci, doprowadzane do porzdku. Skobielew wytrzyma do rana, ale prosi o posiki. Zotow: Rezerw nie ma. Polegajcie na wasnych wojskach, gdy wasz odwd jest silniejszy od gwnego. Zotow: Przekacie Skobielewowi rozkaz... gwnodowodzcego, aby pozosta na zajtych pozycjach i umocni si na nich. I m e r e t y s k i : Nieprzyjaciel w wielkiej sile obchodzi nasze lewe skrzydo. Caa rezerwa wykorzystana, zostaa tylko kawaleria... Lewe skrzydo chronione tylko przez jazd. Ostatni onierz wprowadzony do walki. Zotow: Prosz powiedzie Skobielewowi, eby ...trzyma si, dopki to bdzie moliwe. Liczy na posiki dzisiaj nie naley" 42. Gdy Skobielew poj, e nie ma co liczy na pomoc, wyglda jak odurzony pod wpywem tego rozczarowania. Pniej wcieko go ogarna, twarz mu zadrgaa, z oczu popyny zy, wybuchn oburzeniem na swych zwierzchnikw. Wielcy ksita nienawidz mnie woa poniewa zwyciam dla nich. Ale kt im broni samym zdobywa saw kto dba o saw, pki robota nie zostaa skoczona? Niech ich diabli porw z ich maostkow zazdroci!" 43 . Ostatecznie kwatera gwna postanowia wysa na front poudniowy jedn brygad, ale Zotow w ostatniej chwili zatrzyma puk jarosawski. Na pomoc Skobielewowi ruszy jedynie puk szujski, zreszt osabiony w wyniku nieudanego ataku na redut mer-tabya.
41

P i c t i e 1 i n, op.cit., s. 118119. H a r r i s , op.cit., s. 187.

onierze puku kauskiego, ktrzy 11 wrzenia przebywali w rezerwie, tak zapamitali w krwawy dzie i nastpujc po nim noc: Deszcz nie przesta pada cay dzie. Ziemia niemoliwie rozmika. Ludzie, brodzc w bocie, co chwila przewracali si. Rowy i transzeje byy tak napenione wod, e onierze wpadali w ni po pas. Ostatni suchar by ju dawno zjedzony. Przemoknici, zzibnici, godni, nie wiedzc gdzie schroni znuone ciao, kaucy cay dzie spdzili pod ogniem. Ale kto z nich wiedzia, co dziao si tam, w przodzie, wrd tego zgieku i dymu? Nikt! I tylko masy rannych przychodzcych na pozycj kaucw opowiaday, e za ostatnim grzbietem Zielonych Wzgrz wrzaa walka na mier i ycie. W nocy... ogie nieprzyjaciela zamilk i po raz pierwszy w tym krwawym boju los umiechn si do nieszczliwych rannych. Najbardziej miali spord nich uszli ju z pola. Ciko ranni i ci, ktrzy nie omielili si wycofywa pod gradem tureckich kul, teraz, w bogosawionej ciszy, zaczli wypeza zza kamieni i innych ukry. Wkrtce przestrze midzy redutami a pierwszym grzbietem pokrya si pezncymi lub z trudnoci idcymi onierzami" 44. 12 wrzenia o godz. 7 tureckie kolumny ruszyy do kontrataku. Przedtem w batalionach muowie celebrowali uroczyste modlitwy. Z rozwinitymi zielonymi sztandarami, jak na wit wojn z niewiernymi maszerowali onierze Proroka. A gdyby zapa duchowy wygas w konfrontacji z okrutn rzeczywistoci odkrytego pola, z tyu posuwali si Czerkiesi, ktrzy otrzymali zadanie siec kadego, kto omieliby si ucieka 45. Skobielew cign na reduty puk kauski. W kronice puku odnotowano, e Turcy posuwali si niby fale spie44 Fragment dziennika bojowego 5 kauskiego pp, N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 305. Osman-pasza by dzielny, ale okrutny typowy wdz turecki. Przede wszystkim to czowiek surowy, bardzo mny. Sam objeda wszystkie pozycje, nie boi si ostrzau, oglda i porzdkuje lini... onierze jego s zdyscyplinowani, cho na ich barbarzystwa i zodziejstwa patrzy przez palce. Gdy ks. Karol zwrci si do niego o wyznaczenie czasu na zebranie rannych i zabitych, Osman-pasza odpowiedzia: Niech zdechn, psy!, N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op.cit., s. 119.

nionego morza, ktre coraz bliej i bliej podchodzi pod reduty, a je w kocu zalewa. Turcy... atakowali ze wszystkich stron, na wszystkich kierunkach nasi odpierali ataki... Po trwajcym godzin nieprzerwanym ostrzale karabinowym, nioscym nam cikie straty, po niejednokrotnych prbach zawadnicia lew flank pozycji i przerwania jej centrum, nieprzyjaciel ustpi. Turcy nie przeamali obrony, ale znacznie j osabili" 46. Pierwszy atak zosta odparty, podobnie jak trzy nastpne. Z wolna jednak sytuacja obrocw stawaa si beznadziejna. Znalazo to odzwierciedlenie w relacji Skobielewa: Reduty przedstawiay... straszny obraz. Masa zwok Rosjan i Turkw leaa w stertach. Wntrze reduty byo nimi szczeglnie napenione. Stosy trupw ssiadoway z ywymi jeszcze obrocami" 47. Okoo godz. 16.30 rozpoczo si pite kontrnatarcie tureckie. ...Nieprzyjaciel rzuci do ataku kilka linii gstych kolumn... Przywitane naszym ogniem nieprzyjacielskie kolumny rozsypay si, ale nowe masy napieray na idcych w przodzie; sukces Turkw stawa si widoczny. Wkrtce obrocy zaczli szybko opuszcza redut 'nr 1 (tj. Kavanlik przyp. B.B.)... Tylko najodwaniejsi doczekali przybycia Turkw i polegli w nierwnym starciu wrcz 48 ... Widzc, e reduta nr 2 (tj. Isa-tabya przyp. B.B.) wkrtce rwnie wpadnie w rce wroga... Skobielew nakaza zajmujcym pozycj czterem kompaniom kaucw i pozostaym jej obrocom opuci redut. Przemieszane resztki obrocw opuciy o godz. 17... gr pod ochron puku szujskiego. Tak koczy si fatalny dzie 31 sierpnia (12 wrzenia w n. st. przyp. B.B.), ktry pozostawi na zawsze w pamici... wiele wstrzsajcych scen i gorzkich wspomnie" 49. Wszyscy pozostali przy yciu ze zgrupowania Skobielewa niczym gromada potpiecw, z trudem, w zaduchu rozkadajcych si cia opuszczali kolejne wzniesienia ZieloN a r o c z n i c k i , op.cit., s. 306. Wg B i e 1 a j e w a, op.cit., s. 249 * Poleg wtedy mierci bohatera dowili i obrony mjr (iorl.ilow 49 Fragment dziennika bojowego 5 knlusku no
47 4 46

pp.

nych Wzgrz. Ale nawet wtedy, gdy odwrt sta si lejszy, gdy bj na bagnety wygas, ci sawni zwycieni nie przypieszyli kroku, nie uciekli... Szli tak samo, jak przedtem rwno, powoli, spokojnie" 50. Trzecia Plewna dobiega koca. Na pozostaych odcinkach frontu panowa tego dnia spokj, tylko w rejonie Griwicy Turcy podjli prby odzyskania utraconej reduty, ale zostali odparci przez jej rumusk zaog. Na przedpolach reduty Omer-tabya generaowie carscy nadaremno oczekiwali generalnego kontrnatarcia Osmana-paszy. Wdz turecki gwny wysiek skierowa przeciw wojskom Skobielewa, tutaj za trwaa jedynie obustronna strzelanina. Gwnodowodzcy, Niepokojczycki i Zotow ponosz odpowiedzialno (brak jednolitego dowodzenia powoduje, e nie sposb okreli winy konkretnej osoby) za ze rozpoznanie zamiarw przeciwnika, za nieudzielenie pomocy Skobielewowi w momencie, gdy rysowaa si szansa sukcesu, za niepotrzebnie przelan krew oniersk a w efekcie za najcisz klsk w toczcej si wojnie. W bitwie sprzymierzeni stracili 16 tys. onierzy (w tym 3 tys. Rumunw), co przewyszao czne straty z dwch poprzednich szturmw. Wikszo strat rosyjskich przypada na odcinek poudniowy. Osman-pasza przyzna si do utraty 3 tys. onierzy 51. A przecie trzeci szturm by jeli nie lepiej, to w kadym razie bardziej drobiazgowo przygotowany przez rosyjskie dowdztwo. Wysuwany czsto zarzut niewysania na tyy twierdzy silnego zgrupowania (zagon jazdy mia jedynie charakter demonstracji) jest o tyle przesadzony, e akurat nie wpynoby to zasadniczo na przebieg samej bitwy. Wydaje si, e szukajc przyczyn takiego wyniku bitwy naley przede wszystkim zwrci uwag na talent Osmana-paszy, ktry odpar szturm na czele wojsk trzykrotnie sabszych od przeciwnika. Byo to wielkie zwycistwo najwybitniejszego chyba dowdcy w tej wojnie.
W. N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , Plewna i Szypka. sobytij poledniej wojny, S.-Pietierburg 1916, wyd. IV, s. 321. Romania in razboiul, s. 220221. Iz

W spoeczestwie rosyjskim klska wywoaa szok. Nastroje byy jeszcze gorsze ni po drugiej Plewnie. Szerzyy si pogoski o nieprzygotowaniu armii, o zdumiewajcych machinacjach w intendenturze, o niedostwie naczelnego dowdztwa... Oznaki oburzenia uwidoczniy si gwnie na poudniu Rosji, gdzie bardziej bezporednio przypatrywano si ruchom i transportom wojsk" 52. Konstanty Pobiedonoscew pisa 29 wrzenia na front do nastpcy tronu, w.ks. Aleksandra: Uporczywe bdy, powtarzajce si z dnia na dzie, teraz s na ustach wszystkich i kadego z osobna. Przybywajcy z armii nie znajduj sw, aby wyrazi gorycz i niezadowolenie z bezmylnoci planw i ich realizacji. To grozi... nieszczciem dla caej Rosji, jeli wszystko w armii zostanie po staremu" Poniewa rwnie z Kaukazu nadchodziy mao pocieszajce wieci, powszechnie krytykowano gwnodowodzcych na obu frontach braci carskich, wielkich ksit Mikoaja i Michaa. Wrd ludu kry kpiarski wierszyk:
I dostaas' swysze Gorkaja nam dola Na Kawkazie Misza Na Dunaje Kola 54

W spoeczestwie, tak entuzjastycznie jeszcze niedawno egnajcym wyprawiane na front puki, rozlegy si gosy wzywajce do opamitania. Przypomniano kampani krymsk, obawiano si podobnego zakoczenia wojny. Plewna przywoywaa wspomnienia z nie tak przecie odlegej heroicznej batalii sewastopolskiej tylko obrocy przeistoczyli si w atakujcych. Po caej Rosji, od stepw czarnomorskich po niegi syberyjskie, jak grone memento powtarzano sowa pieni. piewano j i w okopach pod Plewn:
5: L. B a z y 1 o w, Dziaalno narodnictwa rosyjskiego w latach 18781881, Wrocaw 1960, s. 48. M Wg F o r t u n a t o w a , op.cit., v 121 <J Wg K u c h a r z e w s k i c g o ,

Nie wiesieuju, bratcy, wam piesniu spoju Nie moguczuju piesniu pobiedy Czto piewali otcy w Borodinskom boju Czto piewali w Oczakowie diedy... Ja spoju wam o tom, kak ot junych polej Podnimaosia obako pyli Kak schodili wragi bez czisa s korablej Kak priszli k nam i nas pobiedili... Ja spoju, kak rosa bogatyrskaja rat' Szli bojcy iz eleza i stali I kak znali oni, czto idut umirat' I kak swiato oni umirali!... I odinadcat' miesiacew dlias' rieznia i odinadcat' miesiacew ceych Czudotwornaja kriepost; Rossiju chrania Choronia synw swoich smieych...55

Nie zapiewam wam, bracia, wesoej pieni, Radosnej pieni wysawiajcej zwycistwo, Ktr ojcowie piewali pod Borodinem, Ktr dziadowie w Oczakowie piewali. Zapiewam o tym, jak nad stepami Poudnia, Podniosa si chmura nieprzejrzanego pyu, Jak najedcy schodzili z niezliczonych okrtw, I stanli w polu, i nas zwyciyli. Zapiewam o tym, jak potniay nasze szeregi, Jak przybywali onierze niezomni niby stal i elazo, Wiedzieli, e w tej walce bd musieli umiera, I z witym gniewem w \ercach umierali. Jedenacie miesicy trwa ten bj krwawy, Jedenacie dugich miesicy bronic Rosji Nieustraszona twierdza Sewastopol Swych synw na zawsze egnaa.

Przeoy Kazimierz Cis-Halny

55

Gieroi Szypki, s. 175.

Gdy tylko pod Plewn ucichy armaty, Wasyl Wereszczagin w poszukiwaniu swego brata, Sergiusza, walczcego w oddziale Skobielewa, uda si do obozu sawnego generaa. Zasta go gryzcego z wciekoci rce i paczcego jak dziecko. Do trzeciej Plewny byem mody, teraz jestem stary owiadczy genera podnoszc wzrok na malarza. Brata Wereszczagin nie odnalaz. Sergiusz poleg, a jego ciao zostao na ktrym ze wzgrz strasznego pobojowiska. W armii dunajskiej panowao przygnbienie. Wieczorem 12 wrzenia car wezwa ministra wojny Milutina i rzek: Wypada zrezygnowa z Plewny, trzeba wycofa si. Poraony jak gromem t nieoczekiwan decyzj wspomina Milutin gorco zaprotestowaem, wskazaem na niebezpieczne nastpstwa takiego obrotu sprawy. Co robi rzek cesarz naley przyzna, e obecna kampania nie powioda nam si. Ale przecie nadchodz posiki..." Obecny przy rozmowie w.ks. Mikoaj owiadczy, e dopki posiki nie nadejd, nie widzi moliwoci utrzymania si pod Plewn. Po chwili doda, patrzc na Milutina: Jeli uwaa Pan to za moliwe, prosz przej dowdztwo, a mnie uwolni od tego". Nastpnego dnia car zwoa rad wojenn, podczas ktrej wielki ksi i Niepokojczycki proponowali przerwanie dziaa i wycofanie si na zim do Rumunii. Milutin nie da za wygran. Przekonywa, argumentowa. Mwi, e taki krok obnay sabo Rosji i skoni Zachd do interwencji. Nieoczekiwanie popar go Lewicki. Ostateczna decyzja naleaa do cara. Ten pod wpywem ministra wojny odzyska energi i zapowiedzia, e armia pozostanie pod Plewn. Zdecydowano trzyma si i umocni na zajmowanych pozycjach do przybycia oczekiwanych posikw, a nastpnie rozpocz stopniowe, systematyczne wgryzanie si w nieprzyjacielskie umocnienia" 56.
56 Dniewnik Milutina, t. op.cit., t. II, s. 402403.

II, s.

214216; por.

Tatiszczew,

Nie wiadomo, kto w armii dunajskiej by autorem pomysu cignicia na front Edwarda Todtlebena. Depesz do niego z wezwaniem podpisali Milutin i wielki ksi. Gdy adiutant gwnodowodzcego pk Skaon pyta o to swego przeoonego, ten potwierdzi fakt wysania depeszy, ale, jak zaznaczy, nadal uwaa Todtlebena jedynie za "generaa-sapera", niezdolnego do dowodzenia wielk armi. Edward Todtleben, inynier wojskowy, by bohaterem wojny krymskiej. Za doskonae ufortyfikowanie Sewastopola zosta awansowany do stopnia generaa. W atmosferze oglnego entuzjazmu w przedeniu nowej wojny z Turcj przestrzega przed nadmiernym optymizmem. Todtleben nie by za wojn, uznajc walk z Port za przedsiwzicie przedwczesne. Nie przestawa twierdzi gono, e wojna teraz wypowiedziana przyniesie nam tylko szkod i cofnie Rosj o lat 50... Wedug niego nie naleao wszczyna wojny z Turcj, nie postarawszy si uprzednio o zbudowanie floty czarnomorskiej" 57. Pogldy takie byy przyczyn nieaski, w jak popad Todtleben, ktry pierwsze miesice wojny spdzi bezczynnie. Dopiero po trzeciej Plewnie" przypomniano sobie o nim. Todtleben przyby na front pod koniec wrzenia. Wojska rosyjskie pozostaway mniej wicej na tych samych pozycjach co przed trzeciem szturmem, otaczajc twierdz pokrgiem. Szos sofijsk przecigay transporty z zaopatrzeniem dla armii Osmana-paszy, a zagony kawaleryjskie gen. Kryowa i oszkariewa nie zdoay temu zapobiec. Todtleben rozpocz od dokadnego, wprost drobiazgowego rozpoznania pozycji wasnych i nieprzyjaciela. Gdy ju zakoczy prac, z wnioskami zapozna generaw zebranych na naradzie wojennej. Owiadczy: Plewna jest najsilniejsz twierdz, postawion rk czowieka, i poniewa obsadzaj j Turcy, wydaje si by nie do zdobycia" 5S. W efekcie takiego rozumowania Todtleben odrzuca wszelk myl o szturmie, nawet po przybyciu oczekiwanych jednostek gwardyjskich i grenadierskich.
N. S z y 1 d c r, Ptewnienskoje dienije 1877, Russkaja Starina", VII, 188<S*,s. 214215. B o g d a n o w, op.cit., s. 178.

4 padziernika nastpia reorganizacja dowodzenia wojskami skoncentrowanymi pod Plewn. Dowdc tzw. zgrupowania zachodniego pozostawa nadal, przynajmniej nominalnie, rumuski ks. Karol, faktycznie penia wadzy przesza jednak w rce jego zastpcy Todtlebena. Szefem sztabu zosta ks. Imeretyski, a Zotow powrci na stanowisko dowdcy IV korpusu. Po dokonaniu zmian w.ks. Mikoaj wyjecha do swej staej kwatery w miejscowoci Grna Studena, z czego najbardziej zadowolony by Todtleben. Metodyczny, systematyczny weteran wojny krymskiej le si czu w towarzystwie zapalczywego, odwanego, lecz chwiejnego ksicia. Teraz ju nikt nie przeszkadza mu w takim prowadzeniu dziaa, jakie uzna za stosowne. Przede wszystkim kaza budowa solidne, poczone transzejami umocnienia, reduty na nasypach, dugie rzdy okopw, ziemianki dostosowane do dugiego przebywania w nich. Artyleria otrzymaa zezwolenie na prowadzenie bombardowania jedynie w razie zlokalizowania stanowisk przeciwnika. Wszystkim nalegajcym na podjcie kolejnego szturmu (a po przybyciu gwardii byo ich coraz wicej) Todtleben odpowiada niezmiennie: Czwartej Plewny nie bdzie". Jego cjziaania nie tylko nie miay na celu nowych szturmw, ale nawet nie przypominay klasycznego oblenia z cigym nkaniem bronicej si zaogi. Blokada Plewny polegaa raczej na dokadnym ufortyfikowaniu i zabezpieczeniu si od strony twierdzy. Zacignito szczelny kordon. Todtleben postanowi zdoby Plewn prostym, cho wymagajcym cierpliwoci sposobem godem. System fortyfikacji mia zapobiec ewentualnemu przebiciu si zdesperowanej zaogi. Na razie Todtleben wyciska sidme poty z onierzy wznoszcych umocnienia. Nie zwaa na szerzce si wskutek jesiennej soty choroby, przybierajce wprost posta epidemii. Miejsce chorych zajmowali nowo przybyli onierze. W padzierniku i listopadzie dotary pod Plewn oczekiwane puki gwardyjskie i grenadicrskie. Liczebno armii dunajskiej wzrosa do 400 tys. onierzy Wraz z 50 ty. Rumunw armia ta miaa przeszo dwukrotn przewag

liczebn nad wojskami tureckimi. Pod Plewn skoncentrowano 160 tys. onierzy, w tym 40 tys. Rumunw (artyleria liczya 632 dziaa, w tym 118 rumuskich) 59. W utworzonym przez Todtlebena systemie umocnie cigle jeszcze tkwia ogromna luka szosa sofijska. Jej zlikwidowanie stao si moliwe po przybyciu nowych jednostek. We wrzeniu Osman-pasza otrzyma pismo sutaskie, zabraniajce mu opuszczania Plewny. Bya to odpowied na sugestie komendanta twierdzy, ktry obserwujc nadcigajce wci nowe jednostki wojsk carskich przeczuwa najgorsze i pki co chcia wycofa si do Orchanije, ktrego umocnienia mogyby zatrzyma Rosjan rwnie dugo jak Plewna; poza tym przerzucenie ogromnej masy wojsk carskich pod nowe gniazdo opoiu wymagao czasu. W sytuacji Turkw zwoka bya jedynym ratunkiem, pozwalajcym czeka na ewentualn interwencj Zachodu. W Stambule panoway jednak optymistyczne nastroje. Zwycistwo pod Plewn na nowo rozbudzio myl o kontrofensywie. Miano j przeprowadzi na froncie wschodnim pod osobistym kierownictwem serdar-ekrema (naczelnego dowdcy) Mehmeda Ali-paszy. Osmanowi-paszy polecono cign w tym czasie na siebie uwag znacznych wojsk rosyjskich. Dlatego zakazano mu opuszcza Plewn, a we wrzeniu szos sofijsk nadesano posiki pod dowdztwem Ahmeda Hifzi-paszy. Ponadto lada dzie do Plewny mia ruszy nowo formowany w Orchanije korpus pod dowdztwem Savfeta-paszy. Otrzymane posiki nie wpyny jednak decydujco na zwikszenie liczebnoci zaogi Plewny. Osman-pasza, zdajc sobie spraw ze znaczenia szosy sofijskiej, poleci przybyym oddziaom stan jako zaogi w umocnionych punktach przy tej szasie. Popiesznie fortyfikowano miejscowoci: Dolni Dybnik (3000 onierzy), Grni Dybnik (3600 onierzy pod dowdztwem Ahmeda Hifzi-paszy), Telisz (6000 onierzy pod dowdztwem Ismaila Hakki-paszy).
" Opisanije, t. VII, cz. 1, s. 494.

Dalej, od Radomirci do Orchanije, drog kontroloway oddziay Savfeta-paszy. Na pocztku wrzenia wymienione miejscowoci, nie obsadzone jeszcze przez zaogi tureckie, byy przejciowo zajmowane przez sotnie kozackie. Gdyby dowdztwo zgrupowania zachodniego wysao wtedy piechot zamiast jazdy i umiecio tam stae garnizony, nie miaoby potem kopotw ze zdobywaniem umocnionych punktw. Podejmowane przez jazd na pocztku padziernika usiowania przeszkodzenia Turkom w fortyfikowaniu obiektw nie przyniosy oczekiwanych wynikw, a niepowodzenie po raz kolejny zwielokrotnio w oczach sztabowcw carskich si armii Osmana-paszy. Po przybyciu gwardii postanowiono utworzy wydzielone zgrupowanie, ktrego celem byoby zdobycie umocnie tureckich na szosie sofijskiej i zamknicie w ten sposb luki w otaczajcym Plewn systemie fortyfikacji; bez tego opracowana przez Todtlebena koncepcja wzicia twierdzy godem nie miaa szans powodzenia. W skad zgrupowania weszy nowo przybye gwardyjskie jednostki piechoty, caa jazda zgrupowania zachodniego, a take niektre oddziay rumuskie. Liczebno zgrupowania dochodzia do 50 tys. onierzy. Jego dowdc zosta znany nam ju gen. Jzef Hurko, szefem sztabu gen. Dymitr Nagowski. W miejscowoci Stari Barkacz Hurko przemwi do oficerw gwardii: Panowie! Przypad mi w udziale zaszczyt, o jakim nigdy nie miaem marzy prowadzi do boju gwardi, te wyborowe jednostki. Dla dowdcy nie ma wikszego szczcia ni prowadzi do boju wojsko z wiar w zwycistwo. A gwardia to ze wzgldu na swj skad i wyszkolenie najlepsze oddziay na wiecie" 60. Mwic tak Hurko, ten srogi i wymagajcy genera, chcia zagra" na ambicji gwardzistw i podnie ducha, tak nadszarpnitego po trzecim szturmie. Na obiekt pierwszego uderzenia wybrano Grni Dybnik miejscowo dostatecznie oddalon od Plewny, aby
60

Gieroi Szypki, s. 180.

w razie szybkiego dziaania Osman-pasza nie zdy udzieli zaodze pomocy. Fortalicja" skadaa si z otoczonej okopami wielkiej reduty na szczycie pagrka, gdzie umieszczono jedyne bdce w posiadaniu zaogi cztery dziaa, oraz maej reduty poniej. Po dokadnym odizolowaniu zaogi atak miay przeprowadzi trzy kolumny: brygada strzelecka gwardii od strony Plewny, a brygady piechoty z poudniowego wschodu i po szosie sofijskiej od strony Telisza. Siy te liczyy 22 tys. onierzy, a towarzyszya im artyleria w liczbie 54 dzia. Przewaga Rosjan bya wic miadca. Na Telisz, gdzie spodziewano si sabszego oporu, Hurko wysa jedynie jegierski puk gwardii pk. Czeliszczewa wzmocniony przez jazd. Dowdztwo rosyjskie w dalszym cigu wic nie grzeszyo dobr znajomoci rozmieszczenia si przeciwnika. W przeddzie szturmu, 23 padziernika, Hurko zwrci si z odezw do onierzy: Jutro... przejdziecie na drog sofijsk z zadaniem zamknicia wojsk tureckich w Plewnie i niewypuszczenia stamtd ani jednego Turka. Cesarz i Rosja polegaj na was i wierz, e zaszczytnie wypenicie naoone na was zadania. Pokadajc ufno w Bogu i polegajc na waszej odwadze wierz, e nie zhabimy si i nie zawiedziemy wizanych z nami nadziei" 61. 24 padziernika okoo godz. 9 rozpocz si bj. Poszczeglne kolumny w rnym czasie dotary na pole bitwy i stopniowo wchodziy do akcji. Uatwiao to zadanie Turkom, ktrzy nie musieli zmierzy si jednoczenie z ca si Hurki. W pierwszym ataku grenadierzy zdobyli ma redut, ale ponieli cikie straty i zalegli na zajtej pozycji, gorczkowo wyszukujc miejsca niewidoczne z wielkiej reduty, skd zaoga prowadzia nieustann kanonad. Podobny los spotka wszystkie puki poszczeglnych kolumn, ktre do godz. 12 wskutek rzsistego ognia obrocw zalegy na zboczach pagrka, w rnej odlegoci od reduty. Wszystkie poniosy cikie straty. Hurko, obserwujc zaamanie si pierwszego szturmu, postanowi ponowi o godz. 15 prb zdobycia reduty jednoczesnym atakiem
1,1 J. B o g d a n o w i c z , Gwardija russkago caria na sofijskoj dorogie 12 oktiabria 1877 g S.-Pietierburg 1879, s. 29.

z wszystkich stron. Na razie posa na pierwsz lini saperw, aby pomogli onierzom okopa si i ukry przed dokuczliwym ostrzaem. Saperzy najpierw dotarli do maej reduty, ale znajdujce si tu umocnienia tureckie byy do cna zapchane przez szukajcych schronienia onierzy rnych jednostek. Saperzy musieli ry ziemi w otwartym polu, pod kulami obrocw. Atak o godz. 15 na skutek przesadnie skomplikowanego sygnau (w formie salw artyleryjskich) do natarcia, rnie zrozumianego w poszczeglnych jednostkach, rwnie nie rozpocz si punktualnie na wszystkich kierunkach. Gwnym czonem uderzeniowym by teraz puk izmajowski, cignity z rezerwy. Jego bataliony wysane do poszczeglnych kolumn stanowiy jakby si napdow, ktra podnie miaa zatrzymane na zboczu pagrka jednostki. Puk maszerowa piknie, jak na paradzie. Dobosze bili w bbny. Obserwujcy przemarsz Hurko krzycza, dodajc otuchy wysyanym na mier. onierze egnali si, po chwili karne szeregi weszy w stref ostrzau. Dalej szli jak na defiladzie, nikt nie przypieszy, cho kady krok opacony by krwi gincych bd rannych gwardzistw. Jeszcze rzadki lasek i przerzedzone szeregi wyszy na otwart przestrze w pobliu reduty, gdzie Turcy wycili wszystkie drzewa, aby mie dobre pole widzenia. Tu gwardzici zostali dosownie skoszeni ogniem zaogi. Pozostali przy yciu, podobnie jak onierze poprzednich szturmw, zalegli we wszystkich moliwych nierwnociach terenu. Nikomu nie udao si dopa umocnie 62. Pnym popoudniem nie istniaa ju waciwie jednolita armia Hurki. Puki gwardii, pomieszane, zdziesitkowane, pokryway cae przedpole nie opodal wielkiej reduty. Hurko zrozumia, e przegra bitw i chcia ju tylko doczeka zmroku, by bezpiecznie si wycofa. Nagle do sztabu dopad od strony pobojowiska adiutant i zameldowa Hurce, e wielka reduta zostaa wzita! Opanowanemu zwykle generaowi wyrwao si: Co? Reduta nasza? Ura!!!" 63 Okazao si, e sukces Hurko zawdzicza
A. P u z y r e w s k i , Diesiat let nazad.Wojna S.-Pietierburg 1877, s. 132140. M Bogdanowicz, op.cit., 90. 1877-1878 gg,

inicjatywie niszych oficerw i odwadze onierzy. Co chwila, korzystajc ze zmniejszonej uwagi zaogi, grupki onierzy odryway si od ziemi i dugimi susami przebyway ostatnie metry dzielce je od reduty, dopadajc cigncej si wok niej opuszczonej transzei. Byo tu martwe pole", niewidoczne od strony reduty. Gdy ju w transzei zebraa si spora grupa onierzy, w pewnym momencie wyskoczyli i wtargnli do reduty, w ktrej zawrzaa walka na bia bro. Gwardzici rose chopy, rycho wzili w niej gr. Aby przerwa rze swoich bohaterw, Ahmed Hifzi-pasza poleci wywiesi bia chorgiew. Hurko, podajc do dowdcy pokonanych, podkrela mstwo jego onierzy. W bitwie polego bd rannych zostao 1500 onierzy tureckich, a ponad 2000 poszo do niewoli. Rosjanie stracili 3600 ludzi, czyli tylu, ilu liczya caa zaoga Ahmeda Hifzi-paszy 64. W tym samym dniu, kiedy zdobyto Grni Dybnik, jegierski puk gwardii bezskutecznie szturmowa Telisz. Silna zaoga szybko odrzucia atakujcych, ktrzy stracili 1000 onierzy. 28 padziernika pod Telisz dotary gwne siy Hurki. Tym razem zastosowa on odmienn taktyk. Kaza pokry fort gstym ogniem artyleryjskim, a gdy bombardowanie z odlegych dystansw przynioso ograniczone skutki, poleci przesun dziaa bliej umocnie. Naprdce wybudowane fortyfikacje Telisza rozlatyway si grzebic swych obrocw. Ismail Hakki-pasza podda si. 6000 Turkw poszo do niewoli. Rosjanie stracili zaledwie 50 onierzy. Na wie o upadku umocnionych punktw zaoga fortu Dolni Dybnik opucia go i wycofaa si do Plewny. Rwnie idcy do twierdzy z odsiecz Savfet-pasza ewakuowa wszystkie umocnienia na drodze sofijskiej, opuci Orchanije i odszed do Sofii. Hurko posa za nim w pogo jazd, ktra bez trudu zaja ca zachodni Bugari po pnocnej stronie Starej Paniny 65. Z t chwil armia Osmana-paszy
"Puzyrewski, op.cit., s. 151152; T r o t h a, op.cit., s. 287. Udanie wspdziaay z Hurk wojska rumuskie, ktre opanoway Oriachowo nad Dunajem. Romania in razboiul, s. 255275.

pozostaa samotna na pnocy, osaczona ze wszystkich stron, a jej los zosta przesdzony; moga broni si, pki starczao poywienia. W chwili zamknicia piercienia blokady zaoga Plewny liczya przeszo 40 tys. onierzy, a wic czterokrotnie mniej ni siy oblegajcych. Linia umocnie tureckich dochodzia do 30 km i podzielona bya na pi sektorw: pierwszy: odcinek pnocny i pnocno-wschodni, czyli wzgrza Yanik-bayir a po reduty griwickie, pod dowdztwem Adila-paszy: drugi: odcinek wschodni i poudniowo-wschodni, midzy potokami griwickim i tuczenickim, pod dowdztwem Atifa-paszy; trzeci i czwarty: odcinek poudniowy i zachodni postawiono tu nowe reduty, m.in. na Zielonych Wzgrzach Gazi-Osman-tabya i Ali-baba-tabya pod dowdztwem Tahira-paszy; pity: klin pnocny w rejonie miejscowoci Opanec pod dowdztwem Sulejmana-beja 66. Po zbudowaniu redut na froncie zachodnim Plewna bya dokadnie ze wszystkich stron umocniona. Z chwil zamknicia piercienia okrenia, przez lune jeszcze linie rosyjskie przedar si wysannik gwnodowodzcego Mehmeda Ali-paszy z pismem do Osmana-paszy. Serdar-ekrem pisa: Plewna jest okrona przez armi zachodni, wzmocnion przez carskie korpusy gwardyjski i grenadierski. Poczenia s przerwane. Nie naley liczy na posiki ani dostawy zaopatrzenia... Kiedy ju znikn wszelkie szanse obrony, sam Pan okreli, czy nasta czas na podjcie rokowa kapitulacyjnych" 67. Na to Osman-pasza odpowiedzia: Sutaskie wojska, pozostawione pod moj komend, nie przestaj dawa przykadw mstwa, wytrwaoci i energii. Wszystkie bitwy, stoczone do tej pory, byy zwyciskie...Poraki w Gornim Dybniku i Teliszu i przerwanie pocze to nie s dostateczne powody, aby zakoczy opr... Do dnia dzi66 67

T r o t h a, op.cit., s. 307308. B o g d a n o w , op.cit., s. 180.

siejszego z radoci przelewalimy krew za ojczyzn i wiar, a wic nadal bdziemy j przelewa, dopki tylko damy rad" 68. W podobnym duchu odpowiedzia Osman-pasza parlamentariuszowi rosyjskiemu, ktry 12 listopada w imieniu wielkiego ksicia proponowa kapitulacj wobec braku jakiejkolwiek szansy ocalenia. Sytuacja zaogi stopniowo si pogarszaa. Kurczyy si zapasy poywienia, zaczo brakowa drewna i nie byo ju mona gotowa posikw; wkrtce skoczyo si miso, pozostaa tylko mka i kukurydza, ale dzienne racje poywienia stale si zmniejszay. Brak opau (a bya pna jesie) powodowa, e onierze cierpieli z powodu przejmujcego chodu. W zastraszajcym tempie szerzyy si choroby. Angielski oficer w subie tureckiej William Herbert pisa, e plewneski obszar umocniony przemienia si w pokany cmentarz, a samo miasto w gwny grobowiec" 69. Trzeba do tego doda stay dokuczliwy ostrza, ktry co prawda nie przysparza wikszych strat, ale osabia ducha obrocw. Wreszcie onierze Osmana-paszy zmarznici i godni, zaczli opuszcza okopy i chroni si w miecie. Turecki Sewastopol umiera wrd martwego milczenia jego obrocw i skrytej radoci niewielu chrzecijan, pozostaych jeszcze w miecie" '". Sytuacja stawaa si beznadziejna. Oczy wszystkich zwrciy si na wodza. Spodziewano si, e podejmie prb wyrwania swej armii z okrenia, gdy w przeciwnym razie czeka j zagada, i to bez oddania jednego strzau. Osman-pasza sa emisariuszy z probami o pomoc, ale nikt ju nie wydosta si poza kordon. Komendant twierdzy musia samodzielnie podj decyzj... Dowdztwo rosyjskie orientowao si w sytuacji przeciwnika, otrzymujc wiadomoci od Bugarw zbiegw (m.in. Iwan Kostow, Kosta Christw, Christo Boynow)
'* Tame, s. 180181. ""W. H e r b e r t , The Defence of Plewna 1877, London 1895 (wg B o g d a n o w a , op.cit., s. 188). N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God wojny, t. II, s. 11.

z oblonego miasta 7 1 . Liczyo si wic z prb przerwania blokady, gdy innego wyjcia Osman-pasza nie mia, chyba e chciaby skaza sw armi na mier godow. Obawiano si te odsieczy dla zaogi Plewny, ale po zdobyciu kontroli nad drog sofijsk i sukcesach rumuskich nad Dunajem niebezpieczestwo stao si mao realne; na pnoc od Starej Paniny nie byo ju groniejszych si tureckich. W kadym razie Todtleben konsekwentnie opasywa twierdz ogromnym systemem umocnie. Oblicza si, e pod koniec blokady czna dugo okopw dochodzia do 500 km. Zagonieni do kopania okopw onierze zatsknili ju do krwawych szturmw, byle tylko jak najszybciej skoczy z przeklt twierdz"; wszystko byoby lepsze od tej katorniczej pracy, kiedy choroby zbieray wiksze niwo, ni mona by oczekiwa po zbrojnym starciu. Tym wicej oficerowie pragnli laurw zwycistwa. Todtleben odrzuca jednak wszelkie naciski. Czeka. Rozmieszczenie wojsk sprzymierzonych wok Plewny byo nastpujce: 1 odcinek: od Biwolaru nad Witem do redut griwickich rumuskie 2 i 3 dywizje piechoty, puk jazdy, 78 dzia; dowdca gen. Alexandru Cernat; 2 odcinek: od redut griwickich do reduty halickiej na kierunku PeliszatPlewna 5 i 31 dywizje piechoty, kilka sotni kozackich, 72 dziaa; dowdca gen. Mikoaj Krudener; 3 odcinek: od reduty halickiej do potoku tuczenickiego 2 dywizja piechoty, batalion strzelcw, kilka sotni kozackich, 64 dziaa; dowdca gen. Pawe Zotow; 4 odcinek: od potoku tuczenickiego do strumienia w rejonie wioski Kyrtoabene 16 i 30 dywizje piechoty, trzy bataliony strzelcw, 9 puk doski, 96 dzia; dowdca gen. Micha Skobielew; 5 odcinek: od wioski Kyrtoabene do Trniny nad
71

U l u n i a n , op.cit., s. 8287.

Witem 3 dywizja piechoty gwardii, dwa szwadrony Kozakw, 54 dziaa; dowdca gen. Wasyl Katalej; 6 odcinek: 2 i 3 dywizje grenadierw, cztery szwadrony dragonw kazaskich, cztery szwadrony uanw buaskich, cztery szwadrony huzarw kijowskich, sze sotni kozackich, 108 dzia; dowdca gen. Iwan Hanecki 72. Sprzymierzeni rzadko prowadzili dziaania zaczepne przeciwko zaodze. Jedynie Rumuni dwukrotnie (19 wrzenia i 18 padziernika) atakowali w rejonie Griwicy, ale zostali odparci. Stracili przy tym 1500 onierzy 73 . Wicej szczcia mia Skobielew, ktry 9 listopada zdoby pierwszy grzbiet Zielonych Wzgrz. Zdobyte pozycje w nocy natychmiast umocniono i przeprowadzone nastpnego dnia kontrataki Turkw byy bezskuteczne. Na tym walki zakoczyy si. Na froncie zapada cisza, przerywana jedynie powtarzajcymi si kanonadami. 1 grudnia Osman-pasza zwoa rad wojenn. Owiadczy, e wkrtce skocz si zapasy poywienia i trzeba w zwizku z tym podj decyzj: kapitulowa czy przebija si. Poleci obecnym na radzie zwrci si z tym pytaniem do wszystkich dowdcw pukw. Przygniatajca wikszo oficerw opowiedziaa si za podjciem ostatniej prby wyrwania si z matni. Osman-pasza owiadczy, e nie naley mie adnych iluzji co do powodzenia przedsiwzicia, niemniej jednak jest zadowolony, gdy przynajmniej ocalony zostanie honor armii. Natychmiast rozpoczy si przygotowania do operacji. Osman-pasza postanowi przebija si na odcinku obsadzonym przez nieostrzelanych jeszcze grenadierw Haneckiego. Dla zmylenia przeciwnika zdecydowa atakowa nie w kierunku drogi sofijskiej, lecz na pnocny zachd, aby dotrze do twierdzy w Widyniu. Poleci te stopniowo wycisza ogie, aby oswoi Rosjan z milczeniem tureckiej artylerii. Ogoocono magazyny z resztek poywienia i rozdzielono je midzy onierzy; podobnie uczyniono z amunicj i innym wyposaeniem. W nocy z 9 na 10 grudnia wojska skrycie opuciy pozy" T r o t h a, op.cit., s. 235237; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 271. 3 Romania in razboiul, s. 237.

cje na odcinkach pnocnym, wschodnim oraz poudnic wym i, prowadzone przez wytypowanych oficerwprzewodnikw, skoncentroway si na lewym brzegu Witu, tak aby rano uderzy na zachodnim odcinku frontu. W celu uatwienia manewru Osman-pasza poleci oprcz staego mostu na rzece Wit wybudowa jeszcze dwa prowizoryczne, a przedmocia umocni; miay by bronione przez ariergardy w wypadku wykrycia akcji przez Rosjan i zajcia przez nich opuszczonego terenu. Oddziay rezerwowe cignito na lewy brzeg Witu wczeniej, nocami, aby zachowa skryto operacji. Dopiero 8 grudnia w wielkim meczecie ujawniono muzumaskiej czci mieszkacw zamiar opuszczenia Plewny przez zaog. Celebrujcy obrzdy mua namawia ludno do ucieczki za wojskiem. W dzielnicy muzumaskiej nasta wielki pacz i zgrzytanie zbw". Kiedy jednak delegacja mieszkacw udaa si do Osmana-paszy, ten radzi im pozosta na miejscu i zda si na ask zdobywcw. Mimo to co najmniej kilkaset osb porzucio domostwa i przenioso si do obozu, stwarzajc wraz z paroma tysicami rannych i chorych onierzy dodatkowy balast dla komendanta twierdzy. Jeden z adiutantw Osmana-paszy pisa: Zdumiewajce, jak nasza 40-tysiczna armia ze swym ogromnym taborem, z obozem 200 rodzin cywilnych, zdoaa pomieci si na takiej maej przestrzeni koo mostu na rzece Wit. Zachowaj Boe, aby przeciwnik w owej chwili odda kilka salw w to skupisko ludzkie. Co by si stao? Zgroza... W takim wypadku mona byoby oczekiwa nie tylko ogromnych strat w tej masie, ale paniki, a w efekcie powszechnej zagady naszej armii, ktra nie zdyaby odda ani jednego strzau. Miosierny Allachu, zwi na ten czas rce i nogi naszego przeciwnika!" 74. Pomimo uporczywych wysikw, aby zachowa tajemnic, Todtleben wiedzia o przygotowaniach tureckich. Donosili o tym dezerterzy i Bugarzyzbiegowie z miasta. Orientowa si nawet w terminie, a ju tylko przewidywa kierunek, na
74

Wg P i e t i e 1 i n a, op.cit., s. 152.

ktrym nastpi uderzenie. To ostatnie byo szczeglnie istotne, gdy mogoby pozwoli na skoncentrowanie rezerw w newralgicznym miejscu. W kadym razie po stronie rosyjskiej przygotowano si na przyjcie Osmana-paszy. 10 grudnia o godz. 8.30 setki dzia rzuciy wyzwanie grenadierskiej dywizji. Zaczyna si ostatni akt tragedii. Kolumny Osmana ruszyy naprzd, aby skruszy ciskajc je elazn obrcz" 75. Bataliony brygad Yunusa-beja i Tevfika-beja, poprzedzone tyralier strzeleck, uderzyy na odcinek zajmowany przez 9 puk syberyjski z 3 dywizji grenadierw. Pomimo e Rosjanie spodziewali si natarcia, puk nie znajdowa si w stanie pogotowia. Win za ten stan rzeczy historycy radzieccy obciaj dowdc grenadierw gen. Haneckiego 76. Strzelcy tureccy ostrzelali grenadierw, ci odpowiedzieli ogniem. Bitwa przybraa na gwatownoci. Pk Czajkowski, szef sztabu tzw. zgrupowania netropolskiego, wspomina: Trudno sobie wyobrazi, jaki grad kul posypa si na nas. Nasi otworzyli ogie, ale wtedy okazao si, e stanowiska byy le usytuowane... Stao si oczywiste, e sybircy nie zdoaj utrzyma swych okopw" 77. W opublikowanej po wojnie w Petersburgu ilustrowanej kronice wojny znalazy si nastpujce zdania: Ani jeden z naszych onierzy nie opuci przedniej transzei. Wszyscy polegli pod bagnetami Turkw. Zajwszy transzej Turcy rzucili si na baterie, gdzie stao sze dzia polowych. Wiksza cz obsugi zostaa wybita. Byy kompanie, w ktrych zostao 15 onierzy, a wszyscy oficerowie polegli" 78. W cigu p godziny od rozpoczcia natarcia Turcy przerwali pierwsz lini umocnie i rzucili si ku drugiej. W tym czasie na miejsce przerwania zda w popiechu ssiedni 10 maorosyjski puk grenadierw. Jego prba ataku na bagnety zakoczya si fiaskiem. Puk zosta rozN i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , Plewna i Szypka, cz. II, s. 200. B i e 1 a j e w, op. cii., s. 274. Wg P i e t i e 1 i n a, op. cit., s. 164 78 Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 181. W 1887 r. w Moskwie wzniesiono pomnik ku czci polegych w tej bitwie grenadierw.

bity, a wkrtce Turcy zawadnli drug lini umocnie. Na froncie wytworzya si trzykilometrowa luka, w ktr wleway si coraz to nowe jednostki tureckie, nie zwaajc na miercionony ogie rosyjskiej artylerii. I kiedy oto wydawao si, e desperacka akcja Osmana-paszy powiedzie si, odwrciy sie losy bitwy. Okoo godz. 10, ze znacznym opnieniem 7 , Rosjanom przybyy w sukurs puki: archangielski, astrachaski, woogodzki, moskiewski i fanagoryjski, ktre natychmiast uderzyy na przeciwnika. W cigu dwch godzin wyom zlikwidowano, a Turkw odrzucono na pozycje wyjciowe. Zwyciscy Rosjanie parli naprzd. W tym czasie inne oddziay rosyjskie oraz Rumuni zajmowali opuszczone przez Turkw pozycje na pozostaych odcinkach frontu. Wszystkie wojska... porzuciy swoje nory i ju s w przodzie, zajmuj tak dugo niedostpne dla nich miejsca; obozy, w ktrych jeszcze wczoraj przebyway nasze rezerwy, teraz opuszczone. Nasze bagnety byszcz tam, gdzie jeszcze wczoraj trzyma si nieprzyjaciel" 80. Stao si to, czego obawiali si Turcy ich armia kbia si na niewielkiej przestrzeni. Wtedy ranny zosta Osman-pasza. Wybucha nieopisana panika. W dzienniku dziaa bojowych IX korpusu zapisano: Okoo godz. 13 spostrzeono na tureckich redutach biae flagi, w nastpstwie czego tureckie baterie ucichy. Stopniowo przeryway ogie i nasze baterie, cho na caej linii, sigajcej daleko na poudnie, jeszcze przez jaki czas trwaa walka, gdy na skutek dymu zasnuwajcego dolin Witu nie wszdzie biae flagi zostay zauwaone" 81. W beznadziejnej sytuacji, widzc rze swych onierzy, Osman-pasza wysa adiutanta do dowdcy przeciwnika. Kapitulowa. Midzy dowdcami rosyjskimi zaistniay
" Pk Kuropatkin, szef sztabu zgrupowania Skobiclcwn, wanominill W tym okresie bitwy w peni obnaony zosta nasz gwny Bi* umiejtno udzielenia pomocy atakowanemu prze/ oddlily '<r'i' '*IM> Tumaczenie: nie otrzymaem rozkazu czy sam prowadlMM j ^ ^ H czsto okazywao si dostatecznym powodem be/i/ytmiii I"', l f | i 'NR p a t k i n, Diejstwija otriadow, s. 677. 80 Dniewnik Milutina, t. II, s. 250. 81 Sbomik matieriaow, t. III, s. 308; N I N I| ( II I f | I, I M f e t s. 333.

pniej kontrowersje, ktra z jednostek zagarna do niewoli sztab Osmana-paszy. Na wczesnym rysunku widzimy dowdc zwycionych, oddajcego szabl gen. Haneckiemu. Los zwrci si przeciw nam. Tak chcia Bg! zwrci si do Haneckiego Osman, ktremu lekarz wanie przewizywa nog. Hanecki wyrazi podziw dla odwagi i spokoju Osmana, odd^ sprawiedliwo jego bojowym talentom. Zwilgotniay oczy paszy: Myl, e w domu nikt nie powie, i nie speniem do koca onierskiego obowizku" 82. Wodzimierz Soohub, powieciopisarz i historyk, tak zapamita sytuacj po bitwie: Tu, u stp wzgrz koo Baziewaca (wioska, dzi nazywa si Jasen przyp. B.B.), staa bryczka, w ktrej siedzia... Osman-pasza. Turcy rzucali na ziemi bro. Za nimi grenadierzy, w uporzdkowanych szeregach, patrzyli milczc. Plewna bya wzita" 83. Orszak udajcego si do niewoli komendanta twierdzy napotka na swej drodze wit zwycizcy. Podtrzymywany z dwch stron Osman-pasza ciko podnis si, a w.ks. Mikoaj ucisn jego do, gratulujc mstwa. Po nim powtrzyli gest gwnodowodzcego ks. Karol, Niepokojczycki, Todtleben. Orszaki rozjechay si. Wielki ksi uda si do zdobytego miasta. W silnie zniszczonej dzielnicy muzumaskiej mieszkacw na ulicach prawie nie byo. Nieliczne napotkane kobiety umiechay si i kaniay nisko. W dzielnicy chrzecijaskiej wielkie wito... W ostatniej bitwie Rosjanie stracili 1800 onierzy, Turcy 6000. 34 tys. onierzy tureckich poszo do niewoli. cznie na polach Plewny zgino lub zmaro z ran czy od chorb w cigu piciu miesicy walk 25 tys. onierzy rosyjskich, a co najmniej drugie tyle zostao rannych. Turcy mieli cznie 30 tys. zabitych, zmarych z godu, rannych, chorych. Aby zamkn krwaw statystyk, trzeba doliczy 3 tys. polegych Rumunw i drugie tyle rannych oraz 10 tys. ofiar spord ludnoci 84.
82 83 84

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God wojny, 31. Wg N a r o c z n i c k i e g o , op.cit., s. 333. R ii s t o w, op.cit., s. 515; B o g d a n o w , op.cit., s. 190.

Upadek Plewny by momentem przeomowym w wojnie rosyjsko-tureckiej. Turcy stracili pit cz swojej armii. Na wie o klsce Stambu zwrci si do pastw zachodnich o porednictwo w rokowaniach pokojowych. Ale upojony sukcesem Petersburg stawia twarde warunki: niepodlego dla Rumunii, Serbii, Czarnogry, szeroka autonomia dla Bugarii, Boni i Hercegowiny, cesje terytorialne na rzecz Rosji, kontrybucja itd. Carat zdawa sobie spraw ze swej siy. Ogromna, uwiziona dotychczas pod Plewn armia moga przej do ofensywy na innym froncie. Blokad Plewny porwnuje si czasem z blokad Sewastopola w okresie wojny krymskiej. Podobiestw jest wiele, tylko role byy odwrcone. Rosjanie, obleni w Sewastopolu przez wystpujcych w obronie Turcji Anglikw i Francuzw, teraz sami oblegali w Plewnie Turkw. Co prawda obrona Sewastopola trwaa dwukrotnie duej, ale i jedna, i druga batalia byy przykadami przyszej wojny pozycyjnej. Na ogromnej ufortyfikowanej przestrzeni w rejonie Plewny, w transzejach, redutach, w tysicach ziemianek zapanowaa wielka rado. onierze cieszyli si, e bd mogli odej z tej przekltej ziemi, gdzie pozostay koci tylu ich polegych kolegw. Kierujcy nominalnie blokad Plewny ks. Karol podkrela w uroczystym rozkazie mstwo wojsk rosyjskich i przykad, jaki daway jego modej armii, wyraa nadziej, e onierze carscy zachowaj o Rumunach, ich towarzyszach wojennych, tylko dobre wspomnienia, tak jak i oni zapamitaj Rosjan na zawsze 85. Rwnie w spoeczestwie rosyjskim zapanowa powszechny entuzjazm; podobnie wrd narodw bakaskich. Bugarski dziaacz niepodlegociowy Dragan Cankow pisa do crki: twj strach (z powodu chwilowego zdobycia przez Turkw miejscowoci Elena w rodzinnych stronach Cankoww) wkrtce zniknie i zamieni si w wielk rado na wie o opanowaniu Plewny przez Rosjan" "86. W wielu
85 86

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 1 i5. Oswobodienije... Dokumiemy. i II, *

144

miastach na Bakanach odbyy si manifestacje rozradowanej ludnoci 87. Wielkie pobojowisko z wolna pustoszao. Niemirowicz-Danczenko pisa: Miasto martwych, miasto umierajcych!... Apoteoza wojny Osmana w okopach i na ufortyfikowanych wzgrzach otaczajcych Plewn. Jak najdalej ucieka std, jak najszybciej na powietrze, na rozlege, pokryte wieym niegiem pola... Dalej od tego grobu!" 88 .
8

' Tame, s. 346349. " N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God znojny, t. II, s. 57.

U BRAM STAMBUU

Nie mina jeszcze euforia po zdobyciu Plewny, gdy 12 grudnia w rosyjskiej kwaterze gwnej odbya si narada wojenna. Wzili w niej udzia: car, w.ks. Mikoaj, ks. Karol, Milutin, Niepokojczycki, Todtleben i cignity z Zakaukazia Obruczew. Radzcy rozwaali dylemat: atakowa na froncie wschodnim (silnie umocniony czworobok twierdz) czy przedziera si w trudnych warunkach zimowych na poudnie przez przecze staropaniskie. Istniaa jeszcze trzecia moliwo odoenie ofensywy do wiosny, ale taka decyzja demaskowaaby sabo Rosji i mogaby skoni mocarstwa zachodnie do interwencji. Zgodnie z rad Milutina postanowiono przedziera si przez gry. Pomylne wykonanie przedsiwzicia i przerzucenie znacznych si na poudnie oznaczaoby szybkie zakoczenie wojny. Pod koniec grudnia armia dunajska liczya 550 tys. onierzy i bya wyposaona w 1342 dziaa. Naley jeszcze doliczy 50 tys. Rumunw. Siom tym Turcy mogli przeciwstawia tylko 180 tys. onierzy w armii poudniowej Sulejmana-paszy i w czworoboku twierdz 1. Zdajc sobie spraw z trudnego pooenia Porta liczya ju tylko na pomoc Zachodu; szybka operacja Rosjan na przeczach zaskoczya jednak wszystkich (pruscy obserwatorzy zostali
' Grzegorzewski, Rok przewrotw, s. 44.

na okres zimy odwoani do domu) i postawia Stambu w beznadziejnej sytuacji. Operacje wojsk carskich dodatkowo uatwio ponowne przystpienie Serbii 13 grudnia do wojny z Turcj. Ks. Milan w mowie do wychodzcych w pole oddziaw owiadczy, e rozpoczyna wojn uzbrojony lepiej ni przed rokiem i w sojuszu z potnym sprzymierzecem 2. Wojska serbskie miay przestarza organizacj (pospolite ruszenie), ale ogarnite byy duchem odwetu za porak przed rokiem. Nie czekajc na ofensyw Rosjan korpusy timocki i szumadijski gen. Jovana Belimarkovicia uderzyy na Sofi, korpus morawski szachowa pozostawion na tyach twierdz Nisz, a korpusy jaworski i driski podjy natarcie w kierunku granicy czarnogrskiej. Na gwnym odcinku uderzenia Serbowie zdobyli 24 grudnia miejscowo Bela Palanka, a cztery dni pniej Pirot. Pojawienie si wojsk serbskich na zachodnich kracach Kotliny Sofijskiej znacznie uatwio zadanie wojskom gen. Hurki, forsujcym przecze w tym rejonie. Pomylne akcje przeciw Turkom prowadzia te armia czarnogrska. Zgrupowanie gen. Hurki najwczeniej rozpoczo operacj przekraczania gr. Malarz Wereszczagin, ktry stara si o zezwolenie na towarzyszenie innej kolumnie, zosta wtedy wanie przyjty przez w.ks. Mikoaja. Wspomina: Kiedy wszedem do namiotu, Jego Wysoko by mocno zdenerwowany, poniewa z minuty na minut oczekiwa wiadomoci od Hurki... Ach, eby tylko mu si udao, eby udao si pomylnie przedosta powtarza gwnodowodzcy, bardzo zaniepokojony... Powiedziaem, e moim zdaniem nie naley nawet wtpi w sukces... A wic do zobaczenia! Tam! owiadczy na poegnanie gwnodowodzcy wycignwszy rk w kierunku Bakanw" 3. Hurko mia 70 tys. onierzy, a dowodzcy wojskami
2 5

Przegld Tygodniowy", nr 50 z 4 (16) XII 1877. W e r e s z c z a g i n , op. ciu, s. 170.

tureckimi w Kotlinie Sofijskiej Szakir-pasza 40 tys. Siy tureckie zamkny przecze: Arabakonack, Zatick i Litakowsk. Hurko poleci szachowa te wojska oddziaom osonowym gen. Mikoaja Kriidenera, natomiast swym siom gwnym nakaza przedosta si Przecz Czureck i okry przeciwnika. Ponadto na prawym skrzydle miaa posuwa si kolumna gen. Mikoaja Wieljaminowa przez Przecz Murgask, a na lewym kolumna gen. Wiktora Dandeville'a u stp gry Baba. 25 grudnia wszystkie trzy kolumny rozpoczy przepraw. Hurko da od onierzy, eby cho zbami" przecignli dziaa i uparcie brnli naprzd, zatrzymujc si na noc tam, gdzie akurat stali, a jeszcze przed witem podejmowali dalszy marsz 4 . Stosunkowo najatwiej odby si przemarsz si gwnych. Opr stawiaa tylko przyroda. onierze cignli po oblodzonych drkach sanie z rozebranymi na czci dziaami. 27 grudnia strae przednie zeszy do Kotliny Sofijskiej. Kolumna Wieljaminowa nie zdoaa sforsowa stromej, zawalonej niegami Przeczy Murgaskiej; wobec tego genera przeprowadzi swe wojska Przecz Czureck w lad za siami gwnymi. Przemarsz kolumny Dandeville'a pocztkowo odbywa si pomylnie. Jeden z uczestnikw wyprawy wspomina: Wok nas tylko gry, pokryte cudnymi, odwiecznymi bukami. Ten pikny, nieomal dziewiczy las spoglda na nas jakby z niedowierzaniem. Od czasu do czasu stkn ciko, ale w tym stkniciu nie dwiczaa groba, a jakby baganie, by go oszczdzi i nie wnosi do jego wntrza odwiecznego wroga topora" 5. Z nastaniem zmroku pogoda gwatownie si pogorszya. Znajdujca si na przeczy kolumna zostaa zaskoczona silnym wiatrem, ktry przeksztaci si w zamie, a nastpnie w burz nien, strcajc wszystko na swej drodze w przepa. Mrz dochodzi do 15, a wok zafalowao morze niene. O pi krokw nic nie byo wida. Podmuchy wiatru groziy zasypaniem wszystkich niegiem" 6.
4 5 6

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 136. Wg Z a w i 1 s k i e g o, op. cit., s. 298. Sbornik matieriaow, t. 20, s. 258.

Wojna rosyjsko-tu recka 18771878. Oglny przebieg dziaa Repr. z: J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowoci powszechnej do koca wieku XIX, Warszawa 1972

Dandeville wycofa kolumn do zacisznego lasu na pnocnym zboczu, ale zamie odcia przednie oddziay w partiach szczytowych i kolejni gocy z rozkazami nie zdoali do nich dotrze. Rankiem znaleziono ju tylko zwoki 900 zamarznitych onierzy. Kolumna Dandeville'a dopiero 2 stycznia 1878 r. przesza Przecz Zatick, gdy w Kotlinie Sofijskiej koczyy si ju walki. Szakir-pasza zdoa unikn okrenia, ale jego wojska zostay rozbite przez siy Hurki. 4 stycznia Rosjanie zdobyli Sofi, a w niej olbrzymie magazyny tureckie. Na zachd od zgrupowania Hurki w bardzo trudnych warunkach forsowaa Przecz Trojask siedmiotysiczna kolumna gen. Pawa Karcowa, ktrej towarzyszya czeta ochotnikw bugarskich pod wodz Ceko Petkowa. onierze brnli po pas w niegu, przy 17-stopniowym mrozie oblewali si potem; nie byo prawie czym oddycha. Powietrze skute chodem... byo tak rzadkie, e u niektrych pokazywaa si krew z nosa, uszu i garda" 1. W cigu 48 godzin przebyto zaledwie 12 km. Poudniowego wylotu przeczy broni jedynie niewielki oddziaek turecki, ktry, zagroony obejciem przez grup ppk. Sosnowskiego, wycofa si. 8 stycznia kolumna Karcowa znalaza si w rejonie Karowa, na poudnie od gr. Jednoczenie z Karcowem rozpoczo dziaania zgrupowanie gen. Radeckiego. Jego celem byo zniszczenie blokujcych Przecz Szypczesk wojsk Wejsela-paszy. Po raz ostatni Szypka znalaza si na pierwszych stronach gazet. Ze wzgldu na trudne warunki Radecki chcia czeka do czasu wkroczenia Hurki do doliny Tundy, ale gwnodowodzcy przynagla do popiechu wskazujc na ewidentn przewag wasn Radecki mia 54 tys. onierzy, jego przeciwnik 26 tys. Wobec tego Radecki podzieli zgrupowanie na trzy kolumny. Sam z najsabsz zamierza atakowa od pnocy; kolumna Skobielewa miaa obej przeciwnika Przecz
7 P . K a r c o w, Trojanow pieriew, Russkij Wiestnik", 1833, nr 1, s. 82 (wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 169).

Chimitlijsk, kolumna wiatopeka-Mirskiego Przecz Triawnesk. Wejsel-pasza na zim wycofa wojska do umocnionego obozu pod Szejnowem, w grach pozostay tylko silne ubezpieczenia. Dowdca turecki mg myle o sukcesie jedynie na wypadek oddzielnych star z poszczeglnymi kolumnami. Prawa kolumna Skobielewa miaa do przejcia 17 km, ale zt. wzgldu na trudniejsze warunki terenowe i konieczno maszerowania nocami (Turcy mieli posterunek obserwacyjny na szczycie Mauszy) otrzymaa na wykonanie zadania 92 godziny. Lewa kolumna otrzymaa 60 godzin na pokonanie 48 km. Gwna trudno polegaa na tym, aby odizolowane kolumny przypuciy jednoczesny szturm na obz szejnowski. Swiatopek-Mirski ruszy 5 stycznia. Jego oddziay stosunkowo atwo pokonay przecz, zajy Enin oraz Mygli i 8 stycznia w ustalonym terminie znalazy si pod Szejnowem. Swiatopek-Mirski rozpocz atak samotnie, osoniwszy kierunek poudniowo-wschodni grup gen. Szczytnikowa. Prowadzone tradycyjnie, w zwartym ugrupowaniu, natarcie przynioso atakujcym cikie straty, niemniej jednak przerzedzone kolumny zdoay opanowa pierwsz lini tureckich okopw. Cay dzie cigny si obustronne ataki i kontrataki, a na zachodzie trwaa niepokojca cisza. Kolumna Skobielewa spnia si na pole bitwy ze wzgldu na wyjtkowo trudne warunki przejcia. Nie mona byo inaczej porusza si ni pojedynczo. Ludzie... zapadali w gboki do pasa nieg. Miejscami byo tak lisko, e trzeba byo wdrapywa si po ostrych kamienistych wzniesieniach pomagajc sobie rkoma, czsto robic krok do przodu po to, by stoczy si dwa kroki do tyu" wspomina Skobielew 8 . Towarzyszcy kolumnie Wereszczagin, ktrego rzadko opuszcza humor, pisa: Zejcie byo jeszcze trudniejsze od podejcia miejscami ko zakopywa si w nieg. Byem
8

Wg R o s t u n o w a, op. cii., s. 172.

wdziczny mojemu wierzchowcowi za pomylne wysiki, dziki ktrym wydobywa si z zasp ani razu nie rzuciwszy mnie nosem w nieg" 9. W skad kolumny Skobielewa wchodzili bugarscy druynnicy, do ktrych genera wyda pomienn odezw: W walkach w lipcu i sierpniu zasuylicie na przyja i zaufanie waszych towarzyszy broni onierzy rosyjskich. Niech tak bdzie i obecnie. Walczycie o wyzwolenie swojej ojczyzny..., o ycie waszych matek, sistr, on o wszystko, co jest na ziemi cenne, wite" l0 . 8 stycznia jedynie przednie oddziay kolumny (4500 onierzy) zeszy z gr. Skobielew sysza odgosy bitwy na wschodzie, ale ze wzgldu na sabo i zmczenie swych si postanowi odoy atak do jutra. 9 stycznia na pocitym pytkimi wwozami i kpami drzew przedpolu obozu szejnowskiego rozgorza bj. W pierwszym rzucie Skobielew wysa dwa bataliony strzelcw, batalion uglickiego puku piechoty i dwie druyny bugarskie. Pocztkowo mga sprzyjaa nacierajcym, rozwiaa si jednak, gdy jeszcze byli daleko od okopw tureckich. Obrocy zasypali atakujcych gradem kul, ale zastosowana przez Skobielewa taktyka wspdziaania ruchu i ognia na polu walki zdaa egzamin. Tyraliera strzelecka wdara si do okopw i tu z powodu cikich strat utkna. Skobielew rzuci na pomoc reszt puku uglickiego i pozostae druyny bugarskie. W tym czasie dwa puki kozackie obchodziy od poudnia obz szejnowski i wkrtce nawizay kontakt z Swiatopekiem-Mirskim zamykajc Wejsela-pasz w potrzasku. Tego samego dnia od strony Szypki rozpocz natarcie Radecki. Posuwajcy si w szpicy puk podolski w gstej mgle nieoczekiwanie natkn si na gboki rw przed tureckimi pozycjami. Ostrzeeni Turcy otworzyli gwatowny ogie; wkrtce zdziesitkowane szeregi onierzy pukw podolskiego i ytomierskiego wycofay si po liskich zboczach w gry. Natarcie wznowi rwnie Swiatopek-Mirski, ale losy
10

' W e r e s z c z a g i n, op. cit., s. 182. F o r t u n a t o w, op. cit., s. 145.

bitwy rozstrzygny si na odcinku Skobielewa w momencie, gdy dopiero co sprowadzony z przeczy kazaski puk piechoty wdar si w gb pozycji tureckich i zaj wie Szejnowo. Wtedy Wejsel-pasza kaza wywiesi bia flag i poszed do niewoli z 22 tys. onierzy. Uszczerbek dla i tak sabncej armii osmaskiej by wic znaczny, cho straty bojowe nie przekraczay tysica onierzy, podczas gdy straty Rosjan byy szeciokrotnie wiksze. W taki sposb na caym zachodnim odcinku Starej Paniny Rosjanie ku zdumieniu przeciwnika przekroczyli gry. Przej, ktrymi posuwali si, nie wykorzystywaa zim nawet miejscowa ludno. Zadowolony Hurko zwrci si z odezw do onierzy: Zakoczyo si przejcie przez Bakany. Nie wiadomo, co bardziej doceni wasz odwag i mstwo w walce z nieprzyjacielem czy cierpienia w pokonywaniu gr, w walce z mrozem i gbokim niegiem. Przemin lata i nasi potomkowie, odwiedziwszy te dzikie gry, z dum powiedz: Tdy przeszli rosyjscy onierze, ktrzy wskrzesili saw bohaterw Suworowa i Rumiancewa" Wielk rol w uatwieniu przejcia przez gry odegraa bugarska ludno cywilna. Bugarzy suyli jako przewodnicy, naprawiali drogi, zaopatrywali utrudzonych onierzy w prowiant. Na tyach wroga czety prowadziy wojn szarpan. Pukownik wywiadu rosyjskiego sztabu generalnego Piotr Parensow stwierdza: Chyba adna wojna z innym nieprzyjacielem nie bdzie prowadzona przez nas w tak sprzyjajcych warunkach jak wojna z Turcj o wolno Sowian. Bugarzy rwali si, aby nam pomaga jak tylko mogli i to cakiem bezinteresownie" 2. Przekroczenie gr ostatecznie rozstrzygno losy wojny. Wkrtce Rosjanie mieli na poudnie od Starej Paniny 200 tys. onierzy. Rozpoczyna si strategiczny pocig za rozbitym przeciwnikiem. Ju 9 stycznia turecki minister wojny Rauf-pasza w imieniu sutana zaproponowa dowdztwu rosyjskiemu
" Tame, s. 139. 12 P a r e n s o w, op. cii., cz. I, $. 221222.

tymczasowe wstrzymanie dziaa wojennych. Propozycja zostaa odrzucona. Wydarzenia rozwiny si w byskawicznym tempie. 10 stycznia wyzwolone zostay Panagiuriszte i Kopriwsztica gwne orodki powstania kwietniowego; 11 stycznia zdobyto Samokow, 13 stycznia Pazardik, 1517 stycznia rozbito w rejonie Filipopola (Powdiw) resztki armii Sulejmana-paszy. 20 stycznia konnica rosyjska bya ju na ulicach Adrianopola. Dramatyczny epizod ze stycznia 1878 r. przypomina Jan Grzegorzewski. Ludno turecka, obawiajca si zemsty Bugarw za swe okruciestwa, opuszczaa wtedy w popochu swoje domostwa. Gocicami wszystkimi w cztery rzdy cigny arby i wozy przeadowane resztkami mienia, kobietami i dziemi. wier miliona ludzi w zbitych kolumnach natkno si na flanki armii rosyjskiej i ochotnikw bugarskich pod Adrianopolem. W popochu, rzezi i bezadnej ucieczce zaskoczya botne trzsawiska noc mrona, a nazajutrz widniay... zastyge w grudzie twardej 10 tys. kobiet tureckich z niemowltami i dziemi" 13. Pod koniec stycznia wojska rosyjskie znalazy si w pobliu Stambuu. Zdobycie stolicy osmaskiego imperium wydawao si nie przedstawia pod wzgldem militarnym specjalnego problemu. Stao si jednak inaczej. 31 stycznia zawarto zawieszenie broni. Armia rosyjska stana pod bramami stolicy tureckiego imperium, ale nie zdecydowaa si ich przekroczy. Ot przez cay czas trwania wojny toczya si wytona akcja dyplomatyczna zmierzajca do jej zakoczenia. Lord Beaconsfield (Beniamin Disraeli), stojcy na czele konserwatywnego gabinetu angielskiego, z niepokojem obserwowa postpy armii rosyjskiej, a w momencie - nieuniknionej ju klski tureckiej zagrozi podjciem rodkw ostronoci" na wypadek wkroczenia Rosjan do Stambuu. Flota angielska wpyna na morze Marmara. Disraeli nie chcia dopuci do umocnienia wpyww rosyjskich na Bakanach, a zwaszcza opa13

Grzegorzewski,

Rok przewrotw, s. 45.

nowania cienin, poniewa wyjcie floty rosyjskiej na Morze rdziemne stanowioby zagroenie dla szlakw komunikacyjnych czcych Wielk Brytani poprzez Kana Sueski z Indiami. Oywia si rwnie dyplomacja Austro-Wgier, ktra ostrzega Petersburg przed utworzeniem wielkiego pastwa sowiaskiego uzalenionego od Rosji. Obawy przed interwencj Anglii i Austro-Wgier skoniy wadze carskie do zatrzymania zwyciskiego pochodu wojsk przed Stambuem 4 i wyraenia zgody na rozejm. Warunki rozejmowe byy zreszt korzystne dla Rosjan. Turcy musieli z gry wyrazi zgod na ustpstwa terytorialne, uznanie niezawisoci niektrych narodw bakaskich i ewentualnie autonomi innych, w kocu na ustpienie z pozostaych na tyach Rosjan twierdz naddunajskich i Erzerum (w Azji Mniejszej). Tak zakoczya si zwyciska pomimo cikich strat wojna Rosji przeciwko Turcji ostatnia zwyciska wojna w dziejach imperium carskiego. Moe w adnej z dotychczas prowadzonych wojen nie wykryto tylu przypadkw niedostwa i naduy, a z drugiej strony mstwo i powicenie onierzy przejawiy si w najwyszym stopniu" Rezultaty wojny przedstawiay wysok warto dla Rosjan ale jeszcze wiksz dla odzyskujcych niezawiso narodw bakaskich.

3 marca 1878 r. w San Stefano (Yeilky), nie opodal Stambuu, stan traktat pokojowy midzy Rosj a Turcj. Nie likwidowa on wprawdzie panowania osmaskiego w Europie ani te nie dawa Rosji wymarzonej przez ni kontroli nad cieninami, niemniej warunki naoone na Turcj byy bardzo cikie. Porta uznawaa cakowit niepodlego swych lennikw Rumunii, Serbii i Czarnogry. W dodatku powikszenie terytorium uzyskiway Ser14 Jedynie srebrna rota preobraeskiego puku twurilii odbya nu /link zwycistwa defilad w miecie. B a z y 1 o w, Dzieje Rosji, s. 339.

bia (o miasta Nisz i Pirot wraz z okolicami) oraz Czarnogra. Rumunia otrzymaa pnocn cz Dobrudy zamieszkan gwnie przez ludno muzumask, ale za to musiaa odda Rosji poudniow Besarabi, otrzyman w efekcie wojny krymskiej. Rosja uzyskiwaa take nabytki' terytorialne na Zakaukaziu Kars i Ardahan. Najistotniejsze jednak znaczenie miay fragmenty traktatu dotyczce utworzenia Wielkiego Ksistwa Bugarskiego z administracj chrzecijask i milicj narodow. Granica projektowanej Wielkiej Bugarii miaa obj oprcz obecnego terytorium bugarskiego ca Macedoni, skrawek dzisiejszej Albanii (okrg Korcza), sign a w gb obecnej Macedonii greckiej poza jezioro Kastoria (Kostur), obj Florin i Woden (Edess), doj do Zatoki Tessalonickiej u ujcia rzeki Strumy, biec nastpnie wybrzeem a do zatoki Porto-Lagos i dalej ku pnocnemu wschodowi do miejscowoci Czirmen nad Maric, a stamtd na wschd do Midii (Midye) nad Morzem Czarnym" 16. Wprawdzie temu nowemu pastwu nie przyznano statusu niepodlegoci, lecz pozostawiono w stanie zalenoci lennej od Porty, niemniej jego powierzchnia (172 500 km 2 ) wskazywaa, e Ksistwo Bugarskie nie bdzie tolerowao duszego ograniczenia swej suwerennoci. Do czasu ostatecznego zorganizowania milicji miejscowej, tj. przez okoo dwa lata, w kraju miay stacjonowa wojska rosyjskie. Turcy wyraali zgod na wszystkie, tak dla nich cikie warunki traktatu. Nie bez racji liczyli na interwencj mocarstw europejskich. Tymczasem cigali wojska z pozostawionych na tyach wroga twierdz i umacniali obron stolicy. Wkrtce mieli w jej murach 100 tys. onierzy, podczas gdy armi rosyjsk na Bakanach nka tyfus i inne choroby. Moliwo zdobycia miasta z marszu znikna bezpowrotnie, tym bardziej e konieczna do ewentualnych walk o cieniny flota rosyjska przedstawiaa opakany stan nawet w porwnaniu z tureck, nie mwic ju o angielskiej. Tymczasem zaktywizoway sw polityk Austro-Wgry.
" T. W a s i l e w s k i , Historia Bugarii, Wrocaw 1970, s. 197.

Zaraz po San Stefano minister spraw zagranicznych tego pastwa Juliusz (Gyula) Andrassy wystpi z daniem zwoania konferencji mocarstw w celu rewizji traktatu. Mona byo tego oczekiwa, gdy Wiede uwaa proklamowanie Ksistwa Bugarskiego za zamanie przez Rosj przyrzecze o rezygnacji z utworzenia silnego pastwa sowiaskiego na Bakanach. Wprawdzie Bugaria miaa by oficjalnie wasalem tureckim, ale wszyscy w Europie uwaali j za forpoczt rosyjskich wpyww na Bakanach i to wanie, a nie protesty Grekw, Turkw i innych narodowoci zamieszkujcych w granicach Wielkiej Bugarii, przesdzio o losie tego pastwa. Anglia natychmiast popara wniosek Austro-Wgier. Jako tradycyjny przeciwnik Rosji nie moga dopuci do cakowitego przekrelenia rezultatw pokoju paryskiego z 1856 r. Rosjanie na Bakanach zagraali angielskim interesom w Turcji. W tej sytuacji podejrzany przyjaciel Rosji, kanclerz Bismarck, owiadczy, e gotw jest przyj rol uczciwego porednika w sporze midzy mocarstwami i zaprosi przedstawicieli zainteresowanych stron do Berlina. Widzia w tym niewtpliwie okazj podniesienia swego prestiu. Pocztkowo Bismarck proponowa rewizj tylko niektrych postanowie sanstefaskiego pokoju, ale wycofa si z tej propozycji pod naciskiem lorda Roberta Salisbury'ego, ministra angielskiego, domagajcego si rewizji caego traktaru. W tych warunkach Rosja bya zmuszona pj na ugod. Kraj nie by przygotowany do nowej i samotnej walki z koalicj przeciwnikw. Widmo klski sewastopolskiej pojawio si w petersburskich salonach. Pose w Londynie Piotr Szuwaow rozpocz rokowania z ministrem Salisburym. 18 maja w Londynie zostaa podpisana tajna ugoda angielsko-rosyjska, ktra lega u podstaw traktatu berliskiego. Kongres mocarstw europejskich obradowa w Berlinie w dniach od 13 czerwca do 13 lipca 1878 r. Byy na nim reprezentowane Rosja, Niemcy, Austro-Wgry, Anglia, Francja, a take Turcja. Przedstawiciele strony najbardziej zainteresowanej, tj. narodw bakaskich, mogli tylko przedstawi swoje uwagi. Rosja bya w trakcie obrad pa-

stwem izolowanym. Salisbury przypuci atak we wszystkich nie uzgodnionych podczas rozmw angielsko-rosyjskich kwestiach. Owiadczy on, e celem ukadu w San Stefano byo doprowadzenie Turcji do penej zalenoci od mocarstwa, ktre jej ten ukad narzucio" 17. Zadaniem dyplomacji angielskiej jest utrzymanie niezalenoci Turcji, tradycyjnej straniczki strategicznych, politycznych i ekonomicznych interesw brytyjskich. Na to Szuwaow mg celnie odpowiedzie, e Rosja zjawia si na kongresie dla uzgodnienia zasad preliminaryjnego traktatu sanstefaskiego z powszechnymi interesami Europy, a nie dla likwidacji rezultatw wojny, w ktrej poniosa tyle ofiar" 18. W konkretnych sprawach musia jednak wyrazi zgod na postulaty angielskiego ministra. Zdaniem tego ostatniego w skad autonomicznego ksistwa bugarskiego mogy wej wycznie ziemie pooone na pnoc od Starej Paniny. Na poudnie od gr miaa powsta autonomiczna prowincja pastwa sutaskiego pod nazw Rumelii Wschodniej, rzdzona przez chrzecijaskiego gubernatora. Postanbwienie to Salisbury motywowa protestami ludnoci greckiej skazanej na ucisk Sowian i faktem, e powstanie nowej siy nad Morzem Egejskim zostaoby przyjte z ubolewaniem przez pastwa rdziemnomorskie. Szuwaow wyrazi zgod na te dania, chcia tylko zmiany nazwy Rumelia Wschodnia" na Poudniowa Bugaria". Kongres odrzuci jego propozycj. Anglikom w zwalczaniu pozycji Rosjan dzielnie sekundowa przedstawiciel Wiednia minister Andrassy. By on autorem decyzji o skrceniu czasu okupacji Bugarii i Rumelii Wschodniej z dwch lat do dziewiciu miesicy. W trakcie obrad kcono si zaciekle o problem przynalenoci sandaku sofijskiego oraz o prawa wojsk tureckich w Rumelii Wschodniej. Oba problemy rozstrzygnito na zasadzie kompromisu. Sandak sofijski zosta wczony do Ksistwa Bugarii, a za to z terytorium Rumelii Wschodniej wydzielono dorzecze rzeki Strumy, pozostawione cakowicie poza obrbem obu czci Bugarii. W drugiej
17 18

Oswobodienije... Dokumienty, t. II, s. 158. Tame. r

sprawie przedstawiciele Rosji na kongresie otrzymali depesz z Petersburga, e naley bezzwocznie ustali miejsce pobytu i liczebno tureckich garnizonw na Bakanach i wybrzeu, a take ustali, kiedy gubernator poudniowej Bugarii ma prawo wezwa wojska tureckie" 19. Ostatecznie wojska tureckie nie otrzymay prawa stacjonowania na terytorium Rumelii Wschodniej, ale obsadziy przecze bakaskie, kontrolujc w ten sposb czno midzy obiema czciami Bugarii. Na powyszych zasadach zosta uzgodniony tekst traktatu berliskiego. Jeeli chodzi o postanowienia nie dotyczce Bugarii, kongres potwierdzi niepodlego Rumunii, Serbii i Czarnogry, ale uszczupli nabytki terytorialne obu ostatnich pastw. Rosja uzyskaa poudniow Besarabi, a take Kars i Ardahan w Azji Mniejszej. Austro-Wgry otrzymay prawo okupacji Boni i Hercegowiny, co odcinao Serbi od Czarnogry i stanowio cios dla jugosowiaskich idei zjednoczeniowych. Ponadto kongres zatwierdzi tureck kontrybucj wojenn na rzecz Rosji. Z t ostatni spraw wie si ciekawy epizod z obrad kongresu. Ot Salisbury w pewnym momencie zaproponowa, aby Rosja zrezygnowaa z kontrybucji w zamian za przyznanie penej niepodlegoci pnocnej Bugarii, ktra moga ewentualnie wypaci Rosjanom dane od Turkw nalenoci. Dyplomaci carscy odrzucili projekt, tumaczc to chci odsunicia podejrze o przeoenie na ludno Bugarii wydatkw, ktre zwyciska wojna pozwala naoy na Turkw" 20. Decyzje kongresu ostatecznie oceniono w Petersburgu jako optymalne dla Rosji. Jeszcze w trakcie obrad wiceminister spraw zagranicznych Mikoaj Giers pisa do Szuwaowa: resume daje wystarczajco wierny obraz korzyci, ktrymi bdziemy cieszy si po kongresie. Jego Cesarska Wysoko (Aleksander II przyp. B.B.) uwaa takie wyniki za niewielkie w porwnaniu z planami wyzwolenia chrzecijan Wschodu i wielkoci poniesionych w wojnie
Tame, s. 153154. Tame, s. 150.

20

z Port ofiar. Jest on jednak skonny zadowoli si tym w celu oddalenia groby nowej wojny" 21. W czasie, gdy w stolicach wielkich mocarstw spierano si o owoce wojny, na zajtym przez wojska rosyjskie obszarze budzi si do ycia po 500-letniej niewoli nard bugarski. Pami o onierzach, ktrzy przynieli Bugarii wolno, jest w tym kraju ywa po dzi dzie.
2!

Tame

POLACY NA SZYPCE I POD PLEWN

Poamane, gsto oplatajce wzgrza faszyny i porwane liczne kosze obronne, a i gdzieniegdzie jeszcze daleko po stokach gr bielejce koci wiadcz dotd o rozpaczliwej ongi walce. Wszystkie ciany piramidy pomnikowej usiane s nazwiskami polegych oficerw, wrd ktrych znajduje si wielu Polakw, a w ich liczbie i nazwisko mjr. Zachorowskiego. Prawie poowa wczesnej armii rosyjskiej w.ks. Mikoaja skadaa si z Polakw, tak w onierzach, jak w oficerach, e pomin nawet naczelnictwo sztabu (jeneraw Niepokojczyckiego i Lewickiego) pochodzenia rwnie polskiego. Polacy w wczesnej wojnie zoyli wicej swych koci na ziemi bugarskiej ni przed laty pod Warn". Tak pisa Jan Grzegorzewski, w niewiele lat po wojnie zwiedzajcy szypczeskie pobojowisko '. Chocia w ocenie procentu Polakw walczcych w Bugarii znany slawista da si ponie fantazji, to jednak liczba ich bya znaczna. Trzon armii dunajskiej stanowili onierze powoani z okrgw wojskowych warszawskiego, wileskiego, kijowskiego i odeskiego, a wic obszarw, gdzie ludno polska dominowaa bd bya szeroko reprezentowana. Mieczysaw Tanty szacuje liczb onierzy polskich armii dunajskiej na okoo 10% jej stanu, co w liczbach bezwzgldnych dawaoby 50 tys. ludzi. Szacunek ten zgodny
1

Grzegorzewski,

Rok przewrotw, s. 44.

jest z liczbami podawanymi przez Bugarw. Natomiast Janusz Wojtasik redukuje liczb Polakw do 20 tys. w armii dunajskiej i kilkunastu tysicy w kaukaskiej 2. Wedug ocen sztabowcw austriackich Polacy stanowili spor grup oficerw armii carskiej okoo 9% ogu, co dawaoby im drugie miejsce wrd obcych narodowociowo po oficerach pochodzenia niemieckiego (23%) 3. Najwysze spord wszystkich Polakw stanowisko uzyska wspominany kilkakrotnie gen. jazdy Artur Niepokojczycki. Jego rodzina wywodzia si z kresw dawnej Rzeczypospolitej, ale on sam karier zawdzicza ju monarchii Romanoww, ktrej, poczwszy od petersburskiego korpusu paziw, suy wiernie i bra udzia w walkach z gralami kaukaskimi, w kampanii wgierskiej 1849 r., wreszcie w wojnie krymskiej. Od jej zakoczenia nie peni funkcji liniowych; przez pewien czas by prezesem wojskowej komisji kodyfikacyjnej. W wojnie 18771878 r. Niepokojczycki sprawowa funkcj szefa sztabu armii dunajskiej, a wic by drug pod wzgldem znaczenia osob po gwnodowodzcym. Jego dziaalno spotkaa si z powszechn krytyk. Nieudolny i ospay, oskarany by ponadto o czerpanie korzyci osobistych z dostaw przeznaczonych dla onierzy. Niewtpliwie spoczywa na nim cz odpowiedzialnoci za przejciowe niepowodzenia wojsk carskich. Niechci darzony by przez oficerw zastpca szefa sztabu, gen.-mjr Kazimierz Lewicki. Typowy biurokrata wojskowy, czowiek uczciwy i pracowity, ale pozbawiony jakichkolwiek talentw operacyjnych. Powierzenie mu tak odpowiedzialnego stanowiska byo wielk pomyk i waciwie krzywd dla czowieka, mogcego w subach tyowych zdziaa wiele dobrego dla armii.
' M. T a n t y, Wojna rosyjsko-turecka 1877/1978 (geneza przebieg rezultaty), w: Wojna wyzwolecza 18771878, s. 20; Bugarska gazeta Oteczestwen Front" 2 II 1978 zamiecia artyku Trzeba wymieni ich wszystkich, powicony udziaowi Polakw w wojnie. Jego autorem jest Conko Genw (korzystam z tumaczenia znajdujcego si w zbiorach Wojskowego Instytutu Historycznego); J. W o j t a s i k , Idea walki zbrojnej o niepodlego Polski 18641907 (praca przygotowywana do druku). Armia rosyjska. Studyum militarne..., s. 25.

Dwaj wymienieni sztabowcy otwieraj list Polakw walczcych o wolno Bugarii i drugorzdny wydaje si zarzut, i wikszo z nich znalaza si na Bakanach nie z wasnej woli, a pod przymusem, w szeregach carskiej armii. Wymiemy jeszcze niektrych z caej plejady, ograniczajc si do walczcych na Szypce i pod Plewn. W tym miejscu wypada poczyni istotne zastrzeenie. Poszukujc Polakw w korpusie oficerskim poruszamy si po do liskim gruncie. Nie wiemy w jakim stopniu ludzie nieraz cae dorose ycie spdzajcy w mundurze zaborcy zachowali jeszcze poczucie polskoci lub choby wiadomo polskiego pochodzenia. Niekiedy z samego pochodzenia nie wynika nic ludzie, jeli chc, szybko ulegaj asymilacji w obcym otoczeniu. Za wymowny przykad nieche posuy Dymitr Nagowski, jeden z bardziej utalentowanych wyszych oficerw, awansowany w okresie wojny do stopnia generaa. By szefem sztabu zgrupowania Hurki w okresie walk na szosie sofijskiej. Oto co pisze o jego pochodzeniu oficer wywiadu pk Piotr Parensow, ktry w swych obszernych pamitnikach zamieci charakterystyki dowdcw armii dunajskiej: Ojca Dymitra Stanisawowicza nie znaem, ale syszaem, e to bardzo powany czowiek. Mimo polskiego pochodzenia by daleki od utopii i namitnoci swojej nacji; Micha Murawiow trzyma go nawet przy sobie w Wilnie. Matka Dymitra bya Rosjank" 4 . Nagowski zdoby wyksztacenie w gimnazjum wileskim, a potem bra udzia w tumieniu powstania styczniowego! Czy takiego czowieka moemy uwaa za Polaka? Jeli zachowa wiadomo polskiego pochodzenia, to moemy go nazwa renegatem. Natomiast nie by Polakiem inny utalentowany genera, dowdca zgrupowania gabrowskiego, polegy na Szypce gen. Walerian Deroyski, cho przypisuje go nam yczliwy publicysta bugarski 5. Deroyski wywodzi si z ziemiastwa guberni woroneskiej. W bitwie pod Plewn uczestniczyli generaowie Wodzimierz Dobrowolski i Konstanty Biskupski. Rejestr
4 5

P a r e n s o w , op.cit., s. 382. Genw, op.cit.

generaw polskiego pochodzenia walczcych w tytuowych bitwach zamyka gen. Adam Kwieciski, dowdca 4 brygady strzelcw, uczestniczcej ju w lipcowym rajdzie zgrupowania czoowego na poudnie. Brygada Kwieciskiego odegraa du rol w obronie Szypki, udzielajc pomocy gonicej resztkami si zaodze. Sporo byo w armii carskiej pukownikw Polakw. Dwaj z nich, Borejsza i Elanowski, awansowali potem do stopni generalskich. Elanowski odznaczy si w czasie walk o Lowecz. Podczas forsowania rzeki ranny ko zrzuci go do wody, ale pukownik pod gradem kul zdoa dopyn do brzegu. Dowodzony przez niego puk kauski wykrwawi si na Zielonych Wzgrzach w czasie trzeciej Plewny". Pk Aleksander Lipiski by dowdc puku briaskiego, ktry pierwszy przyby z odsiecz na Szypk. W walkach o przecz uczestniczyli pk Lewandowski i ppk Kobylaski, a take mjr Wojno-Rodziewicz, ktry ju w lipcu wsawi si miaym szturmem (na czele dwch kompanii) obsadzonego przez mocn zaog szczytu w okolicy bronionej wtedy przez Turkw Szypki. Natomiast ppk Maciejowski odznaczy si podczas szturmu Nikopola, prowadzc do boju przerzedzone kompanie puku kozowskiego. Wreszcie Polakiem z pochodzenia by Aleksander Puzyrewski, uczestniczcy w walkach na szosie sofijskiej pukownik sztabu generalnego, pniej znany historyk wojskowoci. O oficerach niszych stopni historia raczej milczy, chyba e dokonali jakich bohaterskich czynw. Wrd tych wyrnionych znajdujemy take Polakw. W szturmie Nikopola brali udzia porucznicy Dzierzyski z puku kozowskiego i Baczewski z puku woogodzkiego. Podczas drugiego szturmu Plewny ranny zosta kpt. Budkiewicz z puku szujskiego. W trzeciej Plewnie" za bohaterstwo podczas szturmu reduty Kavanlik zosta odznaczony kpt. Dobrzyski. W tej samej bitwie zgin por. Bolesawski. Ppor. Borejna z puku uglickiego walczy pod oweczem i Plewn. Dowdc 4 kompanii bronicego Szypki puku orowskiego by kpt. Dbrowski. Fortyfikowaniem pozycji szypczeskiej zajmowa si kpt. Laskowski. Polacy znajdowali si wrd oficerw i podoficerw

odkomenderowanych do bugarskich formacji ochotniczych. Szkoleniem druynnikw zajmowali si m.in. Karol Zabocki, Wojciech Kuziski, Filip Skowronek, Kazimierz Feliks. Podczas sierpniowych zmaga na Szypce poleg dowdca 2 kompanii 5 druyny por. Wojciechowski, a kpt. Jakubowski, dowdca innej kompanii tej samej druyny, zosta ranny. Na ochotnika zgosi si do druyn bugarskich Albin Ludwik Cybulski, ktry na wie o wybuchu wojny uda si do ich obozu w Ploeszti. W Sofii na pomniku lekarzy polegych w wojnie znajdujemy polskie nazwiska: Bugusawski, Leszczyski, ubieski, Zakrzewski, Wojciechowski. Na Szypce przebywa polski malarz Jzef Kazimierz Budkiewicz, ktry pozostawi liczne portrety druynnikw i ich oficerw. Zakonnik Pawe Smolikowski, dyrektor szkoy katolickiej w Adrianopolu, opisa m.in. tureckie okruciestwa w swych wydanych po wojnie broszurowych wspomnieniach (Krakw 1885). O wojnie tej pisa rwnie Apollo Mochowski, osiady w Paryu, w 1877 r. korespondent prasy francuskiej. Wreszcie naley wymieni nie znanego z nazwiska, a zamieszkujcego w Kazanyku lekarza-Polaka, ktry udzieli duej pomocy onierzom rosyjskim. Wypada te wspomnie, e wiele uwagi wypadkom bakaskim powicaa wczesna prasa polska, zwaszcza w Krlestwie Kongresowym 6 . Jako specjalny dodatek do Przegldu Tygodniowego" ukazyway si ilustrowane zeszyty pt. Wojna wschodnia: jako zbir ciekawostek i interesujcych rycin rwnie dzisiaj maj one spor warto. W wojnie 18771878 r. Polacy znajdowali si rwnie po drugiej stronie barykady, ale w tak skromnej liczbie, e moliwo star bratobjczych bya minimalna 7 . Wojna toczya si w okresie gwatownego spadku wizanych
'' Patrz A. K o s e s k i, Spoeczestwo polskie wobec wyzwolenia Bugarii w latach 18771878, w: Braterstwo przyja. Szkice z dziejw przyjani polsko-bugarskiej, Warszawa 1980. W imperium tureckim przebywao wtedy kilka tysicy Polakw, w tym okoo tysica na ziemiach bugarskich.

z Turcj nadziei wywalczenia niepodlegoci, nadziei okazywanych przez polsk emigracj przez cae niemal XIX stulecie. Zabiegi polityczne, podjte w latach 18761878 przez emigracyjne koa niepodlegociowe, m.in. utworzenie efemerycznego Rzdu Narodowego, doczekay si bogatej literatury 8 . Tutaj kilka sw naley powici jedynie prbom tworzenia formacji polskich u boku Turcji. Micha Czajkowski Sadyk-pasza przed wojn 1877 r. porzuci Turcj, wypar si dziea swego i podda si Rosji. Rzd turecki w osieroconych przez niego pukach kozackich wprowadzi strj i komend tureck i zrwna je z innymi swymi pukami" 9 . Podupadajca jednostka znalaza si w skadzie armii Osmana-paszy i dzielia jej losy a do upadku Plewny 10; przy yciu pozostao zaledwie kilkunastu ludzi. Przywdcy amigracji polskiej w Stambule podjli starania o utworzenie legionu polskiego, w liczbie 1300 onierzy, u boku armii tureckiej. Po ustpieniu sprzyjajcego Polakom wielkiego wezyra Midhata-paszy jego nastpca zgodzi si na to niechtnie, dopiero pod naciskiem angielskim. Emisariuszom polskim owiadczono, e rzd turecki nie ma adnych funduszw ani zamiaru tworzenia osobnych oddziaw polskich, ten za, ktry si teraz zbiera, formuje si na przepisach o oddziaach ochotniczych, a wic ochotnicy zbieraj si w koszarach, tam daje si im utrzymanie, bro za dopiero wtedy, gdy wychodz na lini bojow" ".
* Najnowsze ujcie tematyki w Historii dyplomacji polskiej, t. III. 17951918, pod red. L. B a z y 1 o w a, Warszawa 1982, s. 715725; por. W o j t a s i k , op.cit. ' J. G r z e g o r z e w s k i , Za Dunajem. Bugarya, Serbia, Czarnogra, Lww 1904, s. 150. Notabene cz tej formacji, liczcej w okresie najwikszej wietnoci 880 ludzi, zachowaa zwarto organizacyjn, tworzc, pod dowdztwem mjr. Sydora Rawskiego, cz sutaskiej gwardii przybocznej. ' A. C h o o n i e w s k i (Ostatnie wojsko polskie, wiat", 1906, nr 11) pisze, e formacja kozacka stanowia cz puku Dubniak". Prawdopodobnie chodzi mu o to, e wchodzia w skad zaogi fortu Dybnik (Dubniak to nazwa zruszczona). Kopot polega na tym, e byy dwa forty Dolni Dybnik i Grni Dybnik. Ten drugi pad ju w padzierniku, a pozostali przy yciu obrocy znaleli si w niewoli. Garnizon pierwszego fortu wycofa si wtedy do Plewny. " F. S o k u 1 s k i, W kraju i nad Bosforem (18301881). Fragmenty ycia i listy, Wrocaw 1951, s. 123.

Pomimo rozlicznych przeszkd zdoano ostatecznie sformowa oddzia liczcy 110 onierzy 12. Na jego czele stan mjr Jzef Jagmin, weteran powsta narodowych. Nadzieje pozyskania ochotnikw spord jecw czy dezerterw z armii rosyjskiej speniy si w minimalnym stopniu. Oddzia zosta wysany do czworoboku twierdz i ju w pierwszej bitwie 23 sierpnia ponis cikie straty. Poleg m.in. mody pisarz i dziennikarz Benedykt Rahoza, a sam dowdca w wyniku cikich ran zmar po kilku dniach w Szumli. Pod koniec 1877 r. wadze osmaskie rozwizay legion 13. Wielu Polakw suyo w armii tureckiej; niektrzy z nich na eksponowanych stanowiskach. Jednym z oficerw dowdztwa obrony Plewny by Mustafa-bej, ktrego prawdziwe nazwisko brzmiao Wjcik. Polacy sucy Porcie byli ze szczegln surowoci traktowani przez wadze carskie. Kilkunastu ujtych skazano na mier. Ju po zakoczeniu dziaa bojowych emigranci polscy odegrali wan rol w wywoaniu lokalnych buntw ludnoci, niezadowolonej z rozstrzygni pokojowych. Na czele powstania zamieszkujcych Rodopy muzumanw, zaniepokojonych perspektyw przyczenia ich ziem do chrzecijaskiego pastwa, stan oficer angielski Stanisaw Bower de St. Clair, uwaajcy si za Polaka (jego matka bya Polk). Dla odmiany w Macedonii, postanowieniem kongresu berliskiego pozostawionej w granicach Turcji, ludno sowiaska wywoaa powstanie, zwane kresneskim od miejscowoci Kresno, gwnego orodka ruchu. Jednym z organizatorw powstania by Polak Ludwik Wojtkiewicz. Od relacjonowanych wypadkw upyno wiele, bardzo wiele lat. Uczestnikw wojny nie ma ju wrd yjcych, miejscowa ludno zachowuje jednak wdziczn pami o tych spord naszych rodakw, ktrzy oddali ycie za wolno Bugarii.
Sztandar legionu mia na czerwonym polu pksiyc, gwiazd i biaego ora. onierze otrzymali mundury tureckie, ale nakryciem gowy bya czerwona krakuska z orem. 13 A. L e w a k , Dzieje emigracji polskiej w Turcji (18311878), Warszawa 1935, s. 247250. Nb. niewielki oddziaek polski (44 onierzy) walczy te na Zakaukaziu.

SOWNIK NAZW GEOGRAFICZNYCH

Adrianopol (pol.), Adrianupolis (gr.), Edirne (ob. tur.), Odrin (bug.) Arabakonak (tur.), przecz, Orchanijski Prohod (bug.), Botewgradski Prohod (ob. bug.) Dedeagacz (bug.), Alexandrupolis (ob. gr.), Dedeaga (tur.) Duranli (bug.), Curanli (tur.), Kalitinowo (ob. bug.) Flamunda (gr.), Poiana (ob. rum.) Giurgiu (ob. rum.), Giurgewo (bug.) Hainky (tur.), Gurkowo (ob. bug.) Hainkoy, przecz, Prohod na Republikata (ob. bug.) Kajadyk, Kayacik (tur.), Czernokonewo dzielnica Dimitrowgradu (ob. bug.) Karabunar (tur.), Grudowo (ob. bug.) Keczerli, Keerli (tur.), Rakowski dzielnica Dimitrowgradu (ob. bug.) Konstanca (pol.), Constanja (ob. rum.), Kiustenda (bug.), Kiistence (tur.) owecz (ob. bug.), owcza (ros.) * Sownik nie ma charakteru indeksu. Obejmuje tylko te wybrane waniejsze punkty geograficzne, ktrych nazwy w poszczeglnych jzykach rnie brzmiay bd wspczenie zostay zmienione. Dotyczy na og miejscowoci; w wypadkach odmiennych zostao to zaznaczone. Nazwy tureckie, o ile w tekcie wystpuj zgodnie z reguami stosowanymi w XIX-wiecznym pimiennictwie polskim, zostay podane rwnie wg zaV sad wspczesnej pisowni tureckiej. Na pierwszym miejscu figuruje zawsze nazwa uywana w tekcie najczciej miejscowa lub spolszczona, o ile taka przyja si w historiografii polskiej. Skrty uyte w sowniku: ob. nazwa obecna, bug. bugarska, gr. grecka, pol. spolszczona, ros. zniszczona, rum. rumuska, tur. turecka.

Nowa Zagora (ob. bug.), Yenizagra (tur.) Orchanije (bug.), Orhanie (tur.), Botewgrad (ob. bug.) Oriachowo (ob. bug.), Rachowo (bug.) Parapan (rum.), Arsache (ob. rum.) Plewna (ros.), Plewen (ob. bug.), Pilevne (tur.) Powdiw (ob. bug.), Filipopol (pol. na podst. gr.), Filibe (tur.) Ruszczuk (ros.), Rusuk (tur.), Ruse (ob. bug.) San Stefano (pol.), Yeilky (ob. tur.) Sewlijewo (ob. bug.), Selvi (tur.) Stambu (pol.), Konstantynopol (pol.), Istanbul (ob. tur.), Carigrad (bug.) Stara Zagora (ob. bug.), Eskizagra (tur.) Sweti Nikoa (bug.), gra, Gra w. Mikoaja (pol.), Stoletow (ob. bug.) Swisztow (ob. bug.), Sistowo (ros.), Zi?tov (tur.) Sylistria (pol.), Silistra (ob. bug.), Silistre (tur.) Szumi (pol.), Szumen (ob. bug.), Sumna (tur.) Szypka, Szypczenski Prohod (ob. bug.), przecz Turtukaj (ros.), Turtucaia (tur.), Tutrakan (ob. bug.) Widy (pol.), Widin (ob. bug.) Yanik-bayir (tur.), wzgrza, Bukowlekske Gori (ob. bug.) Zimnicea (ob. rum.), Zimnica (ros.), Zimnicz (bug.)

BIBLIOGRAFIA

I. Dokumenty opublikowane
Kozmienko I., Sbornik dogoworow Rossii s drugimi gosudarstwami 18561917, Moskwa 1952. Okkupacionnyj fond osnowannyj dla ustrojstwa russko-dunajskoj obasti. Dokumienty iz siekrietnago archiwa russkago prawitielstwa, Sofija 1893. Oswobodertijeto na Bygarija. Sbornik ot statii i dokumenti, Sofija 1970. Oswobodienije Bogarii ot turieckogo iga. Dokumienty..., opra. Siergiej N i k i t i n, Moskwa 19611967, t. IIII. Rossija i nacjonalno-oswoboditielnaja bor'ba na Bakanach 18751878, opra. Aleksiej N a r o c z n i c k i , Moskwa 1978. Sbornik matieriaow po russko-turieckoj wojnie 18771878 gg. na Bakanskom pouostrowie, S.-Pietierburg 18981912, t. 197. Wnieszniaja politika Rossii XIX i naczaa XX wieka. Dokumienty rossijskogo Ministierstwa Inostramtych Die, opra. Anatolij G r o m y k o , Moskwa 1979.

II. Pamitniki, dzienniki

C e r n a t Alexandru, Memorii campania 18771878, Bucureti 1976. Dniewnik D. A. Milutina, Moskwa 19471950, t. IIV. H e r b e r t William, The Defence of Plevna, London 1895. K i b r i z l i - Z a d e (Osman-bey), Les Russes en 187778, Berlin 1889.

Kuropatkin Aleksiej, Diejstwija otriadow gienieraa Skobielewa w russko-turieckuju wojnu 187778 godow. owcza i Plewna, S.-Pietierburg 1885, cz. III. N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o Wasilij, God wojny. Dniewnik russkago korriespondienta 18771878, S.-Pietierburg 1879, wyd. II, t. IIII. Oswobodenijeto 18771878. Osemdeset godini. Sbornik, opra. Ange K a r a l i j c z e w , Iwan K r y s t e w, Zdrawko S r e b r o w, Sofija 1958. P a r e n s o w Piotr, Iz proszago. Wospominanija oficera gienieralnago sztaba, S.-Pietierburg 19011908, cz. IV. Puzyrewski Aleksandr, Diesiat let nazad. Wojna 18771878 gg., S.-Pietierburg 1877. S m o l i k o w s k i Pawe, Wspomnienia misyonarza bugarskiego z wojny rosyjsko-tureckiej 1877/78, Krakw 1885. S t o j a n o w Zachari, Zapiski z powsta bugarskich 18701876, Warszawa 1971 (tum. z bug.) U t i n Jewgienij, Pisma iz Bogarii w 1877 g., S.-Pietierburg 1879. Wereszczagin Wasilij, Na wojnie w Azii i Jewropie, Moskwa 1898. W i 11 e Siergiej, Wospominanija, Moskwa 1960, wyd. II, t. IIII.

III. Opracowania
Armia rosyjska. Studyum militarne, Krakw 1887. Barbasow A., Nowyje fakty o panirowanii russko-turieckoj wojny 18771878 gg., Wojenno-Istoriczeskij urna", 1976, , nr 2. B a t o w s k i Henryk, Pastwa bakaskie 18001923. Zarys historii dyplomatycznej i rozwoju terytorialnego, Krakw 1938. B a z y 1 o w Ludwik, Dzieje Rosji 18011917, Warszawa 1977, wyd. II. B a z y 1 o w Ludwik, Historia Rosji, Warszawa 1983, t. III. B i e 1 a j e w Nikoaj, Russko-turieckaja wojna 18771878 gg., Moskwa 1956. B i e s k r o w n y Lubomir, Russkaja armija i flot w XIX wiekie. Wojenno-ekonomiczeskij potiencyja Rossii, Moskwa 1973. Bieskrowny Lubomir, Russkoje wojennoje isskustwo XIX wieka, Moskwa 1974. Bogdanow Iwan, Epopeja ot podwizi i sawa. Istoriczeski oczerk za oswoboditenata wojna, Sofija 1978.

B o g d a n o w i c z Jewgienij, Gwardija russkago caria na sofijskoj dorogie 12 oktiabria 1877 g., S.-Pietierburg 1879. Braterstwo-przyja. Szkice z dziejw przyjani polsko-bugarskiej, opra. Jan w i e r c z y s k i , Warszawa 1970. D e m e 1 Juliusz, Historia Rumunii, Wrocaw 1970. Der Russisch-turkische Krieg 18771878 auf der Balkan-Halbinsel, opra. Wiktor G r z e s i e k i , Franz W i e d s t r u c k , Wien 19021911, t. IV. Fortunatow P., Wojna 18771878 i oswobodienije Bogarii, Moskwa 1950. G e o rg i j e w Georgi, T o p a o w Wadisaw, Kratka istorija na oswoboditenata wojna 187778. Pregled na wojennite dejstwija, Sofija 1958. Gieroi Szypki. Sbornik, Moskwa 1979. Grzegorzewski Jan, Rok przewrotw (Bugarya 1885/6), Lww 1900. G r z e g o r z e w s k i Jan, Spczesna Bugarya, Krakw 1883. Grzegorzewski Jan, Za Dunajem. Bugarya, Serbia, Czarnogra, Lww 1904. H e i s m a n n P., Sawiano-turieckaja bor'ba 18767778 gg. i jejo znaczenije w istorii razwitija wostocznago woprosa, S.-Pietierburg 1899, cz. III. Illustrowana wojna wschodnia 1877 r., Warszawa 1878 (dodatek do Przegldu Tygodniowego"). Istorija Bogarii, Moskwa 1954, t. III. Istorija Rumynii, Moskwa 1971, t. III. J e 1 a v i c h Charles and Barbara, Russia in the East 18761880. The Russo-Turkisch war, Leiden 1959. K o s e w Dimitar, Nowoytna historia Bugarii, Warszawa 1955 (tum. z bug.). K u r o p a t k i n Aleksiej, Kritische Ruckblicke auf den Russisch-tiirkischen Krieg 1877/78, Berlin 1913, wyd. II, t. IIII. L a 1 o w Ignat, T a s z e w Taszo, S z t e r e w a Dimitrina, Rusko-turskata oswoboditena wojna 18771878, Sofija 1968. L e w a k Adam, Dzieje emigracji polskiej w Turcji (18311878), Warszawa 1935. L e w i s Bernard, Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972 (tum. z ang.). Macdermott Marcia, A History of Bugaria 18391885, London 1962. May Hyde Arthur, A dipomatic History of Bugaria 18701885, Urbana 1929.

M i 1 1 m a n Richard, Britain and the eastern guestion 18751878, Oxford 1979. M i t e w Jono, Bygarskoto opyczenije w oswoboditenata wojna, Sofija 1955, wyd. II. Narocznicka Lidija, Rossija i nacjonalno-oswoboditielnoje dwienije na Bakanach 18751878 gg. K stoletiju russko-turieckoj wojny 18771878, Moskwa 1979. Niezabywajemyj podwig. Niekotoryje aspiekty russko-turieckoj wojny 18771878 gg. i oswobodienija Bogarii ot osmanskogo iga, Lww 1980. Oswobodimije Bogarii ot turieckogo iga. Sbornik statiej, Moskwa 1953. R e y c h m a n Jan, Historia Turcji, Wrocaw 1973. Romania in razboiul de independenta 18771878, Bucureti 1977. Rosen-Zawadzki Kazimierz, Armia imperium Romanoww (od Milutina do Suchomlinowa), Studia z Dziejw ZSRR", 1973, t. IX. Rusko-turskata oswoboditena wojna 18771878. Sbornik statii, Sofija 1977. Russko-turieckaja wojna 18771878 i Bakany, opra. Grigorij A r s z, Moskwa 1978. R i i s t o w Wilhelm, Der Orientalische Krieg in den Jahren 1877 und 1878, Zurich 1878. S k o w r o n e k Jerzy, T a n t y Mieczysaw, W a s i 1 e ws k i Tadeusz, Historia Sowian poudniowych i zachodnich, pod red. Ludwika B a z y 1 o w a, Warszawa 1977. S p r i n g e r Anton, Der Russisch-turkische Krieg 18771878 in Europa, Wien 18911893, t. IVII. S u m n e r Benedict Humphrey, Russia and the Bakans 18701880, Oxford 1937. T a n t y Mieczysaw, Bosfor i Dardanee w polityce mocarstw, Warszawa 1982. T a n t y Mieczysaw, Panslawizm, carat, Polacy, Warszawa 1970. Tatiszczew Siergiej, Impierator Aleksandr II. Jego yz i carstwowanije, S.-Pietierburg 1903, t. III. T r o t h a Thilo von, Der Kampf um Plewna. Taktische Studien, Berlin 1896, wyd. II uzup. U u n i a n Akop, Bogarskij nard i russko-turieckaja wojna 18771878, Moskwa 1971. W a s i l e w s k i Tadeusz, Historia Bugarii, Wrocaw 1970. W e r e s z y c k i Henryk, Walka o pokj europejski 18721878, Warszawa 1971.

Widerszal Ludwik, /facAy wolnociowe na Bakanach, Warszawa 1947, wyd. II. Winogradow Wiktor, Russko-turieckaja wojna 18771878 gg. i oswobodienije Bogarii, Moskwa 1978. Wojna 1877 i 1878 gg. w jewropiejskoj Turcii, opra. Siergiej Z y k o w, S.-Pietierburg 1881, t. III. Wojna rosyjsko-turecka 18771878, opra. Iwan R o s t u n o w, Warszawa 1982 (tum. z ros.). Wojna wyzwolecza 18771878, opra. Adam K o s e s k i, Warszawa 1978 (wyd. Bugarskiego Orodka Informacji i Kultury).'Z a w i 1 s k i Apoloniusz, O wolno Bugarii, Warszawa 1979. Z o o t a r i e w Wadimir, M i e e w i c z Marat, Istorija nielegkoj pobiedy, Moskwa 1979.

WYKAZ ILUSTRACJI

W.ks. Mikoaj Mikoajewicz. Repr. z: I. B o g d a n o w, Epopeja ot podwizi i sawa. Istoriczeski oczerk za oswoboditenata wojna, Sofija 1978 Minister wojny Dymitr Milutin. Repr. z: Gieroi Szypki. Sbornik, Moskwa 1979 Gen. Micha Dragomirow. Obraz Ilji Repina z 1889 r. Muzeum Historyczne w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby. 18781978. Stranici na welikata druba, Leningrad Sofija 1978 Atak kutrw minowych na monitor turecki. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia, dodatek do Przegldu Tygodniowego" z 1877 r. Gen. Micha Skobielew. Repr. z: Gieroi Szypki Osman-pasza. Repr. z: lllustrowana wojna wschodnia Patrol kozacki. Repr. z: B o g d a n o w , op.cit. Atak Kozakw. Repr. z: lllustrowana wojna wschodnia Bugar i onierz rosyjski. Rysunek Jzefa Kazimierza Budkiewicza z 1877 r. Muzeum Sztuki Rosyjskiej w Kijowie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Bugarski wartownik przy sztandarze. Obraz nieznanego malarza. Grawiura z Illustrirowannoj chroniki wojny, dodatku do Wsiemirnoj illustracji, S. Pietierburg 1887. Repr. z: j.w. onierze tureccy pod Plewn. Grawiura z: Album delia guerra russo-turca del 187778, Milano 1878. Repr. z: Romania in razboiul de independenta, Bucurejti 1977 Przeprawa zgrupowania gen. Jzefa Hurki przez Star Panin. Repr. z: Oswobodenijeto 18771878. Osemdeset godini.

Sbornik. Opra. A . K a r a l i j c z e w , Z . S r e b r o w , I . K r y s t e w , Sofija 1958 Gen. Mikoaj Stoletow. Obraz Piotra Borelle'a. Dom-muzeum braci Stoletoww we Wodzimierzu. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Sulejman-pasza. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia Odsiecz rosyjska w drodze na Szypk. Obraz W drodze Pawa Kowalewskiego. Muzeum Rosyjskie w Leningradzie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Z walk o Szypk. Obraz Obrona orlego gniazda" Aleksego Popowa z 1893 r. Muzeum Historyczne Artylerii, Wojsk Inynieryjnych i Wojsk cznoci w Leningradzie. Repr. z: j.w. Na Przeczy Szypczeskiej. Bugarki poszukujce rannych Rosjan w wwozie. Rysunek Mikoaja Karazina. Grawiura z Illustrirowannoj chroniki wojny. Repr. z: j.w. Na Szypce panuje spokj. Obraz Wasyla Wereszczagina. Repr. z: W . W i n o g r a d o w , Russko-tueckaja wojna 18771878 gg. i oswobodienije Bogarii, Moskwa 1978 Skaa orle gniazdo". Repr. z: B o g d a n o w , op.cit. Rosyjski lazaret polowy. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia Ranny oficer w Bugarii. Obraz Pawa Kowalewskiego z 1878 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Bugarscy czetnicy. Rysunek Mikoaja Karazina. Grawiura z Illusmrowannoj chroniki wojny. Repr. z: j.w. Baszybuzucy w boju. Grawiura z 1878 r. Repr. z: Gieroi Szypki Schwytany baszybuzuk. Rysunek Pawa Kowalewskiego z 1883 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Turecki telegraf polowy. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia Od prawej: car Aleksander II, w.ks. Mikoaj Mikoajewicz i rumuski ks. Karol na punkcie obserwacyjnym pod Plewn. Repr. z: j.w. Przed atakiem. Pod Plewn. Obraz Wasyla Wereszczagina z 1881 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Gen. Alexandru Ce mat, dowdca wojsk rumuskich pod Plewn. Zdjcie z archiwum Centralnego Muzeum Wojskowego w Bukareszcie. Repr. z: Romania in razboiul... Rumuni szturmuj reduty griwickie. Repr. z: B o g d a n o w , op.cit. Walka o reduty griwickie. Obraz Mikoaja Dmitrijewa-

-Orenburskiego z 1885 r. Muzeum Historyczne Artylerii, Wojsk Inynieryjnych i Wojsk cznoci w Leningradzie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Osman-pasza w okopach pod Plewn. Repr. z: lllustrowana wojna wschodnia Osman-pasza oddaje szabl generaowi rosyjskiemu. Repr. z: Wojna rosyjsko-turecka 18771878, opra. I. R o s t u n o w, Warszawa 1982 (tum. z ros.) Ura! Plewna jest wolna! Obraz A. Baldingera. Repr. z: Oswobodenijeto... W imieniu cesarza, w imieniu ojczyzny, dzikuj, bracia! (Skobielew pod Szejnowem). Fragment obrazu Wasyla Wereszczagina z 1895 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Bugarska ludno wita wyzwolicieli. Obraz Mikoaja Dmitrijewa-Orenburskiego. Repr. z: Oswobodenijeto... Rokowania w San Stefano. Od prawej: Aleksander Nielidow, Mikoaj Ignatjew, Sawfet-pasza, Sadullah-bej. Grawiura z: Album delia guerra russo-turca. Repr. z: Romania in razboiul... Powrt. Obraz Ilji Repina z 1877. Muzeum Sztuk Piknych Estoskiej SSR w Tallinie. Repr. z: Stranicy wielikoj druby Moskwa. Pomnik grenadierw polegych pod Plewn. Repr. z: W i n o g r a d o w, op.cit. Plewna. Pomnik zwycistwa na tzw. biaym brzegu rzeki Wit. Repr. z: Gieroi Szypki

SPIS

TRECI

Zamiast w s t p u Przeciwnicy. Albo za Dunaj, albo w gb Dunaju Stanowicie rdze przyszej armii D w a szturmy dwa odwroty. N a Szypce panuje spokj. Czwartej Plewny nie bdzie U bram Stambuu Polacy na Szypce i pod P l e w n Sownik nazw geograficznych Bibliografia Wykaz ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . .

.7 17 38 55 83 .116 .148 197 .213 220 222 227

Printed in Poland W y d a w n i c t w o Ministerstwa Obrony N a r o d o w e j Warszawa 1986 r. W y d a n i e I Nakad 30 000 + 280 egz. Objto 13,35 ark. wyd., 16,0 ark.. druk. (z 'wkadkami). Papier o f f s e t o w y V kl., 71 g, format 8 2 * 1 0 4 / 3 2 . O d d a n o do skadania w kwietniu 1985 r. Druk u k o c z o n o w lutym 1986 r. W o j s k o w e Zakady G r a f i c z n e im. A. Zawadzkiego w Warszawie. Zam. nr 6 7 3 4 Cena z 2 2 0 . N-58

BOGUSAW BRODECKI SZYPKA I PLEWNA 1877