You are on page 1of 5

Atopiastadnoijednostkowo

Atopy:theHerdandIndividuality

byAdamDziadek

Source: SecondTexts(TekstyDrugie),issue:12/2008,pages:237243,onwww.ceeol.com.

Dziadek

Atopia stadno ijednostkowo

Stanowiska

Adam DZIADEK
Atopia stadno ijednostkowo1

Atopia znaczenia sowa


Jeden znajwybitniejszych polskich teoretykw literatury Janusz Sawiski od pewnego czasu publikuje na amach Tekstw Drugich swoje wypowiedzi pod znamiennym tytuem Bez przydziau. Brak przydziau ma oznacza zapewne niezgod jednego ztwrcw tzw. polskiego strukturalizmu na obecny stan nauki oliteraturze, jej charakter niejednorodny, polisystemowy, interdyscyplinarny. Wydaje mi si, e rozumiem t postaw, po czci j podzielam, ale jest te wiele spraw odrbnych. W moim tekcie chc nawiza do wypowiedzi Sawiskiego oraz powiza je zbolesnym inieodpartym dowiadczeniem atopii. Ten za problem czy si bdzie cile z yciem we wsplnocie, ale te po czci zdowiadczeniem lektury (jako aktu czytania tekstw kultury itekstw ywych) ijego sensu, atak e zpoznaniem. C znaczy zapomniane irzadko dzisiaj u ywane sowo, ktre pojawia si wtytule tego szkicu? Grecki rzeczownik atopia (gr. VJ`B\") oznacza niedorzeczno, osobliwo, niezwyko, atak e obco, nieprawo igrzech2. Opierajc si na innych sownikach mo na doda kilka okrele synonimicznych, anawet rozszerzy nieco pole znaczeniowe tego sowa: dziwaczno, absurdalno, niegodziwo, nikczemno czy przestpstwo (zwracam tu uwag zwaszcza

Problem zosta zrealizowany wramach projektu badawczego MNiSW Wizerunki wsplnoty kierowanego przez prof. dra hab. Tadeusza Sawka. Sownik grecko-polski, na podstawie sownika Z. Wclewskiego oprac. O. Jurewicz, t. 1, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2000, s. 125.

237

Stanowiska
na sowo a b s u r d a l n o )3. Semantyk rozszerza znacznie J`B@H (atopos) jako przyswek: niezwyky, nadzwyczajny, osobliwy, obcy, paradoksalny, dziwny, nienaturalny, obrzydliwy, wstrtny, pody niegodziwy, grzeszny, nieprzestrzenny, te wrozszerzeniu niedorzecznie, niewaciwie 4. Wadysaw Kopaliski podaje wspczesn wykadni znaczeniow: idiopatia, med. nadwra liwo spontaniczna, posta alergii opredyspozycji dziedzicznej, dugim okresie uczulenia, wywoujca obrzki, dychawic oskrzelow, gorczk sienn, pokrzywk, itp. gr. niezwyko od topos nie na swoim miejscu: niezwyky5. Wieloznaczne sowo atopia (lub te atopos) pojawia si czsto wtekstach Plutarcha ( ywoty rwnolege), atak e Platona, ktry okrela Sokratesa, u ywajc wanie sowa J`B@H (atopos). Szerok wykadni okrele Platona przedstawi wswoim projekcie podmiotowoci Jacques Lacan wLe Transfert (Sminaire VIII). Jednak kontekst psychoanalityczny wydaje si mniej przydatny do naszych rozwa a. Chc mwi od o w i a d c z e n i u a t o p i i we wspczesnej przestrzeni kulturowej, politycznej ispoecznej, osubiektywnym dowiadczeniu czowieka ponowoczesnego, dowiadczeniu, ktre jest dostpne mnie samemu, ale co niewykluczone doznawanego tak e przez innych ludzi. Centralnym problemem dowiadczenia atopii staje si wyobcowanie ialienacja. Obserwujc wspczesno, ustawiam si obok, dystansuj si wobec rzeczywistoci, ktra jest mi nieprzychylna inieprzyjazna (sowa te nie maj dla mnie jedynie znaczenia etycznego). T rzeczywisto zbyt czsto buduje si na podstawie opinii obiegowych (specyfika kultury mieszczaskiej, drobnomieszczaskiej, ale te specyfika kultury masowej, wktrej doxa staje si elementem zdecydowanie dominujcym). Co wicej, wspczesno jest wcoraz wikszym stopniu niedialogowa, wtym sensie, e uczestnicy aktw komunikacyjnych przestaj si nawzajem sucha (rozmowy, paradoksalnie, maj coraz czciej charakter monologowy). Zjawisko, oktrym mwi, jest mniej niebezpieczne wprzestrzeni codziennoci ipowierzchownych kontaktw midzy ludmi. Grone staje si wtedy, kiedy daje si je zaobserwowa ikiedy wkracza na Uniwersytet. Mwi tu przede wszystkim orelacjach nauczyciel student. Od kilku ju lat obserwuj szczeglnie niepokojcy fenomen: skrajny rozziew midzy nauczycielem akademickim astudentami. Problem dotyczy oglnej wiedzy kulturowej na elementarnym poziomie zbyt czsto chodzi wanie owiedz elementarn, ktra wprzypadku studenta-humanisty wydaje si czym na wskro oczywistym. wiadomo kulturowa stu-

Dziadek

Atopia stadno ijednostkowo

dentw jest wcoraz wikszym stopniu wybircza, poszatkowana, fragmentaryczna iznikoma. W tej sytuacji dialog wdyskursie uniwersyteckim staje si mocno ograniczony, aczasami po prostu niemo liwy (kilka ekstremalnych przykadw: studentka na egzaminie poproszona onumer zestawu pyta zapisanego wnumeracji rzymskiej XL, odpowiada egzaminatorowi tak, jakby mwia orozmiarze koszuli lub spodni; inny przykad: nauczyciel podaje magistrantce pitego roku lektur polonistyczn ze synnej serii Biblioteki Narodowej, mwic przeczyta to pani wBN-ce, ta za, notujc skrupulatnie lektur, zapisuje skrt BM-ka, jakby mylaa omarce samochodu to przypadki skrajne, mo na by ich poda znacznie wicej). Jak wtej sytuacji utrzyma wysoki poziom dyskursu akademickiego? Jak si porozumie? Jak mo na mwi odialogu? W takiej sytuacji dramatyczna wydaje si zwaszcza pozycja uczonego, traccego wiar wsens nauczania, ktry staje si waciwie dfroqu. Oto jedno ze rde alienacji wyobcowania. Dowiadczenie atopii wynika czy wyania si te zobserwacji codziennoci, ktra czsto jest absurdalna iniedorzeczna, przepeniona na wskro symulakrami, zalewana substytucj. Traci swoj przejrzysto, wyrazisto ijasno, co gorsza budzi czasami niech czy wrcz obrzydzenie. wiadome przyjcie postawy atopicznej ma by wyrazem buntu przeciw takiemu wiatu. Sowo atopia nabiera jeszcze innego znaczenia uRolanda Barthesa wjego synnej ksi ce Roland Barthes par Roland Barthes6. Jeden zfragmentw tej ksi ki zatytuowany jest wanie Latopie [Atopia], aczytamy wnim takie oto sowa:
Fich: je suis fich, assign un lieu (intellectuel), un rsidence de caste (sinon de classe). Contre quoi une seule doctrine intrieure: celle de latopie (de lhabitacle en drive). Latopie est suprieure lutopie (lutopie est ractive, tactique, littraire, elle procde du sens et le fait marcher). [Wtrcony: jestem wtrcony wpewne miejsce (intelektualne), jak siedzib kasty (jeli nie klasy). Jedynym na to sposobem jest wewntrzna doktryna: atopii (dryfujcego przybytku). Atopia jest nadrzdna wobec utopii (utopia jest rekacyjna, taktyczna, literacka, operuje sensem iwprawia go wruch).]7

To bardzo wa ny fragment ksi ki, ktra pozornie ma by autobiografi (ale ni nie jest, tzn. nie da si jej okreli jednoznacznie tak nazw gatunkow). Fragment, zawierajcy sowo atopia, odnosi si do problematyki to samoci ipodmiotowoci. Chodzi tu ozadeklarowan a t o p i (topos, ktre, przypomnijmy, oznacza nie na swoim miejscu). Pomijajc oczywist kwesti spoecznej referencji tej wypowiedzi, warto wtym miejscu zwrci uwag na fakt, e wspomniana wniej doktryna atopii odnosi si rwnie do sytuacji podmiotu mwicego ido zagadnienia to samoci. Poja-

H.G. Liddell, R. Scott A Greek-English Lexicon, Clareddon Press Oxford University Press, OxfordNew York 1996, s. 272. Sownik grecko-polski, s. 125. W. Kopaliski Sownik wyrazw obcych izwrotw obcojzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, s. 42.
6

Tam e, s. 629.

239

238

R. Barthes Roland Barthes par Roland Barthes, w: tego Oeuvres compltes, nouv. d., rev., corr. et prsente par . Marty, t. 4, d. du Seuil, Paris 2002, s. 575-771.

Stanowiska
wiajcy si wtym cytacie termin atopia oznacza przede wszystkim bycie nie na swoim miejscu, ale te mo e oznacza bycie bez miejsca czy brak miejsca, atopia to rwnie idiopatia iniezwyko. Barthes snuje narracj oswojej to samoci za pomoc tekstu, ktry podlega bezustannej dekonstrukcji, bezustannej rozbirce, za pomoc, by okreli go wtym miejscu metafor samego autora, tekstu dryfujcego, ktrego nie da si zakotwiczy wporcie stabilnego sensu. Oto jest jeden zmo liwych modeli narracji osobie, stworzony wdobie ponowoczesnej. Je suis fich [Jestem wtrcony] c znacz te sowa? Francuskie fich wjednym ze swoich wariantw synonimicznych odpowiada sowu emprisonner, czyli uwizi. Jestem wtrcony nie zakada mo liwoci adnego wyboru. Jestem wtrcony, bo zostaem wtrcony, bez udziau wasnej woli, nie wybraem ani swego miejsca, ani swego losu. Kto, lub raczej, co zdecydowao za mnie? Ukady rl spoecznych, zawodowych rozda, nada, przywilejw, odrzuce iakceptacji, tak e wadza (czy wadze) pilnie obserwujce zperspektywy panopticum ka dy ruch osoby.

Dziadek

Atopia stadno ijednostkowo

Atopia ipolityka
Obok kultury masowej, stadnoci ycia codziennego, aprzede wszystkim wiadomoci ich istnienia wtakiej postaci, innym fenomenem ksztatujcym postaw atopiczn jest polityka. Czy tego chcemy, czy nie, polityka jest wszechobecna, wdziera si wnasze ycie nieuchronnie inieodwoalnie. Przejawia si rozmaicie, mwi rozmaitymi dyskursami, bardzo czsto to te jest paradoksalne posuguje si nowomow. Tak, ta istnieje nie tylko, jak mogoby si wydawa, wsystemach totalitarnych (idee Georgea Orwella, prace Victora Klemperera, Dolfa Sternbergera, Franoise Thom, tak e Aleksandra Wata, Jakuba Karpiskiego czy Michaa Gowiskiego, aostatnio tak e Jacquesa Dewittea 8), istnieje tak e wdemokracji, wktrej rozmaite ugrupowania polityczne skrupulatnie wypracowuj mow pustej syntagmy. Wemy r norodne dyskursy skoncentrowane na idei zjednoczonej Europy. Zca pewnoci zjednoczona Europa jest wielk, szlachetn ipo yteczn ide. Czy jednak skupione na niej dyskursy nie staj si czasami nieznone ito do tego stopnia, e potrafi przekonywa, i nie ma wyboru, nie ma adnej innej drogi, bowiem ta europejska jest jedynie suszna. Zbyt czsto te dyskursy ogranicza doxa. Myl, e potrzebny jest im pierwiastek anarchiczny, ktry by nimi wstrzsa od wewntrz. Ilekro myl onowoczesnej Europie, przychodzi mi na myl zapomniany poemat Anatola Sterna, ktry doczeka si wkrtce po jego powstaniu ekranizacji dokonanej przez Franciszk iStefana Themersonw. Warto ten poemat odczyta na nowo, ustawi go we wspczesnej perspektywie lekturowej. Ten poemat jest bez wtpienia jednym zciekawszych tekstw powstaych wdobie nowoczes-

nej, co wicej, jest te niezwykym zapisem dowiadczenia nowoczesnoci, acilej, antynowoczesnoci. Jak to jest zrobione, e potrafi dzi tak zachwyca? Jednak nie chodzi tu przecie wycznie ozachwyt, ale ofakt, e Europa, czytana, transponowana czy przekadana na jzyk innych sztuk wr nych momentach historycznych, za ka dym razem stanowi wypowied onowoczesnoci, odowiadczaniu nowoczesnoci ito wanie wtym widz uniwersalny charakter tego tekstu. Mo na by czyta ten poemat wkontekcie dzie malarskich (James Ensor, Georg Grosz, Max Beckmann czy Otto Dix), wpisa go wszerokie konteksty malarskiego iliterackiego ekspresjonizmu (ile wtym poemacie jego ladw tematycznych, motyww, podobiestw wzakresie poetyki, co wicej, warto przypomnie, e przedmow do ksi kowej edycji poematu napisa Jan Nepomucen Miller), waciwego futuryzmowi prymitywizmu czy anarchizmu, ale lektura wprowadzona na takie tory wiedzie nieuchronnie ku znu eniu, przesadnej konwencjonalnoci i ostatecznie prawdzie ograniczonej. Ten poemat jest niepowtarzalny inie da si go zamkn wsztywnych ramach gotowych, raz ju opracowanych systemw. Europa jest poematem, ktry huczy ittni nowoczesnoci lat dwudziestych ubiegego wieku. Jest jak rozbudowany wideoklip rozbyskujcy rozmaitymi znaczeniami wrytm muzyki jazzowego ansamblu (lub te wrytm kolejno wyliczanych tacw: shimmy, d ig ikamarinskij). Ale jest te brikola em, dziwnym tworem skleconym zmaszynow prdkoci zreporta u (niczym poematy Blaise Cendrarsa), zgazetowych wycinkw, zfragmentw filmowych kronik, zprzesyconych hiperbol poematw Majakowskiego. Jest to poemat rozpity midzy Fabryk absolutu Karela apka aWielkim arciem Marco Ferreriego, tak, to poemat onadprodukcji ihiperkonsumpcji. Jednym znajwa niejszych sw-kluczy wtym tekcie jest arcie, wEuropie koca lat dwudziestych ju nie mo na po prosu je, trzeba re, ale te dowiadcza godu: My rcy miso / raz na miesic, Karmi nas / bakcyle sw / wpycha nam do gby / ob arte bractwo / literacit / prezydentw / ministrw owiaty. arcie czy si tak e zmiak, trzeciorzdn literatur oraz zpropagand iperswazj zatruwajc ludzkie umysy, prowadzc nieuchronnie do ubezwasnowolnienia. Wiek XX zostaje tu porwnany do Fritza Haarmana (wytuszczonym drukiem: XX wiek to Haarman), kanibala zwanego rzenikiem zHannoveru 9. Jest to porwnanie znaczce iwstrzsajce dlatego, e nie redukuje si przecie do gazetowej sensacji, nie wykorzystuje jedynie powierzchownoci gazetowej informacji, ale siga gboko do niewiadomociowych pokadw psychopatycznego morder-

240

241

J. Dewitte Le pouvoir de la langue et la libert de lesprit. Essai sur la rsistance au langage totalitaire, Michalon, Paris 2007.

Friedrich Haarman by jednym zpierwszych odnotowanych wkryminalnej historii Niemiec mordercw seksualnych. Dopuci si kilkudziesiciu morderstw na modych chopcach. Dokonane przez Haarmana zabjstwa odznaczay si szczeglnym okruciestwem. Wedug pogosek miso ofiar miao by sprzedawane na miejscowym targowisku.

Stanowiska
cy iwanie wten sposb usiuje okreli Europ lat dwudziestych, ktra wstanie bezustannego nienasycenia zaczyna po era sama siebie. W Europie chodzi odowiadczenie nie tyle nowoczesnoci, ile antynowoczesnoci. Nie ma jzyka, ktry potrafiby to dowiadczenie sprawnie iskutecznie wyrazi, dlatego wanie trzeba odwoa si do przemierzanego popdami ciaa, ktre niczym wjakim frenetycznym tacu wcza si wproces znaczenia nieoznaczalnego. Europa wtym poemacie jest Europ wszalestwie. Wyaniajca si zpoematu wizja jest raczej naznaczona a n t y e u r o p o c e n t r y z m e m. To poemat omierci Europy, zwiastun jej nieuchronnej zagady. Ostatecznie Europa ginie po arta przez dionizyjskie bachantki, ajej wszelkie bezcenne wartoci, wrd nich tak e jej nowoczesno zostaj zakwestionowane, aw kocu zamknite w: centymetrze mej skry, jak gosz ostatnie sowa poematu.

Dziadek

Atopia stadno ijednostkowo

k niewidzialn si przyszpila do miejsca wsplnego, udaremnia jednostkowo iniepowtarzalno. Marzenie: by eremit, oddali si, dryfowa bez koniecznoci przybijania do portu stabilnego sensu. Marzenie wiodce nieuchronnie ku utopii (nie-miejscu, jakiej nowej Garbagne), ku miejscu, ktre po prostu nie istnieje.

Abstract
Adam DZIADEK University of Silesia (Katowice)

Subiektywne dowiadczanie atopii


Wrmy do pytania odowiadczenie atopii? Atopia jest nie-miejscem, jest zbliona do Derridiaskiej diffrance, bowiem plasuje si pomidzy biegunami jednoznacznych, kategorycznych stanowisk. le znosi sdy definitywne iniepodwa alne, nie ma wniej tolerancji dla fallogocentryzmu, nie ma wniej tolerancji dla stadnoci, ktra opiera si wnieunikniony sposb na obiegowych opiniach (doxa). Atopia oznacza dla mnie radykalne zerwanie zide skoczonoci, co dotyczy faktu, i czowiek wspczesny jest wtrcony wrzeczywisto tekstow. Poza nasz wol zmuszeni jestemy codziennie czyta ogromne iloci tekstw kultury, ktre nas bombarduj, napadaj, zawaszczaj wwyjtkowo agresywny sposb. Nie ma ju ycia bez czytania, codziennego czytania tekstw kultury. Pozostaje pytanie, jak czyta? Czyta wiadomie, dekonstruowa ianalizowa tekstowy wiat niczym wytrawny semiolog, ktry nierzadko staje si semioklast (dowiadczenie nieuchronne wkulturze masowej, oczym przekonuj Mitologie Rolanda Barthesa), czyta wperspektywie intertekstualnoci (intertekstualno rozumiana jako splot wiadomych iniewiadomych elementw wyaniajcych si zsetek zakamarkw kultury). Teksty kultury, wtym tak e teksty ywe s tekstami otwartymi, tekstami niedomknitymi odsyajcymi wnieskoczono do innych tekstw. Warto wtym miejscu odwoa si do ekonomii: produkt skoczony (towar) jest tworem maszynowym, bezdusznym ibezmylnym, s to twory ekonomii otwartej na zysk, anie na poznanie. Atopia jest postaw intelektualn ietyczn wobec wiata nieogarnialnego iniewyra alnego. Opiera si na tym, e wszystko jest do przyjcia ido zrozumienia, nie ma wniej niechci wobec Innego, nie ma odrzucenia. Dowiadczenie atopii czy si zmarzeniem: y we wsplnocie ijednoczenie nie da si usidli, zachowa niezale no poza konwencjami, zwyczajowymi wzorcami zachowa (toposy czy topy). Oddzieli si od ewidentnej, atwo postrzegalnej gupoty zbiorowoci, ktra przytacza, tamsi, gwaci, zmusza do ulegoci, ja-

Atopy: the Herd and Individuality


The articles starting point is semantic analysis of atopy, the word rarely in use today, which, as combined with the notion of herd-ity and individuality, is tasked with describing the subjects situation in apost-modern age, and in the first place, the experience of postmodernity. In our contemporary world, atopy is combined with alienation; it is anon-place, close to the Derridian diffrance, as it is situated between the poles of unambiguous trenchant positions. It barely stands definite uncontested opinions leading to commonplace opinions (doxa). In the ethical sense, the experience of atopy implies an ostentatious protest against the restricting influences of omnipresent mass culture (interpersonal relations, university, politics, etc.).

242

243

You might also like