MODZI I MEDIA

NOWE MEDIA A UCZESTNICTWO W KULTURZE

Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS

Mirosaw Filiciak Micha Danielewicz Mateusz Halawa Pawe Mazurek Agata Nowotny
Warszawa, stycze 2010

MODZI I MEDIA
NOWE MEDIA A UCZESTNICTWO W KULTURZE
Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS
Autorzy: Mirosaw Filiciak Micha Danielewicz Mateusz Halawa Pawe Mazurek Agata Nowotny Badania etnograficzne: Micha Danielewicz i Agnieszka Strzemiska Olka Godys i Jacek Szejda Pawe Mazurek i Paulina Jdrzejewska Eksperci: Zygmunt Bauman Wojciech J. Burszta Jos van Dijck Wiesaw Godzic Magorzata Jacyno Henry Jenkins Marek Krajewski Mirosawa Marody Tomasz Szkudlarek Projekt fotograficzny (zob.): Tomek Ratter Projekt graficzny: Olga ebkowska Korekta: Piotr ukasik

Partnerzy projektu:

Patronat medialny:

Raport powsta w ramach grantu Nowe media a uczestnictwo modych Polakw w kulturze ze rodkw operacyjnych w programie Obserwatorium Kultury Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego administrowanym przez Narodowe Centrum Kultury.

RAPORT MODZI I MEDIA

jest etnograficznym opisem codziennoci modych ludzi wyrastajcych w wiecie cyfrowych technologii.
Raport jest zwieczeniem rocznego projektu badawczego zrealizowanego przez Centrum Bada nad Kultur Popularn Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej dla Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pod kierunkiem dr. Mirosawa Filiciaka. Dziewicioosobowy zesp medioznawcw, socjologw i antropologw postawi sobie zadanie pokazania, jak nowe technologie wpisuj si w ycie modych ludzi w Polsce. Kluczowym elementem projektu byo przeprowadzone na przeomie sierpnia i wrzenia dwutygodniowe badanie etnograficzne, podczas ktrego badacze poznawali ycie licealistw i licealistek w trzech miastach Polski. W trakcie spotka, wywiadw, ale te wsplnych wycieczek oraz imprez poznali i rozmawiali z 137 modymi osobami. Licealici pokazali im swj wiat oraz opowiedzieli o yciu codziennym w epoce cyfrowych mediw i sieciowej komunikacji. Struktur raportu wyznaczaj rozdziay odsyajce do najwaniejszych wymiarw codziennego ycia modych ludzi, z ktrymi pracowalimy to Bycie razem, Mio, Zajawki i Szkoa oraz rozdziay, ktre koncentruj uwag na analitycznych kategoriach wanych dla zrozumienia rodowiska kulturowego wsptworzonego przez nowe media to Intensywno, Technologie refleksyjnoci i Dzielenie si. W pierwszym rozdziale Bycie razem pokazujemy, na czym polega prymat kontaktu twarz-w-twarz. Spotykanie si, przebywanie razem, wsplne wycieczki, wypady za miasto czy na piwo, siedzenie na awce i rozmawianie s najwaniejszymi rodzajami interakcji. Nowe technologie su do koordyncji tych spotka, zaporedniczania kontaktu, gdy nie jest on ju moliwy (np. po powrocie ze szkoy do domu) oraz utrzymywaniu poczucia bliskoci. Rodzia drugi Intensywno wskazuje bardziej szczegowo, jaki uytek robi zronici z przedmiotamimediami modzi ludzie z moliwoci nieustannego kontaktu, koordynacji i reprezentacji. Pokazujemy, jak ycie codzienne zyskuje na intensywnoci, gdy technologie zapewniajce teledostpno i teleobecno wprowadzaj swoich uytkownikw w specyficzny stan czuwania. Na fizyczn przestrze rozmowy twarzw-twarz nakadaj si sieci komunikacyjne, do ktrych zawsze mona si wpi, by czciowo przekracza czasoprzestrzenne ograniczenia towarzyskiego ycia. Efektem jest dowiadczenie poczenia i podczenia intensyfikacja tego, co ludzkie i spoeczne. Medium tej intensyfikacji coraz czciej staje si obraz. Cyfrowe zdjcia nie tylko zawiadczaj o istnieniu, ale te czynnie wsptworz nowe relacje. Mio to trzeci rodzia, gdzie skupiamy si na tym, jak nowe technologie komunikowania, takie jak telefony komrkowe, Skype czy fotoblogi, wpisuj si w relacje bliskoci. Media staj si intymne, gdy zaporedniczane przez nie relacje z drug osob s przeywane jako bliskie i autentyczne. Jednoczenie logika sieci rozmywa twarde rozgraniczenie na to, co prywatne, i to, co publiczne. Wyania si nowa forma semi-publicznego lub prywatno-publicznego ycia, gdzie prywatno mona na rne sposoby upublicznia, a mobilizujc zasoby i funkcjonalnoci publicznej sieci zamienia internet w intymn, wasn przestrze. W czwartym rozdziale Technnologie refleksyjnoci skupiamy si na roli nowych mediw jako jednoczenie narzdzi uspoecznienia i indywidualizacji. Zaporedniczajc powstawanie nowego rodzaju wsplnot, uczestnicz one jednoczenie w wyanianiu si specyficznej formy ja. W tym rozdziale opisujemy,

w jaki sposb wczajc si w proces ksztatowania tosamoci, nowe technologie komunikowania staj si technikami siebie. Waym elementem tego procesu jest refleksyjno materializujc ulotne myli, emocje i kontakty w przeszukiwalne bazy danych, cyfrowe media sprzyjaj pracy nad sob, ktra angauje pynce z sieci informacje zwrotne. ycie codzienne z nowymi mediami wie si z nieustannym dzieleniem si muzyk czy filmami oraz przesyaniem sobie linkw do ciekawych miejsc w sieci. W pitym rozdziale Dzielenie si pokazujemy, e w ten sposb grupy uytkownikw wydeptuj sobie swoje cieki w internecie oraz uwsplniaj przeycia i opinie zwizane z usieciowion kultur. Z tych procesw wymiany i dzielenia si wyania si wsp-internet: swojska, zawsze lokalna, budowana razem sie. W tym rozdziale proponujemy model cyrkulacji kultury, ktry pokazuje, w jaki sposb zwizane z tosamoci praktyki wyszukiwania i dzielenia si s w istocie mnoeniem, rozpowszechnianiem i tworzeniem lokalnych publicznoci dla treci kulturowych. W szstym rozdziale Zajawki pokazujemy, w jaki sposb nowe technologie komunikowania wpisuj si w potoczne praktyki tworzenia, uczenia si i dzielenia si entuzjazmem, zdolnociami czy wiedz rne zajawki, jakie mona mie. Gdy do gry wchodzi sie, energia, kompetencje i pomysy nie ulegaj ju rozproszeniu, ale mog ulega wzmocnieniu. Mie zajawk w dobie sieci to wspuczestniczy w dziaaniach, ktrych znaczenie i konsekwencje mog by wiksze ni to, co si w nie woyo. Czy chodzi tu o kolekcjonowanie archiwalnych zdj, poznawanie na wylot ulubionego zespou czy robienie fotograficznych projektw gdy zajawka zostaje usieciowiona, mona potencjalnie zaangaowa si w ni szybciej i gbiej. Rozdzia sidmy powicony jest szkole. Pojawienie si nowych mediw w yciu szkoy nie tylko zmienia stare praktyki od rozmw na przerwie i na lekcji, przez odrabianie lekcji i wsplne przygotowywanie si do klaswki, po obieg notatek i ciganie. Stawia te nowe problemy, z ktrych jednym z najwaniejszych jest wiarygodno i prawomocno wiedzy dostpnej w sieci w kontekcie wymaga szkoy. Sprzyjajc wsplnemu dziaaniu w rozwizywaniu (lub obchodzeniu) problemw, dzieleniu si zasobami i kompetencjami, architektura komunikacyjna nowych mediw stanowi rwnie wyzwanie dla systemu szkolnego premiujcego i rozliczajcego indywidualne osignicia. W tym rozdziale pytamy o to, jak zmieniaj si szkolne hierarchie i reguy, gdy i uczniowie, i nauczyciele zaczynaj dziaa za porednictwem sieci. Zebrany i opisany materia stawia nowe pytania, przede wszystkim o to, jak ludzie staj si podmiotami w wiecie, ktry jawi si jako cyfrowa baza danych. W swojej wypowiedzi Zygmunt Bauman pisze, e w pynnie nowoczesnym wiecie nowych mediw przygodno zastpia konsekwenwcj, ad ustpi miejsca bezadowi, a czas wydaje si poszarpany na strzpy, poszatkowany na fragmenty bez historii i przyszoci oraz epizody bez konsekwencji. Ostatni rozdzia Nowe pytania o uczestnictwo w kulturze wskazuje, e opisywane w tym raporcie przemiany rodowiska kulturowego zwizane z rozwojem nowych mediw domagaj si nowego jzyka mwienia o uczestnictwie w kulturze. Stare kategorie, takie jak odbiorca, staj si problematyczne, gdy ludzie zostaj wczeni w procesy wsptworzenia treci kulturowych oraz wprowadzania ich w obieg, czsto poza systemem instytucji. Jak myle o uczestnictwie w kulturze, gdy stare kategorie ulegy przeterminowaniu?

SPIS TRECI
WPROWaDzeNie: ReMeDiaCja 6 WPROWaDzeNie: POCzeNi i PODCzeNi, etNOgRafia CyfROWegO Wiata 14 Jak pracowalimy? 18 Jak czyta ten raport? 21 ByCie RazeM 22 Na osiemnastce 26 Czarne skrzynki albo kultura materialna doby nowych mediw, Marek Krajewski 30 iNteNsyWNO 33 Stan czuwania, Marek Krajewski 35 Fotograficzna towarzysko i zaporedniczanie pamici, Jos van Dijk 42 MiO 44 Internet intymny 49 teChNOlOgie RefleKsyjNOCi 50 Estetyzacja codziennoci 53 Robert: Facebook i polityka 58 Technologie cyfrowe a techniki self, Magorzata Jacyno 61 Poszukiwanie dowodu na wasne istnienie, Mirosawa Marody 65 DzieleNie si 70 W jak wsp-internet 74 zajaWKi. Mie Pasj W DOBie iNteRNetu 81 Last.fm: klimat z algorytmu 85 Greniu: suchanie i robienie muzyki 99 Majka: hipoteza uczenia si na skrry 105 Wszystkoerno kulturowa? Magorzata Jacyno 107 W szKOle 111 Szkoa wobec nowych mediw, Tomasz Szkudlarek 126 Mal Du siCle? Zygmunt Bauman 128 NOWe PytaNia O uCzestNiCtWO W KultuRze 134 uku: ju nie konsument, jeszcze nie twrca 135 Henry Jenkins: Nowe formy uczestnictwa w kulturze 136 Wiesaw Godzic: Koniec telewizji, pocztek twrczoci 138 Wojciech J Burszta: Opisa rewolucj 141 Marek Krajewski: Przeterminowanie 144 (zOB.) Tomek Ratter 151 DziKujeMy 167 BiBliOgRafia 168 KtO jest KtO 170

WPROWADZENIE: REMEDIACJA

Raport, ktry oddajemy do rk czytelnikw i czytelniczek, jest efektem projektu badawczego, w ktrym posugujc si etnograficznymi badaniami terenowymi oraz teoriami kultury, spoeczestwa i mediw, prbujemy zidentyfikowa podstawowe wymiary rodowiska kulturowego wsptworzonego przez nowe media oraz opisa to, jacy ludzie wyrastaj w tym rodowisku i jak nadaj mu oni ksztat.

NowE mEdIa
Piszc o nowych mediach, mamy na myli przede wszystkim nowe cyfrowe technologie, takie jak: internet, telefony komrkowe czy cyfrowe aparaty fotograficzne. Nie ograniczamy si jednak tylko do wycinkowego badania technologii, ich uy czy wywoywanych przez nie efektw. Mwic o nowych mediach, wskazujemy na potrzeb bardziej caociowego opisu szerokiej gamy praktyk ycia codziennego, ktre angauj technologie, i tego, jak te praktyki zmieniaj si w czasie. Termin nowe media jest oczywicie wzgldny kade medium byo kiedy nowe, a media dzisiaj nowe media to nie tylko artefakty nazywane nowymi s ju zastpowane jeszcze z porzdku technologii, ale te nowszymi (Marvin, 1990; Ito, 2008). Wzgldno historycznie nowe sposoby mylenia, tego terminu pomaga uchwyci nam niewtpliwe czucia i dziaania w spoeczestwie zmiany, ale te nie zapomina o cigoci. Zmiany nastpuj, gdy forma wielu treci kultury z analogowej zmienia si na cyfrow, a istniejca w formie pakietw danych kultura kry w globalnych sieciach. Zmienia si te to, co spoeczne: w praktykach angaujcych nowe technologie wyaniaj si nowe rodzaje wsplnot i nowe rodzaje podmiotowoci. Jak sprbujemy pokaza w tym raporcie, nowe media to nie tylko artefakty z porzdku technologii, ale te historycznie nowe sposoby mylenia, czucia i dziaania w spoeczestwie. W takiej perspektywie pytanie o nowe media jest zawsze pytaniem o napicia midzy starym a nowym oraz formy ich wspistnienia. Jak pisze Carolyn Marvin, nowe media rozumiane szeroko, by uwzgldni uycie nowych technologii komunikacji dla starych lub nowych potrzeb, nowe sposoby uywania starych technologii czy wszelkie inne moliwoci wymiany spoecznych znacze s wczone w ukad napicia stworzonego poprzez wspistnienie starego i nowego. Ten ukad jest dalece bardziej zoony ni jakiekolwiek pojedyncze medium, ktre staje si
WPROWADZENIE: REMEDIACJA

centrum zainteresowania ze wzgldu na jego nowo. Nowe media wcielaj moliwo, e porzdki, do ktrych jestemy przyzwyczajeni, s zagroone, bo komunikacja jest szczegln form interakcji tak, ktra aktywnie poszukuje rnorodnoci. Niewane, jak silnie zwyczaj lub instrumentalno mog wydawa si komunikacj organizowa i ogranicza, komunikacja niesie ze sob zalki, ktre podwaaj jej wasne zasady (1990: 8). W ten sposb pojcie nowych mediw odsya do szerszych procesw spoecznej i kulturowej zmiany, w ramach ktrej pojawienie si nowych praktyk angaujcych nowe technologie ma konsekwencje szersze ni tylko bezporednie. W tym sensie jest to nie tyle raport o nowych mediach, ile raport, w ktrym podajc za problemami, konfliktami czy szansami zwizanymi z nowymi mediami, staramy si rekonstruowa oglniejsze kulturowe wymiary wspczesnego ycia w zremediowanym przez cyfrowe media wiecie. Pojcie remediacji (Bolter, Grusin, 2000) odsya tu do dialektycznej relacji pomidzy starymi a nowymi formami komunikacji. Relacja ta jest produktywna zaangaowani w ni ludzie i przedmioty-media tworz nowe formy estetyczne, nowe rodzaje wsplnot i nowe rodzaje podmiotowoci. To, co jest nowego w mediach cyfrowych, ley w ich specyficznych strategiach remediowania telewizji, filmu, fotografii czy malarstwa pisz Jay David Bolter i Richard Grusin (2000: 50). My zastanawiamy si, w jaki sposb cyfrowe i sieciowe media remediuj nie tylko wczeniejsze media, ale te praktyki angaujce te media a co za tym idzie wsptworzone w tych praktykach rodowisko kulturowe. Co moe znaczy uczestnictwo w kulturze w wiecie zremediowanym przez media cyfrowe? By waciwie postawi pytanie o relacj pomidzy ludmi a instytucjami i treciami kultury, naley zrozumie istot dokonujcych si wspczenie remediacji. Mamy do czynienia z remediacj, gdy w relacje bliskoci wkraczaj komunikatory, takie jak Gadu-Gadu, infrastruktury komunikacyjne do archiwizowania kontaktw i wymieniania si uwag, takie jak Nasza-klasa, czy telefony komrkowe, ktre intensyfikuj bycie razem w niespotykany wczeniej sposb. Mamy do czynienia z remediacj, gdy w praktyki uczenia si i kontaktu ze szko wplataj si ahierarchiczne formy niekonsekrowanej wiedzy, takie jak Wikipedia, a Iliada staje si nie tylko ksik dostpn w szkolnej bibliotece, ale te plikiem mp3 dostpnym w sieci. Mamy do czynienia z remediacj, gdy indywidualne pasje tworzenia, zbierania czy suchania mog sta si intensywniejsze i zostawi po sobie wicej nowych treci dziki poczeniu w sieciowe spoecznoci praktyki podobnych sobie ludzi. Te wszystkie remediacje nie przebiegaj jednak wedug z gry zaoonych scenariuszy i planw. Nikt tu niczego nie remediuje mwic o remediacji, mamy na myli emergentny efekt praktyk spoecznych, w ktrych to, e pojawiy si nowe cyfrowe formy komunikacji, stworzyo rnic. Remediacje wizki praktyk angaujcych nowe media, ktre to praktyki wsptworz usieciowione i cyfrowe rodowisko kulturowe s zawsze lokalne, ich wynik zawsze niepewny, a wyaniajcy si z nich wiat niestabilny.

KoPoT z uCzESTNICTwEm w KulTuRzE (1)

Sygnalizowane przez nas przemiany, do ktrych odsya pojcie remediacji, domagaj si nowych poj w myleniu o kulturze i nowego jzyka mwienia o niej. Zdecydowalimy si na badania metod etnograficzn i w istocie zaplanowanie caego projektu badawczego, nie tylko w jego empirycznej czci, na podobiestwo bada terenowych z ca ich nieprzewidywalnoci i wiadomie niedomknitymi ramami pojciowymi wanie po to, by sprbowa wraz z naszymi wsppracownikami (od licealistw i licealistek w terenie przez
WPROWADZENIE: REMEDIACJA

zesp badawczy po wsptworzcych ten raport ekspertw) zidentyfikowa procesy, ktre czsto uchodz naszej uwadze z braku teoretycznego i badawczego oprzyrzdowania pozwalajcego je zobaczy. Wojciech J. Burszta pisze w tym raporcie o nieadekwatnoci wikszoci stosowanych dotd poj analitycznych (kultura, czas wolny, aktywno kulturalna, tosamo kulturowa, kanon kultury czy uczestnictwo w kulturze) (s. 141) w obliczu zmieniajcego rodowiska kulturowego. Warto zatrzyma si przy tym spostrzeeniu pozwala ono uchwyci jeden z podstawowych problemw pisania i badania kultury czasw remediacji. Gdy przygotowywalimy ten raport, bardzo czsto mielimy wraenie, e wiele z tych kategorii z uczestnictwem w kulturze na czele stao si dzi tym, co socjolog Ulrich Beck nazywa kategoriami zombie (Beck, 2002: 203). Kategorie zombie s ywymi trupami teorii: nie odsyaj ju do adnych empirycznie opisywalnych zjawisk i wanych dla ludzi praktyk, ale wci nawiedzaj dyskusje o nich, a stosowane w badaniach empirycznych mog prowadzi do wytwarzania artefaktw: wynikw, ktre przy najstaranniejszej metodologii i najdokadniejszym opracowaniu mijaj si ze wiatem, ktry maj opisywa. Wybr metody etnograficznej mia pomc nam zminimalizowa to zagroenie. Pierre Bourdieu pisa, e etnografia to badania terenowe prowadzone nie tylko w fizycznym terenie, ale jednoczenie w filozofii, a wic w wiecie poj (1990). Trudno procesu etnograficznego polega na tym, e trzeba jednoczenie uywa poj takich jak uczestnictwo w kulturze jako wskazwek w poszukiwaniach (niemoliwe jest przecie obserwowanie wszystkiego nieuzbrojonym w teori okiem) i modyfikowa, a czasem nawet porzuca te pojcia, gdy okazuj si utrudnia zrozumienie lub wyartykuowanie problemu. Dlatego uywamy w tym raporcie pojcia uczestnictwo w kulturze stosunkowo rzadko, a jednoczenie cay raport pomylany jest jako gos w dyskusji na temat przemian w obszarze, ktry problematyzowany bywa midzy innymi w kategoriach sugerowanych przez to okrelenie. Nie pojechalimy w teren, eby sprawdzi, czy i jak modzi ludzie w kulturze uczestnicz. (Jednym z problemw z kategori uczestnictwa w kulturze jest to, e bywa ona wykorzystywana nie tylko jako narzdzie poznania, lecz jako narzdzie klasyfikacji populacji na uczestniczcych i nieuczestniczcych oraz normatywnego rozgraniczania rzeczy na kultur i nie-kultur, por. Halawa, 2007). Pojechalimy, by przyjrze si praktykom spoecznym zaporedniczonym przez nowe media i etnograficznie wsp-uczestniczc w niektrych z nich, postawi pytanie: czy produktywne poznawczo jest jeszcze mylenie o kulturze jako o oddzielnej i zazwyczaj zinstytucjonalizowanej sferze, z ktr ludzie wchodz w relacje uczestnictwa bd nieuczestnictwa. W toku bada przekonalimy si, e kultura coraz czciej wymyka si nie tylko oddziaywaniu instytucji, ale te e coraz trudniej wydzieli j z innych sfer naszego ycia. W procesie remediacji pytanie o uczestnictwo w kulturze stao si mniej produktywne analitycznie i politycznie ni pytania o formy wsppracy w produkcji treci kulturowych, kompetencje estetyczne, hermeneutyczne czy spoeczne zwizane z poruszaniem si w zalewie informacji, obrazw i narracji, czy tworzenie warunkw dla powstawania sieciowych zbiorowoci wok praktyk kulturowych lub tekstw kultury. Uywamy w tym raporcie narzdzi etnografii, eby sproblematyzowa ycie codzienne w wiecie nasyconym przez nowe technologie komunikacji i stworzy pole do stawiania takich wanie pyta. Terenowe dowiadczenia etnografw i etnografek pracujcych nad Modymi i mediami, dyskusje prowadzone przez nas w ramach projektu, a take wprost artykuujce ten problem wypowiedzi Wojciecha J. Burszty (s. 141), Wiesawa Godzica (s. 138) i Marka Krajewskiego (s. 144) utwierdzaj nas w przekonaniu, e poszukiwanie nowego jzyka i nowych kategorii mwienia o kulturze, relacjach pomidzy ludmi a treciami kultury i relacjach pomidzy ludmi zaporedniczanych przez te treci jest dzi zadaniem najpilniejszym.

WPROWADZENIE: REMEDIACJA

PRoblEmaTyzaCja
Dlatego przygotowujc narzdzia badawcze, prowadzc badania i pracujc nad tym raportem, postawilimy przed sob przede wszystkim zadanie problematyzacji. Chcielimy zobaczy, jakie problemy wyaniaj si w praktykach spoecznych, ktre angauj nowe media. Piszc o problematyzacji zarwno jako procesie zachodzcym w opisywanym przez nas wiecie, jak i sposobie opisu, ktry stosujemy w tym raporcie nie mamy na myli prostej reprezentacji zastanego przez nas wiata. (Nasz raport nie aspiruje do tego, by by wyczerpujcym wiata modych opisaniem). Nie mamy te na myli formuowania problemw, ktre s oderwane od zaobserwowanych przez nas praktyk. (To ograniczenie metody etnograficznej: potencjalnie jest wiele tematw, ktrych nie dotykamy, bo nasze dowiadczenia terenowe i dyskusje wok nich nie doprowadziy do mylenia o nich). Mwic o problematyzacji, mamy na myli wizk dyskursywnych i niedyskursywnych praktyk, ktra sprawia, e co wchodzi do gry w prawdziwe i faszywe, i ktra tworzy z tego czego przedmiot namysu (czy to w formie refleksji moralnej, wiedzy naukowej, analizy politycznej etc.) (Foucault, 2001). Jedn z gwnych metod przy pracy nad tym raportem byo wanie takie stawianie problemw i obserwowanie, w jaki sposb w praktyce spoecznej wyaniaj si problemy, ktre s uznawane za wane i podejmowane przez ludzi w praktykach ycia codziennego. Stawiamy w tym raporcie problemy na podstawie praktyk spoecznych, w ktrych wspuczestniczylimy i ktre prbowalimy steoretyzowa, ale te przygldamy si temu, jak sami aktorzy w terenie stawiaj problemy (tworz z czego przedmiot namysu). W tym sensie metoda etnograficznego problematyzowania zmniejsza konwencjonalny dystans pomidzy obserwatorem a obserwowanym i wiedz naukow a wiedz potoczn. Na przykad problem anonimowoci i prywatnoci pojawia si przecie nie tylko w praktyce dziennikarskich opisw Naszej-klasy czy naukowych artykuw z zakresu socjologii internetu. Problem ten wchodzi do gry w potocznych praktykach spoecznych, jak wtedy gdy nasza wsppracowniczka Marianna decyduje, ktre ze zdj z wyjazdu do Parya umieci na Naszej-klasie, a ktre nie, a kto inny zastanawia si, czy przyj zapraszajcego do grona znajomych. Podobnie jest z problemami zwizanymi z uczestniczeniem bd nie w kulturze. Zamiast wprost bada uczestnictwo w kulturze, przygldamy si wic w tym raporcie temu, jakie problemy wchodz do gry, jeeli skupimy uwag na relacjach pomidzy ludmi a treciami kultury i midzyludzkich relacjach zaporedniczanych przez te treci. Jeeli zgodzimy si, e mamy do czynienia z procesem, w ktrym kulturowe wymiary ycia zostaj zremediowane, problemy, ktre si pojawi, bd miay inny charakter i bdzie je mona lepiej wyartykuowa w nowych kategoriach. W tym sensie najlepsz odpowiedzi na pytanie o uczestnictwo w kulturze bdzie zestaw odpowiedzi na inne, nie do koca jeszcze wyartykuowane pytania albo zbir problemw, ktre wchodz do gry w nowym, usieciowionym rodowisku kulturowym. Z tych, o ktrych piszemy w tym raporcie, wyrni tutaj naley: Cyfryzacj: wikszo obiektw kulturowych jest zapisana w postaci pliku komputerowego, a przez to wolna od ogranicze fizycznoci jest atwo kopiowalna, przesyalna i manipulowalna. Dla ludzi, ktrzy dorastali otoczeni mediami cyfrowymi, formy analogowe wydaj si uomne, stawiaj opr, nie wczaj si atwo w cyrkulacj std ksiki, filmy i inne relikty wiata analogowego, cho wci bywaj wykorzystywane, coraz czciej s remediowane i przeksztacane w formy cyfrowe. Stare media mog wci by obecne na poziomie estetycznym, jednak logika rzdzca obiegiem kultury jest dzi logik mediw cyfrowych. W tym raporcie opisujemy w tym kontekcie praktyki dzielenia si treciami, ktre s de facto mnoeniem tych treci, oraz wyaniajcy si w tych procesach nadmiar kultury, ktry stawia problem wyszukiwania i selekcji.

WPROWADZENIE: REMEDIACJA

 sieciowo: zwizana z cyfrowoci cyrkulacja treci kultury, ktre na drodze nieustannej wymiany obrastaj paratekstami komentarzy i metadanych. Kultura doby internetu rozgrywa si w ruchu nie sposb myle o niej jak o statycznym repozytorium, wydzielonej sferze ycia, bo splata si z innymi aktywnociami. Szczeglnie istotny jest tu fakt, e na sieci informacyjne nakadaj si sieci spoeczne (w procesie uytkowania ludzie skaluj sie w d, uywajc jej przede wszystkim do wzmacniania relacji twarz-w-twarz). Internet uatwia wymian plikw ze zdjciami, z filmami i muzyk, ale tym, co wprawia te pliki w ruch, jest rnie motywowana, ale zawsze waloryzowana pozytywnie ch wymiany, dzielenia si, obdarowywania innych linkami lub plikami bdcymi emanacjami wasnych pasji, poszukiwa i odkry. Dezinstytucjonalizacj aktorami wprawiajcymi obiekty kulturowe w ruch coraz rzadziej s instytucje, ktre tradycyjnie ustalay hierarchie kultury i reguloway do niej dostp. To uwolnienie treci spod wadzy kontrolujcych dostp do nich instytucji w praktyce czsto oznacza te uwolnienie ich spod wadzy prawa. Cyfrowa i usieciowiona kultura jest bowiem kultur nadmiaru, w ktrej wikszo treci jest przechowywana na internetowych serwerach i dyskach twardych komputerw znajomych i nieznajomych podstawowym problemem staje si nie sam dostp, lecz filtrowanie treci. Rol tych filtrw peni jednak przewanie grupy pozbawione instytucjonalnej legitymacji, posiadajce status rwny statusowi uytkownikw. Na nowo negocjowane musz by podziay na profesjonalistw i amatorw, ekspertw i korzystajcych z ich porad konsumentw. Zanikaj oficjalne kanony, hierarchie treci budowane s w obrbie grup czcych osoby utrzymujce kontakty towarzyskie lub poczone wspln pasj. Zwizane z tym zjawiskiem jest wyanianie si bliskoci i autentycznoci jako podstawowych modalnoci bycia razem poprzez kultur i kontaktu z treciami kulturowymi. (Dez)indywidualizacj i (de)linearyzacj cho technologie wykorzystywane przez modych ludzi, ktrych poznalimy w trakcie tego projektu, nios ze sob silny potencja indywidualizujcy (pozwalaj na personalizacj, a rwnoczenie daj dostp do kulturowej bazy danych o pojemnoci pozwalajcej na niemal nieskoczenie zrnicowane wybory jednostek), to rwnoczenie su tworzeniu tosamoci grupowych i podejmowaniu wsplnych wyborw umoliwiajcych przeksztacenie bazy nieuporzdkowanych elementw we wspln dla grupy narracj. Nie oznacza to, e moliwoci technologii s przeszkod przeciwnie, daj wybr, pozwalaj podmiotom oscylowa pomidzy tym, co indywidualne i odrbne, a tym, co grupowe i uwsplnione. Przykadem mog by dwie przeciwstawne praktyki zwizane z treciami audiowizualnymi: seriale telewizyjne czsto wyrywane s z kontekstu ramwki, cigane z sieci i ogldane na komputerze (czyli teoretycznie linearna forma telewizyjna przeksztacona zostaje w baz danych treci, o ktrych wyborze decyduje nie nadawca, lecz odbiorca), ale rwnoczenie klipy z zawierajcego miliony nagra serwisu YouTube s utelewizyjniane i za porednictwem przesyanych na Gadu-Gadu linkw wprowadzane w horyzont kulturowy grupy znajomych. Otwarto odwoujc si do kategorii kultury uczestnictwa Henryego Jenkinsa (2006; zob. te s. 136 w tym raporcie), naley zwrci uwag na otwarto kultury, ktra za spraw nowych mediw obnia bariery dla ekspresji artystycznej, oferujc te dostp do nieformalnych wsplnot praktyki i przyczyniajc si do wytwarzania wizi pomidzy ich uczestnikami. W tym ujciu uczestnictwo staje si jednak wypadkow dziaa uytkownikw i moliwoci, jakie oferuj im nowe technologie, ze szczeglnym uwzgldnieniem internetowych serwisw Web 2.0, w ktrych rozmaite aktywnoci, take te, ktrych podstawow intencj jest komunikacja, zostaj zarejestrowane i zarchiwizowane, stajc si niejako przy okazji dziaaniami twrczymi.

WPROWADZENIE: REMEDIACJA

10

 Refleksyjno zdolno cyfrowych mediw do utrwalania niemal wszystkich zaporedniczonych technologicznie dziaa sprzyja te wzrostowi refleksyjnoci jednostek, ktre mog jak ma to miejsce np. w przypadku serwisu Last.fm uzewntrzni i zobaczy swj gust, sprowadzajc nieuchwytne wczeniej kategorie do wymiaru materialnego. Tym samym krce (i zostawiajce lady) w sieci treci kultury i zwizane z korzystaniem z nich wybory staj si widocznym dla jednostki i jej spoecznego otoczenia budulcem ja, podstawowym narzdziem budowy wasnej tosamoci. W ten sposb same kultura, styl ycia i klimat wyaniaj si jako problem refleksji i samowiedzy oraz przedmiot twrczych zabiegw. Wizualno kultura nowych mediw to kultura wizualna, rozgrywajca si na ekranach (i przed nimi). Obrazy nie tylko percepowane, ale przede wszystkim wytwarzane na masow skal przez wyposaone w telefony komrkowe i aparaty fotograficzne usieciowione jednostki staj si podstawowym nonikiem znacze, na kolejnym poziomie stapiajc artefakt kulturowy, jakim jest zdjcie, z wymiarem spoecznym, gboko emocjonalnym i skupionym na wsplnym przeywaniu i dowiadczaniu wiata.

KoPoT z uCzESTNICTwEm w KulTuRzE (2): aNKa

Stawiajc te problemy w obszarze, ktry zazwyczaj indeksowany jest jako uczestnictwo w kulturze, prbujemy bra pod uwag to, co kulturowe, w dwch rozumieniach. Po pierwsze przygldamy si kulturze rozumianej jako treci albo intencjonalne teksty kultury. To w ramach tego podejcia stawiane s zwykle pytania o hierarchie (wysokie/niskie), form (estetyka), sposb cyrkulacji, instytucje tworzenia, upowszechniania i przechowywania kultury. Po drugie przygldamy si kulturze rozumianej jako praktyki. W ramach tego bardziej antropologicznego podejcia stawiane s zwykle pytania o nadawanie sensu dowiadczeniu przez ludzi, wyanianie si zbiorowej wyobrani i struktur odczuwania czy ksztatowanie si tosamoci i wzorw kulturowych. Te dwa podejcia s oczywicie splecione: tak jak w procesie formowania si tosamoci istotn rol peni znaczce treci kultury, tak treci te s wytworem specyficznego rodowiska kulturowego. Wiele dyskusji o uczestnictwie w kulturze jest jednak bliej tego pierwszego podejcia stawiajc pytania o to, jakie treci kultury s, lub nie s, przez ludzi odbierane, a stosunkowo rzadziej pytajc, co w planie jednostkowych i zbiorowych tosamoci z tymi treciami si dzieje. Decydujc si na etnograficzny charakter naszego projektu zarwno na poziomie samych bada, jak i strategii prezentowania ich wynikw staramy si dowartociowa pytania zwizane bardziej z formami uspoecznienia i mechanizmami ksztatowania si tosamoci ni sam tylko socjologi korzystania z instytucji kultury. Zmiana, na ktr wskazujemy, piszc o remediacji, przenika oba interesujce nas tu rozumienia kultury. Zmieniaj si treci, bo zaburzaj si hierarchie, wyaniaj si nowe estetyki, zmieniaj si sposoby obiegu i rola instytucji. Zmieniaj si te praktyki bycia sob i bycia z innymi bo zostaj zaporedniczone przez nowe rodzaje technologii, ktre, jak zobaczymy, staj si technikami siebie i wsptworz nowe rodzaje podmiotowoci. To, e remediacja dosiga obu pl problemowych wyznaczonych odpowiednio przez zainteresowanie kultur jako zbiorem treci i instytucji oraz kultur jako specyficznymi historycznie praktykami bycia sob i bycia z innymi, jeszcze silniej przekonuje, jak kluczowym problem jest znalezienie nowych kategorii rozumienia wspczesnoci. Uczestnictwo w kulturze postulujce jakie jednostki uczestniczce w jakiej kulturze jako kategoria wydaje si niewystarczajce, bo w procesie spoecznej zmiany zdynamizowanej przez remediacj wyrastaj nowe jednostki inaczej budujce swoj tosamo, a i kultura na poziomie treci znaczy co innego.
WPROWADZENIE: REMEDIACJA

11

Zobaczmy to na przykadzie. Przygotowujc t etnografi cyfrowego (zremediowanego) wiata, poznalimy siedemnastoletni Ank mieszkajc w Parnie [nazwa zmieniona], duym miecie w centralnej Polsce. Anka uwielbia filmy Wernera Herzoga. Nie ma w tym nic niezwykego, jednak jej droga do twrczoci niemieckiego reysera bya przynajmniej z perspektywy starszych pokole do nietypowa. Zaczo si od muzyki: Anka namitnie sucha Davida Bowiego. Czytajc w internecie informacje o yciu artysty, zwrcia uwag na jego, jak mwi, okres berliski, gdy Bowie mieszka w Republice Federalnej Niemiec i inspirujc si niemieck muzyk elektroniczn, nagra trzy albumy: Low, Heroes i Lodger (cigna je formacie mp3 z internetu). Poszukujc rde inspiracji swojego idola, Anka trafia na informacje o zespole Popol Vuh CD tego zespou poyczya od wujka. Zrobiy na niej na tyle due wraenie, e znw zacza szuka informacji w sieci i dowiedziaa si, e niemiecki zesp nagrywa muzyk do filmw Herzoga. Teraz jest kinomank co nie znaczy, e spdza duo czasu w kinie. (Zreszt w Parnie trudno by trafi na przegld filmw Herzoga). Jest za to aktywna na forum znanego portalu filmowego, gdzie rozmawia z ludmi, ktrzy ogldaj wicej i lepiej ni jej znajomi. To oni polecili Ance inne tytuy Herzoga i nazwiska kilku reyserw, ktrych filmy cigna z sieci, ogldaa na ekranie komputera i zapisaa na twardym dysku. Dzi Herzog jest jej ulubionym reyserem. Przykad Anki pokazuje, w jak rne procesy bywa dzi uwikane to, co zwyklimy nazywa uczestnictwem w kulturze. Bez wzgldu na przyjt perspektyw w tej kategorii zmieci si obcowanie z kinem Herzoga, lecz zarwno sposb, w jaki Anka trafia na jego filmy, jak i same okolicznoci ich ogldania ju niekoniecznie. Model uczestnictwa w kulturze na poziomie praktyki okazuje si by mieszaniem rnych porzdkw: wskazwek i porad w filmowych poszukiwaniach dostarcza mdro tumu, wiedza anonimowych (lub znanych pod pseudonimami) uczestnikw forum, ktrzy nie reprezentuj adnej instytucji kultury (chyba e za instytucj kultury uznalibymy samo forum). To osoby pisujce na forum, kochajce film, ale niepoddawane adnej hierarchicznej weryfikacji. Wiedza i rekomendacje pochodz od osb podobnych Ance, sytuujcych si poza relacjami opartymi na hierarchii (gdzie kto, kto wie lub zna si, jest wyej od innych) czy budowanych na modelu pedagogicznym (gdzie relacja przekazywania kultury budowana jest na podobiestwo tej w szkole: midzy instytucj-nauczycielem a odbiorc-uczniem). Te osoby nie pracuj w domach kultury, kinach czy opiniotwrczych pismach (a moe inaczej Anka tego po prostu nie wie, bo ta instytucjonalna afiliacja nie ma dla niej znaczenia). Zainteresowanie Herzogiem nie byo rwnie wiadomym wyborem dziea kultury, lecz raczej wynikiem podania ladami muzycznego idola, praktyki w czasach internetowych wyszukiwarek wyjtkowo atwej dla osoby sprawnie posugujcej si sieci. Sam sposb dotarcia do treci rwnie nie ma nic wsplnego z tradycyjnym obiegiem kultury to, e adne kino w Parnie nie pokazywao w ostatnim czasie filmw Herzoga, nie jest dla Anki adn przeszkod, bo dostp do treci kultury zapewnia jej internet. (Napisy do filmw s dzieem anonimowych internautw, ktrzy podzielili si nimi na specjalnym serwisie, podobnym zreszt do tego, z ktrymi pod koniec roku 2005 rozpocz batali dystrybutor Gutek Film). Anka nie zastanawia si, czy to, co robi, jest legalne. (Wiele z jej praktyk uczestnictwa w kulturze, ktre tu opisujemy, wyczerpuje w polskim prawie znamiona przestpstwa. Dlatego zmienilimy imi i nazw miasta, w ktrym rozgrywa si ta opisana w sierpniu 2009 roku historia. Zabieg ten suy jeszcze czemu: nie chodzi tu o Ank. Takich osb s dziesitki tysicy; rwnie tak wyglda w Polsce uczestnictwo w kulturze). Majtkowe prawa autorskie, legalno kopii te kwestie nie pojawiaj si w rozmowie z Ank jako istotne.

WPROWADZENIE: REMEDIACJA

12

Wygoda dostpu do cyfrowej kultury krcej w sieci zawiesza pytania o wasno: jak powiedzia nam ojciec jej przyjaciki, modzi uwaaj, e to, co jest w sieci, jest po prostu ich. Idmy dalej. Sam seans, czyli odtwarzanie filmu na domowym komputerze miesza porzdki: Anka nie siedzi w kinie, a przed wasnym komputerem podczonym do internetu. Wystarczy jedno wcinicie klawisza, by spod okienka z Nosferatu ukazao si okienko z Gadu-Gadu, na ktrym Anka rozmawia z koleank. Komputer peni bowiem w yciu Anki wiele funkcji i uczestnictwo w kulturze jest tylko jedn z nich. Istotne jest przechowywanie: cho jej pokj nie wyglda jak pokj kolekcjonerki z dumnie eksponowanymi zestawami DVD czy kasetami VHS, na twardym dysku komputera jest kilkaset filmw w postaci cyfrowych plikw. Dla Herzoga i innych reyserw Anka uczy si rosyjskiego na rosyjskojzycznych stronach, mwi, jest wietny wybr filmw. Po obejrzeniu kilku filmw Herzoga Anka przestaje by ju tylko odbiorczyni zabierajc gos na forum, poleca filmy innym, ktrzy te maj potencjalnie dostp do sieci. Wpywa na ich wybory kulturowe i treci, z ktrych korzystaj. W zremediowanym, cyfrowym wiecie, ktry tu opisujemy, treci kultury, takie jak film Herzoga, s te plikami komputerowymi kr w sieciach, s cigalne i kopiowalne. Ich publiczno jest te innego rodzaju ni tradycyjna widownia kinowa to usieciowiona publiczno ludzi, dla ktrych waniejsze ni fizyczne miejsce (kino) i czas (seans) jest zainteresowanie filmami Herzoga i w tym sensie Herzog i te filmy dziki sieciowym technologiom gromadz ludzi z rnych miejsc w Polsce. Nie widz tego jednak ani statystyka dystrybutora ani wyliczenia sprawdzajce, na ile filmem interesuj si modzi Polacy i mode Polki, ani pojcia kace widzie w Ance odbiorczyni oficjalnej, instytucjonalnej kultury lub nie widzie jej wcale.

WPROWADZENIE: REMEDIACJA

13

WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

Jeeli twoje dziecko nie pi, to prawdopodobnie jest online. New York Times W tym raporcie uywamy narzdzi teoretycznych wspczesnej antropologii, socjologii i medioznawstwa oraz metody etnograficznej by podajc za modymi ludmi poruszajcymi si w ludzko-technologicznych sieciach, szuka poj, ktre pozwoliyby lepiej uj dowiadczenie ycia w zremediowanym rodowisku kulturowym.

Nowa SyTuaCja EgzySTENCjalNa

Nowe media fundamentalnie przebudowuj to, jak dowiadczamy siebie w czasie i przestrzeni. Ten raport pokazuje, co dzieje si, gdy na fizyczn przestrze z atomw nakada si tworzona z bitw przestrze przepyww podtrzymywana przez telefoni komrkow i, coraz czciej, bezprzewodowy internet. Gdy z fizycznej przestrzeni za pomoc mobilnych gadetw moemy jednoczenie wpi si w sieci komunikacyjne, bycie razem z innymi nabiera intensywnoci: kontakty twarz w twarz zostaj wzbogacone o uwag powican sobie i wymienian midzy sob w rodowisku online. Bycie razem z innymi moe kontynuowa si i by przeywane jako autentyczne rwnie wtedy, gdy kontakt twarz-w-twarz wyganie. Fizyczna przestrze nacechowana zostaje nowymi jakociami: jeeli jest w niej zasig, ciaa wsptworzcych j osb wchodz w specyficzny stan czuwania (Marek Krajewski zob. s. 35), ktry wie si z poczuciem sprawczoci, ale jest te now form semipublicznego ycia, w ramach ktrej ustalone relacje pomidzy bliskoci a prywatnoci intymnoci a zacisznoci obszarw, w ktrych rozgrywa si ta intymno podlegaj negocjacjom. W wiecie zremediowanym przez cyfrowe technologie przeywanie czasu wie si z przeczuciem i oczekiwaniem natychmiastowoci i bezporednioci. To, co przez starsze pokolenia moe by przeywane jako przyspieszenie (Gleick, 2003; Eriksen, 2004), modym ludziom, z ktrymi pracowalimy, wydawao si raWPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

14

czej przyrodzon natur czasu. Etnograficzne obserwacje pokazuj jednak historyczn specyficzno tego, jak nowe technologie komunikowania wpisuj si w formy przeywania teraniejszoci, pamitania i antycypowania. Technologie, takie jak cyfrowa fotografia, komunikatory internetowe czy telefony komrkowe, przebudowuj relacje pomidzy przeszoci, teraniejszoci a przyszoci. W epoce natychmiastowoci czas moe jawi si jako puentylistyczny czas rozsypanych epizodw (Zygmunt Bauman, w tym raporcie s. 128), a zaporedniczajc pami, media staj si narzdziami refleksyjnej manipulacji czasem. Cyfrowa fotografia w sieciowym obiegu pozwala ludziom nie tylko dziaa za pomoc obrazw na niespotykan wczeniej skal, ale te dokonywa takich zabiegw na czasie jak projektowanie przyszych wspomnie przez nadawanie specyficznej konwencji wizualnej reprezentacji teraz (zob. s. 42). Paradoksalnie, akceleracja dowiadczenia i rozszerzanie si teraniejszoci kosztem przyszoci i przeszoci owocuje specyficznie nostalgicznymi formami obrazowania i strukturami odczuwania. Czas nie tylko zmienia swoj jako, ale te si zwielokrotnia: narzdzia, takie jak telefony komrkowe, wysokoprzepustowe cza i oprogramowanie zachcajce do pracy w kilku oknach, pozwalaj robi kilka rzeczy naraz i przetwarza rzeczywisto wielokanaowo (co jedni nazw kulturowym ADHD, deficytem uwagi, a inni jej zwielokrotnieniem). Te przemiany czasu i przestrzeni wyznaczaj nowe ramy wspczesnego rodowiska kulturowego. W tej przeorganizowanej przestrzeni i przeorganizowanym czasie wyrastaj inni ludzie. Tosamo ksztatuje si inaczej, gdy bycie sob i bycie razem zaporedniczone jest przez cyfrowe i sieciowe media.

zRoNICI z mEdIamI uCzESTNICz w KulTuRzE

Modzi ludzie, ktrych poznalimy, przygotowujc ten raport, wchodz w doroso. S pierwszym pokoleniem, ktre wyroso z sieciowymi technologiami i nie pamita wiata analogu. Na pocztku tego raportu pokazujemy imprez osiemnastkow podobn, ale niepodobn do wczeniejszych bo na wskro przeniknit przez logik cyfrowych mediw. Modzi s z tymi mediami zronici: laptopa zabiera si do ka, by przez Skypea by blisko z chopakiem, w szkole sprawdzian pisany jest z jedn suchawk empetrjki w uchu, bo atwiej si skupi, gdy si i pisze, i sucha. Po miastach chodz ludzko-technologiczne hybrydy modych ludzi i odtwarzaczy mp3, ktre umiej uywa muzyki do zarzdzania swoim dowiadczeniem, wzbudzania lub tumienia emocji bd wspomnie. Etnografia ujawnia w tym zroniciu intymno, ciepo i afekty, ktre narzucaj piszcym w tym raporcie poetyk biologiczn lub wrcz organicystyczn. Magorzata Jacyno porwnuje sieci spoeczne do ukadu nerwowego, pisze o tkance zoonej z zaporedniczanych przez media relacji (s. 61). Piszcym te sowa narzuca si za Mizuko Ito (2008) metafora ekosystemu, a Marek Krajewski pisze o mediach jako rodzaju drugiej natury (s. 30-32). Jakie intuicje tkwi za tymi sformuowaniami? Po pierwsze wizja ekosystemu, ktra odsya do wspzalenoci i wiecznie zagroonego balansu rnych ywiow. rodowisko kulturowe zaludnione ciaami mylcymi, czujcymi i dziaajcymi w symbiozie z sieciowymi mediami wydaje si domaga podejcia, ktre pokae wspzaleno form ycia i technologii zaporedniczenia. Rozdzia Dzielenie si w tym raporcie jest gestem w t stron (s. 70). Proponujemy w nim wizj cyrkulacji, ktra nie rozgranicza tego, co ludzkie, i tego, co technologiczne, lecz przeciwnie pokazuje, jak z ucierania si cyfrowej logiki wymiany i moralnej ekonomii zobowiza i tosamociowych
WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

15

poszukiwa wyania si rodowisko kulturowe, w ktrym obieg treci, emocji, wzajemnoci i marze nie da si oddzieli od podtrzymujcej go infrastruktury plikw, adresw uRl i hiperlinkw. Te ludzko-technologiczne relacje w sieci s pierwotne wobec form, w jakie stabilizuje si w nich jednostka czy internet. Tosamo budowana wspczenie przez jednostki w usieciowionym rodowisku kulturowym i cyfrowy obieg jako podstawowa modalno wspczesnej kultury to dwie strony tego samego medalu. Dzielenie si jest w istocie rzeczy mnoeniem treci i w efekcie produkcj zasobu wsplnie podzielanych tworw, wartoci i treci. Nie mona zrozumie logiki wspczesnej cyrkulacji kultury bez patrzenia na tosamo, ktra tyle motywuje do podejmowania wyborw uruchamiajcych cyrkulacj, ile staje si wynikiem takiego, a nie innego obiegu kultury. Nie mona zrozumie wspczesnych tosamoci bez zrozumienia cyfrowej i sieciowej infrastruktury, w ktrej ta tosamo jest tworzona. Po drugie ta niespodziewana pojciowa blisko afektu i algorytmu, ktr wnosz metafory zronicia, ekosystemu i natury, podwaa gboko zakorzenione mylowe nawyki traktowania czowieka i technologii jako dwch odrbnych obszarw, z ktrych to tylko czowiekowi przyznaje si sprawczo. Jeeli pokaemy jak prbujemy robi to w tym raporcie e cyfrowo i sieciowo zaporedniczone jest dzi: pamitanie, budowanie tosamoci, bycie razem, kreatywno i nauka, to na powanie trzeba wzi sugestie teoretykw takich jak Bruno Latour, ktry prbuje pisa now, nieantropocentryczn antropologi (1993). z ucierania si cyfrowej logiki wymiany i moralnej ekonomii zobowiza i tosamociowych poszukiwa wyania si rodowisko kulturowe, w ktrym obieg treci, emocji, wzajemnoci i marze nie da si oddzieli od podtrzymujcej go infrastruktury plikw, adresw url i hiperlinkw eby dobrze postawi dzi pytanie o uczestnictwo w kulturze, trzeba je postawi z centrum wspczesnego ycia kulturalnego zaporedniczonego przez nowe media. To miejsce, gdzie procesy ksztatowania si tosamoci i wymiany treci kulturowych wchodz w zaskakujce relacje, ktre nie pozwalaj nam myle o kulturze jako oddzielnym polu rzdzcym si swoimi wasnymi reguami.

Pyta dzi o uczestnictwo w kulturze to rwnie pyta o kompetencje korzystania z nowych technologii (medialny analfabetyzm), czy moe o form ich ucielenienia; to, jak techno-spoeczny habitus sprzyja lub nie dobremu i wartociowemu yciu. Dlatego kluczowo istotny dla nowych pyta o uczestnictwo w kulturze jest choby problem wykluczenia sieciowego, cho jak pokazujemy w tym raporcie (s. 74) dobrze myle o nim nie jako o czym, co dotyka osobnych jednostek, lecz raczej jako sieci ludzi razem praktykujcych lub nie wsp-internet. Przedmioty-media, pisze Marek Krajewski, to potencjalnie maszyny do wytwarzania wizi i relacji (s. 37). W tym kontekcie pytanie o uczestnictwo w kulturze jest pytaniem o tworzenie sojuszy pozwalajcych na wczenie kultury w cyfrowy obieg.

ETNogRafIa NowyCh mEdIw

Jak bada to nowe rodowisko? Tradycyjnym zadaniem etnografii bya obserwacja: model zakada prost relacj pomidzy tubylcami a etnografami. Jak jednak robi etnografi u siebie, tu i teraz? Nie dzielia nas od naszych wsppracownikw przepa, ktra pozwoliaby naszej etnografii koncentrowa si na tradycyjnym antropologicznym tropie rnicy, ktra nakada si na fizyczny dystans. (Wyobra sobie,
WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

16

czytelniku, e znalaze si nagle z caym swym ekwipunkiem, sam na tropikalnej play w pobliu wioski tubylczej, podczas gdy statek czy d, ktra ci tu przywioza, odpywa i znika na widnokrgu czytamy u Malinowskiego). Oczywicie, nasi cyfrowi tubylcy s inni my pamitamy wiat bez internetu ale jednoczenie jestemy blisko nich: podczeni do tych samych sieci i do pewnego stopnia te zronici z mediami. Bardziej podobni ni rni, nie potrzebowalimy adnej odzi: opisujemy swoj wiosk. Mamy telefony komrkowe u tych samych operatorw, a niektrzy z nas regularnie uzupeniaj profile na Facebooku. Za sukces tego projektu odpowiada niezwyka energia, wyobrania, dociekliwo, wraliwo i mdro naszych etnografw i etnografek, ale i rutynowo uywane przez nas i naszych wsppracownikw technologie: niewidzialna infrastruktura telefonw komrkowych i e-maili, ktre czyy pracujcych w rnych miejscach Polski, oraz sieciowego oprogramowania do wsplnej edycji tekstu, w ktrym ten raport wci nabiera ksztatu. Sami te jestemy poczeni i podczeni. Pisanie etnografii tradycyjnie byo opisem. W cyfrowym wiecie nie jest tak atwo: jego obywatele sami si cay czas opisuj, fotografuj i zdaj relacje ze swojego ycia. Tu nasza etnografia komplikuje kolejny tradycyjny etnograficzny trop: reprezentacj. Nie rocimy sobie prawa do uprzywilejowanego punktu widzenia: nasza teoria nie tworzy punktu, z ktrego lepiej wida, lecz szuka wiedzy usytuowanej w gszczu ycia codziennego z Gadu-Gadu, Nasz-klas, fotoblogami i SMS-ami. Zdajemy sobie spraw, e pisanie etnografii nowych mediw jest dzi dodawaniem kolejnej reprezentacji do strumienia reprezentacji produkowanych intencjonalnie lub nie w codziennych praktykach angaujcych media. Opisujemy fotografujemy, nagrywamy, cytujemy, kopiujemy i wklejamy, zaznaczamy i przesyamy dalej wiat, ktry zalay cyfrowe reprezentacje do tego stopnia, e bywa, i granice midzy wydarzeniem a reprezentacj zacieraj si zupenie (zob. s. 42). wiat, w ktrym spojrzenie zostawia materialne lady na profilach spoecznociowych, gdzie nie tylko mwi si kocham, fotografujc, ale fotografujc, po prostu si kocha (zob. s. 49). Ten zalew reprezentacji nie wprawia nas w postmodernistyczn rezygnacj. Pracowicie prbujemy w tym raporcie uprawia obserwacj drugiego rzdu (Niklas Luhmann), badajc codzienne procedury, techniki i style widzenia, jakie ucieleniaj nasi modzi wsppracownicy. Opisanie sowami naturalnoci, z jak komunikuj si oni obrazami, jest wyzwaniem, ale ta specyficzna remediacja pozwala uchwyci proces, w ktrym cyfrowe lady, niechccy pozostawiane przez dziaanie w sieci, jak i intencjonalnie wykonane reprezentacje, autonomizuj si i nabieraj wasnej sprawczoci. Nasi przewodnicy pokazali nam wiat, w ktrym cyfrowe zdjcia i tekstowe archiwalia maj zdolno tworzenia nowych sytuacji, motywowania do dziaania, wspuczestniczenia w procesach tosamociowych.

ETNogRafIa w bazIE daNyCh

Z tych wszystkich powodw nasz raport nie jest tradycyjn etnograficzn narracj opart na fantazji zrekonstruowania spjnej caoci. Taka forma byaby sprzeczna z duchem wiata, ktry zobaczylimy w tych badaniach. Zalew cyfrowych (samo)opisw, ktry ten wiat wsptworzy, nie tworzy bowiem zbyt wiele spjnych caoci i cigych narracji: prbujemy opisa rodowisko kulturowe, ktrego reim czasowy najlepiej za Zygmuntem Baumanem, zob. s. 130-133 okreli jako puentylistyczny, a ktrego dominujca forma kulturowa inaczej ni w epoce analogu nie jest cig narracj, lecz raczej zbiorem dowolnie konfigurowalnych elementw: Wikszo obiektw nowych mediw nie opowiada adnych historii; nie maj one ani pocztku, ani koca; nie wystpuje w nich aden rozwj, ktry tematycznie, formalnie albo jeszcze inaczej organizowaby ich elementy w sekwencje. S one raczej zbiorami indywidualnych czci skadowych, z ktrych
WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

17

kada ma takie samo znaczenie jak pozostae (Manovich, 2006: 333). Opisujemy wiat, ktry jawi si swoim mieszkacom jako rozlega baza danych. Oczywicie podobne tezy o fragmentacji, rozpadzie wiata, pokawakowaniu dowiadczenia nie s nowe do pewnego stopnia stay si ju one obowizujcym samoopisem wspczesnoci, na ktry wszyscy chtnie przystaj. Badania etnograficzne pozwalaj nam jednak pj dalej i rozpoznajc siy, ktre strukturalnie przyczyniaj si do fragmentacji (od indywidualizacji i przemian struktur spoecznych po nowe formy, jakie przybiera kultura), bada praktyki, w ktrych ten pokawakowany wiat jest pracowicie skadany przez ludzi do kupy. W praktykach wyszukiwania, czenia czy zawaszczania wyaniaj si spjnoci. Piszc o wspinternecie (s. 74), pokazujemy, jak wybory z bazy danych s czciej grupowe i grupotwrcze ni indywidualne. Sie przeszukiwana jest wsplnie i w praktykach tego przeszukiwania i skalowania wytwarzana jest specyficzna lokalno: globalna baza danych moe by przeywana jako bliskie i znajome rodowisko ycia. To je prbujemy rekonstruowa. Chcc napisa etnografi wiata, ktry jawi si jako baza danych, nie szukamy wic caoci tam, gdzie jej nie ma w pluralizmie narracji, zalewie informacji i nierozwizywalnych sprzecznociach wspczesnego ycia. Cao, ktrej prbujemy dotkn, zawiera si w praktykach ycia codziennego codziennej pracy budowania podmiotowoci. Jak za Marksem pisze w tym raporcie Zygmunt Bauman: ludzie buduj swoj podmiotowo, ale w warunkach nie do koca przez siebie skonstruowanych. To, co mamy do dyspozycji w danym momencie historycznym podrczny budulec, te procedury techniczne, ktre moemy sobie wyobrazi way na tym, jak dziaamy w wiecie, jak jestemy sob i jak jestemy z innymi. W tym raporcie pokazujemy, e i te materiay, z ktrych ukadamy swoj podmiotowo (a wic treci kultury), i techniki, ktrymi to robimy (techniki siebie zob. s. 61), staj si inne, gdy do gry wchodz cyfrowe i sieciowe media. Chcemy wic postawi tu pytanie o waciwoci materiaw i technik, ich cnoty i wady, moliwoci, jakie stwarzaj, i ograniczenia, jakie narzucaj (Bauman, w tym raporcie s. 133).

jaK PRaCowalImy?
PRZEZ DWA TyGODNIE 2009 ROKU OSTATNI TyDZIE SIERPNIA I PIERWSZy TyDZIE WRZENIA SZECIORO ETNOGRAFW I ETNOGRAFEK PROWADZIO OBSERWACJE I WyWIADy WRD MODyCH LUDZI W TRZECH MIASTACH RNEJ WIELKOCI.
kady z etnografw pracowa z jednym wsppracownikiem-przewodnikiem, a kada z etnografek ze wsppracowniczk-przewodniczk. te sze kluczowych osb znalelimy, posugujc si serwisami spoecznociowymi, sieciami spoecznymi samych etnografw, a w jednym przypadku za pomoc sieci rekrutacyjnej firmy badawczej 4p research mix. szstka wsppracownikw otrzymaa wynagrodzenie za swoj prac, zasady wsppracy byy regulowane kontraktem, a w przypadku niepenoletnich uzyskiwalimy rwnie zgod rodzicw. w zahaczewie, okoo pitnastotysicznym miecie pooonym kilkadziesit kilometrw od stolicy regionu, micha danielewicz wsppracowa z filipem, a agnieszka strzemiska z kamil. (w caym raporcie zmieniamy imiona bohaterw oraz te szczegy, ktre pozwoliyby ich odnale w sieci czy w domu; fikcyjne s take nazwy miast).
WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

18

w parnie, w ktrej mieszka blisko dwiecie pidziesit tysicy mieszkacw, olka godys pracowaa z gok, a jacek szejda z baejem. parna przed reform administracyjn bya miastem wojewdzkim. w ziemielinie najwikszym z miast objtych badaniem pracowali pawe mazurek i paulina jdrzejewska odpowiednio z karolem i mariann. ziemielin to due miasto wojewdzkie, gdzie mieszka ponad szeset tysicy ludzi. wszyscy nasi wsppracownicy i wikszo ich znajomych, z ktrymi rozmawialimy chodzili do licew. oprcz tego, e sami s bohaterami tej opowieci, pomagali nam dotrze do innych modych ludzi, z ktrymi rozmawialimy swoich dziewczyn, chopakw, przyjaci, kumpli, kolegw. dziki temu moglimy zyska znacznie szerszy i mniej wyrywkowy obraz ycia z nowymi mediami, ale te wiedzielimy, e nie rozmawiamy z osobami przypadkowymi, lecz z takimi, ktre maj znaczce relacje z naszymi wsppracownikami. w ten sposb poczylimy metod kuli niegowej rozmawialimy w sumie ze 137 osobami z powanym potraktowaniem powiza, zobowiza i emocji pyncych sieciami spoecznymi; si zarwno silnych, jak i sabych wizi. zesp tego projektu to dziesi osb oprcz wymienionych wyej etnografw i etnografek pracowali w nim take: mirosaw filiciak szef projektu, agata nowotny i mateusz halawa oraz tomek ratter, ktry by fotografem. Zanim badacze wyruszyli w teren, wsplnie w zespole wypracowalimy w cyklu seminariw i warsztatw zestaw narzdzi badawczych od scenariuszy wywiadw przez instrukcje fotograficzne po tabele obserwacji. nieodcznym elementem pracy terenowej byo take prowadzenie dzienniczkw badaczy oraz kontakt telefoniczny z central. narzdzia te miay zapewni ramy procesowi, ktry z zaoe, jakie przynale etnografii, jest elastyczny i pynny. nie narzdziom badawczym jednak, ale uwadze, wyczuleniu na detal, wyobrani i wraliwoci zespou etnografw, z ktrymi pracowalimy, zawdziczamy obserwacje i myli zawarte w tym raporcie. oprcz najtrudniejszego do opisania etnograficznego bycia razem siedzenia, gapienia si, gadania, miania si, taczenia, wsplnego pozowania do zdj, szwendania si po miecie bazujemy na nieustrukturyzowanych wywiadach pogbionych, asystowanych sesjach korzystania z komputera i telefonu komrkowego, interakcjach zaporedniczonych przez telefon, gadu-gadu, nasz-klas etc., improwizowanych grupach fokusowych i diadach, wywiadach rodzinnych, wirtualnej etnografii (gdzie nie tylko obserwowalimy elektroniczne lady zostawiane przez ludzi w sieci, ale dziki czemu pozostawalimy w kontakcie ze wsppracownikami) oraz eksperymencie, w ktrym uczestnicy opisywali swoje dowiadczenie niepodczenia i niepoczenia (zgodzili si, by przez dob nie uywa mediw i zobaczy w ten sposb, czego tak naprawd im brakuje; pozwolio to zama specyficzn oczywisto nowych mediw). dodatkowymi narzdziami wykorzystanymi w tym badaniu byy projekty: fotograficzny tomka rattera i filmowy pauliny jdrzejewskiej. w kadym z miast nasi wsppracownicy mogli nakrci krtki materia filmowy. badacze dysponowali kamerami, ktre zostay przejte przez modych i wykorzystane zgodnie z ich intuicj. uzyskane w ten sposb materiay filmowe opracowaa i zmontowaa paulina jdrzejewska. film mona objerze na stronie www projektu www.wyborcza.pl/mlodziimedia. zesp odpowiedzialny za cao projektu filiciak, nowotny i halawa wraz z tomkiem ratterem odwiedzi kad z trzech lokalizacji w trakcie bada. pozwolio to na lepsz wymian spostrzee i wymian dowiadcze z rnych miejsc, ale te pozwolio piszcym ten raport na etnograficzne wczucie si w opisywane miejsca. specyficznym rodzajem takiego wczucia si jest projekt fotograficzny tomka rattera (zob.), ktry drukujemy na stronie 151. wchodzc w wiat naszych wsppracownikw tomek zaproponowa im jak pisze zoon gr z uyciem aparatu fotograficznego. robienie zdj, patrzenie w obiek-

WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

19

tyw i niepatrzenie w obiektyw, wyszukiwanie fajnych miejsc i zamienianie estetyzujcym spojrzeniem miejsc niefajnych w fajne, podchwytywanie sytuacji i aranowanie sytuacji wszystkie te praktyki zwyczajne dla szwendajcych si po miecie z aparatami dziki obecnoci tomka mogy sta si przedmiotami rozmowy. efekt (zob.) nie jest ilustracj tego raportu, lecz wizualnym esejem, prb refleksji, ktra za swoje medium i po czci za swj temat bierze fotografi. tak pomylane badanie zostao szczegowo opracowane w cyklu seminariw i warsztatw, w ktrych gocinnie uczestniczyli te tomasz jdrkiewicz i robert zydel z nuQ research oraz piotr toczyski z dziau bada agora sa. na seminariach szczegowo dyskutowalimy raport living and learning with new media przygotowany przez mizuko ito z zespoem (2008). ten trzyletni projekt badawczy realizowany w stanach zjednoczonych by finansowany przez fundacj macarthura. zarwno zaoenia badawcze ito i zespou, jak i wyniki bada, byy dla naszego projektu inspiracj w planowaniu bada. podobnie jak ito i inni w badaniach wychodzimy od etnograficznie opisywanych, materialnych i ugruntowanych w yciu codziennym praktyk spoecznych, w ktre zaangaowane s media. nasze podejcie do pracy z modzie, gdzie zdecydowalimy si traktowa naszych wsppracownikw bardzo partnersko (jak wsppracownikw wanie) rwnie duo zawdzicza ito. modzi ludzie czsto w badaniach spoecznych s traktowani protekcjonalnie, jak jednostki jeszcze niegotowe, niepene, co czciej prowokuje pytania o to, co z nich wyronie, jak ju dorosn, raczej ni pytania o to, jacy s teraz i jak wyglda ich ycie. idc za wskazwkami ito i wytycznymi wspczesnej socjologii edukacji, w naszych wsppracownikach rozpoznawalimy raczej partnerw, ktrzy maj swoje ycia, potrzeby i pragnienia. mimo e s silnie zaleni od rodzicw i szkoy i czsto nie maj jeszcze peni praw obywatelskich ze wzgldu na status nieletnich powinni by traktowani po partnersku (ito i inni, 2008). drugim wanym tekstem na seminariach teoretycznych by tekst nicka couldryego theorising media as practice (2004), gdzie couldry rysuje now perspektyw dla teorii mediw, ktra duo czer-pie z socjologicznych teorii praktyki. couldry odchodzi od tradycyjnego medioznawczego podejcia do mediw, ktre traktowao je jak teksty (stawiajc pytania o interpretacj) albo struktury produkcji (stawiajc pytania o wpyw), i proponuje, eby media rozumie jako praktyki spoeczne. tekst couldryego okaza si na naszych seminariach dobr platform spotkania badaczy pracujcych w tradycji medioznawczej (teoria mediw) z badaczami i badaczkami posugujcymi si kategoriami bardziej socjologicznymi. za couldrym definiowalimy swoje pytania badawcze luno: co ludzie robi w odniesieniu do mediw i co ludzie mwi w odniesieniu do mediw? wyjcie od tak szeroko postawionego problemu pozwolio nam w toku dyskusji stworzy projekt badania, ktre nie koncentrowao si wsko na korzystaniu z komputera, ale mamy nadziej pozwala uchwyci szersze przemiany kulturowe. to ujcie mediw jako szerokiego i otwartego zestawu praktyk ostatecznie przekonao nas do pozostawienia pracujcym z nami etnografom duej dozy swobody w podaniu za tym, jak ich wsppracownicy poruszali si w wiecie nasyconym przez media. chodzio o to, eby da si przez ten wiat zaskoczy. Ten raport pisany jest wsplnie w picioosobowym zespole na podstawie szeciu autorskich raportw stworzonych przez michaa danielewicza, olk godys, paulin jdrzejewsk, pawa mazurka, agnieszk strzemisk i jacka szejd. rdami wiedzy s te trzy wydobywcze warsztaty po badaniu terenowym oraz trwajce wewntrz zespou konsultacje. bardziej tradycyjny rejestr raportu z bada i naukowego eseju czymy w tym tekcie z etnografi rozumian jako strategia pisania, ktra przenosi uwag na szczeg, ewokuje sytuacje i pozostaje bliej atmosfery i swoistoci opisywanego wiata, ni pozwalaaby na to konwencjonalna analiza.

WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

20

jaK CzyTa TEN RaPoRT?

struktur tekstu gwnego wyznaczaj rozdziay odsyajce do najwaniejszych wymiarw codziennego ycia modych ludzi, z ktrymi pracowalimy to bycie razem, mio, zajawki i szkoa oraz rozdziay, ktre koncentruj uwag na analitycznych kategoriach wanych dla zrozumienia rodowiska kulturowego wsptworzonego przez nowe media to intensywno, technologie refleksyjnoci i dzielenie si. tak zorganizowanemu tekstowi gwnemu towarzysz wyrnione graficznie teksty rwnolege (takie jak ten), ktre pogbiaj wybrane zagadnienia (na przykad sugerujc roboczy zestaw poj s. 74), opowiadaj historie pozwalajce lepiej wczu si w opisywany przez nas wiat (poszlimy na osiemnastk s. 26) albo zrozumie opisywanych przez nas modych ludzi w kontekcie uytku, jaki robi z nowych mediw (na przykad karol, ktry korzysta z sieci dziaajc politycznie s. 58). te teksty poboczne czasami dziaaj jak lupa, pozwalajc studiowa przypadek i rozumie go w szerszym kontekcie rysowanym przez rozdzia. czasami s bardziej autonomicznymi ekskursami, ktre bior swj pocztek w stawianych w rozdziale problemach, ale przenosz uwag na inne ich aspekty. graficznie wyrnilimy w tekcie rwnie korespondujce z opisywanymi przez nas zjawiskami wypowiedzi ekspertw, zamwione jeszcze na etapie planowania projektu, ale konsultowane i przygotowywane ju po badaniach etnograficznych i w trakcie pracy nad tym raportem. wypowiedzi te maj czasem form rozmowy (np. tekst mirosawy marody s. 65), czasem komentarza (np. jos van dijck s. 43), a czasem autonomicznego eseju (np. marek krajewski s. 35). miejsce wypowiedzi ekspertw w tekcie jest nasz decyzj redakcyjn. cay ukad przewidzielimy do linearnej lektury, ale wyobraamy sobie, e czytelnik lub czytelniczka podajca za tekstem gwnym moe wybra pominicie ktrego z wyrnionych graficznie tekstw rwnolegych, eby potem mamy nadziej! do niego powrci.

WPROWADZENIE: POCZENI I PODCZENI, ETNOGRAFIA CYFROWEGO WIATA

21

BYCIE RAZEM

jestemy w ziemielinie na Wyspie. Siedzimy w kilkanacie osb na betonowym nabrzeu naokoo siedzi kilkadziesit podobnych naszej grup. Jest ciemno, w czarnej wodzie odbijaj si podwietlone fasady kamienic. Modzi ludzie siedz na awkach i na trawnikach, zewszd dobiega gwar rozmw i miechy. Nasi towarzysze pij piwo z butelki, co pewien czas sigaj do torby, w ktrej schowane s wdka i sok. Wdka nalewana jest do improwizowanych kieliszkw, za ktre su plastikowe pojemniki na filmy do aparatu. S z nami Marianna, Agata, jest Alek i Krzysiek, jest Mody. Jest wesoo. Modzi duo artuj, czsto si przytulaj. Z tego wieczora bd fajne zdjcia umiechaj si, obejmuj, robi mieszne miny. Patrz prosto w obiektyw. Kocz si wakacje. W Zahaczewie jestemy na ognisku z nasz przewodniczk Kamil. Impreza odbywa si na obrzeach miasta, w miejscu pomidzy maymi wwozami. Nie mona tu trafi przez przypadek trasa jest skomplikowana, trzeba przej przez grk, pole i ciek przez lasek. Organizatorem spotkania jest Danek. Wtajemniczeni wiedz, e zorganizowa je midzy innymi po to, eby pojawia si na nim Maga. Niestety, ku rozczarowaniu Danka, Maga ze swoim jak mwi obecni na imprezie nowym prawie chopakiem posza na inne ognisko. Ognisko jest starannie przygotowane, dzie wczeniej chopcy przynieli tu drewno, cz porbali i uoyli w rwne stosy, cz zostawili, by osoby, ktre nie przyniosy ze sob kocw, miay na czym siedzie. Cigle kto przychodzi i wychodzi wrd dalszych i bliszych znajomych rozchodz si wieci o imprezie, ale te o tej drugiej, w wwozie obok. Tam ognisko pal modsi zahaczewiacy, ze wzgldu na swoje upodobanie do tanich alkoholi nazwani przez starszych kolegw siarami. Cho w ostatnich tygodniach Kamili i jej znajomym nie brakowao imprez, to dzi jest wyjtkowo. Kto zauwaa artem, e wszyscy s ubrani jako tak bardziej na czarno, jak na podobnej imprezie przed rokiem, gdy spotykali si czciej i suchali podobnej, ostrej muzyki. Klimat jest nieco nostalgiczny chodzi nie tylko o wakacje, ale te o niewypowiedzian, ale unoszc si w powietrzu myl, e za rok zapewne cz z nich rozjedzie si do wikszych miast i kolejnych takich ognisk ju nie bdzie. Parna, pitek, dochodzi siedemnasta. Baej wsplnie z kolegami zastanawia si, gdzie spdzi wieczr. Wojtek proponuje klub Atut w centrum miasta. To miejsce uchodzi wrd chopakw za wyjtkowe eby wej do rodka, na domofonie przy bramie trzeba wpisa czterocyfrowy kod, dopiero wtedy drzwi si otwieraj. Chopaki s wyranie dumni, e wiedz, jak si tutaj dosta na pytanie, skd znaj kod, odpowiedzi jest szelmowski umiech i zdanie, e takie rzeczy po prostu trzeba wiedzie. Wntrze klubu jest wypenione dymem papierosowym, na pkach waciciel ustawi ksiki, ktre su za dekoracj. Faza oswajania si z miejscem mija, siedzimy razem, chopcy pij piwo, rozmawiaj. Baej, ysy, Marcin, ukasz i Bartek. Marcin zastanawia si nad moliwoci wyrwania Moniki, bardzo fajnej laski. Chopaki maj mnstwo dobrych rad niemiay jest ten Marcin, nie wykorzystuje wszystkich opcji. Zblia si dziesita i ukasz rzuca haso, eby zmieni miejscwk. Wychodzimy.

W tym raporcie pokazujemy, jak bycie sob i bycie razem jest dzi nieustannie zaporedniczane przez media. Poczeni i podczeni modzi ludzie, z ktrymi wsppracowalimy przy tej etnografii cyfrowego wiata egnaj lato na imprezach, ktre mog przypomina te, ktre znamy ze wiata analogu. Jeeli jednak uwanie si przyjrze, zobaczymy, w jaki sposb praktyki ycia codziennego s przeksztacane i wspierane przez nowe, sieciowe technologie. Czsto niewidoczne na pierwszy rzut oka nowe media wsptworz przestrze, w ktrej spotykaj si nasi modzi wsppracownicy, zaporedniczaj relacje, w ktre wchodz, i pomagaj im rozumie samych siebie.

BYCIE RAZEM

23

wiadomie zaczynamy jednak na wyspie, na ognisku w wwozie, w modzieowym klubie. To tam dziej si rzeczy wane dla naszych modych wsppracownikw. Moglibymy zacz w tonie bardziej sensacyjnym pokazujc kogo z podkronymi oczami, kto zarywa noc, grajc w gr komputerow, albo nie uwaa na lekcji i wysya SMS-y spod awki. Jednak po spdzeniu z modymi ludmi dwch tygodni jestemy przekonani, e wane jest co innego przyja, pierwsze mioci, uciski i trzymanie si za rce. Blisko przy piwie, gadanie przy papierosach. To bycie razem jest najistotniejsze: nic nie zastpi spotka twarz-w-twarz i patrzenia sobie w oczy. Ale przecie nie jest tak jak kiedy. Co si zmienio. Wrmy wic w teren i popatrzmy uwaniej. nowe media wsptworz przestrze, w ktrej spotykaj si nasi modzi wsppracownicy, zaporedniczaj relacje, w ktre wchodz, i pomagaj im rozumie samych siebie Ziemielin. Krzysiek pije nastpn kolejk wdki. Inaczej ni w przypadku reszty jego dzie zacz si od szkoy. Rano mia poprawk z fizyki. O sidmej trzydzieci Marianna pucia mu SMS-a: do boju! W odpowiedzi dostaa sprawdz mi zwierciadlo optyczne szybko. Wiadomo jest oszczdna w treci. Nie ma miejsca na dzikuj i prosz, licz si sekundy. Od odpowiedzi z dziau optyka moe duo zalee. Marianna, jeszcze zaspana, natychmiast wcza komputer, wcieka si, bo wolno chodzi, stary zom. Otwiera przegldark, ale zrobia to zbyt szybko, system si wiesza. Marianna wcieka si jeszcze bardziej. Stresuje si, bo Micha czeka na jej pomoc. (W tym samym czasie nasza etnografka Paulina Jdrzejewska zauwaa Mariann zza swojego komputera w innej czci miasta jest dostpna na Gadu-Gadu. Paulina pisze do niej, eby spotka si pniej, ale Marianna nie odpowiada). Marianna walczy z internetem, stres ronie. Klika kilkanacie razy w ikonk Internet Explorera i nic. Wreszcie otwiera si okienko. A za nim jakby milion nastpnych, po jednym na kade nerwowe kliknicie. Jest zwierciado na Wikipedii, Marianna wysya SMS-a, jest prawie sma, a o smej zaczyna si egzamin. Micha zda, jest co opija. (Pniej powie Mariannie, e w ogle nic nie zrozumia z tego SMS-a, ktry wysaa). W Zahaczewie przy ognisku gona muzyka leci z niewielkich gonikw podczonych do telefonu, a raczej telefonw. Regularnie powtarza si przy nich maa przepychanka co chwil kto chce podczy swj telefon, by puci z niego swj kawaek. Empetrjki cignite z sieci, wypalane na pytach, przerzucane na przenone noniki pamici. Nikt z nich na ognisko nie wzi komputera, ale cz zawartoci ich komputerw jest zawsze z nimi. Przed wyjciem komrk podpina si kablem do komputera i przerzuca muzyk. Chodz sobie tak po miecie, a kady ma w kieszeni kilka gigabajtw. Internet, komputer, kabel, komrka, wyjcie na imprez. Robi si coraz ciemniej. W mroku wiec ekrany telefonw. Nasza zahaczewska przewodniczka Kamila co chwila to odbierze telefon, to przeczyta SMS-a. To jej chopak Bartek, ktrego tutaj nie ma (a przecie jest). Bartek nie za bardzo zna to towarzystwo, no i jest tu byy chopak Kamili, ktrego nie ma ochoty spotka. Fizyczn nieobecno Bartek rekompensuje sobie jednak nieustannym kontaktem telefonicznym z Kamil przez cay czas wie, jak przebiega impreza. Dalsze szczegy pozna za kilka godzin, gdy zmienione zostan statusy na Gadu-Gadu, a w naszoklasowych profilach znajomych i na ich blogach pojawi si pierwsze zdjcia z ogniska, ktre zaraz obrosn komentarzami. Powrt z imprezy, aparat, kabel, komputer, internet.

BYCIE RAZEM

24

Parna, pitek, dochodzi siedemnasta. Baej zerka na komrk. Zwykle o tej porze dzwoni ktry z kumpli, zaczynaj przychodzi SMS-y. Przecie trzeba jako ogarn wieczr, ustali, gdzie dzi pjdziemy, co zrobimy. Jest SMS, odezwa si ysy, dzisiaj koo sidmej w klubie Atut. Baej wychodzi z domu, spotykamy si pod klubem, wchodzimy. Chopaki rozmawiaj o Monice, ktra podoba si Marcinowi. Koledzy dopytuj, czy podbi do niej na Naszej-klasie, moe te przecie odezwa si na Gadu-Gadu. Rzeczywicie, powinien sprbowa. Czas pynie szybko, pojawia si pomys, eby zmieni miejsce. Chopaki jak na komend wycigaj z kieszeni telefony. Dzisiaj bdzie raczej krtka traska po miecie, ale warto odezwa si i sprawdzi inne ekipy, gdzie kto jest, co si dzieje. Byoby szkoda, gdyby jutro okazao si, e co ich omino. Niewidoczne media wsptworz w tych sytuacjach platform komunikacji, dziki ktrej te codzienne praktyki bycia razem mogy doj do skutku. Te media towarzyszyy uczestnikom przez cay czas trwania imprez. Sprawiy te, e opisane powyej wieczory bd z nimi jeszcze dugo, w postaci zdj i towarzyszcych im komentarzy, materialnych odpowiednikw wspomnie spdzonych razem chwil. Niewidoczno mediw na wyspie, ognisku i w klubie nie wynika wic z ich nieobecnoci, przeciwnie z niemal absolutnego zronicia z towarzyskimi praktykami modych. W opisywane tu miejsca modzi ludzie trafili dziki opisom na Gadu-Gadu, gdzie ich koleanki i koledzy umieszczali informacje o imprezie. Za spraw krtkich rozmw telefonicznych (licznik bije) i SMS-w przysyanych przez znajomych i przyjaci. Od ludzi, ktrzy s w ich yciu wani, co oznacza, e pozostaj z nimi w nieustajcym kontakcie. Bohaterowie tego raportu bez mediw nie pojawiliby si na opisywanych wyej imprezach nie tylko dlatego, e prawdopodobnie nie wiedzieliby, e si odbywaj. Take dlatego, e bez tych wszystkich oferowanych przez nowe technologie kanaw komunikacji by moe nie byliby dla siebie tym, kim s. Media to jednak w yciu bohaterw tej opowieci nie tylko sytuacje, ktre doprowadziy ich w miejsca spotka. Nie znikaj w chwili, gdy zaczyna si spotkanie, gdy mona rozmawia bez telefonu i komputera, poklepywa si po ramionach i dzieli wspln przestrze. Media wci tutaj s wcinite w kieszenie, schowane w plecakach, lece na awkach i chodnikach. Zmienia si tylko ich rola. Dopasowujc si do sytuacji, telefony pozwalaj umila czas odtwarzaniem cignitej z internetu muzyki. Jeli zabawa jest dobra, su te zwoywaniu nieobecnych, jeli saba pomagaj w poszukiwaniu innych moliwoci spdzenia tego wieczoru. Telefony i przyniesione specjalnie na t okazj aparaty fotograficzne pomog te uwieczni spotkanie na zdjciach; Jamesonowska nostalgia za teraniejszoci (por. Appadurai, 2005) nie jest popijajcym tu piwo licealistom obca. Ale chodzi nie tylko o ni sama sesja zdjciowa te moe by niez zabaw. A gdy kto bdzie musia na chwil odej na bok, ekran telefonu posuy mu za latark. Media bd zaangaowane w te spotkania take jutro. Oczywicie uczestnicy tych imprez bd ju wtedy w domach, porzdkujc swoje pokoje, jedzc posiki z rodzicami i oswajajc si z myl, e niedugo trzeba bdzie znw zacz wczenie wstawa. Ale na profilach w Naszej-klasie, na fotoblogach i na Digarcie zaczn pojawia si zdjcia pokazujce, jak fajnie byo razem. I cho Alek nie bdzie widzia si z Mariann, Danek nie zobaczy twarzy Kamili, a Baej nie spotka si z kolegami, to bd wiedzie, e oni w swoich pokojach te ogldaj te zdjcia i miej si, wspominajc wydarzenia wieczoru. Niewykluczone, e bd wtedy sucha muzyki, ktra spodobaa im si na imprezie i do ktrej linki podesali im ci, ktrzy j wczoraj puszczali zadowoleni, e ich wybr zosta doceniony. A te wszystkie medialne lady poegnania lata obecne w sieci, ale czsto niewidoczne lub przynajmniej niezrozumiae dla osb postronnych bd now czci ich przyjani.

BYCIE RAZEM

25

Na oSIEmNaSTCE
dla marianny centralnym punktem ostatniego tygodnia wakacji bya niedziela. tego dnia organizowaa razem z karolin, koleank z klasy, osiemnastk. W bardzo przytulnym chillout cafe Cisza. w ciszy marianna bywaa ju nieraz, to jedno z jej ulubionych miejsc. po pierwsze jest w dobrym klimacie (muzyka, ludzie, oszczdnie ciepe wntrza z elementami retro), po drugie przy barze nigdy nie pytano marianny o dowd, co a do ostatniej niedzieli nie byo bez znaczenia. marianna wprawdzie alkohol traktuje jako nieobowizkowy dodatek do imprezy klubowej, ale chodzi te o to, eby ewentualne niepicie byo samodzielnym wyborem, a nie podporzdkowaniem zakazowi. lepiej urodzeni zwykle wspczuj szkolnym znajomym z lipca i sierpnia, ktrych imprezy urodzinowe przebiegaj pod znakiem licznych nieobecnoci. koledzy i koleanki, zamiast skada yczenia na domowej imprezie urodzinowej, wysyaj sms-a z pozdrowieniami z mazur. kocwka sierpnia okazaa si jednak dla marianny cakiem dogodna. wikszo znajomych bya ju z powrotem w miecie; iza (przyjacika) wrcia z rodzinnego wyjazdu nad morze. sama marianna z kolei tydzie wczeniej skoczya prac, ktra bya jej gwnym zajciem wakacyjnym. (przez dwa miesice, pi razy w tygodniu, od jedenastej do pnocy kelnerowaa w eleganckiej restauracji na rynku przede wszystkim, aby zarobi na wasnego laptopa, bo obecnie ma w domu jeden komputer dzielony z bratem). szkoa si jeszcze nie zacza, a wci mona zaapa si na niemal dwukrotnie nisze, letnie stawki za wynajcie lokalu na wieczr.

WsZysTkiego naj Z okaZji urodZin!!!!!!!!!!!

tworzenie empetrjkowej playlisty to dugotrway proces. poprzeczka jest wysoka: od tego, co leci, w duym stopniu zaley, jak ludzie si bd bawi. dobierajc muzyk, marianna inspirowaa si mocno wyborami przyjaciki izy, ktra miaa osiemnastk kilka miesicy wczeniej. to mp3 z tymi utworami zapeniy pami sticka. stary dobry rock and roll, taneczny kanon popu oraz odrobina disco polo, dla jaj. muzyczne dopenienie stanowiy cd z kawakami wybranymi ju indywidualnie przez mariann, a cignitymi i wypalonymi przez jej chopaka jurka. internet marianny ma sab przepustowo, a poza tym w tematach komputerowych czsto si zdaje na niego. to on przewanie instaluje i konfiguruje jej nowe programy. to z jurkowego laptopa bdzie puszczana muzyka wieczorem.

nasza etnografka paulina jdrzejewska spdzia niedzielne przedpoudnie z obiema dziewczynami w supermarkecie. mia to by wypad po chipsy, paluszki, balony i serpentyny. marianna mwia, e w klubie si raczej nie jada, jednak ostatecznie mama przekonaa j, e ludzi trzeba czym ugoci. lista zakupw mocno si wic wyduya. (po poudniu, gdy ciocia bdzie robi mariannie
BYCIE RAZEM

26

osiemnastkowy supermakija, robieniem kanapek zajm si jurek, kuzynka oraz karolina). w sklepie lista pczniaa dalej pod wpywem kolejnych spontanicznych pomysw (Dip do maczania w nim marchewki! Z czego to si robi?! Zadzwoni do Goki, pamitam, e ona co takiego robia na swojej imprezie...). alkohol kady kupuje w barze; to gwne rdo dochodu lokalu, ktry robi zamknit imprez. (ale bywa, e idzie si na zewntrz za rg z trzema kolegami i butelk winiwki). ostatnie dwie godziny przed imprez najblisi marianny i karoliny powicili na dekorowanie klubu. tanie serpentyny z supermarketu rozprostoway si, jeszcze zanim zacza si impreza. do ciszy przyszo ponad osiemdziesit osb. marianna rozsyaa zaproszenia przede wszystkim przez nasz-klas tak najwygodniej, ma tam baz danych prawie wszystkich znajomych. nieliczne osoby nieobecne na naszej-klasie powiadamiane byy przez gadu-gadu lub telefonicznie. dziewczyny zaprosiy klas w komplecie oraz kada z nich dodatkowo po blisko trzydzieci osb. trzydziestka marianny obejmuje paczk najbliszych znajomych (wsplne grono, poza jurkiem to z nimi marianna spdza najwicej wolnego czasu), kilka osb z gimnazjum, rodzin (mama, brat, kuzyn, dwie ciocie, jeden wujek) i paczk jurka. przez nasz-klas marianna zaprosia te dawno niewidzianego, a lubianego wychowawc z gimnazjum. tak dowiedziaa si, e nie mieszka ju w ziemielinie: teraz ucze nad morzem kolo kolobrzegu w miejscowosci gdzie si urodzilem i wychowalem, pozdrawiam mocno i zycze wszystkiego naj z okazji urodzin!!!!!!!!!!!, odpisa na naszej-klasie.

WiesZak dla sZafiarki

dziewczyny zdecydoway, e nie ma co wydawa pienidzy na profesjonalnego dj-a. same ustaliy repertuar, a muzyka leciaa na zasadzie: kto si dorwie, ten puszcza w praktyce paczka najbliszych znajomych marianny waciwie zmonopolizwoaa dj-k (suchali te zamwie z sali). obsady kilkuosobowych stolikw odzwierciedlaj typy relacji czcych obecnych z mariann; gimnazjalici z gimnazjalistami, paczka w swoim skadzie, rodzina razem. podobnie rzecz si ma ze skadkowymi prezentami. jedyny indywidualny prezent marianna dostaje od izy. to prezent symbol: wieszak przewizany malinow chust, ktry nawizuje do niedawnego postanowienia marianny o zostaniu szafiark (por. estetyzacja, s. 53). marianna przypiecztuje ostatecznie artystyczny charakter prezentu, wieszajc go nastpnego dnia na cianie swego pokoju. szafiarka (lub rzadziej szafiarz) to osoba, ktra prowadzi wasny fotoblog powicony modzie. na blogu zamieszcza swoje zdjcia w samodzielnie stylizowanych strojach wraz z komentarzem. taki wpis blogowy jest przewanie zbliony form do prezentacji modowej sesji w prasie lifestyleowej (krtkie omwienie elementw stroju wraz z podaniem miejsca zakupu i ceny produktw oraz oglna charakterystyka stworzonej w ten sposb kreacji), z reguy jednak jest bardziej szczegowy i osobisty w tonie ni sesja opisywana w czasopimie. osiemnastk obsuguje fotograficznie kolega jurka, ktry ma pprofesjonaln cyfrow lustrzank (dobrze sprawdza si w ciemnym pomieszczeniu, bo ma zewntrzn lamp). wrd najbliszych znajomych marianny jest kilka osb z pasj fotograficzn, ale po pierwsze maj umiarkowane zainteresowanie fotodokumentowaniem zdarze, po drugie dzi przyszli dla wsplnej rozrywki imprezowej, a nie zabaw twrczych. wikszo zrobionych tego wieczoru zdj zawinie nastpnego dnia na gimnazjalnym serwerze kolegw z ekipy marianny. Pierwszy rok wykupilimy z wasnej kasy za pidziesit zeta, ale potem ju poszlimy do dyrektorki, ktra o dziwo zgodzia si opaca w przyszoci. Jak koczylimy gimnazjum, to prbowalimy zachci modsze roczniki do przejcia paeczki w kierowaniu forum. Nakrcilimy

BYCIE RAZEM

27

i wrzucilimy na YouTube nawet filmik o sztafecie, gdzie biegamy po parkingu w garniturach megawioska zreszt. Ale to by czas gdy rosa popularno Naszej-klasy, nikt nie mia ochoty prowadzi tego forum, dyskusje przeniosy si na portal, a forum umaro mwi krzysiek, kolega marianny. pozosta regularnie opacany serwer, ktry jest wykorzystywany przez weteranw forum, absolwentw szkoy, jako wsplny dysk sieciowy do magazynowania fotografii i dzielenia si nimi ze znajomymi (bez wiedzy szkoy, ktra zdaje si zapomniaa, e nim dysponuje). najbardziej udane foty wylduj w ktrej z naszoklasowych galerii: marianny, karoliny albo ich chopakw.

osiemnacie pasW
Impreza srednia na parkiecie puchy, esemesuje do koleanki hania koo dwudziestej drugiej. z czasem jednak coraz wicej osb wstaje od stolikw; ci, ktrzy wybrali picie winiwki na zewntrz, wracaj do rodka. na betonowej pododze coraz wicej osb taczy: samemu i w parach, w kku i w toku, rytmiczne podrygujc i ukadajc zoone komiczne pantomimy. najwicej radosnej energii wyzwalaj najbardziej znane kawaki, od baranka kultu po discopolowy niech yje wolno zespou boys. wtedy nie tylko mona taczy, ale i razem piewa: Na gowie kwietny ma wiaaaanek... moment kulminacyjny nastpuje o pnocy: wsplnie odpiewane sto lat, tort ze wieczkami wyrzucajcymi w gr fontanny iskier oraz pasowanie na osiemnastolatka. marianna cierpliwie znosi osiemnacie uderze pasem w poladki. razy odmierzajce kolejne lata s zrnicowane; od litociwych, lekkich pacni po cakiem solidne uderzenia. roztaczone towarzystwo utrzymuje si na parkiecie do czwartej rano. nastpnego dnia pierwszego oficjalnej penoletnioci marianna i jurek budz si o siedemnastej.

Dla naszych modych wsppracownikw najpeniejsz i najbardziej wartociow form spotkania jest kontakt twarz-w-twarz. Warto to jeszcze raz podkreli, bo nasi rozmwcy wielokrotnie deklarowali pewien dystans do kontaktu ekran-w-ekran, ktry wynika ze wiadomoci ogranicze tej formy komunikacji, a niekiedy by wrcz wyrazem pewnej nieufnoci (szczeglnie jeli chodzi o poznawanie nowych osb). Warto to powtrzy take dlatego, e wrd rodzicw, nauczycieli i dziennikarzy czsto mona usysze obaw o to, e nowe media s protezami kontaktw bezporednich, e modzie, zamiast spdza czas na powietrzu, siedzi przed komputerem. Takie mylenie o rzekomej odrbnoci wiatw offline i online to kopotliwa spucizna mylenia o internecie, ktre rozwijao si na pocztku lat dziewidziesitych, kiedy wnosi on do naszych mieszka i biur nie tylko obietnic nowoczesnoci, dla naszych modych wsppracownikw lecz by traktowany take jak okreli to kanadyjski najpeniejsz i najbardziej wartociow socjolog Barry Wellman jako technologiczny cud. form spotkania jest kontakt twarz-wTen cud mia uniewani wczeniejsze zasady ycia twarz spoecznego, co zdaway si potwierdza opisywane zarwno przez akademikw, jak i dziennikarzy, fascynujce historie o wirtualnych wiatach, w ktrych pionierzy cyberprzestrzeni eksperymentowali ze swoj tosamoci, zawierali interkontynentalne znajomoci z ludmi, ktrych nigdy nie spotkali twarz-w-twarz, wolni od ogranicze ciaa realizowali swoje fantazje, ale te padali ofiarami anonimowych, czyhajcych w odmtach sieci przeladowcw. Badacze odnaleli wreszcie nowe Wyspy Trobriandzkie nie do, e niemal zupenie dziewicze, to w dodatku odlege zaledwie o kilka klikni myszk. Niektrzy eksperci posunli si zbyt daleko, uoglniajc obserwacje z [...] wskich i specyficznych rodowisk na oglne dowiadczenie internetu. Gdy sie zyskaa masow popularno, stao si jasne, e jej uytkownicy chtniej ni z odlegymi, tajemniczymi nieznajomymi z wirtualnych wiatw bd komunikowa si z ludmi, z ktrymi zwizani s najsilniej: rodzin, znajomymi, kolegami z pracy.
BYCIE RAZEM

28

Niemniej jednak ideologie skoncentrowane na unikalnej, transformacyjnej naturze internetu przetrway. [...] A przecie zacienianie wizw na odlego pojawio si o wiele wczeniej, wraz z samochodami, samolotami czy telefonem (Wellman, Hogan 2005: 40). W wiecie, w ktrym uczestniczylimy, realizujc ten projekt, Gadu-Gadu, Last.fm i Nasza-klasa su przede wszystkim do komunikacji z ludmi, ktrych spotyka si na co dzie: w szkole, ssiedztwie, na imprezach czy koncertach. W niektrych sytuacjach s to przyjaciele, w innych znajomi, ale osoby cakowicie nieznane pojawiaj si sporadycznie. Rozmowa z nieznajomym jest praktyk tak samo niecodzienn, jak bya ni w czasach przed internetem zdarza si, ale jest wyjtkiem, nigdy regu. Zwaszcza e znajomo twarzw-twarz w sytuacji kontaktu zaporedniczonego przez internet pomaga unikn nieporozumie. Krtkie, czsto skrtowe wypowiedzi, nawet wzbogacone czy agodzone emotikonami, wymagaj znajomoci konwencji, temperamentu rozmwcy i zaufania co do jego intencji, by komunikacja bya pynna i nieproblematyczna. Jak powiedziaa Marianna podczas rozmowy z nasz etnografk: Rozmawiam na Gadu-Gadu tylko z osobami, ktre znam, bo wtedy widz ich twarze. Baej z Parny: Te wszystkie gesty werbalne, niewerbalne, jak si widzimy, to jest ta soczysto tego naszego kontaktu, tej naszej rozmowy. A na Gadu-Gadu to jest zredukowane do zera.

SIa blISKICh wIzI

Dlatego niezalenie od potencjau internetu jako globalnej technologii, ktra pozwala na utrzymywanie sabych wizi w sposb bardziej efektywny ni wczeniejsze technologie internet naszych wsppracownikw w bardzo wyrazisty sposb suy przede wszystkim do pielgnowania wizi z grup najbliszych znajomych. Oczywicie serwisy takie jak Nasza-klasa mona opisywa w kategoriach siy sabych wizi wrd naszych licealistw panowaa do powszechna zgoda, e znajomym na Naszej-klasie moe by kady, komu mwisz cze. Dziki temu miejscu rozlega sie kontaktw, ktra bez internetu z czasem ulegaby atrofii, zostaje utrwalona i co nie mniej wane urefleksyjniona. To jednak specyfika Naszej-klasy, ktra w odrnieniu od bardziej wyspecjalizowanych serwisw spoecznociowych (opisywane przez nas dalej fotograficzno-graficzny Digart czy muzyczne Last.fm) jest okrelana jako ksika adresowa, stanowi rodzaj sieciowej instytucji, bez ktrej ze wzgldu na jej powszechno po prostu trudno funkcjonowa (bo tu trafiaj i notatki do sprawdzianu, i zaproszenia na imprezy). Jednak tak szeroki zasig sprawia, e do kontaktw z Naszej-klasy nie przywizuje si duej wagi: bycie jednym z kilkuset znajomych nie pociga za sob koniecznoci zobowiza, pomocy. Jest przydatne, bo zawiera potencja mobilizacji: jeli chcesz zorganizowa zbirk na jaki cel, co poyczy lub sprzeda, moesz skorzysta z tej bazy kontaktw i wysa kademu stosowne ogoszenie. jednak najwicej czasu i energii powica si na kontakt i budowanie relacji z grup najbliszych znajomych. Nic wic dziwnego, e w obserwowanych przez nas praktykach spoecznych wspomaganych przez nowe media fakt ten ma wyrane odzwierciedlenie. Jedn z tez naszego raportu jest twierdzenie o intensyfikacji bycia razem za pomoc nowych mediw. Intensyfikacja ta dotyczy rnych form. Jedn z pierwszych obserwacji naszych etnografw byy liczne przypadki zastosowa nowych mediw do koordynacji spotka twarz-w-twarz. Od niej zaczniemy nastpn cz raportu. Jak chcemy pogra w pik, to z reguy na GG patrzy si, kto i ile osb jest dostpnych. Odpalam konferencj z pytaniem, czy gramy to jest mniej wicej staa grupa wanie dziesiciu osb i kto si deklaruje. Jeli
BYCIE RAZEM

29

brakuje, to wiadomo prywatna poza konferencj do kolejnych osb. Jeli jest wci za mao, to telefon z pytaniem, czy grasz. Normalnie ja bardziej esemesuj, ale tutaj potrzebuj wiedzie natychmiast. Tak na mecz umawiaj si chopaki w Zahaczewie.

CzaRNE SKRzyNKI, albo KulTuRa maTERIalNa doby NowyCh mEdIw

TyM, CO TWORZy DZI RNIC POKOLE, NIE S SAME PRZEDMIOTy-MEDIA, LECZ TO, JAK RNIE W RNyCH POKOLENIACH S ONE WCZANE W PROCES KONSTRUOWANIA ZBIOROWOCI. Z maRKIEm KRajEwSKIm, SOCJOLOGIEM Z UNIWERSTyTETU ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU, KORESPONDUJE agaTa NowoTNy
agata Nowotny: skupiajc si na nowych mediach oraz praktykach modych ludzi z nimi zwizanych, nasza uwaga czsto skierowana bya na to, co niematerialne cyfrowy wiat pyncych po sieciach danych i algorytmw wsptworzcych relacje towarzyskie. ale jest wiat z bitw i wiat z atomw. zastanawiamy si nad tym, jaka jest kultura materialna wspczesnej cyfrowej epoki. materialno i sprawczo rzeczy wci si liczy: nasze etnografie pokazuj internet albo muzyk jako wizki praktyk, w ktre uwikane s przedmioty. baterie, spltane kable, monitory, suchawki, klawiatury, porysowane obudowy telefonw komrkowych... o nowych mediach czsto mwi si w poetyce sugerujcej bezkolizyjne przepywy danych i przekroczenie ogranicze geografii, przestrzeni i materialnoci na rzecz wirtualnoci. pytajc o materialno w dobie cyfrowej, chcemy zwrci uwag na takie ugruntowane w yciu codziennym praktyki zwizane z mediami, ktre s zwizane z bliskim kontaktem z przedmiotami i za porednictwem przedmiotw. przedmioty-media maj swoje ycie i swoje rytmy dobowe. jest pitkowe popoudnie i baej, nasz siedemnastoletni wsppracownik, wie, e komrka zaraz zacznie dzwoni. wymaga to odpowiednich czynnoci trzeba zadba, eby leaa na wierzchu, naadowana, gotowa do odebrania. pitkowy wieczr paczki baeja nie powidby si bez zapewnianej przez ni koordynacji. karol szwenda si z ekip po ziemielinie. kady ma komrk, ale to jego telefon odzywa si najczciej. dlaczego? karol wyglda najdorolej, jego telefon zapewnia dostp do piwa tym nieletnim kolegom karola, ktrzy nikogo w monopolowym na penoletnio nie nabior. w pitek wieczorem przychodz sms-y: kup piwo. komputer goki rano stoi wyczony. po co mam wcza mwi goka skoro o tej porze nic tam si nie dzieje? tam czyli w komputerze podczonym do internetu, a cilej w sieci towarzyskiej wspieranej przez gadu-gadu i nasz-klas. gdy goka jest w szkole, jej komputer pi. oywa dopiero po jej powrocie, gdy przed swoimi komputerami siadaj te jej znajomi. przed komputerem, z komputerem, a czasem na komputerze odrabia si lekcje. w komputerze jest wtedy co najmniej troje znajomych na gadu-gadu i mona tak ze sob razem by ze trzy godziny. biurko z komputerem bywa te toaletk. wanym dla goki przedmiotem jest te jej ipod. jest z niego dumna; dugo o nim marzya. dlatego
BYCIE RAZEM

30

specjalnym ubrankiem z weny chroni go przed zadrapaniami i zniszczeniem. dowiadczenie ipoda nie jest tu wycznie dowiadczeniem muzyki, ale te czuej troski o sam ulubiony przedmiot, ktry wany jest nie tylko poprzez swoj funkcj, ale te sam-dla-siebie. kamila co wieczr kadzie si do ka ze swoj empeczwrk. (ja te pisz te sowa w ku, z laptopem na kolanach: jake czsto zabieramy ze sob do ka te kawaki plastiku, nie zdajc sobie nawet sprawy, jak bardzo zmienia to ich i nasze funkcjonowanie. przestaj by wycznie funkcjonalnymi urzdzeniami, wchodzimy z nimi w relacje. czasem bardzo intymne pimy z nimi, jestemy na nie li, rozmawiamy z nimi. mog nas denerwowa: bardzo wolny mam ten komputer, nie znosz na nim nic robi; mog nas uspakaja i usypia). kamil usypia wic muzyka. suchawki w uszach graj przez dwadziecia minut, a potem, jak ju si troch rozleniwi, wycza empeczwrk, eby jej si bateria nie rozadowaa. i obie id spa. marek Krajewski: posugujc si rozrnieniem brunona latoura pomidzy mediatorami a porednikami (latour 2005: 39; abriszewski 2008: 269), moemy powiedzie, e wpite do sieci telekomunikacyjnych, radiowych, telewizyjnych i internetowych urzdzenia uywane przez ludzi modych przynale raczej do tej drugiej ni pierwszej kategorii. oznacza to, e stanowi one nieproblematyczny i przezroczysty element ich wiata, systemu relacji, ktry go konstytuuje. znaczenie tych urzdze oraz ich rola jest za negocjowana, analizowana, staje si kontrowersj i przedmiotem sporu raczej dla rodzicw, nauczycieli i tych, ktrzy prbuj odpowiedzie na pytanie, jak doszo do zawizania si tych specyficznych zbiorowoci, w ktrych tak nierozerwalnie zczono ludzi i media. pytanie o rol materialnoci w odniesieniu do mediw telekomunikacyjnych, stanowicych integralny element ekosystemu modziey, to dla mnie przede wszystkim problem socjologiczny, a nie spoeczny. przyjmuj wic perspektyw narzucon przez status mediw komunikacyjnych w kulturze modych, w ich codziennych praktykach i pytam, co jest jego istot, jak si on urzeczywistnia. nie prbuj natomiast tego statusu problematyzowa, wskazujc na jego negatywne konsekwencje, czynic punktem odniesienia sposb ycia pokolenia rodzicw czy dziadkw ludzi modych, nie pytam te o to, czy to dobrze, czy te le, e nowoczesne media s dla nastolatkw natur, oczywistym elementem ich wiata. przyjcie takiej perspektywy pozwala dostrzec, e tym, co generuje midzypokoleniow rnic, nie jest sam obiekt, fakt jego posiadania i uywania, ale raczej to, w jaki sposb zostaje on wczony w proces konstruowania zbiorowoci. dlatego te mamy dzi do czynienia z powszechnoci posiadania i uywania mediw komunikacyjnych, ale te z odmiennociami roli, jak odgrywaj one w procesach uspoecznienia. to wanie ta odrbno generuje ucielenion i nawykow granic pomidzy rnymi kategoriami spoecznymi, rnic, ktra przejawia si zarwno w sposobach dziaania, jak i odczuwania i mylenia. rnica ta nie ma charakteru wiatopogldowego (chocia moe przejawia si w postawach), ideowego (chocia moe generowa odrbne pomysy na ycie i urzdzenie wiata) czy aksjologicznego (cho moe wytwarza odmienne systemy wartoci), ale somatyczno-techniczny, jest wymuszona przez odrbno sposobw uywania wasnego ciaa w nowym rodowisku technologicznym przez poszczeglne generacje. barbara fatyga pisaa kiedy o odrbnociach uniwersw symbolicznych rnych pokole, rnicach uniemoliwiajcych nie tylko porozumiewanie si ich przedstawicieli, ale te procesy badawcze, ktrych przedmiotem jest nie-moje pokolenie (por. fatyga 2001). zgadzajc si z tez o zasadniczej odrbnoci wiatw, w ktrych yj poszczeglne generacje, warto zwrci uwag na to, e w podzia dzi jest konsekwencj tego, e uczestniczymy w odmiennych zbiorowociach zoonych z ludzi i przedmiotw. dla przykadu wszyscy uywamy telefonw komrkowych, wykorzystujc podobne ich funkcje, ale nasze relacje z nimi znacznie si rni, wytwarzajc midzygeneracyjne podziay, ktre nie s zaBYCIE RAZEM

31

korzenione w wiatopogldzie, ale raczej w odmiennociach powiza pomidzy przedmiotami-mediami a naszym ciaem. podzia ten nie ma swojego rda w poziomie kompetencji umoliwiajcych uycie urzdzenia gdybymy zaoyli, e tym, co rni starsze pokolenie od modszego, jest biego w posugiwaniu si urzdzeniami telekomunikacyjnymi, to musielibymy uzna za osoby wiecznie mode informatykw, serwisantw i sprzedajcych tego rodzaju narzdzia, jak i przeoczy to, e modzi ludzie bardzo czsto nie radz sobie z wykorzystywaniem tych moliwoci urzdze, ktre nie s im na co dzie potrzebne (mam tu na myli przeszukiwanie baz danych, sprawne poruszanie si w przestrzeni e-urzdw, tworzenie waciwie wyedytowanych tekstw). podzia ten nie odnosi si te do stopnia intensywnoci korzystania z urzdze wystarczy porwna zapracowanego przedstawiciela handlowego, ktrego telefon nieustannie dzwoni, i nastolatka lcego nieustannie sms-y do swoich znajomych. chodzi raczej, po pierwsze, o si oczywistoci, niepodwaalno faktu, e rodek ten stanowi rwnie naturalny jak przyroda element rodowiska, oraz, po drugie, o stopie, w jakim dostpne nam jest wspomnienie o tym, e nie zawsze tak byo. mamy tu wic do czynienia z podziaem generacyjnym identycznym jak te wytwarzane wczeniej przez przedmioty i udogodnienia techniczne jego istota nie zasadza si w odmiennym stosunku wobec nich przedstawicieli rnych pokole czy w sposobach uywania tych mediw, ale raczej w stopniu, w jakim traktujemy je jak czarne skrzynki, jako co, co po prostu jest, czego nie trzeba dodatkowo uzasadnia. paradoks polega wic na tym, e dla modziey urzdzania telekomunikacyjne (zwaszcza telefony komrkowe, odtwarzacze muzyki, komputery wpite do sieci) nie s tak wane jak dla przedstawicieli starszych pokole, poniewa w przypadku tej pierwszej kategorii s one tak mocno splecione z codzienn praktyk, e ich uywanie nie jest urefleksyjnione, nie jest przedmiotem kontrowersji czy negocjacji, ktre maj okrela miejsce tych mediw w yciu jej przedstawicieli. naley jednak pamita, e ten brak zainteresowania mediami, ich przezroczysto, dowodz, e cech charakterystyczn ludzi modych, relacji czcych ich ze wiatem, jest dzi to, e ich zbiorowoci wspkonstytuowane s przez nowoczesne rodki komunikacji, e bez istnienia tych ostatnich i ich silnego zintegrowania z przedstawicielami tego pokolenia nie byoby ono tym, czym jest dzisiaj. Marek Krajewski

BYCIE RAZEM

32

INTENSYWNO

JAKI UyTEK ROBI ZRONICI Z PRZEDMIOTAMI-MEDIAMI MODZI LUDZIE Z MOLIWOCI NIEUSTANNEGO KONTAKTU, KOORDyNACJI I REPREZENTACJI? W TyM ROZDZIALE POKAZUJEMy, JAK yCIE CODZIENNE ZySKUJE NA INTENSyWNOCI, GDy TECHNOLOGIE ZAPEWNIAJCE TELEDOSTPNO I TELEOBECNO WPROWADZAJ SWOICH UyTKOWNIKW W SPECyFICZNy STAN CZUWANIA. NA FIZyCZN PRZESTRZE ROZMOWy TWARZ-W-TWARZ NAKADAJ SI SIECI KOMUNIKACyJNE, DO KTRyCH ZAWSZE MONA SI WPI, By CZCIOWO PRZEKRACZA CZASOPRZESTRZENNE OGRANICZENIA TOWARZySKIEGO yCIA. EFEKTEM JEST DOWIADCZENIE POCZENIA I PODCZENIA INTENSyFIKACJA TEGO, CO LUDZKIE I SPOECZNE. MEDIUM TEJ INTENSyFIKACJI CORAZ CZCIEJ STAJE SI OBRAZ. CyFROWE ZDJCIA NIE TyLKO ZAWIADCZAJ O ISTNIENIU, ALE TE CZyNNIE WSPTWORZ NOWE RELACJE.

Cho komunikacja bezporednia przeplata si nieustannie z rnorodnymi formami komunikacji zaporedniczonej przez media, dla naszych przewodnikw byo jasne, e spotkanie na ywo jest zdecydowanie najpeniejsz i najbardziej satysfakcjonujc form kontaktu. W adnej swojej wanej przyjani czy relacji nie posunam si do przodu dziki rozmowom na czacie czy SMS-om mwi Goka z Parny, ktra nie ma wtpliwoci, e sia i autentyczno relacji jest moliwa do osignicia tylko dziki kontaktom bezporednim. Wyrazem dbania o relacje jest czsto spotka. Dziennie mam tak trzy, cztery spotkania ze znajomymi, ale zdarza si, e spotykam dwadziecia, dwadziecia pi osb w cigu dnia dodaje. Trudno si wic dziwi, e dua cz praktyk zwizanych z uyciem nowych mediw suy koordynacji, czyli jak powiedzielimy wczeniej tworzeniu i wykorzystywaniu okazji do spotka twarz-w-twarz. Zanim bardziej szczegowo opiszemy te praktyki, warto zaznaczy, e ich tem jest codzienne przemieszczanie si: droga do szkoy, wychodzenie z klasy na przerw midzy lekcjami, droga do domu i zbaczanie z tej drogi, odwiedzanie ulubionych miejscwek, stanie na przystanku i zamulanie w stojcym w korkach autobusie, przypadkowe wpadanie na siebie oraz spotkania ze znajomymi w umwionych miejscach, gubienie si w tumie na koncertach, wycieczki za miasto Jeden z etnografw zanotowa, e w cigu jednego tylko pitkowego wieczoru modzi ludzie, ktrzy spdzali z nim czas, trzy razy przemieszczali si midzy dwoma klubami, po drodze zaliczajc jeszcze dwie posiadwki. Modzi ludzie s w cigym ruchu, a warunkiem koniecznym dziaania towarzyskiej grawitacji jest przepyw informacji o tym, kto w danej chwili jest gdzie, z kim i co tam robi.

KooRdyNaCja SPoTKa TwaRz-w-TwaRz I RKa-w-RK

Po eksperymencie, w ktrym poprosilimy j o przeycie doby w odczeniu od mediw, Agata zrelacjonowaa etnografowi, e nie bya w stanie umwi si ze swoj przyjacik Asi na nauk gry na djembe, ktr planoway po skoczeniu lekcji. (Djembe to rodzaj bbna). Chodz do tej samej szkoy, ale Asia nie bya w stanie powiedzie, gdzie bdzie, kiedy Agata skoczy lekcje. Gdyby nie wymuszony eksperymentem brak moliwoci korzystania z telefonu, Agata po prostu zadzwoniaby do Asi i dopytaa, gdzie jest. Mobilno oznacza moliwo atwego reagowania na niespodzianki, przeszkody i spnienia, zmiany planw ze strony innych, okazje do zrobienia czego niezaplanowanego, doczanie i oddzielanie si od grupy znajomych poruszajcych si po miecie, ale te okazje do bardziej efektywnego wykorzystania czasu, ktry nagle si pojawia. Nie jest jednak tylko ubezpieczeniem na wypadek desynchronizacji wsplnych planw. wiat modych i mediw to wiat, w ktrym moliwo nieustannego kontaktu jest norm (do tego stopnia, e na przykad informacja z sieci komrkowej, e kto znajduje si poza zasigiem, dla modych ludzi w Zahaczewie jest niemal jednoznaczna z tym, e wiat modych i mediw to wiat, waciciel telefonu siedzi w Stoczni jedynej w ktrym moliwo nieustannego z odwiedzanych przez naszych wsppracownikw kontaktu jest norm knajp, gdzie nie ma zasigu). W zwizku z tym zmieniaj si praktyki umawiania si w okrelonym miejscu i czasie. Wiele ze spotkanych przez nas modych ludzi umawia si raczej w okolicy jakiego miejsca i w okolicach jakiej godziny, ni ustalajc dokadny czas i lokalizacj spotkania. Goka z Parny nigdy nie marnuje czasu. Dziki temu moe mie dobre stopnie i jednoczenie spotyka si z du grup znajomych, nie zaniedbywa chopaka, nie lekceway rodzicw, chodzi na korki, konINTENSYWNO

34

certy, imprezy i na dodatkowe zajcia pozalekcyjne. Czsto zmienia godziny spotka, ale zawsze uprzedza i nigdy si nie spnia. Doskonale wie, ile bdzie mie dla mnie czasu, i asertywnie mwi musz ju i, kiedy przewidziany na mnie czas w grafiku si koczy zanotowaa wsppracujca z ni etnografka. Goka nie ma kalendarza, ale pamita o wszystkich zobowizaniach, zapisujc najwaniejsze z nich w komrce. Gdy zdarza si jej skoczy spotkanie wczeniej, od Jak chc wyJ z domu, to odpalam razu siga po telefon, dzwoni do kolegi, ktremu komputer, zaczam Gadulca i czuwam, udziela korepetycji, i przesuwa spotkanie, a potem kto si poJawi, kto si nie poJawia przenosi na wczeniej spotkanie z chopakiem, ktre planowaa dopiero na dzisiaj. Nie ma bumelowania bezczynnie, siedzenia na awce i palenia papieroska, bezsensownego czekania. Tak mocno skoordynowane dziaanie i bycie razem jest moliwe dziki uywaniu telefonw komrkowych. Drugim z najwaniejszych obok komrki aktorw, umoliwiajcych modym ludziom organizowanie wsplnych dziaa, jest komunikator Gadu-Gadu: Jak chc wyj z domu, to odpalam komputer, zaczam Gadulca i czuwam, kto si pojawi, kto si nie pojawia. Jak jest kilka osb, to grupwka: co robimy? ja jad do dziewczyny; ja bd wolny za p godziny; ja ju jestem wolny, przyjedam po ciebie; zobaczymy co z Kub; a Andrzej moe dojdzie, jak skoczy. W powyszych przykadach wida, jak du wag nasi wsppracownicy przykadali do kontaktw twarzw-twarz. Internet i telefon komrkowy nie zmieniaj modych ludzi w wyalienowane jednostki, dla ktrych kontakt zaporedniczony przez technologi jest podstawowym dowiadczeniem bycia z innym czowiekiem. Wprost przeciwnie, fizyczne bycie razem, okazja do rozmowy i wsplnego przeycia jest wyranie umoliwiana i uprawdopodobniania oraz uefektywniana przez praktyki dzwonienia, wysyania SMS-w, puszczania sygnaw czy uywania internetowego komunikatora.

STaN CzuwaNIa
NOWE TECHNOLOGIE KOMUNIKACJI SPRAWIAJ, E ICH UyTKOWNICy yJ W STANIE TELEOBECNOCI I TELEDOSTPNOCI, CO ZNAMIENNIE WPyWA NA ICH ZACHOWANIE, KSZTAT RELACJI SPOECZNyCH, JAKIE TWORZ Z INNyMI, ALE TE NA TO, JAK TRAKTUJ SWOJE WASNE CIAA. KOMRKA, KTRA ZAWSZE MOE ZADZWONI, WPRAWIA WACICIELA W STAN CZUWANIA PISZE maREK KRajEwSKI, SOCJOLOG Z UNIWERSyTETU ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
nowe urzdzenia telekomunikacyjne maj dwie cechy specyficzne, ktre organizuj sposb dziaania ich uytkownikw. po pierwsze s one stale obecne w kadej w zasadzie moliwej do pomylenia sytuacji (co jest moliwe dziki ich miniaturyzacji), po drugie wikszo z nich zapewnia zarwno recepcj sygnau i jego wysyanie, jak i rejestracj dwikw oraz obrazw (dla przykadu: kady telefon komrkowy jest dzi wyposaony w aparat/kamer, prawie kady notebook/netbook ma na stae wbudowane podobne urzdzenia). te dwie wasnoci urzdze telekomunikacyjnych maj swoje liczne spoeczne i tosamociowe konsekwencje. po pierwsze moliwa jest dziki nim zarwno teleobecno, jak i teledostpno jednostek, i to nie tylko tych, ktre uywaj tych urzdze, ale te tych, ktre znajduj si w ich zasigu. dlatego te, po drugie, jednostki staj si dziki nim omnipotentne, ale te znajduj si one w sytuacji nieustannej ekspozycji, gotowoci na bycie sfotografowanym, sfilmowanym, transINTENSYWNO

35

lacji w reprezentacj, ktra po wprowadzeniu do sieci zacznie toczy swoje samodzielne ycie. to z kolei pociga za sob, po trzecie, ogromn dbao o fasad osobist, nadekspresyjno zachowa, bardzo staranne reyserowanie swoich publicznych wystpw oraz siganie po gotowe scenariusze cielesnych ich wykona, ktrych dostarczaj inni uytkownicy globalnych sieci komunikacyjnych. mam wraenie, e wspczesn sie, jej zawarto, w duej mierze konstytuuje to, co mona uzna za publiczn prb generaln przez realnymi wystpami w obecnoci, bezporednio obecnych, innych. w takich kategoriach mona niewtpliwie interpretowa ruch szafiarek, prezentacj amatorskich dokona artystycznych w przestrzeni internetu, fotografie zamieszczane na portalach randkowych, szkice do tekstw naukowych itd. stan permanentnego wyprbowywania, bycia na etapie przygotowa i szkicw, niedokoczenia wydaje si te cech wspczesnej kultury. goffman twierdzi (co stao si zreszt fundamentem dla postrzegania ycia spoecznego jako dramatu), e ludzie zachowuj si inaczej w obecnoci innych ni wwczas, gdy s sami i nikt ich nie obserwuje. mechanizm ten jest nadal aktualny, ale inni wyposaeni s dzi w urzdzenia zdolne do rejestracji kadego wystpu i upowszechnienia jego filmowej i fotograficznej reprezentacji, co znacznie zwiksza krg potencjalnych obserwatorw i zwielokrotnia ryzyko rozdwiku pomidzy informacjami, ktre jednostka chce przekazywa o sobie, a tymi, ktre rzeczywicie przekazuje. urzdzenia, o ktrych tu mowa, prowadz jednak do telenoi tylko tych, dla ktrych nie s naturalnym rodowiskiem ycia (ascott 2003: 257276). dla modszego pokolenia teleobecno i teledostpno jako podstawowe wymiary egzystencji s rwnie oczywiste jak dla wczeniejszych generacji identyfikacyjna donioso spojrze innych, odbicia w lustrze czy rozlegoci towarzyskich sieci. oznacza to z kolei, e dla modych ogromnie istotne staje si ciao, ktrego fizyczno zostaje na pierwszy rzut oka uniewaniona przez przeksztacenie go w cyfrow reprezentacj krc w sieci. wspczesne urzdzenia telekomunikacyjne nie tylko bowiem wymuszaj na jednostce stan czuwania i sugeruj, e znajduje si ona w stanie nieustannej ekspozycji, ale staj si tak naturalnymi ekstensjami jej ciaa, e dowiadczane s one nie jako jego technologiczne przeduenia, ale raczej jako jego integralne czci. doskonale dopasowane do naszych rk, przyjemne w dotyku, angaujce przynajmniej trzy zmysy, reagujce na nasze polecenia niczym ywy organizm, nie tylko sprawiaj, e trudno jest okreli ulokowanie ciaa i jego granice, ale te e staje si ono integralnym elementem wspczesnej technosfery komunikacyjnej, e zostaje do wpite, niczym jedno z wielu konstytuujcych je urzdze. co interesujce, nie skutkuje to, jak chc krytycy tego procesu, dehumanizacj, ale przeciwnie, intensyfikacj tego, co ludzkie i spoeczne. o ile uznamy, e typowo ludzkie jest posugiwanie si narzdziami, to mamy dzi do czynienia nie z transhumanizmem, ale raczej ze spenianiem si istoty gatunkowej specyfiki czowieka, polegajcej na nierozcznoci ludzi i technologicznych ekstensji ich cia. proces ten sprawia, e ciao staje si czci technologicznych sieci i reaguje na impulsy z nich napywajce, jak i impulsy te generuje, to one sprawiaj, e jest ono ywe w sensie spoecznym, e dziaa, bo wywiera wpyw, czyni rnic. pozostawanie w stanie czuwania oznacza wic w tym wypadku, e jednostka istnieje i odczuwa tylko wtedy, gdy jej organizm dziaa, staje si aktywnym routerem, odbierajcym informacje i przesyajcym je dalej, gdy jest on zaangaowany w podtrzymywanie ycia sieci, ktrej jest on czci. z analogiczn do powyszej sytuacj mamy do czynienia w odniesieniu do przedmiotw, ktre to wpicie ciaa do sieci umoliwiaj. yj one i dziaaj tylko wtedy, gdy cz nas z innymi, gdy su przekazywaniu informacji, uruchamiaj jej krenie. tym, ktrych przeraa widok nastolatkw splecionych z komputerem i telefonem komrkowych i ktrych lki generuj moraln (techno)panik, podsycan przez medialne opowieci o aspoecznych, amoralnych, barbarzyskich czynach popenionych przez nastolatkw przy uyciu/pod wpywem/w kontekcie tego rodzaju urzdze, naley przypomnie o kilku istotnych faktach:

INTENSYWNO

36

po pierwsze wikszo z tych urzdze spenia modernistyczne marzenia (a wic marzenia dziadkw, pradziadkw i rodzicw) o rodkach, dziki ktrym moemy przekracza ograniczenia stwarzane przez nasze ciaa, a wic lokuje modych ludzi w cudzych snach, w wiecie pomylanym i wykreowanym przez tych, ktrzy krytykuj dzi jego uytkownikw. po drugie status wspczesnych rodkw komunikowania nie jest odmienny od innych technicznych udoskonale, ktre wywoyway moraln panik dawniej, na co interesujcego przykadu dostarcza sawomir magala, opisujcy recepcj pierwszych telefonw instalowanych w prywatnych mieszkaniach w wiedniu: [...] wikszo sporw wok przewidywanych konsekwencji ich zastosowania dotyczya zapobiegania skandalom towarzyskim. dyskutowano, jak zapobiec sytuacji, w ktrej do pani domu przemwiby nieznajomy mczyzna [...]. aby unikn tej budzcej groz moliwoci, wprowadzono zasad, e telefony powinna odbiera suca, ktra moe suchawk odda pani domu, dopiero upewniwszy si, e rozmawia z kim, kto jest comme il faut (magala, 1999: 1920). po trzecie we wspczesnych urzdzeniach telekomunikacyjnych drzemie niezwyky potencja uspoeczniajcy, s one wrcz maszynami do wytwarzania wizi i relacji, za jedyne, czego naley si obawia, to nadmiar moliwoci i wyborw spoecznych, ktrych one dostarczaj. oznacza to, e sieci relacji spoecznych nie byy nigdy gstsze ni dzi, nigdy te wczeniej technologie nie eliminoway ogranicze stwarzanych przez czas, przestrze, barier spoecznych, politycznych i kulturowych w takim stopniu, jak ma to miejsce dzi. stan ten nie pociga za sob oczywicie powszechnej solidarnoci, mioci, gbokich i silnych wizi, woli wsppracy czy obywatelskiego zaangaowania, ale z pewnoci uspoecznia stwarza preteksty, rodki i platformy dla tkania midzyludzkich relacji. ta potencjalno uspoecznienia, wintegrowania w urzdzenia komunikacyjne decyduje o ich popularnoci i jest jedn z gwnych przyczyn pozostawania modych w stanie czuwania. czy przypadkowo wic we wspczesne urzdzenia, ktre mona nazwa przedmiotami-mediami (zob. krajewski, 2008), wbudowane s funkcje sugerujce zachodzenie interakcji, komunikowanie, nawet wwczas, gdy po drugiej stronie nikogo nie ma? telefon mona uaktywni gosem, potrafi on powiedzie i pokaza, gdzie si aktualnie znajdujemy, przechowuje w pamici gosy naszych znajomych, zdjcia i filmy ze spotka z nimi; dziki teleadresowej ksice mam wszystkich przyjaci pod rk, kontakt z nimi jest wic potencjalnie choby moliwy. gdy aden z nich nie jest aktualnie dostpny, mog wysa konkursowego sms-a i na pewno kto/co mi odpowie. kiedy sucham muzyki, odtwarzacz podpowiada, czego sucham, i sugeruje, gdzie mog kupi pyt lub utwr, czy mnie z innymi, ktrzy suchaj tego samego, bliskimi mi, chocia ich zupenie nie znam, mog przeczyta ich opinie i komentarze. urzdzenia potwierdzaj wic, e istniej. istniej, bo dziaam, bo widoczne s efekty moich aktywnoci w postaci zachodzcych bd choby potencjalnie moliwych interakcji ulokowanych w telekomunikacyjnych sieciach. Marek Krajewski

NowE wymIaRy KoNTaKTw

Opisujc intensyfikacj bycia razem, nakrelilimy ju ten jej wymiar, ktry pojawia si w praktykach koordynacji spotka twarz-w-twarz z wykorzystaniem nowych mediw. W tej czci raportu opisujemy praktyki bycia razem, ktre s nie tylko wspomagane, lecz wrcz umoliwiane przez uycie telefonw komrkowych i internetu. Dziki dzwonieniu do siebie, wysyaniu SMS-w, puszczaniu sygnaw, rozmowom poprzez komunikatory, blogowaniu czy rozmawianiu na portalach spoecznociowych modzi ludzie utrzymuj ze sob intensywny kontakt take w tych momentach, kiedy fizycznie s rozdzieleni.
INTENSYWNO

37

Kiedy Klara wraca ze szkoy, na przystanek autobusu do Maych Lutek odprowadza j przyjacika. Na gorco komentuj peen wydarze dzie. Klara wraca do domu, zjada co, przez moment oglda telewizj. Potem, jak mwi: siadam do kompa, sprawdzam poczt, zagldam na stron szkoy. Przejrzenie ulubionych stron nie zajmuje duo czasu: Kominek.blox.pl, Pajacyk, Last.fm, Onet Kiedy zaczyna odrabia lekcje, komputer dalej jest wczony. Lubi sucha muzyki, jak odrabiam lekcje, i mam zawsze wczone Gadu, eby mc w kadej chwili zagada do kogo. Tym lubi sucha muzyki, Jak odrabiam lekcJe, kim najczciej jest jej przyjacika. Potrafimy trzy i mam zawsze wczone Gadu, eby mc godziny gada na Gadu. Zaczynamy od szkoy, potem w kadeJ chwili zaGada do koGo kada jak histori opowie, co opowiadamy, co robiymy w weekend, nie wiadomo, kiedy ten czas leci. Wieczorami dziewczyny prowadz jednoczenie kilka (czasem siedem lub osiem) rozmw, ale jedna z tych rozmw jest zawsze midzy nimi. Tematw nie brakuje, mimo e niedawno jedna drug odprowadzaa na przystanek. Intensywny elektroniczny kontakt z przebywajcymi daleko bliskimi pozwala cementowa relacj, a czasem wrcz chroni j od zerwania. Kamila z Zahaczewa bardzo tskni za Helenk, przyjacik, ktra wyjechaa na stae do Anglii. Przyja z Helenk zajmowaa wikszo jej czasu praktycznie wszystko robiy razem. Dalej snuj wsplne plany na przyszo, ale codzienny kontakt przez internet jest trudny. Przede wszystkim dlatego, e trudno jest si im umwi. Maj inny rytm ycia, a wieczorami godzinna rnica stref czasowych okazuje si decydujca. Kontakt utrzymuj przez Skypea, Facebooka i e-maile. Kamila pisze do duo e-maili, inaczej ni jej znajomi, dla ktrych jest to zupenie marginalna i raczej oficjalna forma komunikacji. E-maile Kamili i Helenki przybieraj klasyczn posta listw podzielonych na rozbudowane akapity. Przyjaciki opowiadaj w nich o wydarzeniach i dopytuj si o niejasnoci, nawizujc do dawniejszej korespondencji. Na Skypie rozmawiaj rzadziej, ale gdy uda im si ju spotka, gadaj dugo, po kilka godzin, w midzyczasie robic sobie herbat, sprztajc, podczytujc inne rzeczy i suchajc muzyki. Kamila nie ma suchawek, wic Helenka leci z gonikw. Dlatego Kamila chciaaby mie laptopa, eby bra go na gr, do swojego pokoju, i mc spokojnie rozmawia. Takie uycie technologii komunikacyjnych sprzyja urefleksyjnieniu relacji, choby ze wzgldu na dostp do automatycznie archiwizowanych, zmieniajcych si w czasie treci (o refleksyjnym uyciu technologii piszemy w rozdziale Technologie refleksyjnoci, s. 50). Rozwj relacji odbywa si take poprzez wzajemne poznawanie siebie, swoich zainteresowa, pogldw, przygd, rozterek. Dobrym przykadem jest blog Marianny, o ktrym Iza mwi tak: Marianna bardzo fajnie pisaa, naprawd spodobao mi si, pisaa o swoich przekonaniach, ideologiach, nie wiem, jak to nazwa, po prostu mi si podobao, mona byo o tym pogada. To, e Marianna prowadzi bloga, wyszo w trakcie oglnej rozmowy o blogach, e lubi czyta, i Marianna wtedy powiedziaa, e pisze, podaa Izie adres strony. Wchodziam sobie, tak co dwa dni patrzyam, co nowego, wspomina Iza. Teraz wchodz codziennie, patrz, czy co Marianna pisze. (Marianna ju nie pisze bloga przestaa po probach swojego chopaka, ktry uwaa, e do sieci trafiao zbyt wiele intymnych szczegw ich zwizku). Moliwo kontaktowania si za pomoc komrki czy komunikatora uatwia podtrzymywanie relacji, szczeglnie w tych momentach, w ktrych kontakty twarz-w-twarz staj si rzadsze. Wida, e praktyki wykorzystania technologii pozwalaj na jej plastyczne i punktowe podtrzymywanie tam, gdzie jest taka potrzeba, przy jednoczesnym braku kontaktw zaporedniczonych, jeli spotkania twarz-w-twarz s wystarczajco czste. Gosia rzadko rozmawia na Gadu-Gadu ze swoimi wsplokatorami. Do niektrych bardzo dobrych znajomych sporadycznie pisz na GG, bo mam tak intensywno spotykania si, e to ju nie jest potrzebne. Rwnoczenie jednak bardzo czsto rozmawia z koleank ze szkoy podstawowej. Jestemy ze sob na bieco dziki GG,

INTENSYWNO

38

cho na co dzie nie spotykamy si, nie mamy wsplnych znajomych. GG w relacji Asi jest lepszym, bo taszym [od telefonu] sposobem komunikacji. Intensyfikacja kontaktu si rzeczy wzmaga rwnolegy proces, ktry moglibymy nazwa nieco kolokwialnie dogrywaniem si na poziomie jzykowym. Stawk jest tu poczucie, e komunikacja jest udana, e obie strony dobrze koduj i odczytuj komunikaty, wraz z intencjami i subtelnociami w przekazie, takimi jak humor czy ironia. Jest to szczeglnie istotne w sytuacji, gdy grupa wytwarzana jest raczej poprzez intensywn komunikacj (bezporedni i zaporedniczon), a nie odwoywanie si do elementw tosamociowych. Istotne jest to, e nasi badani przeywaj te kontakty jako stabilne i autentyczne relacje towarzyskie, niezalenie od ogranicze (brak elementw wizualnych, brak dwiku) wymuszanych w danej architekturze komunikacyjnej. Goka i jej znajomi zgodnie opisuj wag czytania gestw i mimiki rozmwcy. Komfort w kontakcie zaporedniczonym przez media moe by osignity tylko pod warunkiem, e znajomo rozmwcy jest na tyle dobra, by mc wyobrazi sobie jego zachowanie. Z bliskimi osobami i tak wyczuwamy ton gosu, mimik i gesty, wic to jest zupenie tak samo jak na ywo, mwi Goka. Wszystkie te sytuacje i rozmowy utwierdziy nas w przekonaniu, e kontakty bezporednie i zaporedniczone przez media s dla naszych wsppracownikw nierozdzielne, stanowi cz tej samej towarzyskiej przestrzeni. Zobaczylimy, e dziaania rozgrywajce si w przestrzeni fizycznej znajduj swoje przeduenie w sieci i odwrotnie. I e kontakt ze znajomymi jest wsplnym mianownikiem dla niemal wszystkich uy mediw. Nie tylko tak oczywistych, jak skorzystanie z telefonu komrkowego. Take dla tych, ktrych zazwyczaj nie kojarzylimy z obiegiem komunikacyjnym, wpisujcych si za to w trzeci wymiar intensyfikacji bycia razem wymian treci medialnych. W wypadku licealistw, ktrych spotkalimy, w tym obszarze wszechobecne telefony komrkowe musiay ustpi miejsca innym urzdzeniom: aparatom fotograficznym. kontakty bezporednie i zaporedniczone przez media s dla naszych wsppracownikw nierozdzielne, stanowi cz tej samej towarzyskiej przestrzeni

by zNaCzy RobI zdjCIa

Krzysiek, Mody, Alek to tylko kilka osb z ziemieliskiej ekipy, dla ktrych fotografowanie jest jednym z podstawowych sposobw spdzania czasu. Dziewczyny z Zahaczewa, zabijajc nud, zaczy umawia si na sesje zdjciowe pozwalajce mio spdzi czas zarwno fotografowi, jak i fotografowanym. Na pulpicie swojego komputera Goka z Parny umiecia zdjcie zespou, w ktrym gra jej chopak Piotrek. Bylimy zaskoczeni, jak wielkie znaczenie dla modych ludzi, z ktrymi mielimy okazj wsppracowa podczas realizacji tego projektu, ma fotografia i fotografowanie. Obok muzyki bya podstawow zajawk, na jak si natykalimy (zob. s. 89), bya nie tylko pasj, ale te wspuczestniczya w codziennych praktykach ycia towarzyskiego. Ta ekspansja obrazw na ycie licealistw jest bardzo znaczca i nie tumaczy jej do koca to, e teraz robienie zdj aparatem cyfrowym nic nie kosztuje, a modu fotograficzny jest obecny w niemal kadym telefonie komrkowym. Doskonale wida to wanie na przykadzie roli zdj w nadawaniu intensywnoci byciu razem. Modzi nie tylko s odbiorcami obrazw, ale take ich twrcami oraz, bardzo czsto, przedmiotami gdy pozuj sobie nawzajem do zdj.

INTENSYWNO

39

W terenie spotkalimy modych ludzi, dla ktrych obrazy byy takim samym narzdziem komunikacji jak tekst. Oczywicie bdem byoby ograniczanie si do analizowania wycznie wizualnych aspektw kultury, bo jak krytycznie zauwaa W.J.T. Mitchell (2005) nie ma mediw czysto wizualnych. Wszystkie media s mieszane ich odbir i nadawanie czy si z innymi, poza wzrokiem, zmysami, najczciej ze suchem i z dotykiem. Nie sposb jednak pomin niespotykanego wczeniej wzrostu produkcji obrazw i nasycenia wiata zdjciami oraz niefotograficznymi obrazami i przedstawieniami wizualnymi. Fotografowanie nigdy nie byo tak atwe i tanie, a zarazem powszechne i czste, jak dzisiaj. Niemal kady moe robi zdjcia, kady jest te codziennie wystawiony na zalew sygnaw wizualnych. Modzi ludzie, ktrych spotkalimy, pracujc nad tym raportem, czsto i niezwykle sprawnie komunikuj si obrazami. Powszechne s aparaty cyfrowe jako osobne przedmioty albo telefony z funkcj cyfrowej fotografii. Pracowalimy te z licealistami, ktrzy uywali aparatw analogowych. Dopiero pniej analogowe zdjcia zamieniali na cyfrowe pliki. Zdjcia, z ktrymi maj do czynienia modzi, niezalenie od tego, w jaki sposb powstaj, nabieraj peni swojego znaczenia w cyfrowej cyrkulacji, czyli wtedy, kiedy s atwo kopiowalne, manipulowalne i przesyalne. To nasycenie fotografi i obrazowoci oraz powszechna moliwo tworzenia, przetwarzania i prezentowania zdj nie oznaczaj tylko cho to rwnie e mamy obecnie wicej fotografw czy talentw fotograficznych. Fotografowanie wpisuje si w wiele codziennych praktyk niezwizanych bezporednio ze sztuk czy z innymi konwencjonalnymi zastosowaniami fotografii (reporta, dokumentacja, upamitnienie). W yciu naszych modych wsppracownikw peni te one ciekaw funkcj performatywn fotografowanie pozwala nawizywa i podtrzymywa relacje midzyludzkie: zdjciami rzeczy si nie tylko rejestruje, ale i robi. Zdjcia s te narzdziem komunikowania si ze wiatem pozwalaj pokazywa otoczeniu, kim si jest (wielu naszych wsppracownikw ma niesamowit wiadomo medium gdy celuje si w nich obiektywem, niemal naturalnie pozuj), czasem take z kim si jest. Przyjrzyjmy si tym rolom. Zdjcia s bardziej oczywiste i przekazuj w mgnieniu oka to, co mona opisywa wieloma sowami. Dlatego czsto s uywane jako pomoc w komunikacji. Gdy Iza z Ziemielina szykowaa dla swojej przyjaciki Marianny prezent na osiemnastk, wymylia, e wsplna pytanie zadane jednej przyjacice przez nie ze znajomymi kupi jej koszyk na rower. Trzeba drug na gg: Jaka sukienke sobie kupilas?, byo ustali, jaki koszyk kupuj, ile on kosztuje i po coraz czciej odpowiedzi jest plik jpeg ile si skadaj. Iza widziaa w miecie koszyk, ktry lub link do niego jej si spodoba, i mylaa, e przyjacika wanie taki chciaaby dosta. eby pokaza innym, jak wyglda i uzyska akceptacj swojego wyboru znalaza identyczny na Allegro i wysaa linki znajomym. Wszyscy si zgodzili. Przytoczona historia pokazuje, e zdjcie moe suy uwsplnieniu wiedzy. Obrazowo zapewnia jasno i gwarantuje oczywisto. W czasach gdy coraz wicej sytuacji wie si z koordynacj zaporedniczonej przez elektroniczne rodki komunikacji, zdjcia zmniejszaj ryzyko nieporozumienia w przypadku prostych komunikatw. Na pytanie zadane jednej przyjacice przez drug na GG: jaka sukienke sobie kupilas?, coraz czciej odpowiedzi jest plik JPEG lub link do niego. Wiktor, przyjaciel Kuby z Zahaczewa, mieszka z dziadkami, bo jego rodzice wyjechali do pracy w Anglii. Po zakoczeniu roku szkolnego chopak pojecha do nich, troch na wakacje, ale te eby zarobi pienidze. Razem z Wiktorem pojechaa jego koleanka Monika. Opowiadajc nam o tym, Kuba pokazuje nam Wiktora na Naszej-klasie. Ku jego zdumieniu jako zdjcie profilowe Wiktora pojawia si fotografia, na ktrej by razem z Monik. Kuba jest wyranie zaskoczony, ale rwnoczenie absolutnie przekonany, e to nie przy-

INTENSYWNO

40

padek wsplna fotografia w profilu na Naszej-klasie to publiczne ogoszenie, e Wiktor i Monika s par. Jak twierdzi Kuba, gdyby byo to jedno z wielu zdj zamieszczonych w galerii, mona byoby snu domysy. Ale zdjcie profilowe to wizytwka, ktrej zmiana jest znaczca. Z perspektywy ich znajomych z rodzinnego miasta Wiktor i Monika zaczli by razem wanie poprzez to zdjcie. Poza funkcj informacyjn zdjcia odgrywaj wicej subtelnych i bardziej zoonych rl. Przede wszystkim pozwalaj na wyraanie siebie. Moliwo ekspresji jest przez modych intensywnie wykorzystywana. Przebywajc z nimi i obserwujc ich codzienne ycie, odnielimy wraenie, e mao jest w ich yciu waniejszych rzeczy od bycia twrczym (wicej na ten temat piszemy w czci Zajawki s. 81). Wyraanie siebie najsilniej realizowane jest w twrczoci poprzez pasje, ale moliwe jest take w prostszych czynnociach, jak stylizowanie bahych i codziennych obiektw, otoczenia, strojw, a take sytuacji, na wyjtkowe i niecodzienne (o roli stylu piszemy te w Estetyzacja, s. 53). Taki sens ma m.in. urzdzanie wntrz dbao o wystrj swojego pokoju, zbieranie czego, tworzenie kolekcji od butelek na pce po blogi w zakadkach przegldarki. Fotografia dostarcza ogromnych moliwoci, by wyrazi siebie, by twrczym. Niemal wszyscy modzi ludzie, ktrych spotkalimy, sami robili zdjcia lub pozowali do zdj znajomym. Mam wewntrzn potrzeb tworzenia mwi nam pasjonujcy si fotografi Krzysiek. A najlepiej si czuj, tworzc obrazami. W jego wypadku co, co zaczo si od amatorskiego realizowania pasji, przerodzio si w powane plany na przyszo. Krzysiek, podobnie jak wielu spord licealistw, z ktrymi rozmawialimy, chce wykonywa zawd kreatywny. Po liceum chce studiowa fotografi w Opawie. Za porednictwem fotografii mona te dziaa w codziennoci. Zdjcia su bowiem nie tylko do wyraania emocji, ale te do ich przeywania i wywoywania. Granica midzy dziaaniem a wyraaniem zaciera si, bo zdjcia stanowi dla modych integraln cz zaciera si granica midzy wydarzeniem przeywanego wiata. Podobnie zaciera si granica a jego cyfrow reprezentacj midzy wydarzeniem a jego cyfrow reprezentacj. Dlatego mona mwi o ich performatywnym charakterze. Zdjciem nie tylko daje si wyraz czemu, zdjciem robi si konkretne rzeczy. Lubi si nim kogo lub nie lubi, kocha si, pamita si o nim, krzywdzi i obraa. Zdjcia s take co zasuguje na szczegln uwag narzdziem pamici, integraln czci praktyk zapamitywania i wspominania. W tym roku bylimy na wycieczce w Pradze. Niestety zamaem nog. Staraem si robi zdjcia, eby zapamita opowiada Alek. Goka opowiada o zdjciu przedstawiajcym picych kolegw: to zdjcie wykonane po pierwszej imprezie plenerowej. Cz znajomych zasna, z reszt gadaam o yciu i mierci do sidmej nad ranem. Bardzo mio wspominam tamten czas. Ta fotopami jest wiadomie konstruowana. Aparat i moliwo fotografowania zasadniczo zmieniaj u modych ludzi pojmowanie czasu. Dziki moliwoci refleksyjnego planowania wspomnie zmienia si horyzont przyszoci, w jakim yj. agata, idc na imprez, wie i zapowiada, e: zdjcia bd, co oznacza bd wspomnienia.

INTENSYWNO

41

foTogRafICzNa TowaRzySKo I zaPoREdNICzENIE PamICI

mateusz halawa: zakochaem si w tym zdjciu, gdy tylko je zobaczyem. jest bardzo zmysowe patrz na nie i czuj t rado, upa, modo i poczucie wolnoci.

podoba mi si to zatrzymanie w ruchu; kwintesencja fotografii. o to chodzi w robieniu zdj o zapanie chwili, ocalenie jej od zapomnienia. oto jeste: z przyjacimi, szczliwa, zawieszona w powietrzu. (fotografowanie skaczcych ludzi to waciwie powd wynalezienia fotografii, napisaa kiedy moja przyjacika pod skaczcym zdjciem, ktre wrzuciem na facebooka). liczy si teraz i nic wicej. jednak to teraz wydaje si jednoczenie ju minione. patrz na to zdjcie i nie mog si oprze uczuciu nostalgii. moe to kwestia orwowskiej kolorystyki, moe rozmytej ostroci, ale patrz na to zdjcie i wiem, e patrz na lad przeszoci. to wanie to napicie midzy teraz a wtedy przycigno mj wzrok. zatrzymaem si nad tym zdjciem, przegldajc setki innych, ktre zgromadzilimy, pracujc nad raportem, i to wanie je wybraem, by zastanawia si nad pamici, mediami i tosamoci. jeeli by doda krzyka, ktry robi to zdjcie, mielibymy ca ekip znajomych, ktrzy wyjechali z ziemielina w ten ostatni dzie wakacji, eby poobija si nad jeziorem, poskaka do wody, napi si piwa i porobi zdjcia. jest iza, mody, ania, grzesiu, tomek, alek... jest 2009 rok. krzysiek stoi w wodzie, reyserujc sytuacj, tak eby wszyscy efektownie zsynchronizowali si w locie. ma w rku tani wodoodporn jednorazwk, ale wida, e jest sprawnym fotografem. (zdjcie cignlimy z jego fotobloga. zeskanowa negatyw i nie chciao mu si usuwa wosa, ktry wszed midzy skaner a bon i ktry widzimy teraz jak bia rys na powierzchni zdjcia). wybr analogu i specyficznej oldskulowej estetyki low-tech te nie jest przypadkowy, podobnie jak kompozycja. (cyfrowe aparaty byy pod rk, ale nie zostay uyte). zrobienie tego zdjcia kosztowao sporo pracy, byo przy tym te sporo dobrej zabawy. pojechali nad jezioro, eby spdzi razem czas i porobi zdjcia. to zdjcie nie jest jednak ledwie zapisem ich bycia razem s razem poprzez robienie sobie nawzajem zdj. ich przyja jest nie tylko fotografowalna (daje si reprezentowa technologicznie, w tym sensie bycie przyjacimi jest tu nie tylko towarzysk form, ale te pewnym gatunkiem wizualnym, ktrym nasi wsppracownicy sprawnie si posuguj), ale te realizuje si poprzez akt fotografowania. by razem w tej chwili to fotografowa i by fotografowan; ta chwila jest byciem razem i sesj zdjciow. to zdjcie kae mi myle o rnych rodzajach mediacji, ktre maj tu miejsce. (a jednoczenie nie zdawi teori zmysowej przyjemnoci, ktra z niego bije krople wody na skrze powoli wysychaj w socu). mamy wic dowiadczenie bycia razem nad jeziorem zaporedniczone przez aparat foto-

INTENSYWNO

42

graficzny. mamy zdjcie upozowane, zrobione, wywoane, zeskanowane i ju w cyfrowej formie puszczone w obieg. samo to zdjcie staje si medium relacji towarzyskich online i offline. przesyam to zdjcie dalej, do jos van dijck, bo dochodzimy tu do przedmiotu jej najnowszej ksiki zaporedniczenia pamici ktre wie si z dziaaniami i obiektami, ktre wytwarzamy lub czynimy swoimi za porednictwem technologii medialnych, by tworzy i odtwarza poczucie przeszoci, teraniejszoci i przyszoci naszych ja (selves) w relacji do innych (2007: 170171). codzienna cyfrowa (lub cyfryzowana) fotografia wyania si w ten sposb jako technologia siebie (foucault, 2000: 247293). jos van dijck: to zdjcie pokazuje najwysz form fotograficznej towarzyskoci: poprzez to zdjcie przyja jest ustanawiana i komunikowana; w zasadzie to wanie w akcie fotografowania realizuje si wi. robienie zdj jest dziaaniem zaporedniczajcym, ktrego rezultatem s zaporedniczone wspomnienia, przez co jego funkcja jest zarazem komunikacyjna i archiwalna. skakanie do jeziora z przyjacimi jest oczywicie wydarzeniem towarzyskim, ale robienie zdj przy tej okazji zamienia je w dziaanie o zamierzonych skutkach: zamyka przyjanienie si w ramy wspomnienia. dzielc si zdjciem online i dystrybuujc je, ci przyjaciele wytwarzaj poczucie teraniejszoci, ktre w dowolnym momencie w przyszoci moe by przetworzone w poczucie przeszoci.

INTENSYWNO

43

MIO

NOWE TECHNOLOGIE KOMUNIKOWANIA, TAKIE JAK TELEFONy KOMRKOWE, SKyPE CZy FOTOBLOGI, WPISUJ SI W RELACJE BLISKOCI. MEDIA STAJ SI INTyMNE, GDy ZAPOREDNICZANE PRZEZ NIE RELACJE Z DRUG OSOB S PRZEyWANE JAKO BLISKIE I AUTENTyCZNE. JEDNOCZENIE LOGIKA SIECI ROZMyWA TWARDE ROZGRANICZENIE NA TO, CO PRyWATNE, I TO, CO PUBLICZNE. WyANIA SI NOWA FORMA SEMIPUBLICZNEGO LUB PRyWATNO-PUBLICZNEGO yCIA, GDZIE PRyWATNO MONA NA RNE SPOSOBy UPUBLICZNIA, A MOBILIZUJC ZASOBy I FUKCJONALNOCI PUBLICZNEJ SIECI, ZAMIENIA INTERNET W INTyMN, WASN PRZESTRZE.
44

Sze zdj. Na wszystkich ta sama sceneria eliwna konstrukcja starego mostu. Niebo jest bkitne, dzie soneczny to rodek gorcego lata. Midzy belkami eliwnej konstrukcji dziewczyna o ciemnych wosach. Raz patrzy w gr, raz w bok, jakby nie zdawaa sobie sprawy z obecnoci obiektywu. Patrzc na ni, niemal czuje si wiee powietrze, ktrym oddycha i lekki wiatr, ktry rozwiewa jej dugie wosy. Patrzy prosto w obiektyw, opierajc si o barierk. Zastyga w pozie znanej z sesji modowych. Dwanacie zdj. Wszystkie identycznie skadrowane. Wszystkie w podobnej scenerii w lesie, na tle drzew. Na wszystkich jedna i ta sama dziewczyna. Patrzy w obiektyw, umiecha si, robi zamylon min, pochyla gow i robi smutn min. Na jednym ze zdj trzyma czerwon r. Jest jesie. Kilka tygodni po tym, jak poznalimy modych mieszkacw Ziemielina, Agat i Karola. Modelk jest Agata, fotografem Karol. Jestem przyzwyczajona do pozowania powiedziaa nam Agata Karol robi mi duo zdj. Wrzuca je na bloga i podpisuje: moja muza, dla najwaniejszej osoby w moim yciu, dzikuj Kotu.

KoCha w dobIE mEdIw CyfRowyCh

Mio jest w tym raporcie specyficznym przypadkiem bycia razem. Spotkalimy kilka par zakochanych oprcz Karola i Agaty take Gok i Piotrka, Modego i Ani, Mariann i Jurka czy Kamil i Bartka. Stawialimy sobie pytania o to, czy mio wpywa na to, jak korzystaj z mediw, i czy media wpywaj na to, jak wyglda ich mio. Co to znaczy by zakochanym, mie chopaka czy dziewczyn, by w zwizku w dobie nowych mediw? W wypadku zakochanych par, co wydaje si do oczywiste, prymat spotka twarz-w-twarz i rka-w-rk nad zaporedniczonym kontaktem jest jeszcze waniejszy ni w wypadku osb, ktre si po prostu znaj lub przyjani. Jak opisaa to Olka Godys w swojej relacji z dnia, w ktrym spotkaa chopaka Goki: S ze sob zronici tak, jak tylko licealne mioci by mog, cigle si gaszczcy, schowani w sobie, z koczynami pozaplatanymi tak, e nie wiadomo, ktra rka, noga czyja. Prymat dotyku (ale takiego niewinnego i subtelnego) jest tak uderzajcy, e rzeczywicie nie widz, by mogli si zaspokoi gadugadowymi emotikonkami czy skajpow rozmow. Zakochani staraj si spdza ze sob kad woln chwil, tych chwil w trakcie roku szkolnego nie ma jednak zbyt wiele: szkoa, nauka, zajcia pozalekcyjne, pomaganie rodzicom te wszystkie czynnoci narzucane przez wiat zewntrzny pochaniaj wiksz cz ich dni. Media pozwalaj zakochanym walczy z ograniczeniami. Tymi, ktre narzucaj na nich wiat dorosych, rozkad dnia czy fizyczna odlego.

aSymETRyCzNa RwNowaga
W mioci kontakt i uytkowanie mediw s znacznie bardziej intensywne ni w byciu razem i czsto asymetryczne. Z kolei sama moliwo kontaktowania si na odlego jest przez zakochanych wykorzystywana

MIO

45

znacznie intensywniej ni przez osoby pozostajce w mniej zayych relacjach. Wie si to z kolejn kwesti media mog przeksztaca si w romantyczne artefakty. Materializacja konstytutywnych dla znajomoci procesw komunikacyjnych sprawia, e np. bdcy wczeniej komunikatem sMs staje si pamitk miosnego wyznania. Nowe media daj wreszcie zupenie nowe moliwoci dla poznawania siebie nawzajem i utwierdzania si w znajomoci. To, co dla modych jest wanym wyznacznikiem tosamoci, z czym si identyfikuj i czego uywaj w komunikacji twarz-w-twarz czy oko-w-oko, czyli obiekty kultury, takie jak muzyka, filmy, zdjcia, stao si przesyalne. To, co archiwizowane w komputerach, jest atwiejsze do dzielenia si i uwsplnienia. Zwaszcza e w wypadku serwisw internetowych poznanie medialnej diety partnera pozwala na pniejsze odwiedzanie miejsc w sieci, ktre s dla niego istotne. Karol interesuje si dziaalnoci kulturaln lokalnego squatu Agata zaglda na jego stron, by by na bieco z wydarzeniami, a zarazem pokaza swojemu chopakowi, e to, co wane dla niego, jest wane take dla niej. Agata i Karol spotykaj si praktycznie codziennie. Ich zwizek ma krtki sta w momencie gdy ich poznalimy, byli ze sob od trzech miesicy (krtki sta to oczywicie pojcie wzgldne trzymiesiczny zwizek, zwaszcza jeli jeden z pierwszych w yciu, moe by postrzegany jako dugi; rwnoczenie inne pary, jak Marianna i Jurek, byy ze sob znacznie duej). Technologie komunikowania pozwalaj im si koordynowa. Karol cigle dzwoni do Agaty. eby powiedzie, gdzie s, zapyta, gdzie ona jest, i umwi si, gdzie i o ktrej mog si zobaczy. Oczywicie takie koordynacyjne wydzwanianie do siebie nie jest specyfik wycznie relacji romantycznej. Poznani przez nas licealici w podobny sposb koordynuj spotkania z bliszymi i dalszymi znajomymi. Jest jednak pewna zasadnicza rnica: partnerzy to osoby, z ktrymi trzeba koordynowa si non stop. Zakochani mog nie przebywa jednoczenie w tej samej przestrzeni fizycznej, ale nie mog nie wiedzie, gdzie s i co robi. Mio w tym rozumieniu wyznacza rodzaj zobowizania trzeba okazywa swoj uwag i zainteresowanie znacznie czciej ni w wypadku osb, z ktrymi wchodzi si w relacje natury mniej intymnej. O tym, jak wane jest to zobowizanie, niech wiadczy wyznanie Marianny, ktra deklaruje, i mimo e w sumie nie lubi pisa SMS-w, swojemu chopakowi wysya ich kilkanacie dziennie. Gdy jest w szkole, robi to na kadej przerwie. Przy czym, jak nietrudno wywnioskowa z czstotliwoci wymiany wiadomoci, tego rodzaju SMS-y nie zawsze zawieraj istotne informacje zawieraj je wrcz sporadycznie. Najczciej su po prostu przekazaniu ukrytego midzy wierszami myl o tobie. Telefon pomaga wytwarza blisko poprzez dzielenie si na bieco tym, co wane. Karol, ktry poszed do lekarza w dniu eksperymentu polegajcego na odczeniu od mediw, po wizycie u pani doktor zanotowa, e chciaby napisa Agacie i Mamie, e wszystko OK jestem zdrowy. Potrzeba nieustannego bycia w kontakcie czasem koliduje z ograniczonymi moliwociami finansowymi. Dlatego Agata, dysponujca wiksz liczb minut ni Karol, przejmuje na siebie ciar ich wsplnych pocze, gdy chopakowi kocz si pienidze. Telefon pomaga przetrwa rozk. Agata wspomina: najwicej za komrk zapaciam, kiedy byam nad morzem, wtedy najwicej rozmawialimy [z Karolem]. Mio zawiesza tu w pewnym stopniu zasad wzajemnoci. W adnych innych relacjach nie do pomylenia jest wykonywanie wikszej liczby pocze, ni si odbiera. W innych relacjach bilans pocze wychodzcych i przychodzcych musi si rwnoway. mimo e w sumie nie lubi pisa sms-w, swojemu chopakowi wysya ich kilkanacie dziennie Gdy Karol duszy czas nie dzwoni (kwestia, ile to znaczy duszy czas, jest wzgldna i podlega subiektywnej negocjacji w ramach zwizku), Agata nie waha si zadzwoni do niego sama. Nie zakada jego zych
MIO

46

intencji czy chci wykorzystania jej limitu, wierzy, e nie dzwoni, bo nie moe sobie na to pozwoli. Asymetria procesu wymiany uwagi, nieakceptowana poza zwizkami intymnymi, w wypadku zwizkw romantycznych jest norm. (Potwierdziy to take przeprowadzone przez nas w ramach projektu wywiady grupowe). Taka procedura bya popularna wrd par, z ktrymi rozmawialimy, za to nie bya stosowana na poziomie innego typu znajomoci.

zblIaNIE w oddalENIu
Technologie komunikacyjne przychodz z pomoc take tym, dla ktrych odlego fizyczna nie jest sporadycznie pojawiajcym si np. podczas wakacyjnego wyjazdu problemem, lecz trwa przeszkod. Tak jest z Mariann i Jurkiem, ktrzy mieszkaj w miejscowociach oddalonych od siebie o osiemdziesit kilometrw. Cho starszy od Marianny chopak ma samochd, nie mog widywa si codziennie. Kontakt podtrzymywany jest w duej czci poprzez rozmowy, ktre ze wzgldu na oszczdno kosztw tocz si raczej za porednictwem Skypea ni telefonw. Dugie rozmowy odbywaj si przewanie wieczorami by zapewni tym kontaktom wiksz intymno, Jurek kupi dziewczynie suchawki i mikrofon. Marianna, idc do ka, zabiera ze sob laptopa i zaczyna rozmawia z Jurkiem. Specjalnie pracowaa w wakacje jako kelnerka w restauracji, eby uzbiera pienidze na ten przenony komputer (w wiecie poznanych przez nas licealistw laptop to komputer, ktrego zalet jest przenono w obrbie mieszkania, ale ju nie poza nim, bo wychodzenie z tak drogim sprztem mogoby by zbyt ryzykowne). Magda dostaa swojego laptopa marianna, idc do ka, zabiera ze sob od rodzicw kilka miesicy po tym, jak jej chopak laptopa i zaczyna rozmawia z jurkiem wyjecha z rodzicami do Anglii. Poniewa dziewczyna spdzaa dugie godziny, siedzc w niewygodnej pozycji przy stacjonarnym komputerze, rodzice zdecydowali si kupi komputer przenony.

RomaNTyCzNE aRTEfaKTy
Jednak to nie laptop jest najbardziej romantycznym urzdzeniem, jakimi posuguj si spotkani przez nas modzi ludzie, lecz pojawiajca si przy wielu okazjach komrka. Komrka to nie tylko urzdzenie komunikacyjne, ale te przedmiot materializujcy t komunikacj (toczc si czsto za porednictwem wiadomoci tekstowych), przechowujcy tym samym wane dla zakochanych wspomnienia. Teraz nie wysyasz mi ju takich SMS-w powiedziaa Agata do Karola z alem w gosie, sygnalizujc, e ich zwizek wkroczy w faz rutyny. Podczas eksperymentu z odczeniem si od mediw Aga zanotowaa, e chciaaby przeczyta SMSa, ktrego dostaa wczoraj, a potem, e czeka na SMS-a. Na pytania zadawane w czasie badania o to, na czym polegaj straty zwizane ze zgubieniem telefonu komrkowego, utrata romantycznych SMS-w i zdj pojawiaa si jako jedna z gwnych obaw. To dlatego Goka z Parny niektre SMS-y, ktre jak moemy wnioskowa s wane, a ktre dostaa od swojego chopaka, zapisuje w zeszycie. Przepisane na kartk elektroniczne sowa zostaj w ten sposb zasuszone na papierze. Modzi wymieniaj jednak nie tylko zdjcia i SMS-y. Skoro mio jest najbardziej intensywnym z moliwych sposobw bycia razem, intensyfikuje rwnie kwestie, ktre s istotne ju na poziomie krgu znajomych. Wrd nich znajduje si kluczowe dla grup rwieniczych dzielenie si materiaami medialnymi. W tym

MIO

47

wypadku nie chodzi ju tylko o cyrkulacj dbr kultury czy przekazanie znajomym filmu lub pyty, ktra moe ich zainteresowa. Chodzi te o lepsze poznanie siebie nawzajem. Wsplne ogldanie filmw i suchanie muzyki zawsze byo jednym z podstawowych sposobw spdzania czasu razem. Wan inspiracj dla muzycznych poszukiwa Goki byy pyty, jakie przynosi jej prbujcy zacieni ich relacj kolega. Marianna lubi oglda z Jurkiem Dr. Housea. Jednak modzi ogldaj ten serial nieco inaczej ni swoje ulubione seriale ogldali ich rodzice kolejne odcinki Jurek ciga z internetu, a telewizor zastpuje ekran laptopa. Oczywicie tym, co jest najbardziej istotne, wci jest wsplne spdzanie czasu oraz uwsplnianie katalogu kulturowych odwoa oraz wprzganie ich w intymny obieg porozumiewania si w parze. (Jak to wane, przekona si kolega Marianny, Alek, ktry do dzi wspomina, e rozmawiajc kiedy z nowo poznan dziewczyn, nie by w stanie poprawnie zinterpretowa niemal adnego z pojawiajcych si w jej wypowiedziach popkulturowych odniesie w czasach internetu ryzyko takich sytuacji jest znacznie wiksze ni kilkanacie lat temu). Im dokadniej bdziemy si przyglda tym wsplnie spdzanym przed ekranem komputera chwilom, tym wicej zacznie znajdziemy rnic pokazujcych, jak internet i komputery zmieniy praktyki odbioru. Pozornie oczywista rnica pomidzy treciami, do ktrych dostp daje komputer a wic moliwo samodzielnego wyboru materiaw, ale i czasu ich odbioru a tymi, jakie oferoway kino, telewizja i radio, przekada si na ju mniej oczywiste aspekty wsplnego ich odbierania. Piotrek czsto mi podsya linki do teledyskw na YouTubie opowiada Goka. Po chwili, prezentujc wsppracujcej z ni badaczce nagranie ze swojego komputera, zapowiada: Dostaam t piosenk od Piotrka przez Gadu. Wsplne spdzanie czasu przed komputerem jest praktyk majc wpyw na relacj w stopniu wikszym ni wsplne siedzenie przed telewizorem. Goka wspomina, e po koncercie usiedli do komputera: razem szukalimy po sowach tego kawaka. Modzi ludzie mog prezentowa swoim partnerom swj medialny wiat, pokazujc ulubione filmy, piosenki czy zdjcia, ale te oprowadzajc po wikszych fragmentach przestrzeni internetu, jakimi s miejsca w rodzaju serwisw, portali czy forw. Mog to robi, bdc razem, oraz zdalnie wysyajc sobie cyfrowe prezenty pozwalajce lepiej zrozumie fascynacje nadawcy, ale te czasem dowodzce dobrej znajomoci preferencji osoby obdarowywanej (w tym sensie podesany na GaduGadu link moe powiadcza si wizi, bo pokazuje, e jest si tak blisko, e wie si, co bdzie si podoba). W tym wypadku znw ujawnia si zapewniana przez media cyfrowe moliwo materializacji i eksternalizacji procesw, ktre w czasach analogu przewanie pozostaway na poziomie nieuwiadomionym. Pasje s archiwizowalne i przesyalne. Wsplne zainteresowania przestaj by czym abstrakcyjnym, nieuchwytnym, staj si zakadkami w internetowych wyszukiwarkach i playlistami w odtwarzaczach muzycznych. Jeli nawet wsplne surfowanie jest jako podobne do wsplnego skakania po kanaach telewizyjnych, to jednak bardziej przypomina oprowadzanie po swoim miecie, po miejscach, ktre si samemu lubi i ktre chce si pokaza bliskiej osobie. Ten wzrost swobody nie dotyczy tylko autoprezentacji i dzielenia si przekada si rwnie na wiksze moliwoci poznania partnera bez jego bezporedniego udziau. Cyfrowo uatwia podanie ladami ukochanej osoby. Agata ledzi fotobloga Karola, odwiedza strony, ktrymi chopak si interesuje albo na ktrych s jego zdjcia. Jeli si kogo kocha, do swoich cieek po sieci dodaje si i te miejsca, ktre s wane dla niego. Przestrze, ktra funkcjonuje jako publiczna, wpleciona w intymn relacj staje si spoiwem tego, co najbardziej prywatne.

MIO

48

INTERNET INTymNy
MODy JEST Z ANI OD DWCH LAT I OD DWCH LAT CODZIENNIE ROBI JEJ ZDJCIA. MODy W OGLE ROBI CODZIENNIE ZDJCIA, ALE TE, KTRE ROBI ANI, S SZCZEGLNE. TRAFIAJ POTEM CODZIENNIE, OD DWCH LAT NA BLOGA, DO KTREGO DOSTP MAJ TyLKO ON I ONA. CHO WIEDZ O NICH WSZySCy DOBRZy ZNAJOMI, NIKT ICH NIGDy NIE WIDZIA.
publiczna i globalna przestrze, jak wydaje si internet, jest w tym przypadku wiadomie i planowo skalowana do rozmiarw intymnej relacji miosnej. mody zadba o to, eby blog oraz jego treci nie byy moliwe do wyszukania w sieci przez nikogo poza nimi. adres bloga jest wsplnym sekretem pary. to, co w nim najwaniejsze, to zdjcia, ktre pokazuj czce ich uczucie. to swoisty dziennik ich zwizku, dowd intymnej relacji. czasem wymaga to od modego wczeniejszego wstania i wyjcia z domu, eby spotka dziewczyn przed szko. poniewa mody mieszka na obrzeach miasta i nie zawsze udaje mu si zapa autobus, czasem musi dopa j gdziekolwiek, np. w szkolnej stowce. zdarza si, e musi na ni czeka do pna. ich zdjcia s w internecie, ale nikt poza nimi nie ma do nich dostpu. potencjalnie globalne narzdzie komunikacji na potrzeby zwizku modego i ani staje si medium intymnym, o zasigu ograniczonym do dwojga kochankw. jest to przykad tego, jak internet poddaje si skalowaniu w praktykach uytkowania. uytek, jaki para robi z internetu na potrzeby swojej relacji, pokazuje te, e zaporedniczenie relacji poprzez media moe by bardzo dalekie od ekshibicjonizmu. prowadzona przez modego strona jest przecie tylko dla niego i ani. poczucie, e ma si co, co dzieli si tylko we dwoje, kawaek wasnej przestrzeni, do ktrej nikt inny nie zajrzy jest niezwykle wane w relacji modych osb. rzadko maj one dostp do wycznie swojej przestrzeni fizycznej, tylko swoich miejsc, niemal zawsze pozostajc w zasigu kontrolujcego spojrzenia dorosych. nie we wszystkich relacjach uycia sieci przypominaj to modego i ani. rzadko bywaj jednak cakowicie publiczne. mona je okreli jako semipubliczne, bo nawet jeli s dostpne w otwartym internecie, to ich poprawna interpretacja jest moliwa wycznie wtedy, gdy zna si towarzyski kontekst, wie, kto z kim si spotyka, co dziao si na imprezie, albo kojarzy popularny w grupie znajomych art. w wypadku zakochanych te treci adresowane s do grona bliszych lub dalszych znajomych, wobec ktrych czsto stanowi co w rodzaju manifestu. w semipublicznym wymiarze odgrywaj rol nie tylko same zdjcia, ale i tekst. marianna prowadzia bloga, jeszcze kiedy bya ze swoim poprzednim chopakiem. gdy zacza spotyka si z jurkiem, przestaa go prowadzi i zaoya inny. opisywane przez ni sytuacje byy jednak dla jej chopka zbyt intymne, eby mogli czyta je inni. marianna przestaa pisa. zrobia to jak nam powiedziaa dla dobra zwizku. semipubliczno moe oznacza take kana komunikacji. na gadu-gadu czytamy takie opisy: jest mi smutno, mi te jest smutno, nikt do mnie nie pisze, moe si boi napisa, kto mi sprawi przykro, komu jest gupio, naprzemiennie umieszczane przez mag i jej chopaka. opisy s jawne, widzi je wiele osb, ale eby poprawnie je zinterpretowa, trzeba mie wrd znajomych ich oboje i zna kontekst sytuacji. zjawisko semipublicznoci pokazuje, jak wymagajca moe by wirtualna etnografia. nie wystarcza przecie zatrzyma si na poziomie dosownego odczytywania treci, do ich zrozumienia niezbdny jest kontekst daleko wykraczajcy poza to, co mylnie bywa nazywane wirtualnym wiatem.

MIO

49

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

NOWE MEDIA S JEDNOCZENIE NARZDZIAMI USPOECZNIENIA I INDyWIDUALIZACJI: ZAPOREDNICZAJC POWSTAWANIE NOWEGO RODZAJU WSPLNOT, UCZESTNICZ ONE JEDNOCZENIE W WyANIANIU SI SPECyFICZNEJ FORMy JA. W TyM ROZDZIALE OPISUJEMy, W JAKI SPOSB, WCZAJC SI W PROCES KSZTATOWANIA TOSAMOCI, NOWE TECHNOLOGIE KOMUNIKOWANIA STAJ SI TECHNIKAMI SIEBIE. WANyM ELEMENTEM TEGO PROCESU JEST REFLEKSyJNO MATERIALIZUJC ULOTNE MyLI, EMOCJE I KONTAKTy W PRZESZUKIWALNE BAZy DANyCH, CyFROWE MEDIA SPRZyJAJ PRACy NAD SOB, KTRA ANGAUJE PyNCE Z SIECI INFORMACJE ZWROTNE.

Obserwowane przez nas praktyki korzystania z telefonw komrkowych oraz internetu skaniaj nas do twierdzenia, e architektura nowych mediw urefleksyjnia dziaania jednostek. Ta refleksyjno pojawia si w dwch postaciach, ktre w tym rozdziale omwimy bardziej szczegowo. Pierwsza jest refleksyjnoci ukierunkowan na funkcjonowanie w sieciach spoecznych. Dotyczy bezporednio relacji i znajomoci, uwiadamia ich wag, potencja oraz problematyzuje zarwno gboko, jak i rozlego kontaktw. Drugim rodzajem refleksyjnoci jest refleksyjno nastawiona na ksztatowanie ja. Obie s nierozerwalnie ze sob splecione, a ich wydzielenie ma charakter analityczny. Nieustannie zostawiane cyfrowe lady nie s zakurzonymi archiwaliami. Nie s statyczne ani zawieszone w prni. Ksztat towarzyskiego ycia, jaki odtwarzaj czy te wsptworz, nie zastyga w formie. lady te s nieustannie odnawiane, aktualizowane, dziki czemu wspuczestnicz w refleksyjnym projekcie ksztatowania ja.

wymIaNa uwagI, CzylI jaK PoRTalE SPoECzNoCIowE maTERIalIzuj SPojRzENIa

Jednym z narzucajcych si przykadw urefleksyjniajcej praktyki korzystania z nowych mediw jest uywanie serwisw spoecznociowych. Ustalanie liczby znajomych (oraz liczby znajomych naszych znajomych), przeszukiwanie bazy danych, materializacja przelotnych kontaktw, odkrywanie nieoczekiwanych pocze, automatyczna archiwizacja budujcych relacje gestw ze strony innych to wyeksponowane, narzucajce si moliwoci dziaania witryn takich jak Nasza-klasa czy Facebook (por. s. 58). W wyniku tych dziaa rodzi si wiadomo wasnego potencjau tworzenia pocze z podcze. Nawet jeeli ten potencja nie jest przekuwany w dziaanie, istotne jest to, e z byciem w internecie wie si specyficzna forma dowiadczania siebie jako jednostki usieciowionej. Nastpuje tu specyficzne dla takiej formy refleksyjnoci sprzenie zwrotne pomidzy dziaaniem a obserwacj. Maszyny do wytwarzania wizi i relacji, jak o tym pisze Marek Krajewski w tym raporcie (s. 37), s jednoczenie maszynami do obserwacji, pomiaru i manipulowania tymi wiziami i relacjami. Fakt, e refleksyjno opiera si w duej maszyny do wytwarzania wizi i relacji mierze na obserwowaniu (pokazywaniu siebie, wyss jednoczenie maszynami do obserwacji, tawianiu si na ogld innych, wynikajcej z tego pomiaru i manipulowania tymi wiziami wiadomoci bycia widzianym oraz obserwowania i relacjami innych, podobnie wiadomie prezentujcych si cudzemu spojrzeniu), jest niezwykle istotny i czy si strukturalnie z procesami wykraczajcymi daleko poza domen technologii czy mediw, a mianowicie procesw estetyzacji codziennoci (por. s. 53). Ulica w Ziemielinie. Nasza wsppracownica Marianna wpada na dawno niewidzianego koleg Marka kelnera z restauracji, w ktrej pracowaa w wakacje. Marek zaczyna opowiada, e wanie wrci z wyjazdu w Tatry, ale Marianna dajc do zrozumienia, e ledzi informacje umieszczane przez Marka w sieci przerywa mu, mwic: Wiem, widziaam zdjcia na Naszej-klasie. Marek pyta, czy skomentowaa, Marianna zaprzecza. Nie?! No to skomentuj! To charakterystyczny przykad tego, jak du rol w wiecie modych ludzi, z ktrymi pracowalimy, odgrywa semipubliczne okazywanie uwagi. Marianna okazaa koledze, e interesuje si tym, co dzieje si w jego naszoklasowym profilu, ale pokazaa mu to tylko na ulicy w sposb niezauwaalny dla innych znajomych, z ktrymi Marek jest poczony w Naszej-klasie. A, jak wida po jego reakcji, zaley mu na sieciowych dowodach tego, e jest lubiany, a znajomi interesuj si jego yciem. Zainwestowanie kilku sekund w taki wpis to

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

51

dowd sympatii. Gdy rozmawialimy z Mariann o tej sytuacji, jej ocena bya niejednoznaczna uwaaa zachowanie Marka za zbyt ostentacyjne, niebezpiecznie zbliajce si do obsesyjnego reklamowania siebie w serwisie spoecznociowym. Modzi ludzie, ktrych spotkalimy, czsto dystansowali si od takich postaw, cho rwnoczenie odnielimy wraenie, e sami te brali udzia w takich transakcjach wymiany uwagi, ograniczajc je by moe do nieco wszego krgu znajomych. Nasi wsppracownicy z rnych miast szydzili z nibylandii i wymylonych znajomych, czyli budowania w serwisach spoecznociowych sieci towarzyskiej opartej na kolekcjonowaniu moliwie duej liczby znajomych, w niewielkiej tylko czci pokrywajcej si z rzeczywistymi kontaktami towarzyskimi. Poznawanie ludzi przez internet, wabienie ich wydekoltowanymi zdjciami i groteskowo eksponowan muskulatur, byo potpiane przez wszystkie osoby, ktre spotkalimy. Jako dopuszczalne przedstawiane byy komentarze autentyczne, jednak granice tej autentycznoci nie s jednoznacznie definiowalne. O nieautentycznych kontaktach na przykadzie ycze urodzinowych opowiada nam Alek, kolega z klasy Marianny: Na Naszej-klasie jest napisane, kto ma kiedy urodziny. Jak ma dzisiaj, i si wywietla, e tak i ten ma dzisiaj urodziny. Dlatego w sumie tacy chujowi znajomi, ktrzy ci tak naprawd nie znaj, zobacz na Naszej-klasie i aaa, kurwa, wszystkiego najlepszego, jak ja bardzo ci ycz wszystkiego najlepszego. A wszystkiego najlepszego jest pjciem po najmniejszej linii oporu. I czsto zdarzaj si sytuacje, e napisze ci kto co, czy powiedzmy, hipotetyczna osoba napisze co drugiej hipotetycznej osobie o, wszystkiego najlepszego, wszystkiego najlepszego, spotkaj tego samego dnia i on nie pamita, e ta ona ma urodziny, nie? Bo dobra, patrzy na Naszej-klasie, wic wszystkiego najlepszego, nie? Spotyka j na miecie i dupa. Jednak pomimo dystansowania si od takich sytuacji inna historia opowiedziana nam przez Mariann pokazuje, e o ile nadmiar komentarzy moe by traktowany ironicznie, to prawdziwym problemem jest ich brak. Omioletnia siostrzenica Marianny jest w swojej klasie zepchnita na towarzyski margines, nie ma znajomych, nie jest lubiana. Rwienicy daj jej to odczu nie tylko w klasie, ale te w Naszej-klasie umieszczane przez dziewczynk zdjcia ostentacyjnie nie s komentowane. Uwidacznia si tu ten sam mechanizm co w wypadku Marka, cho wydwik tej historii jest odwrotny: w wiecie, w ktrym widoczne zainteresowanie innych jest jednym z przejaww akceptowania przez grup rwienicz, brak komentarzy staje si manifestacj odrzucenia. Ujawnia te swoist semipubliczno tego, co dzieje si w serwisach spoecznociowych wprawdzie kady, w tym rodzice dziewczynki, moe odwiedzi jej profil i obejrze zdjcia, ale tylko jej znajcy kontekst rwienicy wiedz, e brak komentarzy nie jest po prostu brakiem komentarzy, lecz towarzyskim stygmatem. Lev Manovich w Praktyce (medialnego) ycia codziennego nazywa komentarze i inne drobne przejawy zainteresowania innymi osobami, manifestowane w sieci przez znajomych, prezentami. Typ prezentu jest mniej wany ni sam akt jego otrzymania lub umieszczenia komentarza albo zdjcia pisze Manovich, zwracajc uwag, e internet zmieni ekosystem towarzyskoci (2006). Manovich cytuje Adriana Chana, ktry napisa, e wszystkie kulturowe praktyki wymiany obiektw zawierajcych i przenoszcych znaczenia komunikuj zainteresowanie i stanowi transakcje osobiste i spoeczne. [...] [Tym praktykom] towarzyszy niejasno intencji i motywacji (znaczenie obiektu moe by skodyfikowane, ale motywy skaniajce uytkownika do jego wykorzystania ju nie). W efekcie moliwe jest podwojenie znacze interakcji i komunikacji, pozwalajce odbiorcom podarunku na reakcj na obiekt lub skierowanie odpowiedzi do nadawcy (2006). praktyki wymiany obiektw zawierajcych i przenoszcych znaczenia komunikuj zainteresowanie
TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

52

Znaczenie tych praktyk zostaje uwypuklone przez fakt, e serwisy spoecznociowe zamieniy efemeryczne przejawy zainteresowania sympatii wymian kilku sw, ale te spojrze, umiechw, drobnych gestw, ktre w kontaktach niezaporedniczonych przez media s zauwaalne tylko tu i teraz, i to zazwyczaj tylko dla ich adresata w co trwaego, skatalogowanego i wyszukiwalnego. Tak jest z widocznymi dla waciciela w Naszej-klasie jako gocie osobami odwiedzajcymi jego profil to udokumentowany odpowiednik spojrzenia. Podobnie komentarz pod zdjciem dowodzi, e kto oglda zdjcia tre samego wpisu, z reguy baha, nie ma znaczenia. (Trudno zreszt ukry, e ta zmiana niezwykle pomoga nam w rekrutowaniu naszych wsppracownikw. Zaleao nam na dotarciu do osb o moliwie najszerszych i zrnicowanych sieciach spoecznych. Przegldanie przewanie publicznych profili w Naszej-klasie, obserwacja nie tylko liczby znajomych, ale te zdj z imprez, liczby komentarzy intensywnoci wymiany spoecznych prezentw stanowia dla nas nieocenion pomoc w dotarciu do potencjalnych wsppracownikw). Technologie takie jak Nasza-klasa materializuj wic spojrzenie i w ten sposb zmieniaj podstawowe, mona powiedzie: zmysowe, wymiary codziennoci i ycia codziennego. Patrzenie na siebie ustanawia zwizek i wzajemne oddziaywanie midzy jednostkami, pisa w 1921 roku socjolog Georg Simmel (Simmel, 2006 [1921]: 188). Wzrok dla Simmla nie ma obiektywnej treci i nie wytwarza obiektywnej formy jego oddziaywanie jest bezporednie: Zazwyczaj wszystkie relacje midzy ludmi pozostawiaj porednio lub bezporednio jaki obiektywny lad, tu za wzajemne oddziaywanie zamiera z chwil, gdy ustaje sam akt kontaktu wzrokowego (2006: 189). Nowe przestrzenie towarzyskoci online, jak blogi, fotoblogi czy profile Naszej-klasy, pozwalaj materializowa to, co wczeniej niematerializowane. Nawet najkrtszy komentarz pod zdjciem na Naszej-klasie jest materialnym ladem spojrzenia, tak jak statystyczny zapis na Last.fm jest materialnym ladem usyszenia. Dziki tym nowym technologiom zmysy zostawiaj lady. Wymienianie si komentarzami pod zdjciami na Naszej-klasie rwnie moe by wymienianiem si spojrzeniem ustanawianiem, podtrzymywaniem i oddziaywaniem w ramach towarzyskiej relacji. Wrd naszych wsppracownikw, regularnie ogldajcych si nawzajem na zdjciach z imprez czy improwizowanych sesji zdjciowych, zaporedniczona przez technologie materializujce spojrzenie sieciowa towarzysko, tworzy now platform dla bycia zauwaanym przez ludzi, na ktrych im zaley. Podtrzymywanie relacji z porednictwem technologii nie jest wic ledwie erzacem bezporedniego kontaktu, lecz now form bycia razem. Architektura komunikacyjna, ktra pozwala zostawia takie odciski palcw (oczu) na profilu znajomego, intensyfikuje ycie towarzyskie, rozcigajc towarzysk blisko na przestrze online, gdzie spojrzenie oko-w-oko nie siga.

ESTETyzaCja CodzIENNoCI, CzylI dlaCzEgo yCIE PowINNo mIE KlImaT

pokj karola nie sprawia wraenia miejsca, w ktrym chopak spdza duo czasu. s tu przypadkowo wydawaoby si zgromadzone meble. na cianach prno szuka plakatw, ktre widzielimy w pokojach jego koleanek i kolegw. nie wida dbaoci o dodatki, jakby jego waciciela nie obchodzio, czy kolory poduszek s dobrane do kapy na ku i czy biurko pasuje do szafy. jakby liczya si tylko funkcjonalno mebli i sprztw, a styl i wygld si zupenie nie liczyy. ale i styl, i wygld si licz. styl jest bardzo wany, ale rnie praktykowany. karol na czubku gowy ma kilka dredw, nosi czarny t-shirt z nadrukiem dirty harry i trampki. kiedy do ziemielina przyjeda fotoTECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

53

graf, zabiera go wraz z etnografem i swoj dziewczyn na wie parkingow, siedmiopitrow, niedokoczon budowl w centrum miasta, gdzie w betonowym, szarym labiryncie ogromnych pomieszcze, wskich korytarzy i schodw kolorowe graffiti ssiaduj z niezabezpieczonymi, pustymi otworami okien. to miejsce jest surowe i tajemnicze, nielegalne i industrialne, punkowe i ekskluzywne zarazem. pozujc tomkowi ratterowi do sesji we wntrzach wiey, antycypuje efekt i styl, ktry wyczuwa i wsptworzy. ma du ochot sprawdzi kultow mamiy naszego fotografa. kiedy dostaje j do rki, robi to zdjcie. gdy karol i jego dziewczyna pozuj do zdj, nie widzimy w tym ladu skrpowania. bycie fotografowanym nie odbiera swobody, jest czynnoci oswojon, oczywist, naturaln. chc, by ich uczucie byo sfotografowane we wntrzach wiey, dlatego namitnie cauj si dokadnie tyle czasu, ile potrzeba tomkowi na wybranie kadru i zrobienie zdjcia. po dwiku migawki przestaj rwnie nagle, jak zaczli. gdy fotograf mwi: a teraz zrobimy co w stylu okadki pyty, bez zbdnych sw aranuj razem z nim kolejn scenk ona na pierwszym planie, wyprostowana, patrzca prosto w obiektyw, w dinsach i czarnej koszulce. on na drugim planie, niej od niej tam gdzie kocz si stopnie szarych schodw. patrzy w bok. pozuj do zdjcia, ktrego gatunek doskonale znaj. doskonale znaj, czyli czuj klimat. wiedzie, co to znaczy okadka pyty, to umie przybra odpowiedni poz i wybra stosowne to. o spjnoci midzy sfer wizualn i dwikow mwia wiele i bardzo wiadomie goka. dziewczyna nie tylko dostrzega spjno midzy sfer wizualn (wizerunkiem wykonawcy) a muzyczn (brzmieniem muzyki), ale wrcz wykorzystuje oba systemy jako klucze do znajdowania odpowiednich kawakw. jak zauwaa olka godys: w rozmowach o muzyce [z gok] pojawiaj si [...] pikne wtki synestezji, poszukiwania przez ni odwzorowania czy harmonii midzy muzyk danego wykonawcy a jego wizualnym wizerunkiem. muzyka, ubranie, fryzura, ale nawet to, co jem (cz naszych wsppracownikw bya dumnymi i wiadomymi wegetarianami), to, czemu robi zdjcia, to, co mnie wzrusza to wszystko jest kwesti pewnego stylu. karol wie, jak wyglda okadka pyty. podobnie jak goka, ktra po estetyce okadki potrafi mniej wicej wyczu, jak muzyk gra dany zesp. zieleniak nadaje si na okadk pyty. jest doskona sceneri surowy, przemysowy klimat ma swoj estetyczn si i oczywisto, ale nie ogranicza si do wycznie estetycznej wartoci. mwi o stosunku do systemu, jaki ma karol. podobnie jak ideowa muzyka, ktrej sucha, mwi o tym, e dziaa naley wbrew reguom, e nie mona poddawa si zakazom (nie wchodzi na teren budowy i nie maza po cianach). powiedzie, e wybr zieleniaka na miejsce sesji fotograficznej to wybr estetyczny, to za mao. wybr zieleniaka to wybr w sferze

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

54

wartoci, manifest niezaleno. nonikiem tych wartoci jest niemoliwa do oddzielenia od nich swoista estetyka. to wybr pewnego klimatu, ktry konotuje duo wicej ni estetyk i wygld, bo te wartoci. ten klimat to jego klimat. ze swoimi dredami i koszulk pasuje do niego. wybory estetyczne uczestnicz silnie w procesach ksztatowania tosamoci. granica midzy tym, co w sferze estetyki, a tym, co w sferze etyki, zaciera si i staje si niemoliwa do poprowadzenia. styl jest wany. nie rozumiemy go jako przejawu prnoci czy dziaania na pokaz. styl nie ogranicza si do tego, co nazywamy adnym ubieraniem si czy urzdzaniem z dbaoci o estetyczne detale swojego pokoju. karol ma swj bardzo wyrazisty styl, ktrym komunikuje si ze wiatem. styl jest nastawiony na ogld innych. pozwala to rozumie go jako sposb komunikacji z otoczeniem. poprzez to, co robi i jak to robi, poprzez to, gdzie bywam i jak si ubieram, jakie jem potrawy, do jakich knajp wysyam znajomych, jakim pseudonimem si posuguj i czym ozdabiam ciany wasnego pokoju, daj wyraz nie tylko swojego gustu, ale take okrelam swoje miejsce w wiecie. smak estetyczny jest szczeglnym rodzajem selekcji. jest podstaw wyborw, ktre refleksyjna jednostka musi nieustannie podejmowa. pozwala zatem osadza si w wiecie, znajdowa swoje miejsce. takie czy inne ubranie i fryzura nie jest pustym aktem, nie jest lepym naladowaniem trendw mody, ale jest zajciem pewnego miejsca w spoecznej strukturze i w relacjach. zajrzyjmy do innego pokoju, baeja fana formuy 1 i gier komputerowych, ktry lubi chodzi z kumplami na bilard. pokj jest czysty, panuje w nim porzdek. ko, rega, biurko z komputerem i podczon do niego kierownic do gier. fioletowe ciany. na cianach kolekcja kolorowych amerykaskich tablic rejestracyjnych skupowanych przez allegro. obok czarny plakat, reklama jack daniels. na regale butelki z alkoholami, wrd nich zaczty jack daniels. chopak niedawno skoczy osiemnacie lat i whiskey dosta na urodziny. badacz wsppracujcy z baejem okrela jego pokj jako utrzymany w stylistyce amerykaskiego baru. to jest stylistyka wana dla popkultury, estetyczne kody, jakimi s choby charakterystyczne kolorowe blachy z napisem washington dc na tle onieonej bkitnej gry czy czerwonym wschodzcym socem nad napisem nebraska, nios ze sob wicej treci ni ubarwienie ciany czym pstrokatym. ich wybr nie jest przypadkowy. podobnie nieprzypadkowe s rozmaite wybory marianny, ktra jedzi na rowerze miejskim. na osiemnastk dostaa do niego koszyk od znajomych. w jej pokoju stoi wymarzone drzewko bonsai, rwnie urodzinowy prezent. marianna ma proste blond wosy, ktre czesze z przedziakiem. ma modne w tym sezonie spodnie lune u gry, zwajce si przy kostkach, z niskim krokiem. na urodziny dostaa te wieszak to symbol jej niemiaego zainteresowania mod. marianna nie powie o sobie, e jest szafiark, ale ma na swoim koncie jedn sesj. z wyczuciem dobiera odpowiednie ubrania i akcesoria. umie zaaranowa zdjcia: nie tylko dobrze zestawi dodatki, znale odpowiedni poz i dobry kadr, ale take osadzi to w odpowiednim otoczeniu. marianna jest wegetariank. marianna czasem podpisuje si japoskim pseudonimem mizuki. gdy prosimy, eby polecia nam jak knajp w miecie, kieruje nas do chiskiej herbaciarni, w ktrej panuje klimatyczny pmrok, na jednej cianie akwarium z czerwonymi, egzotycznie wygldajcymi rybkami, na innej stylizowane na orientalne ryciny grafiki. w menu wybr herbat zielone, czerwone, jaminowe, pu-erh oraz pieroki z krewetkami w ryowym ciecie. jaka jest marianna? to wida w przytoczonych tu fragmentach: jak si ubiera, jaka ma wraliwo, czego sucha, co je, jak porusza si po miecie. te wszystkie elementy s przez ni uspjniane w jeden styl w tym sensie te praktyki maj wymiar estetyzacji ycia codziennego. styl jest tym, co uspjnia wiele poziomw funkcjonowania jednostki: poziom wartoci, przekona, poznawczy czy emocjonalny. estetyka przestaa wspczenie peni tradycyjn rol. w procesach nazywanych estetyzacj codziennoci ujawnia si jej spoeczna moc i sia. estetyczny

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

55

charakter ma nie tylko sztuka, ale i codzienno. estetycznym ocenom i estetycznemu wartociowaniu oraz estetycznemu poznaniu podlegaj nie tyle dziea sztuki czy zjawiska z jej obszaru, ile zwyke, prozaiczne, potoczne, banalne i codzienne sytuacje. styl pozwala na ekspresj, ktra jest niezbdnym elementem refleksyjnego ycia. refleksyjno wymaga podejmowania wyborw i manifestowania ich. stylistyka naszego codziennego ycia jest manifestem tych wyborw w mikroskali codziennego ycia. nie trzeba zapisywa si do partii, wielkie gesty polityczne trac dzisiaj moc. rwnie silnym komunikatem staje si krcenie ogniami, zrobienie sobie dredw, jedenie na rowerze czy jak w przypadku marianny i karola bycie wegetarianami.

REflEKSyjNIE PoRuSzajC SI w aRChIwum byCIa RazEm

Nowe media maj potencja materializowania tego, co okrelamy jako bycie razem. Bycie razem przeduone przez nowe technologie opiera si na pewnych ladach, nie tylko wizualnych, ktre niejako utrwalaj pewne gesty i znacz ruch w serwisach takich jak Nasza-klasa, ale te na Gadu-Gadu, i na wywietlaczach telefonw komrkowych. Widzielimy to w paczce znajomych, gdzie publiczne komentarze czy tagowanie osb na zdjciach s ladami uwagi; widzielimy to w mioci i w intymnoci, gdzie zamieszczenie zdj ukochanych staje si ladami czuoci. W ten sposb powstaj cyfrowe archiwa, zasoby wypenione ladami wsplnych praktyk. Zwykle nie s one tworzone celowo. Powstaj mimochodem jako efekt dziaania technologii, ktre rejestruj obieg informacji. Uytkownicy zdaj sobie jednak spraw, e do zapisw sprzed tygodnia, miesica czy roku zawsze mog wrci. te archiwa nie s ledwie statyczn ksig goci, ale ywym tworem, ktry ma zdolno przechowywania afektw i ich aktualizowania w teraniejszoci. Do ladw, ktre s jego budulcem, mona wraca, bo s trwae i wyszukiwalne. Kada osoba funkcjonujca w sieci towarzyskich relacji zaporedniczonych przez nowe media obrasta takimi ladami. do zapisw sprzed tygodnia, miesica czy roku zawsze mona wrci. te archiwa nie s ledwie statyczn ksig goci, ale ywym tworem, ktry ma zdolno przechowywania afektw i ich aktualizowania w teraniejszoci. kada osoba funkcjonujca w sieci towarzyskich relacji zaporedniczonych przez nowe media obrasta takimi ladami Modzi, z ktrymi pracowalimy, maj pewne umiejtnoci korzystania z pozostawianych przez siebie i innych uytkownikw czy te czonkw sieci, elektronicznych ladw. Idc krok za nimi, staralimy si poznawa cieki, ktrymi drepcz w sieci zarwno tej towarzyskiej, jak i internetowej. Wymaga to od nich pewnych kompetencji. Po pierwsze wypracowania strategii poruszania si w tej przestrzeni relacji, po drugie znajomoci samych technologii (ich moliwoci, funkcjonalnoci etc.). Mwic, e poruszaj si po tej przestrzeni w sposb refleksyjny, nie chcemy stwierdzi, e jest on wyrachowany. Wrcz przeciwnie, z obserwacji zebranych w terenie wynika, e ca wiedz dotyczc tego, jak funkcjonuj i na co pozwalaj nowe technologie, modzi wykorzystuj w moliwie dobrej wierze i z du yczliwoci. S one raczej wykorzystywane do umacniania wizi i relacji, a nie unikania odpowiedzialnoci czy lansowania si. Zauwaylimy, e najwaniejsze dla modych ludzi, z ktrymi rozmawialimy, jest bycie razem (towarzyskie sieci, przyjacielskie relacje i silne wizi intymnych zwizkw) oraz rozwijanie si w obszarach swoich zajawek.
TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

56

To odkrycie kieruje nasz badawcz uwag przede wszystkim na obserwowanie aktywnoci na tych polach. Z kolei na poziomie analitycznym prowadzi nas do wnioskw na temat tego, w jaki sposb technologie komunikacji, pozwalajce na stae bycie w kontakcie, przeduajce ten kontakt i pozwalajce na rozwijanie pasji i zainteresowa oraz ekspresj twrczoci, wpisuj si w procesy tworzenia tosamoci, czyli ksztatowania swojego ja.

ja w SIECI RElaCjI
Widzimy, e to, kim si jest, jest silnie splecione z praktykami w polu technologii, z czego moemy wnioskowa, e procesy ksztatowania tosamoci przeywane na poziomie jednostkowym jako bycie sob, s nierozerwanie zwizane ze swoistymi technologiami (rozumianymi zarazem jako techniczna infrastruktura, jak i oglna logika korzystania z niej). Przyjrzyjmy si temu bliej. Etnograficzny materia odsya nas od ladw i zmaterializowanej sieci kontaktw towarzyskich ku temu, co za nazywamy za Markiem Granovetterem (1973) si sabych wizi. Nasi modzi wsppracownicy w swoim yciu codziennym maj nieustanny dostp jeli nie na poziomie interakcji twarz-w-twarz, to przynajmniej na poziomie moliwoci kontaktu ekran-w-ekran do wielu ludzi oraz relacje z nimi. Majka ma na Naszej-klasie 428 znajomych. Pytana przez Pawa Mazurka, jednego z naszych badaczy terenowych, o losowo wybranych potrafi bez wahania okreli kad osob: to jest kolega z podstawwki, to koleanka mojej siostry z liceum, z t dziewczyn chodziam do przedszkola i bardzo dawno jej nie widziaam. W zbiorze znajomych najczciej nie ma miejsca na fikcyjne kontakty. Modzi deklaruj, e nie przyjmuj obcych, tych, ktrych nie znaj. Ale, zastanawiajc si nad konsekwencjami, jakie niesie to ze sob, postawmy sobie pytanie o to, co to znaczy zna kogo w dobie portali spoecznociowych, ktre materializuj sabe wizi w przeszukiwalne bazy danych relacji spoecznych. Grzesiek spotka kiedy dziewczyn na koncercie. Spodobaa mu si. Zacz jej szuka na Naszej-klasie. Wpisywa w wyszukiwark: Ania, lat 1516, miejscowo Warszawa. Wyskakuje czternacie stron profili. Wszyscy jego znajomi mwili, e to duo, i byli peni podziwu, e mu si chciao wertowa te elektroniczne archiwa. Grzesiek mwi, e przejrzenie czternacie stron profili to nic takiego. Musia klika na kady profil, eby zobaczy fotki i j rozpozna. Dziki temu teraz ma z ni kontakt! Alek kolega Grzeka przyznaje, e Nasza-klasa suy do obczajania si. To obczajanie si ma swoisty charakter. Poprzez cyfryzacj, wizki relacji i sposb funkcjonowania osb w sieci nabiera charakteru bazy danych. Nie mamy do czynienia z osobami, ale z cyfrowym zapisem, ktry na mocy spoecznej konwencji potrafimy odczyta jako pewne informacje o danej osobie. Na mocy tej konwencji kady odpowiada sobie, co to znaczy zna kogo. Ania uznaa, e Grzeka, chopaka, ktry odszuka j na Naszej-klasie po tym, jak migna mu na jakim koncercie, zna i moe mie z nim kontakt. Osadzenie sieci relacji towarzyskich w rodowisku cyfrowym nie grozi tym, e modzi wpada bd w jego otcha bezrefleksyjnie dajc si zatopi, przeciwnie pozwala to im na refleksyjne nawigowanie w relacjach z otoczeniem, na negocjowanie spoecznych konwencji pozwalajcych na wzajemne porozumienie co do znaczenia pewnych gestw i odpowiadajcych im poj takich, jak koleestwo, przyja, znanie si.

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

57

RobERT. faCEbooK I PolITyKa

SPOTKANIE Z DZIAACZEM MODZIEWKI PARTyJNEJ SLD W ZAHACZEWIE POZWALA ZOBACZy, JAK NOWE SIECIOWE FORMy KOMUNIKACJI ZMIENIAJ SPOSOBy DZIAANIA W HIERARCHICZNyCH ORGANIZACJACH. ROBERT DZIKI UMIEJTNEMU WyKORZySTANIU INTERNETOWyCH KOMUNIKATORW ORAZ PORTALI SPOECZNOCIOWyCH ZySKUJE NA AUTONOMII WOBEC FORMALNEJ STRUKTURy PARTyJNEJ.
robert do polityki trafi przez google. jak miaem 16 lat, to stwierdziem, e chc co robi, gdzie nalee. wiedziaem tylko tyle, e po lewej stronie, wic zaczem szuka w google. na stronach federacji znalazem namiary na przewodniczcych lokalnych modziewek, gdzie indziej byy tylko namiary na central. no wic zadzwoniem, powiedziaem, e chciabym dziaa, i dalej potoczyo si ju byskawicznie. [...] niedawno zostaem przewodniczcym federacji modych socjaldemokratw w zahaczewie. dziaam, bo mam ch dziaania, to mi sprawia przyjemno. najlepiej jest dziaa poprzez organizacj, bo wtedy masz zaplecze, dziaasz w szerszym gronie ludzi. robert emanuje energi i entuzjazmem. trenowa lekkoatletyk w azs, ale teraz biega ju tylko dla przyjemnoci, bo trzeba si skoncentrowa na maturze. czasami gra; najpierw skrzypce, teraz gwnie perkusja i keyboard, gram w orkiestrze szkolnej i jammuj z chopakami dla przyjemnoci (jestem po szkole muzycznej), a czasami dorabia jako dj na osiemnastkach. teraz jest czas osiemnastek mojego rocznika, zamwienia same si nakrcaj, bo najlepsz reklam jest to, jak si gra. wakacje przepracowa, sprzedajc ciuchy na targu, pobudka bladym witem, bo trzeba jeszcze pidziesit kilometrw dojecha. uwielbia oglda filmy (cigane z netu, bo to szybciej i atwiej), wrcz poera ksiki (przede wszystkim ksiki, ktre rozszerzaj wiedz, opisuj rzeczywisto, np. ostatnio o rdach nienawici w krajach postkomunistycznych, o tym, co si dziao w kosowie, osetii. lubi czyta ksiki w jeden dzie, umiem czyta osiem godzin non stop i albo do koca, albo do poowy. nie lubi czyta po kawaku, w stylu seriali. robert ma talent nawizywania, podtrzymywania i wykorzystywania tych znajomoci. w swoim telefonie ma ponad czterysta kontaktw, ktre s podzielone na grupy: media, polityka, klasa, rodzina, znajomi oraz inni. nie zawsze zapisuj po nazwisku, czasem tylko sowem kluczem. twj numer zapisaem jako projekt badawczy. nawet jak za dwa lata zadzwonisz, to od razu skojarz, kim jeste. czc towarzysk swobod z pieczoowitoci rejestrowania nawizanych znajomoci, robert jest w stanie mobilizowa si sabych wizi (granovetter, 1973). jego towarzyskie relacje staj si jednoczenie zasobem, z ktrego mona czerpa, planujc dziaanie. zebrane w listach w telefonie komrkowym, naszej-klasie czy na facebooku kontakty staj si spoecznym kapitaem, z ktrego robert umiejtnie korzysta. kiedy graem na takiej bardziej wystawnej imprezie: catering, ochrona, te sprawy. podszed do mnie jeden ochroniarz powiedzie, e fajn muzyk gramy. pogadalimy chwil, wymienilimy si numerami, podrzuciem mu pniej pytk z t muzyk i tyle si widzielimy. p roku pniej, gdy jako modziewka wsporganizowalimy imprez, okazao si, e potrzeba ochroniarza, wic zadzwoniem do niego. wyszo o wiele taniej, ni gdybymy brali przez firm. nigdy nie wiesz, kiedy jaki numer okae si potrzebny. dwudziestotysiczne zahaczewo jest podstawowym obszarem dziaania roberta. interesuj si polityk oglnokrajow, ale bez wasnych ambicji. ja dziaam w powiecie.
TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

58

mam ich na facebooku, To si roZmaWia

odkd 12 lutego 2007 roku cba zatrzymao mirosawa garlickiego, szefa kliniki kardiochirurgii warszawskiego szpitala mswia, pod zarzutami korupcji i zabjstwa (nikt wicej przez tego pana ycia pozbawiony nie bdzie mwi w telewizji wczesny minister sprawiedliwoci zbigniew ziobro), robert ledzi t spraw, a szczeglnie doniesienia o niskiej liczbie przeszczepw w polsce. jak by kryzys transplantologii, to przygotowalimy na doynki tzw. kart ycia, eby ludzie mogli wyrazi pisemn zgod na pobranie organw. rozdalimy chyba z trzysta pidziesit tych kart. gwn okazj dla roberta, eby wyj poza swj teren, s kongresy i zjazdy, gdzie mona si otrze o polityk wikszego formatu, ale przede wszystkim nawiza kontakty (i doda do kontaktw) z ludmi z innych regionw. jestem osob, ktra wszdzie duo mwi, z kadym si przywitam, zawsze mnie peno. jak pojad na zjazd wojewdzki czy krajowy, to si miej, e po kadym takim zjedzie jest plus pidziesit nowych znajomoci. oficjalne zjazdy s zdominowane przez oficjalne formy, na bardziej bezporednie rozmowy kuluarowe czasu zostaje niewiele, a to wanie one s rdem najcenniejszych informacji. jak jeste na nieformalnym spotkaniu, to prdzej moesz rozmawia bez ogrdek. na formalnych czasem lepiej czego nie mwi, nieraz trzeba si uszczypn w jzyk, zanim si co powie. ledwie si jednak obgada, co sycha i jakie wieci, a ju si egna pora i do nastpnego zjazdu. dlatego modziewka roberta zaoya oficjalne oglnopolskie forum internetowe krajowe. robert zaglda tam co jaki czas, ale jak twierdzi, niewiele tam si dzieje. to jak w polityce przed mediami, kady si ogranicza w wypowiedzi. stamtd nie dowiesz si, co kto naprawd myli. na forum krajowym nikt nie napisze, e organizacja w regionie mu si rozpada, bo nie ma chtnych ludzi, bo on by si wtedy sam na strza wystawia. podobnie jak na kongresach, na oficjalnym forum dyskusyjnym rozmowy prowadzone s w oficjalnym tonie. ale nie mona ju koncesjonowa rozmw kuluarowych wrd usieciowionych modych dziaaczy rozsianych po kraju. jak ju si pozapraszalimy do znajomych, to zaczy si bardziej otwarte dyskusje na naszejklasie, a szczeglnie na facebooku. ja dziki temu rozmawiam z ludmi z rnych regionw, z ktrymi normalnie widuj si tylko podczas zjazdw, ale wtedy nie zawsze jest sposobno spokojnie pogada. poznajemy si lepiej, wymieniamy swoimi odczuciami. na zamknitych, maych forach nikt z nas nie ma strachu eby powiedzie, e przewodniczcy jest saby. tam s ludzie, ktrzy chc co powiedzie, ale niekoniecznie od razu na forum krajowym. takie grona politycznych znajomych, ksztatujce si niezalenie i poza kontrol kierownictwa, to wci jeszcze zjawisko wieej daty. na tyle wieej, e zmiana jest wyrazista nawet z nastoletniej perspektywy dwch lat spdzonych w polityce: to ju nie jest tak, e kontakt mamy od zjazdu do zjazdu, zauwaa robert. a jeszcze niedawno, jak kto dzwoni spoza regionu, to wiadomo byo, e musi by wielka sprawa. teraz kuluarowe rozmowy mog toczy si pomidzy dziaaczami z rnych miejsc w atmosferze nieoficjalnoci i zaufania wsptworzonej przez architektur komunikacyjn serwisw spoecznociowych. robienie polityki przez nasz-klas czy facebooka wprowadza w hierarchiczne struktury partyjne formy komunikacji oparte na niehierarchicznych, sieciowych zasadach. robert z facebooka korzysta od niedawna. zarejestrowa si w trakcie pobytu na midzynarodowym zjedzie modziey socjaldemokratycznej na wgrzech w 2009 roku. po jednym z wykadw prowadzcy, zamiast podania adresu e-mailowego, zapowiedzia, e ewentualny kontakt najlepiej nawizywa z nim poprzez facebooka. pado pytanie, czy zgromadzeni korzystaj z portalu. wszystkie rce poszy w gr, z wyjtkiem polskiej delegacji. jeszcze tego samego dnia robert zaoy swj profil, a midzynarodowy zjazd zaowocowa midzynarodowymi znajomociami , ktre aktywnie podtrzymuje do dzi. czsto rozmawiam z dziewczynami z meksyku, ktre poznaem na tym zjedzie

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

59

na wgrzech, s bardzo sympatyczne. o polityce, ale te o tym, co sycha. z chopakami z niemiec, z palestyny. mam ich na facebooku, to si rozmawia. gdy poszukiwa niedawno informacji na temat konfliktu w osetii poudniowej w 2008 roku, robert nie by zdany wycznie na oficjalne doniesienia medialne. mg zasign opinii wasnych korespondentw i komentatorw, uywajc sieci zazwyczaj dla niego stosunkowo lokalnej, ale gdy trzeba, sigajcej a do gruzji. ostatnio poznaem si z gruzink, ktra te bya na zjedzie, ale wtedy nie rozmawialimy. jednak zapamitaem j, bo prowadzia tam warsztaty, na ktrych byem. chciaem porozmawia z kim, kto by na ywo w tym konflikcie, wic znalazem jej profil na facebooku.

komunikacyjna auTonomia
osoby takie jak robert, dziaajce w organizacjach stosunkowo formalnych i hierarchicznych, zaczynaj coraz szerzej korzysta z komunikacyjnej swobody oferowanej przez sieciowe media. stawia to pytanie, czy mimo e zachodzce zmiany nie zdyy jeszcze odcisn wyranego pitna, dugofalow konsekwencj bdzie modyfikacja samych struktur organizacyjnych. (warto w tym kontekcie wspomnie o sieciowym charakterze kampanii prezydenckiej baracka obamy w 2008 roku, prowadzonej midzy innymi poprzez facebooka, por. halawa, 2008). w sytuacji intensywnego usieciowienia oraz komunikacyjnej autonomii dziaaczy, ktrzy nie s ju zdani na oficjalne zjazdy i biuletyny oraz kontakty tylko z najbliszymi geograficznie znajomymi, moliwo hierarchicznego komunikowania w obrbie organizacji zostaje mocno ograniczona. ludziom swobodnie organizujcym swoj aktywno komunikacyjn z uyciem elastycznych i skalowalnych sieciowych narzdzi (takich jak uywane przez roberta telefon komrkowy, naszaklasa czy facebook, ktre pozwalaj mu skutecznie dziaa na lokalnych doynkach, ale i dociera do gruzji w poszukiwaniu wiedzy) duo wydajniejsza wydaje si zapewne organizacja dca w kierunku decentralizacji i spaszczania hierarchii. mody dziaacz z niewielkiego miasteczka pozostajcy w cigym kontakcie z politycznymi znajomymi rozproszonymi po kraju i wiecie zmienia polityk od rodka. sie w rkach modych politykw pozwala im ksztatowa relacje w duej niezalenoci od oficjalnych struktur. i daje, by moe, wicej demokracji w demokracji.

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

60

udaNE byCIE Sob

Cyfrowe technologie dziaaj jak spoeczne zwierciada odbijajce relacje, gusta i wizerunki poszczeglnych grup czy osb. Ten moment odbicia czy zapisu nie jest jednak prost rejestracj. Ponownie mamy tu do czynienia z mechanizmem performatywnym: komunikacja zaporedniczona przez technologie, bycie razem przeduane i intensyfikowane przez nie, rozwijane i wystawiane z ich mediacj pasje i wytwory wytwarzaj to, co chcemy nazywa udanym byciem sob. Nie chodzi bynajmniej o to, e suma cyfrowych ladw tworzy jednostk. Chodzi o to, e poczucie bycia sob, a zatem ycia w zgodzie ze sob, posiadania wasnych przekona, wartoci, prawdziwych i wanych relacji bliskich (zarwno przyjacielskich, jak i miosnych), autentyczne, nieudawane realizowanie si i spenienie si w zainteresowaniach, jest dla modych ludzi kluczowe. A w te rozmaite formy realizowania siebie wprzgnite s media blogi, Gadu-Gadu, Last.fm, zdjcia. Nasi wsppracownicy podkrelali mocno, cho nie wprost, warto autentycznoci, prawdziwoci wartoci, dla ktrych najgorszym zagroeniem jest fasz. Znaczce wydao nam si, e o ile mwic o pasjach, sowa autentyczno uywali chtnie, to w odniesieniu do relacji midzyludzkich autentyczno definiowali poprzez negacj, krytyk udawania. Grono znajomych dobiera i dociera si po to, by bdc z innymi, kady mg czu, e jest sob mwi nam Baej. Jak si spotyka ze znajomymi, to chodzi o to, eby by sob, eby by naturalnym, a nie tak udawa kogo, kim si tak naprawd nie jest, czy tam si wywysza, czy stara si podporzdkowa innym, zmienia swoje zainteresowania, czy zmienia co w sobie, eby si upodoba im. Wic trzeba trzyma kontakt z tymi ludmi, z ktrymi mona by sob. Faszu boj si, gdy grozi udawaniem, pozorowaniem, byciem kim, kim si nie jest. W ich yciu chodzi o udane bycie sob, nie udawanie bycia sob.

TEChNologIE CyfRowE a TEChNIKI SElf

ByCIE SOB JEST ZADANIEM DO WyKONANIA: ABy WyKONA JE UDANIE, NALEy SPRAWNIE POSUGIWA SI NARZDZIAMI. TAKIMI NARZDZIAMI MOG By NOWE TECHNOLOGIE KOMUNIKACJI, KTRE TWORZ PRZyJAZNE RODOWISKO DLA ByCIA SOB, ALE Z DRUGIEJ STRONy JA POSZUKUJE TAKE DOZNA INNEJ JAKOCI, JAK LAMPKA WINA WyPITA PRZy ZAPALONEJ WIECy. O TO, JAK MAJ SI DO SIEBIE TECHNIKI SIEBIE I TECHNOLOGIE CyFROWE, magoRzaT jaCyNo Z INSTyTUTU SOCJOLOGII UNIWERSyTETU WARSZAWSKIEGO PyTA agaTa NowoTNy.
agata Nowotny: w swojej ksice o kulturze indywidualizmu (jacyno, 2007) pisze pani, e indywidualizm to kulturowy projekt bycia w wiecie, e jest innymi sowy tak form uspoecznienia, ktra szczeglne miejsce przyznaje wyborom z pola kultury. teza o kulturalizacji zakada w tym rozumieniu, e obszar kultury dostarcza narzdzi wykorzystywanych przez jednostki do konstruowania wasnej tosamoci. jednostka zmuszona jest niejako do podejmowania samodzielnych, w peni wasnych wyborw dotyczcych stylu ycia. dlatego styl ycia musi jawi si jej jako wasny, a wybory kierowane gustem czy smakiem kulturowym niejako powiadczaj autentyczno. pisze pani take, za bourdieu,
TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

61

e tak rozumiany styl ycia jest narzdziem emancypacji. w terenie spotkalimy modych, ktrych praktyki mona okreli jako aktywn stylizacj ycia. wydaje si, e stylizacja ta faktycznie moe peni funkcj emancypacyjn wobec instytucji, na jakie modzi s zdani od formalnych, jak szkoa, po nieformalne, jak rodzina. bycie sob, bycie autentycznym, jest w tym wieku szczeglnie wan wartoci, ktr odnajduj w towarzystwie znajomych, w paczce przyjaci i w intymnych relacjach partnerskich. bycie sob, mimo e mocno znaturalizowane w dyskursie potocznym, jest technik siebie (foucault, 2000). innymi sowy, aby by sob, trzeba konsekwentnie realizowa pewne zaoenia i podejmowa okrelone dziaania. pomagaj w tym rozmaite technologie w sensie mniej i bardziej dosownym. obserwujc technologie zwizane z mediami cyfrowymi, zauwaylimy, e wpisuj si one take w projekt zarzdzania sob i budowania wasnej tosamoci. technologie sprzyjaj urefleksyjnianiu ycia. pozwalaj klasyfikowa, a poprzez klasyfikacj odnale si i przypisa do danej klasy w stosunku do reszty. tak jest m.in. ze zdjciami. technologie wizualne, cyfrowe aparaty, programy do obrbki i katalogowania zdj oraz infrastruktura sieci suca ich dystrybucji nie jest tylko technologi neutralnej rejestracji otoczenia. zdjcie nie tyle dokumentuje to, co dookoa, lub zatrzymuje moment, ile pozwala reprodukowa krg towarzyski, klasyfikujc, kto do niego naley, a kto nie. odbiorcy zdjcia dziel si na bardziej i mniej wtajemniczonych, co pozwala zweryfikowa stopie zayoci i bliskoci. podobnie moe dziaa muzyka. dla modych nie jest ona jedynie tem dla codziennych dziaa, ale powanym hobby, w ktrego rozwj inwestuj czas i prac. wyszukuj nowe zespoy, odsuchuj nowe kawaki, wymieniaj linki ze znajomymi lub rozmawiaj o nowych znaleziskach podczas spotka. zastanawiamy si nad tym, jaka jest relacja nowych technologii komunikacji opartych na mediach elektronicznych i technologii self. magorzata jacyno: jeli rozumie indywidualizacj jako proces kierowania jednostek ku zapobiegliwoci w sferze ekonomii, ale take w sferze tosamociowych zada to nowe technologie komunikacji tworz przestrze kulturow, w ktrej szczeglnie ostro ujawnia si dylemat nazywany przez jeanaclaudea kaufmanna (2004) dylematem midzy holizmem spoecznym (nard, klasa, a w szczeglnoci rodzina) a krgiem jednostki. wiele wskazuje na to, e zwizane z krgiem jednostki bycie sob mona rozumie jako prby okrelania siebie poza wszelkimi determinacjami czy jako zamiar dotarcia do jakiej formy czystego ja. holizm spoeczny proponuje takie kategorie, ktre dowiadczane s przez jednostki jako pochaniajce i determinujce. wanie dlatego prawdziwe ja jest skcone ze szko, z rodzin i z prac. nowe rodki komunikacji mog suy prbom restytucji holizmu spoecznego. nie ma adnej przeszkody, jak zauwaaj badacze, eby wykorzystane zostay na rzecz rozmaitych atawizmw spoecznych, takich jak neofundamentalizm czy neonacjonalizm. jednak moim zdaniem nie jest przypadkiem to, e pojawia si tu przedrostek neo. rne postaci holizmu tutaj pozwol sobie na polemik z kaufmannem inspiruj si dzisiaj krgiem jednostki. zadane pytanie nie dotyczy tego bezporednio, wic ogranicz si tutaj do stwierdzenia, e atawizmy i wsplnoty s funkcjonalizowane w taki sposb, by umoliwia jednostkom bycie sob. innymi sowy holizm spoeczny staje si dzisiaj nieosigalny z tego powodu, e jest przywoywany po to, by lepiej praktykowa indywidualizm. nowe technologie komunikacji tworz przyjazne rodowisko dla bycia sob. ale przychylam si do tych autorw, ktrzy widz w tych moliwociach przede wszystkim intensyfikacj pewnych procesw i przez to wyjtkowo dogodny teren bada, a nie zupenie nowe procesy (np. slavoj iek). prawdziwe ja poszukuje moliwoci odkrywania siebie czy tworzenia siebie z jakoci doznaniowych lampka wina, dobry film, joga, ciepa kpiel, suchanie muzyki czy rozmowa przez telefon. wyranie wida, e

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

62

te jakoci doznaniowe po pierwsze s niewspmierne wzgldem siebie, a to z kolei oznacza, e trudno je zsumowa tak, by tworzyy domykajc si cao, w ktrej jednostka mogaby siebie dowiadczy. po drugie brakuje im, jeli mona tak powiedzie, odpowiedniej tekstury, ciaru czy gstoci: nic nie rzdzi przechodzeniem od rozmowy telefonicznej do suchania muzyki. innymi sowy jakoci doznaniowe sabo, jeli w ogle zamykaj tosamo. jedna rozmowa telefoniczna prawie natychmiast domaga si drugiej. mona te jakoci doznaniowe nazwa, nawizujc do przywoywanego kaufmanna, maymi opakowaniami, ktre w dodatku cigle si przedzieraj. ja nazwaabym je opakowaniami jednorazowymi, atwopalnymi czy produktami o krtkim terminie wanoci. skonstruowana wanie tosamo w momencie, kiedy mogaby suy jakiemu domkniciu tosamoci, prawie natychmiast si rozpada. mona te powiedzie, e tworzenie takiej indywidualistycznej tosamoci opartej na byciu sob dokonuje si rwnoczenie z procesem jej konsumowania czy zuywania. z tego powodu jednostki zabiegaj o to, by tym jednorazowym opakowaniom nada jak materialn posta fotografia, blog, rozmowa, nagranie. bycie sob moliwe jest w przestrzeni pozbawionej spoecznej grawitacji, ale takie warunki pracy tosamociowej sprawiaj, e ukadane obok siebie czy jedno na drugim doznanie nie tyle rozpywaj si, ile nic ich do siebie nie przyciga i nie wie ze sob. jest raczej przeciwnie: doznania uciekaj od siebie. jednak t interpretacj wywodw kaufmanna uzupeniabym pewn obserwacj dotyczc zabiegw zwizanych z zapanowaniem nad ulotnoci form bycia sob. Wydaje si, e mona mwi o jakiej formie ukierunkowania dziaa zwizanych z byciem sob. W nowych rodkach komunikacji i dziki nim znajomi i przyjaciele mog by pieczoowicie kolekcjonowani, wyliczani i rejestrowani. bardziej i mniej stabilne, bardziej i mniej zobowizujce znajomoci i przyjanie zdaj si stanowi co w rodzaju utkankowienia czy unerwienia krgu jednostki wobec braku tekstury doznaniowoci. czasami uywa si okrelenia rodzina zewntrzna. naleaoby oczywicie zastanowi si nad tym, czy rzeczywicie mamy do czynienia z konstrukcj homologiczn wobec rodziny. indywidualizacja w wymiarze biograficznym konkretnej jednostki powoduje koniecznie pogorszenie si relacji w rodzinie. ze relacje midzy rodzicami i dziemi to niezbity dowd na to, e sprawy przybieraj obrt zgodny z planem; indywidualizacja oznacza uwalnianie si od rodzicw. przypomn w tym miejscu: zaczo si od tego, e w redniowieczu caa rodzina sypiaa w jednym ku. w tym samym pomieszczeniu spdzali noc take wszyscy zaproszeni, a take przypadkowi gocie. dzisiaj najczciej daje si sysze skarg nastolatkw, e rodzice nie pukaj przed wejciem do ich pokoju, a jeli ju naucz si puka, to nie czekaj, a usysz prosz. indywidualizacja to proces powolny, przebiega z zahamowaniami, czasem cofa si, ale rwie bezlitonie i nieodwracalnie wizy, o ktrych mona by sdzi, e s ze stali. nowe rodki komunikacji wspieraj to wyrywanie jednostek z rodziny, bo pozwalaj na to, by fakt dzielenia wsplnej przestrzeni nie stanowi przeszkody dla rwnie faktycznej emocjonalnej wyprowadzki. std daje si dzisiaj zauway tak intensywn prac rnych sub spoecznych nad przywracaniem wizi rodzinnej. reklama spoeczna cigle apeluje do rodzicw, by czytali dzieciom i chronili dzieci przed obecn w internecie przemoc. w moim przekonaniu wcale nie jest istotne to, do jakich treci dziecko czy mody czowiek dociera, z kim nawie kontakt i czy przypadkiem nie stanie si ofiar bd sprawc przemocy. reklamy te daje si raczej odczyta jako apel o podejmowanie prb odbudowywania wizi, ktre w tym samym zreszt czasie przez inne dyskursy s rozrywane. apele te suy mog przede wszystkim mobilizacji rodzicw do tego, by angaowali swoje siy w kontrol ywiou indywidualizujcych procesw przez mao skuteczne rodki, takie jak ograniczanie, tymczasowe uniemoliwianie, reglamentowanie i rejestrowanie emocjonalnych wyprowadzek dzieci do rodziny zewntrznej. odpowied na pytanie, czy mona te prby tworzenia nowego unerwienia krgu jednostki nazwa rodzin zewntrzn, musi w tym przypadku da inny materia badawczy niejednorodny, ale z racji tej
TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

63

niejednorodnoci przekonujcy, poniewa pozwala zobaczy, e rne dziaania i treci kulturowe kierowane s tym samym motywem. mit spjnej, tradycyjnej rodziny nie opuszcza kultury europejskiej. w przedstawieniach kulturowych egzotyczne spoecznoci czy bliska tradycji europejskiej mafia opieraj si na rodzinie. rodzina zewntrzna wydaje si trafnym okreleniem na tworzenie przez nowe rodki komunikacji rodowiska przyjaznego dla bycia sob. w kulturze popularnej mamy dzisiaj do czynienia z dwoma przedstawieniami rodziny: albo jest rodzina determinujc przez zranienia, ktrych doznaje jednostka, albo jest to idealizowana rodzina zewntrzna tworzona przez przyjaci. prawd, truizmem, a najbardziej chyba tautologi jest przekonanie, e nowe rodki komunikacji uatwiaj i zagszczaj akty komunikowania si. prawd jest jednak i to, e nie eliminuje to sytuacji, w ktrej ludzie p dnia czekaj na wiadomo lub kontakt i e historia tego czekania wcale nie musi mie szczliwego zakoczenia. nie tylko dlatego, e niekoniecznie otrzymaj wiadomo czy otrzymuj z wiadomo albo nie od tej osoby. zgodziabym si z kaufmannem, e poczucie absolutnej wyobraalnej w kadym razie wolnoci, jakie daj nowe technologie, okazuje si mie za ssiadk pustk. prawdziwe ja odnajduje si i wyczerpuje w doznaniowoci konkretnej i zarazem abstrakcyjnej. chodzi bowiem o odczute przez jednostk w okrelonej sytuacji doznania, takie jak ciepo, wolno, niepokj czy zachwyt muzyczn fraz. jednorazowe opakowania tosamociowe domagaj si jakiej formy utrwalenia i materializacji. nowe rodki komunikacji sprzyjaj narratywizacji jani rozumianej jako poszukiwanie odpowiedniej, zamykajcej narracji, ale sprzyjaj te narratywizacji jani rozumianej jako relacjonowanie fali przepywajcych przez jednostk dozna, relacjonowanie siebie niejako punkt po punkcie, bez maa chwila po chwili: ochlapa mnie autobus, boli mnie gowa, widziaam dzisiaj X, rozmawiaam z y, nie chce mi si i do domu, bo bdzie awantura o to, e nie wychodz z psem na spacer. gste, intymne wyznania dowodz atwopalnoci opakowa tosamociowych. inaczej mona powiedzie, e byciu sob brakuje i zawsze brakowao wsprzdnych mocujcych moment doznania w rzeczywistoci symbolicznej. poniewa, jak wczeniej pisaam, opakowania tosamociowe zwizane z krgiem jednostki tworz si i rozpadaj prawie rwnoczenie, domagaj si relacji, codziennego reportau z wasnego ycia sporzdzonego dla konkretnego lub potencjalnego wiadka, ktry bdzie mg potwierdzi, e w ogle zaistniay. na koniec trzy wnioski. nowe technologie sprzyjaj wyanianiu si nowego modelu ycia, o ktrym mona powiedzie, e jest yciem prywatno-publicznym. publiczny wymiar tworzonej przez nie przestrzeni wykorzystywany jest do budowania wysp prywatnoci rodziny zewntrznej lub relacjonowania perypetii zwizanych z poszukiwaniem i tworzeniem opakowa tosamociowych. technologie te wydatnie wspieraj, a w kadym razie stanowi przestrze podtrzymywania tendencji zwizanej z instytucjonalizacj jednostki jako wewntrznego wiata. nowe technologie tworz rodowisko rozwijania si i wzmagania demokratyzacji jednostki. by moe demokratyzacja wiata prywatnego ma wiksze znaczenie ni demokratyzacja sfery publicznej. demokratyzacja wiata prywatnego stanowi cz tego, co ulrich beck nazywa wtrn naturalizacj wiata. demokratyzacja sfery publicznej dokonaa si po prostu przez przyznanie praw mniejszociom. demokratyzacja prywatnoci dokonuje si za przez urefleksyjnienie. wanie nieokieznan refleksyjno wizaabym z wtrn naturalizacj wiata. nie mam tu na myli wszechobecnego ryzyka. mam na myli raczej konieczno utrzymywania si przez jednostki w stanie cigej mobilizacji, gotowoci do podejmowania eksperymentw, podwyszania samowiadomoci itd. apele sub spoecznych i starania jednostek o harmoni i wewntrzny spokj mog jedynie potwierdzi, e stan jest wyjtkowy. czyste czy prawdziwe ja to aktualny szczyt urefleksyjnienia siebie przez jednostki. nowe technologie komunikacji ujawniaj i wzmagaj sprzeczno czy dylemat, o ktrym bya mowa na pocztku. prbom dotarcia do prawdziwego czy czystego ja poza wszelkimi determinacjami
TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

64

towarzysz gwatowne zwroty i ucieczki w stron dawnego holizmu i prby budowania nowego holizmu (rodzina zewntrzna) potwierdzajcego materialno ycia i zaleno od innych. Magorzata Jacyno

REflEKSyjNIE by Sob wRd INNyCh

krg towarzyski zamienia si w przeszukiwaln baz danych. gesty przyjani oraz niewinne spojrzenia materializowane s w interpretowalnych ladach. nowe rodowisko wymaga przemylenia na nowo sposobw dziaania. poniewa jest w nieustannym procesie tworzenia, reguy te wyaniaj si na bieco i podlegaj wsplnej negocjacji Technologie opisywane przez nas, jak widzielimy, zaporedniczaj bycie razem oraz bycie sob. W tym sensie wpisuj si w formowanie wasnej tosamoci. S przez modych wykorzystywane do odnajdowania si i oznaczania odnalezionego miejsca w wiecie. W ten sposb staj si oni wobec siebie samych przedmiotami zarzdzania, planowania, selekcjonowania, tworzenia.

Refleksyjno ukierunkowana na wizi, ktra jest podstaw udanego nawigowania w sieci relacji towarzyskich, pomaga jednostce mapowa jej najblisze i dalsze otoczenie. W procesie zaporedniczenia dokonuje si szereg przemian, ktre same w sobie poddawane s przez modych refleksji. Krg towarzyski zamienia si w przeszukiwaln baz danych. Gesty przyjani oraz niewinne spojrzenia materializowane s w interpretowalnych ladach. Nowe rodowisko wymaga przemylenia na nowo sposobw dziaania. Poniewa jest w nieustannym procesie tworzenia, reguy te wyaniaj si na bieco i podlegaj wsplnej negocjacji. Obserwowane przez modych technologie, negocjowane na ich gruncie praktyki i zasady zachowania, s nieustannie refleksyjnie przetwarzane. Nie mona o nich mwi w kategoriach biernych przedmiotw dziaania zaprojektowanych technologii.

PoSzuKIwaNIE dowodu Na waSNE ISTNIENIE

EKSCyTUJEMy SI RNyMI, ODMIENNyMI OD NIEGDySIEJSZyCH ZACHOWANIAMI, JAKIE MONA OBSERWOWA W INTERNECIE, ALE ICH SPOECZNE KONSEKWENCJE ZALE W DUEJ MIERZE OD TEGO, JAKIE NOWE TRECI POJAWI SI W TRAKCIE KOMUNIKACJI. TE ZA NIE S PRODUKTEM NOWyCH NARZDZI KOMUNIKOWANIA SI, LECZ POWSTAJ W TOKU RELACJI, W JAKIE LUDZIE WCHODZ ZE SOB NAWZAJEM PISZE mIRoSawa maRody Z INSTyTUTU SOCJOLOGII UW W ROZMOWIE Z maTEuSzEm halaw.
mateusz halawa: pracujc nad t etnografi cyfrowego wiata, poznalimy modych ludzi, dla ktrych nowe sieciowe technologie komunikowania byy oczywistoci. ich kompetencje w korzystaniu z nich mogy si rni, ale czyo je to, e od zawsze posugiwali si mediami cyfrowymi, w ktrych treci
TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

65

s zdematerializowane, atwo kompresowalne, szybko dostpne w niewyobraalnej dla wczeniejszych pokole iloci i kopiowalne bez adnego wysiku. jednoczenie widzielimy, jak sieciowe technologie, takie jak telefony komrkowe, komunikatory internetowe, serwisy takie jak nasza-klasa zmieniaj formy rozumienia siebie i bycia razem z innymi. jest tu wicej refleksyjnoci (nieustanne dawanie sobie i wiatu informacji zwrotnej jest wbudowane w architektur komunikacyjn tych interaktywnych technologii) i wicej intensywnoci (na fizyczn przestrze naoona zostaje przestrze przepyww cyfrowych treci, wiadomoci i emocji prawie zawsze dostpnych za pomoc przenonych gadetw). im wicej rozmawialimy o tym wiecie, przygotowujc raport, tym bardziej nasze pytania zaczynay kry wok jednego z klasycznych pyta socjologii: pytania o jednostk. zastanawia nas, w jaki sposb te technologie wsptworz ja, ktre cho przeywane przez kadego z nas jako wyjtkowe i niepowtarzalne, jest specyficzn dla wspczesnoci form uspoecznienia? mirosawa marody: to bardzo oglne pytanie, wic pozwolisz, e je rozbij przynajmniej na dwie czci pierwsz dotyczc samego ja i drug dotyczc udziau nowych technologii w jego tworzeniu. podstawowym twierdzeniem o wspczesnoci jest teza o postpujcej indywidualizacji. nasze spoeczestwo ma by zapenione jednostkami, z ktrych kada czuje si wanie niepowtarzalna i wyjtkowa, a jeli nawet tak si nie czuje, to kompulsywnie dy do tego, by czym si wyrni, choby napisem na koszulce. zwr uwag, e jest to twierdzenie, w ktrym wymieszane s wtki opisowe i normatywne, i o ile mona zgodzi si z tym, e we wspczesnej kulturze wystpuje silny normatywny nacisk na indywidualizacj, to ju przejcie od tego do twierdzenia, e spoeczestwo zostao zindywidualizowane, budzi powane wtpliwoci. ja nawet nie potrafi sobie wyobrazi, co by to miao znaczy, poza jak odmian hobbesa wizji zbioru niezalenie funkcjonujcych jednostek, wzajem ze sob walczcych o spoeczne uznanie, ktre jeeli ju wchodz ze sob w jakie relacje, to wycznie na bazie sytuacyjnie zawizywanych ukadw. a przecie wystarczy rozejrze si wok siebie, by stwierdzi, e jest to wizja niemajca adnego odniesienia do rzeczywistoci i tej przeywanej i tej zobiektywizowanej. nasze uwikanie w zwizki z innymi nie tylko nie zanika, lecz wrcz ulega intensyfikacji, a dzieje si tak m.in. dziki nowym technologiom komunikacji, umoliwiajcym podtrzymywanie stosunkw z osobami, ktre w innym przypadku dawno ju zniknyby z naszego ycia (vide nasza-klasa) lub nigdy by si w nim nie pojawiy (vide facebook). nie jest rwnie tak, by odczucie niepowtarzalnoci i wyjtkowoci wasnej osoby byo czym specyficznym dla wspczesnoci. w wymiarze psychologicznym, niezalenie od tego, jak gboko cofniemy si w przeszo, jednostki zawsze miay poczucie swej odrbnoci i niepowtarzalnoci, zawsze te byy rozpoznawane przez swe otoczenie jako zindywidualizowane byty obdarzone specyficznymi cechami. jeli co je rnio od wspczesnych jednostek, to przede wszystkim to, e oprcz niepowtarzalnego ja miay rwnie silne poczucie przynalenoci do pewnego my niezalenie od tego, czy owym my by klan, rd, stan, klasa, czy nard. i to poczucie przynalenoci do zbiorowego my byo dla nich nie tylko dopenieniem ich indywidualnego ja, ale i podstawowym drogowskazem orientujcym dziaania owego ja w przestrzeni spoecznej, poprzez nakadanie na pewnych zobowiza. mona zatem powiedzie, e zasadnicz cech wspczesnoci jest nie tyle wyodrbnienie ja, ile zanik wszystkich tych ukadw spoecznych, ktre w nieodlegej przeszoci wyznaczay poczucie my rodziny, rodowiska pracy, klasy, narodu. oczywicie w sensie formalnym one nadal istniej, jednake ze wzgldu na przeobraenia, jakim ulegy, straciy moc wizania jednostek i narzucania im jasno okrelonych zobowiza. nie jest wic tak, jak gosi znane twierdzenie ulricha becka, e to jednostki wyzwoliy si z uwizi form spoecznych, to raczej owe formy rozpady si, pozostawiajc osamotnion jednostk na placu boju.

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

66

mateusz halawa: ale czy nie jest to tosame ze stwierdzeniem, e jednostka musi teraz sama okrela swoje ja? czy niezalenie od przyczyn efekt nie jest taki sam? mirosawa marody: no, nie do koca. twierdzenie, e jednostki wyzwalaj si z uwizi form spoecznych, sugeruje, e s w stanie si bez nich obej, e s zdolne formowa swoje ja samodzielnie, bez udziau innych czy spoeczestwa jako pewnej nadrzdnej caoci. i to jest wanie kracowa posta tezy indywidualizacyjnej, ksztatowanej zreszt przy duym wspudziale kultury popularnej, ktra na kadym kroku podkrela wag indywidualnego wyboru, dostarczajc zarazem wzorw zachowa, form przeywania i osobowych modeli, spomidzy ktrych wybr ten ma by dokonywany. od urodzenia jednostka styka si dzi z olbrzymi i wci rosnc poda takich wzorw i modeli, od urodzenia te towarzyszy jej artykuowany na rne sposoby komunikat: moesz by kadym, od ciebie tylko zaley, kim si staniesz. ycie jednostki jawi si w tym ukadzie jako co na ksztat buszowania po ogromnym supermarkecie, z ktrego pek wybiera ona kierujc si wasnym gustem i wasnymi potrzebami elementy do formowania wasnego ja. std pewnie popularno tej metafory w pracach autorw zajmujcych si opisem wspczesnoci. jednak taka interpretacja tezy indywidualizacyjnej jest cakowicie sprzeczna z ustaleniami naukowymi, jednoznacznie wskazujcymi, e proces formowania ja ma charakter spoeczny, jest zoonym efektem relacji, w jakie wchodzimy z innymi ludmi. ci inni pojawiaj si w procesie formowania ja na dwa podstawowe sposoby. po pierwsze to dziki nim i ich specyficznym reakcjom na nasze dziaania w okresie socjalizacji pierwotnej uczymy si najkrcej rzecz ujmujc jaki wiat jest i jakim ja jestem. to wtedy nabywamy przekonanie, e jestemy wyjtkowi, niepowtarzalni, e nasze denia s wane lub te odwrotnie przekonanie, e cho odmienni, jestemy pod pewnymi wzgldami tacy jak inni, jestemy wraz z nimi czci wikszej caoci, np. rodziny albo nawet rodziny biednej/bogatej, robotniczej/protestanckiej etc. to wtedy te wytwarzamy podstawowe nawyki radzenia sobie z innymi, uczymy si sposobw rozwizywania konfliktw z nimi, radzenia sobie z wasnymi emocjami, otwartoci lub zamykania si w sobie itd. to wanie w przemianach relacji dziecka z otoczeniem, wyrastajcych z przemian ksztatu rodziny (partnerska, z ma liczb dzieci) i sposobw jego wychowywania, szuka naley jednego z dwu podstawowych znacze twierdzenia, e indywidualizacja jest form uspoecznienia preferowan we wspczesnym spoeczestwie. istoty tak rozumianego procesu uspoecznienia nikt dzi nie kwestionuje, ale te wydaje mi si, e jest on traktowany jako mniej wany wobec tego, co dzieje si potem. bo kiedy ju mam to poczucie wyjtkowoci i niepowtarzalnoci, to trudno mi przyj, e inni mog wpywa na moje dziaania. przecie to ja wybieram, to ja decyduj, kim i jakim chc by, to ja walcz o swoj niezaleno. zwaszcza e te subiektywne odczucia z poziomu wiata przeywanego s wspierane analizami naukowcw spoecznych, opisujcych, jak wspominaam, wyzwalanie si jednostki z wizw form spoecznych, wskazujcych na konieczno pracy nad sob, podkrelajcych odpowiedzialno jednostki przed sam sob za ksztat jej ja. mateusz halawa: ale czy te analizy i opisy nie s adekwatne do sytuacji, w jakiej znajduje si wspczesna jednostka? czy nie jest tak, e indywidualizacja jako forma uspoecznienia wymusza na nas takie wanie zachowania? mirosawa marody: one pomijaj jeden niezmiernie istotny element ta zindywidualizowana jednostka nie istnieje w prni, jej dziaania s w nieusuwalny sposb wspzalene od dziaa innych, jej wybory za pocigaj za sob reakcje owych innych, reakcje, ktre mog by wzmacniajce lub

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

67

dewastujce dla naszego ja. wic co prawda to ja wybieram, ale dostosowujc si do zachowa innych i starajc si unikn wywoywania takich ich zachowa, ktre raniyby moje ego. a to oznacza, e mamy do czynienia z nieustannym procesem selekcji jednostkowych dziaa, z pojawianiem si pewnych ich regularnoci, innymi sowy z procesem ich uspoeczniania w drugim, obok socjalizacji, sposobie rozumienia tego pojcia. ludzie s w gruncie rzeczy konformistami, nawet wtedy, gdy prbuj podkreli sw niepowtarzalno czy si buntuj. lub inaczej, zarwno nasza niepowtarzalno, jak i nasz bunt musz zosta rozpoznane jako takie przez innych, by zyska znaczenie i sta si budulcem naszego ja. potrzebujemy innych nie tylko po to, by zrealizowa rne nasze denia, ale i po to, by te denia nabray waciwego sensu, zostay uznane np. za wyraz samorealizacji, a nie infantylnych upodoba. charakterystyczne dla indywidualizacji denie do bycia sob jest poddawane spoecznej standaryzacji i normalizacji wanie w tego typu procesach uspoeczniania. i tu moemy przej do drugiej czci twego pytania, tej dotyczcej udziau nowych technologii w owych procesach. pojawienie si nowego, wczeniej niewystpujcego narzdzia zawsze tworzy nowe moliwoci dziaania. w przypadku tak rewolucyjnego narzdzia, jakim s technologie informacyjne, te nowe moliwoci oznaczaj szybszy dostp do informacji, przyspieszenie komunikacji spoecznej, przeksztacenia czasu i swoiste zniesienie przestrzeni i wiele innych rzeczy, ktre analizuje si zazwyczaj pod nagwkiem spoeczestwa sieciowego. jednake jeeli spojrzymy na te nowe technologie z perspektywy tego, jak s one uywane w dziaaniach jednostkowych, to uderza, e su one take, a moe nawet przede wszystkim, do suplementowania rnego typu deficytw, jakie pojawiay si wraz z nastaniem zindywidualizowanego spoeczestwa po-nowoczesnoci. np. deficytu jednoznacznych skal wartoci zwizanego z rozpadem zintegrowanych rodowisk spoecznych w sytuacji gdy ssiedzi z apartamentowca zazwyczaj si nie znaj, kody ubraniowe straciy sw wyrazisto dla niewtajemniczonych, moja pozycja pracy zaley od widzimisi kolejnego fachowca od restrukturyzacji itd., koledzy z naszejklasy zaczynaj si jawi jako jedyne stabilne to spoeczne dla oceny wasnych osigni. lub deficytu pewnej, niepodwaalnej wiedzy konfrontowani z odmiennymi diagnozami i zaleceniami rnego typu ekspertw zwracamy si do osb, ktrzy maj ten sam problem, ich zbiorowa inteligencja pomaga nam dokona naszego wasnego, indywidualnego wyboru. czy wreszcie, deficytu wsplnotowoci facebook czy blog (cilej, jego publiczno) su jako namiastka bliskoci, nie pocigajc za sob nadmiernych zobowiza, ktre groziyby utrat niezalenoci. ale to suplementowanie spoecznych deficytw po-nowoczesnoci odbywa si take bardziej porednio. obserwujc zalew autofotografii w internecie, dochodz czasami do wniosku, e erupcj tego swoistego narcyzmu tumaczy mona tylko jednym poszukiwaniem dowodu na wasne istnienie. oto jestem, wydaj si woa ich autorzy, dostrzecie mnie prosz, zwrcie uwag, jaki/a jestem zabawny/a, przystojny/a, wysportowany/a, wyluzowany/a. kiedy, jeszcze przed epok komputerw i internetu, chodzc w lecie na spacery do pobliskiego parku, obserwowaam w nim niemod ju, samotn kobiet, ktra pojawiaa si tam do regularnie, rozbieraa do kostiumu kpielowego i wykonywaa na kocyku proste wiczenia obliczone wycznie na wyeksponowanie ciaa. miaa niez figur, a mijajcy j spacerowicze byli prawdopodobnie jedynymi ludmi w jej yciu, ktrzy mogli to zobaczy. potrzebowaa tych przypadkowych spojrze, eby zobiektywizowa co, co jak si wydaje, stanowio istotny element jej obrazu ja. kiedy ogldam zdjcia na portalach fotograficznych, przychodzi mi do gowy wanie ta nieznana, samotna kobieta. samotno to nieodczny towarzysz procesw indywidualizacji. samotno szczeglnego rodzaju, samotno w tumie, jak to przed laty okreli david riesman. tumie odrbnych jednostek niezdolnych (to uboczny produkt wspczesnych procesw socjalizacji) do nawizywania gbszych emocjonalnych

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

68

zwizkw, zbyt angaujcych, zbyt zobowizujcych, a przede wszystkim potencjalnie zagraajcych dla naszego ja, ktre przecie musi by wyjtkowe i tylko nasze. ale, paradoksalnie, to ja musi te by potwierdzane w relacjach z innymi, bymy mogli w nie wierzy. internet staje si w tym ukadzie genialnym narzdziem, doskonale wpisujcym si w t potrzeb zachowania chwiejnej rwnowagi midzy deniem do niezalenoci i deniem do zdobycia spoecznego potwierdzenia wasnego ja. mateusz halawa: ale czy obok tego uzupeniania deficytw nie tworzy czego nowego, jakiej nowej formy uspoecznienia? mirosawa marody: sdz, e jest za wczenie, by na to pytanie sensownie odpowiedzie. uwaam, e potencjalnie jest to narzdzie o takiej sile oddziaywania, e wczeniej czy pniej do tego dojdzie. ale wszystkie rewolucyjne zmiany technik komunikacji, w pocztkowym okresie swego funkcjonowania, byy narzdziem wykorzystywanym gwnie do zaspokajania potrzeb uksztatowanych pod wpywem formacji, do zmiany ktrej z czasem si przyczyniy. tak byo ewidentnie w przypadku druku. przyjmuje si dzi, e wynalazek druku przyczyni si do uksztatowania wspczesnych narodw, spoeczestwa obywatelskiego, pastwa narodowego, samego wyobraenia jednostki jako zindywidualizowanego bytu. ale w swych pocztkowych zastosowaniach suy przede wszystkim do rozpowszechniania treci religijnych, konstytuujcych wizi spoeczestwa tradycyjnego. i obserwujc te pocztkowe jego zastosowania, trudno byoby odgadn jego pniejsze konsekwencje. podobnie jest z technologiami informatycznymi. my si oczywicie ekscytujemy rnymi, odmiennymi od niegdysiejszych zachowaniami, jakie mona obserwowa w internecie, ale ich spoeczne konsekwencje zale w duej mierze od tego, jakie nowe treci pojawi si w trakcie komunikacji. te za nie s produktem nowych narzdzi komunikowania si, lecz powstaj w toku relacji, w jakie ludzie wchodz ze sob nawzajem. Mirosawa Marody

TECHNOLOGIE REFLEKSYJNOCI

69

DZIELENIE SI

yCIE CODZIENNE Z NOWyMI MEDIAMI WIE SI Z NIEUSTANNyM DZIELENIEM SI MUZyK CZy FILMAMI ORAZ PRZESyANIEM SOBIE LINKW DO CIEKAWyCH MIEJSC W SIECI. W TEN SPOSB GRUPy UyTKOWNIKW WyDEPTUJ SOBIE SWOJE CIEKI W INTERNECIE ORAZ UWSPLNIAJ PRZEyCIA I OPINIE ZWIZANE Z USIECIOWION KULTUR. Z TyCH PROCESW WyMIANy I DZIELENIA SI WyANIA SI WSP-INTERNET: SWOJSKA, ZAWSZE LOKALNA, BUDOWANA RAZEM SIE. W TyM ROZDZIALE PROPONUJEMy MODEL CyRKULACJI KULTURy, KTRy POKAZUJE, W JAKI SPOSB ZWIZANE Z TOSAMOCI PRAKTyKI WySZUKIWANIA I DZIELENIA SI S W ISTOCIE MNOENIEM, ROZPOWSZECHNIANIEM I TWORZENIEM LOKALNyCH PUBLICZNOCI DLA TRECI KULTUROWyCH.

Gdy pracowalimy nad tym raportem, uderzya nas powszechno wymiany rozmaitych treci i wytworw kulturowych. Dla modych mieszkacw Ziemielina sytuacja jest oczywista: jeli czego potrzebujesz, a sam nie moesz lub nie potrafisz do tego dotrze, to zawsze wiesz, do kogo zwrci si o pomoc. Najfajniejsze zdjcia w sieci wynajduje Mody; wszyscy wiedz, e jest w tym dobry.Jeli mwi o fajniejszych stronach, to chodzi mi o te rne linki, ktre mi Modzik wysya, bo si bardzo na tym zna mwi Alek. On sam z kolei niele zna si na kinie, a przy okazji posiada szybkie cze i wie, jak ciga filmy z sieci. Wielu jego znajomych nawet nie prbuje ciga na wasn rk maj wiadomo, e u Alka pobranie pliku potrwa nie wicej ni trzydzieci minut. Zamiast wic czeka na co ca noc, wystarczy go poprosi. Zreszt jest bardzo prawdopodobne, e Alek poszukiwany film ju ma na swoim komputerze jest bowiem nie tylko sprawnym cigaczem, ale te w towarzyskiej sieci wzem odpowiedzialnym za filmy. Dlatego spywaj one do niego nie tylko z internetu, ale te od znajomych, ktrzy chcc si odwdziczy za filmy, przynosz mu inne. Jeli jednak potrzebujesz nie film, ale Photoshopa, powiniene zwrci si do Marcina, ktry specjalizuje si w ciganiu programw. W ten sposb modzi wiadcz sobie nieformalne usugi, a wymiany te sprawiaj, e ycie jest bogatsze. Wsplnie mona wicej. Nasi modzi wsppracownicy wymieniaj si linkami do fajnych stron, przesyaj sobie zdjcia, pokazuj sobie nawzajem wiat. Krzysiek z kolegami wysyaj sobie przez Gadu-Gadu linki do filmikw, ktre miesz tylko ich, nikogo wicej. Krzysiek gromadzi te filmiki w swoim profilu na YouTubie, dodajc je do ulubionych. Dziki temu ma do nich zawsze atwy dostp. Zgromadzi ju spore archiwum. Znajduje je przypadkowo, buszujc w sieci. Jak jest mieszne, to wysyasz innym ludziom, a jak nie jest mieszne, to przeczasz na nastpne i szukasz czego miesznego opowiada Alek. I tak to si krci. W tym dzieleniu nie chodzi tylko o uzupenianie si kompetencjami, gdzie to, czego nie umie zrobi si samemu, moe zrobi za mnie kolega. Chodzi przede wszystkim o podtrzymywanie relacji przez przesyanie sobie linkw i dzielenie si treciami. Dziel si muzyk, linkami, zdjciami. W Zahaczewie mao popularne s serwisy suce przechowywaniu i udostpnianiu zdj. Ale zdjcia kr wrd znajomych. Najczciej przechowuje si je po prostu na pendrivie o duej pojemnoci. Jedna osoba zrzuca tam swoje zdjcia i puszcza przenon pami w ruch. Zdjcia przechodz z rk do rk. I zgodnie z odmienn od logiki analogu logik wiata cyfrowego z kadym podczeniem do kolejnego komputera treci nie ubywa, ale wrcz przeciwnie przyrasta. Zazwyczaj kto, kto zgrywa pliki na swj komputer, dorzuca na pendrive co od siebie, troch w gecie wdzicznoci, a troch eby pokaza znajomym swoje wasne fotografie lub jakie nowe odkrycie. Pami wraca do waciciela zapeniona nowymi zdjciami i muzyk. z dnia na dzie wszyscy maj coraz wicej megabajtw. Dzielenie si muzyk jest wane dla Goki. Muzyka to jej pasja, a dzielenie si ni jest nieodcznym aspektem w procesie jej odbioru. Nie ma swojego ulubionego gatunku czy wykonawcy. Jej pasja polega na wyszukiwaniu ciekawych kawakw nieznanych zespow w internecie. Pomaga w tym Last.fm (zob. o Last.fm s. 85). Z kadego nowego znaleziska bardzo si cieszy. Odsuchuje w skupieniu, w wolnym czasie, ktry z trudem udaje jej si wykroi w przeadowanym zajciami i szko planie dnia. Na odsuchanie nowego kawaka trzeba koncentracji i skupienia. Tylko dobrze znane rzeczy puszcza jako to muzyczne w czasie sprztania czy odrabiania lekcji. Pliki muzyczne podsya swojemu chopakowi, wokalicie w zespole punkrockowym, i przyjacice wsplokatorce. Muzyk, ktra jest dla niej intymnym dowiadczeniem, najchtniej dzieli z najbliszymi.Najwicej linkw do piosenek to sobie wysyam z Piotrkiem i z Kak, z ktr mieszkam mwi Goka. Niezalenie, czy dzielenie odbywa si pami wraca do waciciela zapeniona nowymi zdjciami i muzyk. z dnia na dzie wszyscy maj coraz wicej megabajtw

DZIELENIE SI

71

w wszym, czy szerszym gronie, jest niemal przymusem. Jak mwi Goka:To jest jakie chore, ale po prostu trzeba si z kim podzieli! Obserwujc modych ludzi, mielimy wraenie, e dzielenie si jest nieodcznym elementem odbioru i konsumowania treci kultury. Sprawiali wraenie, jakby brak moliwoci podzielenia si z najbliszymi swoimi znaleziskami czy zdobyczami przekrela moliwo penego odbioru. Treci dzieli si zarwno z kilkoma znajomymi, jak i z najbliszymi. Dzielenie si odgrywa istotna rol take w zwizkach intymnych (o czym szerzej pisalimy w czci Mio). Bo dzielenie si to nie zimny obieg danych, ale zesp praktyk, ktre maj wysok temperatur: s ekscytujce, wane, intensywne, wiziotwrcze. Ekonomia wymiany i przesyania linkw obrasta emocjami, jest nasycona ciepem uczu. W wiecie, ktry pokazali nam modzi ludzie, nie ma podziau na zimne technologie i gorc przestrze materialn: ta cyrkulacja rzdzi si jednoczenie prawami cyfrowej ekonomii, ktra dematerializuje kultur i zamienia j w atwo kopiowalne i tanio przesyane dane, ale i prawami ekonomii moralnej, ktra mwi, e dobrze jest si dzieli. tylko przygldajc si jednoczenie technologicznemu i moralnemu ustrukturyzowaniu sieci, moemy zacz rozumie nowe techno-spoeczne rodowisko, w ktrym funkcjonuj treci kultury. Z perspektywy zarwno naszych wsppracownikw, jak i architektury sieci, pliki z filmami i muzyk chc by wysyane dalej, komentowane, tagowane. A oni chc je przesya. W tym sensie praktyki kulturowe modych ludzi, z ktrymi wsppracowalimy, s rwnoczenie praktykowaniem metakultury, bo oswajanie i zawaszczanie na swj uytek czci rozmaitych obiegw kultury polega w znacznej mierze na jej redystrybucji, opatrywaniu komentarzami i tagami. Metakultura realizuje si w ruchu (Urban, 2001), a proces cyrkulacji sprawia, e czasem zaciera si rnica pomidzy treci (ktra coraz rzadziej jest w peni autonomiczna) a doczon do niej przez wysyajcego linka lub nagrywajcego nam plik znajomego informacj. Komentarze staj si czci treci, a sama tre bardziej ni kiedykolwiek wczeniej staje si elementem procesu komunikacji. Kultura namnaa si wic jednoczenie jakociowo (przez to, e w treci wtrnie wbudowywane s metatreci), ale i ilociowo (przez to, e jest jej coraz wicej, i to nadmiar, a nie niedobr, staje si problemem). Dzielenie si skutkuje uwsplnieniem obszaru treci kulturowych, ktre potem wtrnie wchodz w skad wsplnie podzielanych zasobw. W pewnym sensie mona to traktowa jako odpowied na atwo dostpu do internetu jako niemal nieskoczenie zasobnej bazy kulturowych danych. Treci kultury, praktykowanie internetu polega tu ktre otaczaj i s wsptworzone przez bohaterw w duej mierze na uwsplnianiu dostpu i bohaterki tego raportu, w kapitalnej wikszoci do treci kultury (przesyanie dalej, s niematerialne. Dziki cyfrowej formie staj si podrzucanie na pendrivie, wypalanie atwo kopiowalne i atwiejsze do przenoszenia. na cd), podzielaniu dowiadcze z nimi Dziki temu, e kr po sieciach, s w cigym ruzwizanych (np. wsplne ogldanie chu, dzielenie si nimi staje si atwiejsze, szybsze lub wiedza o tym, e inni te ogldaj), i przekada si na wzrost intensywnoci kontaktw. zawaszczaniu treci (film, ktry Przesy staje si podstawow modalnoci towatowarzyszy temu raportowi, pokazuje rzyskiego uywania nowych mediw: przelij dalej grup modych ludzi nagrywajcych jest tu jedn z kluczowych regu. film na youtube, ktry jest pastiszem ich ulubionej flashowej animacji) To przesyanie rozwizuje spowodowany bogaci uzgadnianiu opinii (nieformalny rynek twem i zrnicowaniem treci w sieci problem fragopinii o fajnych i niefajnych rzeczach)

DZIELENIE SI

72

mentacji. Powstanie wielu kanaw przekazu niesie ze sob zagroenie, e wszyscy bd oglda sobie tylko znane filmy i sucha muzyki, o ktrej nie maj pojcia ich bliscy. Tymczasem bardzo wiele opisywanych przez nas praktyk wie si z unikaniem tego ryzyka fragmentacji. Praktykowanie internetu polega tu w duej mierze na uwsplnianiu dostpu do treci kultury (przesyanie dalej, podrzucanie na pendrivie, wypalanie na CD), podzielaniu dowiadcze z nimi zwizanych (np. wsplne ogldanie lub wiedza o tym, e inni te ogldaj), zawaszczaniu treci (film, ktry towarzyszy temu raportowi, pokazuje grup modych ludzi nagrywajcych film na youtube, ktry jest pastiszem ich ulubionej flashowej animacji) i uzgadnianiu opinii (nieformalny rynek opinii o fajnych i niefajnych rzeczach). Dlatego nie dziwi, e niektre dowiadczenia zwizane z sieci do zudzenia przypominay w mniejszej skali podzielane dowiadczenia, jakie zapewnia telewizja. To dowiadczenie utelewizyjnionego internetu bo cho ten globalny zawiera nieskoczenie wiele treci, to ju grupowy zeskalowany do grupy znajomych internet zawiera treci znane wszystkim z ekipy, ktrzy uwsplniaj wybory z sieciowej bazy danych, tworzc z niej jednolit narracj (o bazie danych i narracji jako dwch konkurujcych formach kulturowych s. 129). W Zahaczewie jedna z grup znajomych doskonale zna Wykop (serwis WWW) czsto tam wchodz, posyaj sobie linki. Ich koledzy, ktrzy trzymaj raczej z inn ekip, nie wiedz, co to za strona oni chodz na Demotywatory.pl, i to do tam zamieszczonych zdj ze miesznymi podpisami nawizuj w szkolnych rozmowach. Sieciowe media pomagaj obu tym grupom by razem (i, by moe, czu odrbno od innych) przez to, e cho korzystaj oni z tej samej sieci, to w praktykach korzystania wytwarzaj dwa rne internety. Dzielenie si jest wic nierozerwalnie zwizane ze wsp-doborem i wsp-odbiorem treci kultury. Modzi ludzie w takim ujciu zachowuj si troch jak pokolenie ich rodzicw czy dziadkw, ogldajce wsplnie (cho nie zawsze w tej samej przestrzeni fizycznej) zestaw ulubionych programw telewizyjnych. Architektura technologii komunikacyjnych sprawia jednak, e dzi nie wystarczy rozsi si w fotelu o okrelonej godzinie. Now piosenk trzeba przesa zaufanym, najbliszym osobom i wymieni uwagi na jej temat. (Z kolei warunkiem tego jest bycie ogniwem waciwej sieci we waciwym miejscu). Jest w tym te element negocjowania znaczenia danego znaleziska i samego siebie. Nie oznacza to, e samemu nie mona sobie wyrobi zdania, nie jest to argument przeciw samodzielnoci jednostek. Wydaje si, e praktyki wymiany i dzielenia si, cyrkulacji wytworw kultury trzeba ujmowa jako cay zesp zjawisk zwizanych tyle z aspektem kulturowym, ile z tworzeniem tosamoci grupowej i indywidualnej.

DZIELENIE SI

73

w jaK wSP-INTERNET
JEDNyM Z PODSTAWOWyCH WyZWA W PISANIU O NOWyCH, SIECIOWyCH TECHNOLOGIACH JEST ZNALEZIENIE TAKIEJ SIATKI POJ, KTRA DOBRZE POKAE EFEKT SKALI TO, JAK POTENCJALNIE GLOBALNA SIE JEST DOWIADCZANA I PRAKTyKOWANA JAKO LOKALNA ORAZ POZWOLI UJ RELACJ POMIDZy LUDMI A TECHNOLOGI W SPOSB, KTRy Z JEDNEJ STRONy NIE BDZIE POPADA W TECHNODETERMINIZM, ALE TE PODKRELI, E DZIAANIA LUDZI ROZGRyWAJ SI W POLU, KTRE MA TAK A NIE INN INFRASTRUKTUR TECHNOLOGICZN I KTRE MA SPECyFICZN SPRAWCZO W KSZTATOWANIU RELACJI. OTO, JAK NA POTRZEBy TEGO RAPORTU PRBOWALIMy TO ZROBI.
mwic o

afordancjach,
odwoujemy si do uytku, jaki mona zrobi z danej technologii lub architektury komunikacyjnej, na przykad serwisu internetowego lub telefonu komrkowego. afordancj s te dogodnoci obecne w przedmiocie lub technologii, a wic te moliwoci dziaania, do ktrych uytkownik jest zachcany. w tym sensie afordancj wielu serwisw internetowych jest dodawanie komentarzy, tworzenie list znajomych czy publikowanie zdj. afordancj telefonu komrkowego jest dzwonienie, budzenie, przechowywanie zdj, przenoszenie danych z miejsca na miejsce etc. z tego punktu widzenia trudno traktowa internet jak jeden stabilny przedmiot, ktry ma jasno okrelone afordancje. jako zbir rnych technologii, aplikacji, architektur komunikacyjnych, ale te po prostu rnych witryn internet jest w szczeglnym stopniu podatny na zmiany w ramach spoecznie negocjowanych i przekazywanych definicji tego, do czego moe suy. mona wrcz zaryzykowa tez, e dua cz rozmw o internecie jest definiowaniem go poprzez opowiadanie o pewnych udanych bd nieudanych uyciach. podobnie praktyki nazywane surfowaniem nie s korzystaniem z gotowej technologii, lecz wsptworzeniem treci i relacji, ktre dla pojciowej wygody przyjo si nazywa internetem. takie podejcie do cyfrowych technologii podkrela ich pynn natur. zwraca te uwag na to, e nie istniej one poza praktykami ich uytkowania, co kae stawia pytania o sposb korzystania z internetu. dlatego istotnym pytaniem w rozpatrywaniu sieciowych praktyk jest pytanie o

horyZonT sieci,
ktry jest zbiorem uwiadamianych przez dan osob moliwoci korzystania z aplikacji internetowych. horyzont sieci wyania si zarwno w procesie dowiadczania i samodzielnego odkrywania tych moliwoci, ale te zapewne w wikszej czci mwic o nim, mamy na myli te wszystkie sposoby uy, ktre s po prostu obecne w myleniu jako potencjalna moliwo (wyobraone, zasyszane od innych ludzi albo u nich podpatrzone, obecne w przekazach medialnych). baej z parny interesuje si formu 1 i deklaruje, e zbiera informacje na jej temat, chodzc po sieci. po tej deklaracji nasz etnograf by dosy zdziwiony, widzc, e dla baeja oznacza to regularne zagldanie na serwis wp.pl i niewiele wicej. to zaskoczenie jest dobrym przykadem sytuacji, w ktrej rozmawiaj ze sob osoby o rnicych si horyzontach sieci.

DZIELENIE SI

74

sie globalna na poziomie afordancji jest zawsze lokalna na poziomie praktyk spoecznych. te lokalnoci sieciowe miejsca, ktre zna si, bo si z nich korzysta, a czasem wsptworzy mog mie rne skale: okazuje si, e z perspektywy baeja, zainteresowanego formu 1, horyzont sieci ley stosunkowo blisko. mimo e baej zna dobrze angielski, anglojzycznych stron powiconych formule 1 z jego perspektywy nie wida, w tym sensie le poza horyzontem. to, co jest poza horyzontem sieci, jest trudne do pomylenia, a wic tym bardziej do znalezienia. jednak wrd wyobraanych moliwoci tylko niektre s realizowane. jednym z warunkw tej realizacji s odpowiednie

kompeTencje,
ktre rekonstruujemy poprzez udane dziaania oraz wiedz. punktem wyjcia dla mwienia o kompetencjach jest dla nas zawsze pewien obszar ycia i cele, ktre w tym obszarze jednostka chciaaby realizowa. w przypadku modych ludzi spotkanych przez naszych etnografw moemy mwi o kompetencjach dotyczcych bardzo wielu zrnicowanych obszarw: od takiego uytkowania zainstalowanych programw, ktre zapewnia ich stabilne i zgodne z potrzebami dziaanie, poprzez sprawne nawigowanie oraz wyszukiwanie potrzebnych treci w hipertekcie po umiejtnoci, ktre moglibymy zdefiniowa jako odpowiednik inteligencji emocjonalnej w warunkach komunikacji ekran-w-ekran. chodzi wic o tak obsug windowsa, eby si nie wiesza, programy szybko si otwieray i system nie apa wirusw, ale te takie prowadzenie towarzyskiej rozmowy na gadu-gadu, eby interakcj cechowaa autentyczno i pynno odczuwalnie zblione do rozmowy twarz-w-twarz z t sam osob. zdarzaj si takie sytuacje, kiedy jednostkom brakuje kompetencji lub innych zasobw (np. czasu, pienidzy), by korzysta z moliwoci oferowanych przez sie. nasze obserwacje wskazuj, e wiele sposobw korzystania z internetu nie oznacza koniecznoci jego bezporedniego uycia, lecz jest

korZysTaniem ZaporednicZonym
z internetu. mona bowiem oglda filmy, ktre cign kolega, instalowa programy przyniesione na usb przez ssiada, kupowa co rodzicom na allegro, odrabia lekcje, wklejajc do zeszytu kserokopi wydruku przyniesionego do szkoy przez koleank z awki. w naszym raporcie korzystanie z nowych mediw jest wic zjawiskiem szerszym ni ich (jednostkowe) uywanie, a opis korzystania jest jednoczenie opisem praktyk, w ktrych ludzie s razem, pomagaj sobie czy te ze sob si dziel. jest to jeden z tych momentw, w ktrym wida szczeglnie wyranie, e praktyki organizujce korzystanie z nowych mediw staj si zrozumiae peniej, gdy uwzgldnimy szerszy, grupowy kontekst tego korzystania. w grupie znajomych horyzonty sieci uwsplniaj si. towarzyszy temu tendencja do wydeptywania wsplnych cieek, swoistego uwsplniania lokalnego internetu, czyli odwiedzania tych samych miejsc w internecie, korzystania z tych samych aplikacji, tworzcych

Wsp-inTerneT.
wsp-internet to wsplnie ogldane strony i filmy na youtube, to komentarze do zdj umieszczanych na blogach kolegw, komentowanie w szkole wczorajszych opisw na gadu-gadu. to okrojony lecz wsplny i oswojony wycinek globalnej sieci, ktra w praktykach jej uycia okazuje si zawsze lokalna.

DZIELENIE SI

75

wsp-internet jest budowany z treci, ktrych odbir lub tworzenie moe sta si (lokalnie, w grupie wsp-internautw) podzielanym dowiadczeniem, do ktrego mona si odwoa w rozmowie i ktre jest jednym z elementw tworzcych grupow tosamo. mwimy wic o wspinternecie, chcc podkreli zarwno grupowy charakter korzystania z nowego medium, jak i zwizek midzy znajomoci obecnych we wsp-internecie treci a znajomoci przeywan jako blisko w grupie rwienikw.

REguy dzIElENIa SI
To, co opisujemy i co mielimy okazj obserwowa, opisujc dzielenie si, opisujemy wizk to funkcjonowanie nowych jednostek w nowym praktyk, ktra jest jednoczenie rodowisku kulturowym. Media elektroniczne technologiczna i kulturowa, rozgrywa si wsptworzce to rodowisko zasadniczo zmieniaj w rodowisku cyfrowego obiegu danych, warunki, w jakich jednostki mog dziaa stawiaale i w relacjach fizycznej bliskoci, oraz my sobie pytanie, jaki modzi robi uytek z nowych angauje aktorw tak rnorodnych, jak technologii wsptworzc swj wiat. Pokazujemy telefon komrkowy i paczka nastolatkw; to, rekonstruujc informacyjn i moraln ekonomi sieci telekomunikacyjne i ognisko. praktyki cyrkulacji oraz przedstawiajc poznawczo-emocte angauj to, co offline, i to, co online, jonalne ramy dowiadczenia bycia poczonymi to, co przeyte bezporednio, i to, co i podczonymi. Mwic inaczej: nie widzimy zaporedniczone potrzeby posegregowania opisywanych przez nas praktyk na te online i offline, lecz raczej staramy si rekonstruowa bardziej caociowe dowiadczenie naszych wsppracownikw. Opisujc dzielenie si, opisujemy wizk praktyk, ktra jest jednoczenie technologiczna i kulturowa, rozgrywa si w rodowisku cyfrowego obiegu danych, ale i w relacjach fizycznej bliskoci, oraz angauje aktorw tak rnorodnych, jak telefon komrkowy i paczka nastolatkw; sieci telekomunikacyjne i ognisko. Praktyki te angauj to, co offline, i to, co online, to, co przeyte bezporednio, i to, co zaporedniczone. Dzielenie si ma pewne reguy, ktre nadaj spjno tym praktykom angaujcym nowe media i stabilizuj cyrkulacj w rozpoznawalne dla wielu osb internetowe miejsca albo wsplne dowiadczenia, jak to, gdy cignita przez kogo z sieci piosenka staje si pretekstem do zabawy na osiemnastce. Nie chcemy opisywa ich jako regu wymiany dcych do zapewnienia rwnowagi, gdzie suma tego, co si oddaje, powinna by adekwatna do tego, co wraca zaangaowani w sieciowe dzielenie si ludzie nie s ekonomistycznymi racjonalnymi aktorami. Ten nowy cyfrowy obieg kultury lepiej ujmuj narzdzia antropologii, dyscypliny tradycyjnie zainteresowanej nadmiarem (Bataille, 2002 [1949]), darem (Mauss, 2000 [1950]; Derrida, 1992) i wymian (Malinowski, 2005 [1922]). Przychodzc na zahaczewskie Zielone albo w inne miejsce, gdzie gromadz si ludzie z ekipy, pierwszym po przywitaniu si gestem jest wycignicie z kieszeni telefonu. Modzi siedz, pal papierosy, rozmawiaj, a wszystkim tym czynnociom przygldaj si lece na stole lub awce komrki. Cho wszystkie s zgromadzone w jednym miejscu, nie trac wacicieli wiadomo, ktra czyja, ale wiadomo te, e mona uy cudzej, jeli jest taka potrzeba. (Jeli si nie ma akuratsiansana koncie). Komrki s prywatne i osobiste, ale wykorzystywane te przez zaufanych znajomych. Dlatego dba si o to, eby nie byo na nich treci mogcych kogo skrzywdzi czy zrani. SMS-y z tak treci kasuje si zaraz po otrzymaniu.
DZIELENIE SI

76

Takie udostpnianie rzdzi si pewnymi zasadami. Przede wszystkim zakada dobre intencje i faktyczn potrzeb. Wszelkie prby inwigilacji, przeszukiwania treci nieprzeznaczonych dla oczu innych ni waciciela s wykluczone. To, co mona oglda, to zdjcia i muzyka. Mona si te wymieni aparatami. Po przeoeniu kart SIM, na kilka dni, na prb, eby zobaczy, jak to jest mie inny model. Podstawow zasad tych wymian jest dobre zrozumienie swoich rl. Osoba poyczajca od kogo komrk nie zostaje jej dysponentem, nie moe puszcza jej dalej, jest raczej powiernikiem. Relacja ta zasadza si na wzajemnym zaufaniu. Dzieli mona si te zobowizaniami komunikacyjnymi. Raport Agnieszki Strzemiskiej z Zahaczewa czyta si miejscami jak Argonautw Zachodniego Pacyfiku tak cile regulowane i zwizane z moralnymi zobowizaniami s reguy dzwonienia, oddzwaniania, puszczania sygnaw, ktre s znakiem, e czeka si na telefon etc. W zalenoci od tego, gdzie w sieci znajomych akurat znajdowa si kapita minut, odpowiedzialno za utrzymanie kontaktu wszystkich ze wszystkimi przesuwaa si na odpowiedni osob w grupie. To model dzielenia si stary, oparty na zasadzie niedoboru widzimy tu jak inne s nowe reguy dzielenia si dobrami, ktre tak jak cyfrowe pliki, a odwrotnie ni darmowe minuty, jest oparty na zasadzie nadmiaru. Wszelkie praktyki dzielenia si, mimo e przez modych odczuwane jako spontaniczne i nieformalne, maj swoj struktur i porzdek. Zasadzaj si na pewnych reguach, ktrych rekonstrukcja ujawnia niezwyk zoono. Dzielenie, mimo e uwikane w zasad wzajemnoci, nie jest obliczone tylko na prost zwrotno. Suy podtrzymywaniu wizi towarzyskich i dziaa jak spoiwo relacji bliskoci. Pozwala na szersze poznawanie wiata oraz na wsplne jego dowiadczanie. Jak wspominalimy ju wczeniej, silnym impulsem dla intensyfikacji dzielenia si s rnice wynikajce z faktu, e treci wymieniane przez modych ludzi maj posta atwych do powielenia plikw komputerowych. W stosunku fizycznych przedmiotw jak telefony komrkowe, ktrych nie mona rwnoczenie poyczy i mie w kieszeni, czy wiadcze zwizanych z wydawaniem pienidzy, jak udostpnienie komu swojego telefonu do rozmowy czy wysania SMS-a te niematerialne funkcjonuj inaczej. Plik muzyczny, ktrym Goka dzieli si ze swoim chopakiem, zostaje przy niej, na jej komputerze, w komputerze-szafie, jak o nim mwi skadowisku rnoci. Nie musi si go pozbywa, mogc si nim podzieli. W tym sensie istnieje ogromna rnica midzy dzieleniem si utworem muzycznym w formacie mp3, filmem w formacie AVI,czy obrazem zapisanym jako JPEG a poyczaniem ksiki, winyla, wiatoczuej bony czy nawet odbitki na

DZIELENIE SI

77

to, co robi, dzielc si treciami kultury, jest jednoczeniemnoeniem tych treci.relacje spoeczne w dobie sieci owocuj nadmiarem treci. ten nadmiar sam w sobie staje si problemem, ktrym trzeba si zaj w ramach bycia w sieci.

papierze. Kultura, ktr konsumuj i wsptworz nasi modzi wsppracownicy, to kultura oderwana od rzeczy materialnych. Multiplikowanie, powielanie i puszczanie w obieg jej wytworw prowadzi do niespotykanego wczeniej w historii kultury mnoenia treci. Odczuwanego przez wielu jako zalew czy nadmiar prowadzce do przesycenia i przebodcowania.

To, co robi, dzielc si treciami kultury, jest jednoczeniemnoeniem tych treci.Im bliej s ze sob, tym wicej robi si wok nich treci kulturowych. Im bardziej intensyfikuje si wymiana i rozpowszechnianie (poczenia), tym wicej kada osoba wnosi do zasobu nowych treci (podcze). Tak relacje spoeczne w dobie sieci owocuj nadmiarem treci. ten nadmiar sam w sobie staje si problemem, ktrym trzeba si zaj w ramach bycia w sieci. W analizie tego procesu wane jest uwzgldnienie obu wektorw krenia odmaterialnionych treci. Uwzgldnienie ruchu zarwno ode mnie, jak i do nas. Dzielenie w wielu momentach suy negocjacji prowadzcej do uwsplnienia wiedzy, wartoci czy pogldw. Mimo popularnoci i podzielania wartoci indywidualistycznych sposb, w jaki tworzona jest jednostkowa tosamo, nie moe by oderwany ani wyizolowany, wrcz przeciwnie odbywa si zawsze wobec kogo lub czego. To, co jednostka odrzuca, nie znika, ale stanowi wany wyznacznik granicy tego, co wybiera. Cyrkulacja dbr kultury odzwierciedlajca zoony system preferencji i wyborw o charakterze tosamociowym jest tak cile zwizana z procesem ksztatowania tosamoci, e nie sposb opisywa jednego bez przywoania drugiego. tosamo budowana wspczenie przez jednostki w usieciowionym rodowisku kulturowym i cyfrowy obieg jako podstawowa modalno wspczesnej kultury to dwie strony tego samego medalu. Dzielenie si jest w istocie rzeczy mnoeniem treci i w efekcie produkcj zasobu wsplnie podzielanych tworw, wartoci i treci. Nie mona zrozumie logiki wspczesnej cyrkulacji kultury bez patrzenia na tosamo, ktra tyle motywuje do podejmowania wyborw uruchamiajcych cyrkulacj, ile staje si wynikiem takiego, a nie innego obiegu kultury. Nie mona zrozumie wspczesnych tosamoci bez zrozumienia cyfrowej i sieciowej infrastruktury, w ktrej ta tosamo jest tworzona. Taki sposb rozumienia praktyk zwizanych z konsumpcj kultury i moliwociami, jakie daje internet, odwraca porzdek mylenia. Skania nas bardziej ku temu, eby dostrzega w sieci potencja nie tyle do wolnego publikowania, jak chce tego popularny dyskurs wok nowych technologii komunikacji, ile do selektywnego i dynamicznego wymieniania si linkami. Oczywicie wrd naszych wsppracownikw spotkalimy twrcw w tradycyjnym tego sowa rozumieniu dla grajcego na gitarze Grenia czy fotografujcych mieszkacw Ziemielina internet jest wspaniaym narzdziem udostpniania swoich dzie innym. Wana jest jednak wiadomo proporcji: tworzenie i przetwarzanie to wci niezbyt dua cz aktywnoci modych ludzi. Dominuje cyrkulacja treci tworzonych przez innych. Publikowane w internecie treci s przesyalne i przekazywalne. Linki kr od jednego konta GG do innego, z jednej skrzynki do innej, od profilu do profilu. Przenosz wiadomoci, ale take emocje. Przesanie linka moe by znaczce, moe by gestem odwagi (gdy chodzi o ujawnienie tajemnicy), przyjani czy mioci. Analogicznie nieprzesanie linka moe oznacza brak chci poznania drugiej osoby, brak zainteresowania, sympatii czy uwagi. Takie rozumienie przesyania linkw pozwala je rozumie jako gesty poddajce si
DZIELENIE SI

78

moralnym ocenom. Linki s dobre (Weinberger, 2008). Pyn nimi emocje budujce bliski, wsplny wiat, czcy jednostki. Architektura sieci, ktra w sensie technologicznym pozwala na to, jest zbliona do architektury moralnoci.

wSP-INTERNET
Powysze wnioski z etnografii skoncentrowanej na procesach wymiany i dzielenia si skaniaj nas do twierdzenia, e intensywnie komunikujcy si, tworzcy, oceniajcy, wyszukujcy imnocy midzy sobtreci kultury modzi ludzie korzystaj z globalnej sieci w pewien szczeglny, lokalny sposb. Jest to korzystaniewsplne i uwsplniajce, podczas ktrego osoby powizane ze sob sieci towarzyskich i emocjonalnych relacji wytwarzaj i wyznaczaj medialne terytorium swojego funkcjonowania, ktre nazwalimy wspinternetem. Przedstawmy jego najwaniejsze waciwoci. Wsp-internet jest wielowarstwowy. Skadaj si na urzdzenia (komputery stacjonarne, laptopy, modemy, drukarki, skanery), aplikacje internetowe (na przykad przegldarki, komunikatory, programy P2P), internetowe miejsca-instytucje (YouTube, Nasza-klasa, Digart, Last.fm, Blogspot), konkretne treci (rozmowy, wpisy blogowe, zdjcia, filmy oraz komentarze do nich), ludzie (kto, kto ciga, kto kto daje mu napisane na kartce zamwienie na film czy kawaek) etc. Wsp-internet jest swojski. Jego elementy skadowe s postrzegane jako znajome (lub wanie poznawane), a sposoby i sens ich funkcjonowania jest okrelany i doprecyzowywany w niezliczonych dziaaniach, ktrede factodefiniuj zarwno technologi, jak i przekazywane dziki niej treci. Nasi przewodnicy i ich znajomi niemal codziennie rozmawiaj o udanych uyciach, wyprbowanych funkcjach, moliwociach, wadach i zaletach, internetowych miejscach (wanie poznanych lub odwiedzanych regularnie), interesujcych, przydatnych, poruszajcych lub zabawnych treciach. W mniej lub bardziej wiadomy sposb w tych samych rozmowach definiuj te na wasny uytek normy korzystania z nowych mediw (zarwno w sensie moralnym, jak i zwizanym z poprawnym korzystaniem z technologii). Niektre z treci wsp-internetu pojawiaj si i znikaj byskawicznie, a inne mog zyska statuskultowych.Bycie razem spotkanych przez nas modych ludzi zawsze jednak polega midzy innymi na tym, e si je zna lub poznaje. Wsp-internet jest budowany razem, zarwno w komunikacji internetowej, jak i w kontaktach twarz-wtwarz. Podsyanie sobie linkw na GG, rozmowy w szkole lub po lekcjach (na przykad ujednolicajce stanowisko wobec jakiego wpisu na blogu), zapisywanie w komrce sw kluczowych (aby przypomnie sobie w domu, na jakie strony miaem zajrze), robienie i publikowanie zdj zrobionych podczas wypadu za miasto, a potem czytanie komentarzy pod nimi, to tylko kilka przykadowych dziaa, ktre przypominaj wydeptywanie wsplnych cieek: niektre staj si coraz bardziej znajome, a inne, zapomniane, powoli wychodz z uycia. Jedn z najwaniejszych praktyk budowania wsp-internetu jest wyszukiwanie. Warto zwrci uwag, e wyszukiwanie jest afordancj bardzo wielu aplikacji czy stron, co sprawia, e moliwo przeszukania czego (internetu, witryny, pliku) staje si oczywista. Wyszukiwanie nie zawsze jest jednak proste. Czasem udane poszukiwania wymagaj wiedzy, kompetencji, wytrwaoci lub szczcia. Dlatego budowanie wsp-internetu poprzez dzielenie si efektami wyszukiwania mona rozpatrywa w kategoriach daru. Aby

DZIELENIE SI

79

udanie obdarowa, trzeba mie co do zaoferowania, ale i wiedzie, kto takim darem bdzie zainteresowany. Pytaniekomu warto to wysa?jest powszednim, ale fundamentalnym i urefleksyjniajcym pytaniem o ksztat sieci spoecznej. Wsp-internet ma wyrany wymiar poznawczy. Jeli jeli spojrzymy z pewnego oddalenia na spojrzymy z pewnego oddalenia na ten zbir maszyn, ten zbir maszyn, programw i krcych programw i krcych treci wraz z wytwarzajcymi treci wraz z wytwarzajcymi (poprzez (poprzez publikowanie) i wyznaczajcymi publikowanie) i wyznaczajcymi (poprzez (poprzez wyszukiwanie i komentowanie) go wyszukiwanie i komentowanie) go ludmi ludmi (przy-jacimi, znajomymi, chopakiem, (przyjacimi, znajomymi, chopakiem, dziewczyn), zobaczymy technologiczno-ludzk dziewczyn), zobaczymy technologicznowyszukiwark, ktrej nieustanna praca polega ludzk wyszukiwark, ktrej nieustanna na przesiewaniu, filtrowaniu, ocenianiu i gropraca polega na przesiewaniu, filtrowaniu, madzeniu rozmaitych treci. (Mwic obrazowo: ocenianiu i gromadzeniu rozmaitych jeeli zaporedniczane przez sie relacje dzieletreci. nia si powoduj mnoenie si treci, to teraz jako trzeba nad tym nadmiarem zapanowa, uporzdkowa go i przesia. W tym sensie wyonienie si mo-deli kumplonomii jest koniecznoci wynikajc z tego, e kumplowanie si w sieci w nieuchronny sposb stawia problem uporzdkowania zalewu danych, ktre kumplowskie relacje przynosz). Procesem zwizanym z dziaaniem tej wyszukiwarki jest dalsze uwsplnianie internetowych horyzontw osb zaangaowanych w budowanie wsp-internetu. I w filtrowanie, i w dalsze puszczanie w obieg zaangaowane s zarwno praktyki towarzyskie czy motywowane tosamociowo poszukiwania, jak i algorytmy i interfejsy tworzce infrastruktur dostpu do treci. Wsp-internet ma wyrany wymiar emocjonalny i tosamociowy. Zarwno krce w nim treci, jak i zasady ich przepywu odzwierciedlaj i ilustruj istniejc sie relacji spoecznych oraz zwrotnie je wsptworz. Znaczenie wsp-internetu wynika z tego, e jest budowany razem, a jego zawarto jest wpleciona w sposb dowiadczania wiata, wsplnie odbierana i przeywana. Wsp-internet moe stanowi doskonae rdo identyfikacji tosamociowych, wida bowiem wyrany zwizek midzy znajomoci obecnych w nim treci ze znajomoci rozumian jako blisko w grupie rwienikw. Jest te miejscem intensyfikacji bycia razem i dzielenia si. Proces budowania wsp-internetu jest yw ilustracj jednej z gwnych tez naszego raportu: cyrkulacja, a wic sposb, w jaki treci kultury kr, mno si, s tworzone, wyszukiwane i odsiewane, jest cile spleciona z procesami formowania si tosamoci. Innymi sowy, korzystanie z tych, a nie innych afordancji oferowanych przez nowe media, nie jest kwesti wygody czy wyrachowania, lecz dziaaniem usytuowanym towarzysko i moralnie.

DZIELENIE SI

80

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

W TyM ROZDZIALE POKAZUJEMy, W JAKI SPOSB NOWE TECHNOLOGIE KOMUNIKOWANIA WPISUJ SI W POTOCZNE PRAKTyKI TWORZENIA, UCZENIA SI I DZIELENIA SI ENTUZJAZMEM, ZDOLNOCIAMI CZy WIEDZ RNE ZAJAWKI, JAKIE MONA MIE. GDy DO GRy WCHODZI SIE, ENERGIA, KOMPETENCJE I POMySy NIE ULEGAJ JU ROZPROSZENIU, ALE MOG ULEGA WZMOCNIENIU. MIE ZAJAWK W DOBIE SIECI TO WSPUCZESTNICZy W DZIAANIACH, KTRyCH ZNACZENIE I KONSEKWENCJE MOG By WIKSZE NI TO, CO SI W NIE WOyO. CZy CHODZI TU O KOLEKCJONOWANIE ARCHIWALNyCH ZDJ, POZNAWANIE NA WyLOT ULUBIONEGO ZESPOU, CZy ROBIENIE FOTOGRAFICZNyCH PROJEKTW GDy ZAJAWKA ZOSTAJE USIECIOWIONA, MONA POTENCJALNIE ZAANGAOWA SI W NI SZyBCIEJ I GBIEJ.

My sobie wyjedamy gdzie, co, porobimy zdjcia, pojedziemy gdzie na rower. Kady z nas ma jak powiedzmy zajawk. Co tam robi w wolnym czasie i si nie nudzi. A Mateusz po prostu w wakacje jak nie ma roboty, to on si nudzi, tylko czeka do szkoy. Jego cieszy to, e wreszcie ma co robi i e moe komu z kim tam poartowa, czy co, bo jemu si w wakacje nudzi. No i to jest dla mnie definicja nieposiadania wikszych zainteresowa: nudzi si w wolnym czasie. Alek Wkrciem si w to i inni te si wkrcaj, warto wtedy to cign, bo inaczej to o czym gada? O tym, co leci w TV, albo e w weekend si najebae? Danek

W poprzednim rozdziale pokazalimy, jak odbir, tworzenie i przekazywanie treci kulturowych wpisuj si w bycie razem modych ludzi. Muzyka, fotografie i filmy wspieraj intensyfikacj kontaktw, pomagaj w urefleksyjnianiu przyjani, krc w technologiczno-ludzkich sieciach, cementuj znajomoci. Pozwalaj lepiej poznawa innych, dookrela siebie, wyznacza sposb bycia w grupie. Usieciowione pasje byy dla naszych modych wsppracownikw wartoci sam w sobie, stref wolnoci ograniczanych przez wiat dorosych modych ludzi. Nasi wsppracownicy nie mogli wybra, czego ucz si w szkole. Mogli jednak wybiera, z kim spotykaj si po lekcjach i na co przeznaczaj swj czas wolny czas, ktry mona zmarnowa albo przeznaczy na zajawki. I cho licealistom, z ktrymi mielimy okazj rozmawia, zdarzao si nudzi, to jednak nicnierobienie jawio si im jako co, przed czym naley si broni. ewa gra na gitarze.Zajawk zaapaa od chopaka starszej siostry, ktry ma ju kilka gitar. Ewa podpatrywaa go, jak gra, a gdy ju miaa swoj gitar, uczya si sama, z tabulatur. Nie bya nigdy na adnych zajciach z gry na gitarze. Na internetowym forum fanw poppunkowego zespou Blink 182 umawia si z innymi na wsplne granie. Kady siada z gitar przed komputerem i prbuje gra jaki kawaek. Przez Gadu-Gadu porwnuj tabulatury znalezione w ksikach lub w sieci i wybieraj najlepsz. Potem Ewa prbuje zagra, a jak co nie wychodzi, zawsze jest kogo zapyta. Na forum albo na GG Ewa opisuje problem, a inni odpowiadaj. (Z tytuw wtkw na jednym z podobnych forw: Strojenie gitary, Bl palcw, Czy leworczno sprawia jakie kopoty, Moja pierwsza gitara elektryczna czy akustyczna?, Bicia szukam pomocy). Pisz, bo tak wygodniej, a poza tym Ewa rzadko korzysta z gosowych pocze przez Skypea, bo to zuywa za duo kilobajtw przesyu z miesicznego limitu. Ostry i jego znajomi krc ogniami. Zaczo si dwa lata temu. Kto nie za bardzo ju wiadomo kto nauczy kogo wywija acuchami zakoczonymi poncymi, nasczonymi w nafcie kulkami. Ostry si wkrci, pozna podstawowe triki i ruchy, a dalej ju zaczli si uczy na wasn rk. Szukali po sieci na forach, na YouTubie, na Kuglarstwo.pl jak si tym krci, z czego najmniejszym kosztem zrobi sprzt. Na YouTube by film, ktry opisywa to krok po kroku. Potrzebny jest koc z kevlaru, bo pali si dobrze i dugo Ostry znalaz taki w sklepie straackim we Wrocawiu. Do tego acuchy i pieczki tenisowe. Maj wsplny sprzt w dwch zestawach: gorszy do treningw, lepszy na wystpy. S ju znani w miecie: krcili ogniami na imprezach w Zetceku (Zahaczewskim Centrum Kultury) i na jednym weselu. Midzy wystpami trenuj i podsyaj sobie linki z pokazw albo spotykaj si, eby razem pooglda filmiki z sieci. Ucz si z nich figur rozpdzone ponce kulki tworz w powietrzu niezwyke ksztaty i trudnej sztuki pynnego przejcia od jednej figury do drugiej. Na forum zwizanym z krceniem ogniami Ostry znalaz o wiele od nich lepsz grup z ssiedniego miasta. Chciaby z nimi powiczy, a moe nawet zrobi wsplny pokaz, bo tamci potrafi robi

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

82

cae dugie programy z figurami, ktrych Ostry jeszcze nie zna. Takie wsplne wiczenie jest najfajniejsze: mona si duo nauczy i pokaza innym, co si umie. Jak wtedy, gdy Ostry by na Przystanku Woodstock i krci ogniami w Akademii Sztuk Przepiknych. Ostry chciaby, eby wicej dziewczyn krcio ogniami (dziewczyny maj takie kocie ruchy). Mogyby krci wachlarzami specjalnymi poncymi nakadkami na palce. To by przepiknie wygldao, zwaszcza z muzyk na ywo. Widzia to na filmie, ktry cign sobie z sieci. Kamila te krci ogniami, ale jej najwiksz pasj jest teatr. Swoj pierwsz sztuk teatraln wsplnie z przyjacik Helenk Kamila napisaa ju w trzeciej klasie gimnazjum. Sztuka zostaa wystawiona przy wsparciu szkolnej polonistki podczas dni kultury szkolnej, podczas ktrych odbywaj si m.in. przegldy kabaretowe, teatralne i recytatorskie. Niestety, w liceum teatralna pasja napotkaa na nieoczekiwany problem mimo e dostaa si do najbardziej prestiowego liceum w okolicy, nie byo w nim kka teatralnego. Kamila, pomimo rozczarowania, sama przeja inicjatyw.Kko teatralne istnieje w szkole dziki mnie, bo ja powiedziaam, e zaoymy awangardow grup artystyczn, i jest awangardowa grupa artystyczna opowiada. Kamila korzysta ze wsparcia (take finansowego) szkoy, cho czsto narzeka, e podejcie nauczycieli jest zbyt pasywne. Kamila ma zaoone specjalne konto e-mailowe, ktrego uywa do odbierania rozmaitych newsletterw wymarzonych uczelni, informacji o konkursach, festiwalach, przegldach teatralnych itp. Czsto zaglda te na strony uczelni teatralnych, domw i centrw kultury w regionie, poszukujc kolejnych okazji do zaistnienia na scenie modych twrcw teatralnych. Jeli napotyka informacje, ktre mog by przydatne dla jej znajomych, ktrzy zajmuj si m.in. fotografi, malarstwem i poezj, przesya im linki. Piotrek i Pawe z Parny graj w zespole termin Przydatnoci do spoycia pierwszy na perkusji, drugi na gitarze. Chopaki z zespou znaj si jeszcze z podstawwki, wikszo mieszka na jednym osiedlu. Poczyy ich gry RPG i mio do punk rocka. Na jednym z koncertw ich muzyczni idole, zesp Taksa Klimatyczna, namwili ich sowamipanowie, grajcie, kady moe gra!Chopcy skorzystali z rady, cho skromnie zastrzegaj, e maj dystans do swoich umiejtnoci;My nie jestemy muzykami, jestemy band chopa, ktrym to rado sprawia.Z wypiekami na twarzy relacjonuj, jakizajebisty koncert by w sobot [...] nikt nas tam w tym klubie nie zna, bylimy kompletnym zaskoczeniem, dziewczyny na stoach taczyy, bya taka energia, e rany boskie!Nieco bardziej sceptycznie do ich entuzjazmu podchodzi lider zespou Falafel, ktry ali si, e koledzy zbyt luno traktuj ustalenia z Gadu-Gadu, spniaj si na prby i nie informuj go o tym SMS-em. Wszyscy razem ledz w internecie dokonania innych lokalnych zespow punkowych. Goka, dziewczyna Piotrka z Terminu, kibicuje chopakom i jest bardzo dumna, e kiedy pracuj nad nowymi kawakami, czasem uwzgldniaj jej sugestie (To powtrzenie w refrenie to by mj pomys! Naprawd!). Bo jak mwi kocha muzyk:Muzyki sucham wszdzie, biorc pod uwag, e mam iPoda, to naprawd wszdzie, droga do szkoy, ze szkoy, czekam na kogo, jeli tylko nie id z kim. Komputer w domu jest cay czas wczony. Mam dodatkowe goniki, da si sysze muzyk w kadym pomieszczeniu. Telefonu sucham, jak jestem w lesie, jak siedzimy na balkonie u koleanki.Muzyk kocha te Wtyczka z Zahaczewa. Dzie zaczyna od uruchomienia swojej przenonej empetrjki, bo muzyk odmierza czas przy porannym myciu zbw (trzy minuty to jeden kawaek). A pniej po prostu nie zdejmuje suchawek. Muzyka jest jednym z najwaniejszych elementw ycia naszych modych wsppracownikw, czym, co towarzyszy im od pierwszych chwil dnia jak mwi jedna z licealistek, z ktrymi rozmawialimy. Inny z naszych wsppracownikw, Karol z Ziemielina, po wykonaniu zadania polegajcego na rezygnacji korzystania z jakichkolwiek mediw przez cay dzie powiedzia, e ju rano, wychodzc do szkoy, czu si dziwnie, nie zakadajc na uszy suchawek empetrjki. Poznawanie nowych wykonawcw, gra na instrumencie, teatr, krcenie ogniami, fotografia to tylko niektre z napotkanych przez nas w terenie zajawek. Jest ich wicej. Greniu jemu sie pomaga robi muzyk.
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

83

Janek z grup poznanych w sieci entuzjastw bada histori swojego miasta. Robertowi, dziaaczowi lewicowej modziewki, zdarza si prowadzi kuluarowe rozmowy za porednictwem Naszej-klasy. Majka, prowadzc internetowe radio, dzieli si mioci do reggae. Poznalimy ju Mariann, pocztkujc szafiark. Cho rozpito zainteresowa jest gigantyczna, to w jednym nasi modzi przewodnicy okazywali si podobni: wszyscy byli przekonani, e posiadanie zajawki jest niezwykle wane. Jak w raporcie z terenu napisaa Agnieszka Strzemiska:Pasja to podstawa, bo jest o czym gada. Koleanka Kamili ze szkoy, Ula, taczy, jedzi na warsztaty. Kamila to ceni, mimo e si z ni nie przyjani. Gdyby nie pasja, Pola zniknaby w tumie.W posiadaniu pasji nie chodzi jednak tylko o atrakcyjno towarzysk. Zajawka sprawia, e kto jest interesujcym czowiekiem nie tylko dla innych, ale te dla siebie. Kamila nie lubi oci.O osobach, ktre nie oddaj si swoim zainteresowaniom, a czas spdzaj tylko na nauce i rozrywkach, mwi z wyran niechci. Sama marzy o studiach w szkole teatralnej i z teatrem czy swoje yciowe plany cho ojciec namawiaj j na oci:wszystko na oci, bankowo, ksigowo, chcia mnie w ryb woy i koniec. I chciaby, eby mj plan na ycie to by plan zarabiania pienidzy i nie potrafimy si na tym polu za bardzo zgodzi, no bo mamy inne pogldy po prostu. On uwaa, e waniejsze od takiego mojego dobrego samopoczucia s pienidze, i dlatego ja pracuj. Ja nie musz pracowa, bo jestem jedynakiem, moi rodzie oboje pracuj, ale ja chc pracowa, eby pokaza, e to, e ja mam jak w miar artystyczn dusz i chc co robi wyej, i dla mnie to jest wane, to nie znaczy, e ja nie musz zarabia, e ja mog zrobi sobie taki plan na ycie, e bd y ze swojej pasji albo uprawia swoj pasj po pracy. No i to staram mu si udowodni, pracujc ju drugi rok, bo modszych nie bior. Argumentw w rozmowie z rodzicami dostarczaj te ewidentne sukcesy, jakie odnosi Kamila, ktra braa udzia midzy innymi w warsztatach teatralnych w Warszawie. Dziewczyna stara si nie omija adnej okazji, ktra pomogaby jej w realizacji teatralnych marze. Pracowicie zbiera dowiadczenia, dlatego duo czasu spdza w Zahaczewskim Centrum Kultury, gdzie razem ze swoim chopakiem Bartkiem pomaga przy wszystkich organizowanych imprezach od Dni Ziemi Zahaczewskiej po doynki. Podruj te razem z kabaretem Bartka, ktry ma ju na swoim koncie nawet wystpy przed austriack Poloni. Pasja lub jej brak jest nie tylko kryterium oceny rwienikw, ale te dorosych. Kamila denerwuje si, gdy opowiada o swojej szkole, w ktrej nie znalaza nikogo, kto byby inspiracj dla jej teatralnych dziaa. Swojego mistrza teatralnego tat, jak go nazywa znalaza gdzie indziej, w konkurencyjnej szkole. Pan Roman, uwaany przez Kamil za wzr pedagoga, zawsze ma czas dla modych ludzi, jest peen inicjatywy. Z nim Kamila szlifuje swoje scenariusze, on nadzoruje prby, co pomaga w dyscyplinowaniu aktorw. Pochway pana Romana s dla Kamili siln motywacj, jest mu te wdziczna, e w ni wierzy i mwi jej, e moe osign sukces. Pan Roman to przykad, e kontakt z mistrzem jest dla modych wci niezwykle wany i trudno zastpi go w inny sposb. Co nie znaczy, e nie mona go uzupenia samodzieln aktywnoci. Kamila ma wiadomo, e szanse, jakie jako mieszkanka niewielkiego miasta ma na odniesienie sukcesu na teatralnej scenie, s mniejsze ni szanse jej rwienikw z metropolii. Stara si jednak, by te rnice niwelowa w czym skutecznie pomaga jej internet. Newslettery uczelni teatralnych i strony z informacjami o przegldach modych teatrw, o ktrych pisalimy wyej, ale te nagrania z przedstawieniami pprofesjonalnych teatrw (a nie tylko uznanych zespow, ktre mona zobaczy w telewizji i ktre s dla modej adeptki sztuki teatralnej punktem odniesienia tak odlegym, e nieprzydatnym) pozwalaj dziewczynie trzyma rk na pulsie nie tylko lokalnych wydarze. Stosunkowo atwo zdobywa kontakty i wiedz, do ktrej bez internetu miaaby utrudniony ze wzgldu na miejsce zamieszkania dostp. Te uatwienia dotycz oczywicie nie tylko tych sfer kultury, ktre sytuuj si na pograniczu sztuki i maj wsparcie instytucjonalne. To wane, bo nasi modzi wsppracownicy nie reprodukuj zajawkami oficjal-

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

84

nych kanonw nie jest dla nich istotne, czy interesuje ci teatr, krcenie ogniami, czy gra na gitarze. Kluczem jest intensywno pasji, ich hierarchia nie jest trwaa, negocjuje si j w obrbie grupy. Nasi modzi wsppracownicy raczej nie maj przey pokoleniowych, ale wane s dla nich poszczeglne kulturowe dowiadczenia grupowe (utwory muzyczne raczej ni zespoy, filmy raczej ni reyserzy czy filmowe nurty, konkretne tytuy gier, a nie rodzaj gier, konkretne filmiki na YouTubie, konkretne strony, np. Demotywatory) to tworzy ich wspln, skonkretyzowan paszczyzn odniesienia, nawet jeli na bardzo krtki czas. Praca na tej paszczynie jest wana moe by zwizana z planami na przyszo, jak w wypadku Kamili czy modych fotografw z Ziemielina, ale nie musi. Chodzi przede wszystkim o dobr zabaw, satysfakcj, poczucie spenienia. Jak powiedzia nam Falafel:Nasza piosenka tak mi si podoba, e ryj mi si sam mieje! Czasem sami przerywamy [granie], eby si cieszy. Nie patrzymy w przyszo.

laST.fm: KlImaT z algoRyTmu

MUZyKA W WERSJI CyFROWEJ ZySKUJE: STAJE SI BARDZIEJ PORCZNA I RUCHLIWA, ATWIEJ J ORGANIZOWA, LICZy I ETyKIETOWA. GOKA I MARTA, DWIE PRZyJACIKI Z JEDNEGO LICEUM, DZIEL SI MUZyK I NA BIECO MONITORUJ ZMIANy SWOJEGO GUSTU.
Muzyka to nasza codzienno, nie da si bez niej wytrzyma! Goka To pokolenie ma postmodernizm we krwi, powiedziaa nam katarzyna, trzydziestoparoletnia nauczycielka polskiego z dobrego warszawskiego liceum, gdy przygotowywalimy ten projekt badawczy. mwic: postmodernizm, miaa na myli rwnie zmieniajce si podejcie do muzyki. kiedy modzi byli w muzyk zaangaowani intensywniej i autentyczniej, sugeruje katarzyna. metalowcy suchali tylko metalu i ubierali si jak metalowcy. na szkolnych dyskotekach, jak zmienia si klimat muzyczny, na parkiecie zmieniay si druyny jedni ostentacyjnie stawali pod cian, a spod ciany na parkiet szli ci, ktrzy nie wyobraali sobie taczenia do tego, co leciao przed chwil. teraz tacz wszyscy, do wszystkiego. (o hipotezie kulturowej wszystkoernoci s. 107). w muzyk wchodz pycej i wydaje si katarzynie bez zobowiza, to jest jakby mniej powane, nie tak miertelnie na serio, jak bywao kiedy. (z drugiej strony bez muzyki trudno im usiedzie katarzyna pozwala swoim uczniom uywa swoich empetrjek, gdy pisz w klasie wypracowanie. siedz ze suchawk w jednym uchu. wolno im sucha, byle muzyka nie bya zbyt gona, tak eby nie przeszkadza innym).

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

85

stawia to pytania o nowe sposoby ycia z muzyk. jak kry muzyka midzy naszymi modymi wsppracownikami? w jaki sposb nowe technologie z eksplozj atwo kopiowalnych plikw muzycznych, ktrych tysice mieszcz si w schowanej w kieszeni empetrjce, internetowymi sieciami wymiany, fanowskimi forami, serwisami spoecznociowymi, gdzie o muzyce si gada i gdzie muzyki si sucha wpisuj si w t niemal paradygmatyczn aktywno modoci. przemiany, ktre katarzyna opatrzya etykiet postmodernizmu, s zoone i trudno powiedzie, czy chodzi tu o mniejsze zaangaowanie, czy moe raczej o wyaniajce si nowe formy radzenia sobie z nieprzebranym bogactwem muzyki dostpnej na wycignicie rki. ale oglniejsza intuicja katarzyny wydaje si trafna: co jest na rzeczy z modymi, nowymi technologiami oraz muzyk. nasi modzi wsppracownicy, yjc w epoce nadmiaru, konsumuj wicej zrnicowanych treci kulturowych ni jakiekolwiek wczeniejsze pokolenia i s to treci bez wtpienia bardziej zrnicowane. postawy i preferencje w obszarze kultury popularnej wci s istotnym punktem odniesienia dla okrelenia wasnej tosamoci, ale proces konstruowania ja poprzez muzyczne wybory negocjowanie muzycznych gatunkw, gustw, klimatw, subkultur komplikuje si. wiato na te przemiany pozwalaj rzuci praktyki naszych wsppracownikw zwizane z muzyk i zaporedniczane przez internetowy serwis last.fm.

muZycZne ZamoTy
last.fm najczciej bywa opisywany jako muzyczny portal spoecznociowy, ale ta etykietka nie uatwia pojcia caego zoonego zestawu praktyk, ktre skadaj si na bycie na lacie. w yciu goki, marty i wielu innych poznanych przez nas licealistw last.fm jest sieciowym miejsceminstytucj. odwoujc si do analogii ze wiata przedcyfrowego, mona by opisa ten portal jako mieszank sklepu muzycznego, naszywek z nazwami zespow na plecaku, domowego regau z pytami, radia, krytyka muzycznego, lepiej obeznanej w muzyce koleanki, mentora, plakatu koncertowego, informatora i kalendarium w jednym. Last.fm jest usug muzyczn w peni napdzan przez suchaczy mona przeczyta na stronie portalu. w praktyce oznacza to, e portal opiera si przede wszystkim na mechanizmie kategoryzacji treci muzycznych przez uytkownikw za pomoc sw kluczowych (tzw. folkso- czy w spolszczonej wersji: kumplonomii, systemu, w ktrym klasyfikacje dokonane s nie przez jednego eksperta, lecz przez wsplnot rwnych sobie uytkownikw). inaczej rzecz ujmujc: zalgorytmizowanej mdroci ludu suchajcego, ktry poprzez wsplne klasyfikowanie uatwia sobie nawzajem poruszanie si po rozlegych zasobach muzycznych. w kontaktach towarzyskich wci funkcjonuje sakramentalne pytanie: czego suchasz?. jednak w sytuacji, gdy jak u goki i marty podrczny zbir muzyczny obejmuje kilkadziesit gigabajtw plikw muzycznych setek wykonawcw wywodzcych si z przernych stylw muzycznych, odpowied bywa problematyczna. na szczcie dziewczyny jak wiele nastolatkw, z ktrymi rozmawialimy dysponuj wyrafinowanym narzdziem umoliwiajcym obiektywizacj i kwantyfikacj czego tak niewymiernego jak gust (i porednio zwizanej z nim tosamoci). w kadej chwili mona choby odwoa si do indywidualnych danych statystycznych dla poszczeglnych okresw rozliczeniowych: lista ostatnio odtwarzanych utworw oraz zestawienia kawakw suchanych najczciej w przecigu ostatnich trzech, szeciu i dwunastu miesicy. muzyka jest silnie obecna w yciu goki. jej chopak piotrek gra na perkusji w punkowej kapeli termin przydatnoci do spoycia, ona sama rwnie powica muzyce duo czasu. uwielbia bywa na prbach zespou, chodzi na rne koncerty, odkrywa nowe brzmienia (surowo ocenia ludzi, ktrzy maj pytkie pogldy muzyczne). no i przede wszystkim apa muzyczne zamoty i po prostu sucha, kiedy tylko si da (nie cierpi klaswek gwnie dlatego, e wtedy trzeba pisa w ciszy). w domu muzyk puszcza z komputera, podstawowego stacjonarnego odtwarzacza muzycznego
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

86

(Komputer w domu jest cay czas wczony, mam dodatkowe goniki, da si sysze muzyk w kadym pomieszczeniu), poza domem z ipoda, ktry jest jej ulubionym i houbionym gadetem (stay zestaw to Clint Massel, Pearl Jam i David Bowie, reszta czsto si zmienia).

moniToring gusTu
W sumie na komputerze mam jakie czterdzieci gigabajtw muzyki, to wszystko s pliki w iTunes [program do katalogowania i odtwarzania muzyki, tworzenia playlist i przenoszenia ich na ipoda]. On skanuje wszystkie pliki muzyczne, okadki pyt, wszystko mi si pokonwersowao, samo oprogramowanie to robi! goka jest itunesem zachwycona, przede wszystkim ze wzgldu na funkcje uatwiajce porzdkowanie rozbudowanego skadowiska z muzyk. kady plik muzyczny prcz samej muzyki zawiera take metadane o wykonawcy, albumie i tytule utworu dziki temu mona skroblowa. skroblowanie albo scrobblowanie (ang. scrobbling) to automatyczne wczytywanie tych danych z przenonego odtwarzacza mp3 lub komputera stacjonarnego do profilu na last.fm. dziki skroblowaniu goka moe ledzi swoje indywidualne statystyki odsucha. jak sama o tym mwi: mog zobaczy ewolucj swojego gustu. last.fm dokumentuje wic cakiem wiernie stan muzycznych upodoba, ktre s istotnym budulcem tosamoci. na bieco rejestruje histori odtworze, bilansujc muzyczn hiperaktywno. Ja mam tysice ulubionych wykonawcw, ktrzy si zmieniaj codziennie, nie mona si ograniczy do wskazania jednego! Nawet czterdziestu bym nie wymienia! Nie ma czego takiego jak ulubiony po to jest Last.fm, dodaje marta. twrcy portalu zachcaj do skroblowania, aby pomc spoecznoci Last.fm w poznaniu tego, czego suchasz, ponadto otrzymujesz: osobiste rankingi, propozycje muzyki i koncertw, powizanie ze suchaczami podobnie mylcymi (muzyczne ssiedztwo). skroblujc, dostarcza si informacji, ile razy jakie utwory byy suchane, a dziki ich otagowaniu (wsplnemu opatrywaniu gatunkowymi etykietami) przez uytkownikw serwisu wiadomo, do jakich stylw muzycznych je zaliczy. na tych szczegowych indywidualnych danych bazuje gustometr, ktry wylicza poziom muzycznej kompatybilnoci ze znajomymi z portalu oraz tworzy list uytkownikw podobnie suchajcych (muzycznie ssiadujcych), czyli majcych zbliony zestaw odsucha w domyle muzyczny gust. bazujc na zasadzie ludzie, ktrym podoba si to, co tobie, suchaj te..., serwis podpowiada kolejnych wykonawcw. artur szarecki w swojej analizie zjawiska last.fm nazywa ten mechanizm lunym zakotwiczeniem albo dryfowaniem na cumie (szarecki 2009: 356) uytkownik zakorzenia si coraz mocniej w swym klimacie dziki wszystkim swoim poprzednim odsuchaniom, a last podsuwa kolejne muzyczne tropy pod ktem maksymalizacji prawdopodobiestwa, e proponowane utwory rwnie przypadn do gustu (zdefiniowanemu wczeniej przez gustometr). innymi sowy, uytkownik dostaje wci nowe i nieznane (a przez to ekscytujce) rzeczy w znanym i preferowanym klimacie.

muZycZne posZukiWania
marcie last.fm w pierwszym rzdzie porzdkuje i konkretyzuje muzyczne dowiadczenia. wspksztatuje te jej kolejne muzyczne fascynacje. pierwsze powaniejsze muzyczne odkrycia marta zawdzicza starszemu bratu. To on pocztkowo podsuwa mi kawaki, zainteresowa muzyk, ale brat jest bardziej z klasyki rockowej, a ja z pokolenia popu. zapawszy muzyczn zajawk, marta z czasem zacza si coraz bardziej orientowa na rodowisko rwienikw, to wrd nich szuka si przewodnikw i inspiratorw. micha to kolega marty, wokalista w punkowym zespole, to on sta si jej kolejnym muzycznym mentorem. dziewczyna podmiewuje si, e Micha ciga tyle muzyki, e jakby go policja zapaa, to dostaby pewnie doywocie. zaczo si od bliszego koleestwa
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

87

i czstych odwiedzin w domu michaa, w tle przewanie w takich razach leciaa muzyka. Jak mi si co szczeglnie podobao, to Micha nagrywa na pyt lub wrzuca na pendrive, dawa linki, a ja zgbiaam to moje wane rdo. wielu z poznanych przez nas licealistw muzyk traktuje bardzo serio. to nie jest nieinwazyjne muzyczne to muzyka ich pobudza, nakrca, inspiruje (np. artystyczne fotografie na blogu krzyka z ziemielina czsto opatrzone s cytatami z tekstw suchanych przez niego piosenek). kady z badaczy uczestniczcych w projekcie spotyka osoby pochonite muzyk olka godys pisaa z parny o awangardzie szukaczy: to ci najbardziej godni muzyki, najbardziej jej ciekawi, najszybciej j trawicy, sprawnie korzystaj z sieci. cigaj duo i szybko, bior na siebie ciar wyszukiwania i podawania dalej. odkd w yciu marty pojawi si last.fm ze swoj funkcj podpowiadania utworw, korzysta z niej czasem, jednak nie zdaje si na ni cakowicie. czsto podejmuje samodzielne muzyczne wycieczki; inspiracje pyn z rnych stron, wystarczy mie uszy i oczy szeroko otwarte. Czasem usyszy si co ciekawego, siedzc w knajpie, wystarczy zapamita kawaek tekstu, to mona potem ju w sieci znale. samodzielne poszukiwania (zamoty zamotw) i czerpanie od znajomych s zbyt ekscytujce i rozwijajce, by miaa z tego zrezygnowa. W muzyce jestem zorientowana dziki znajomym, wasnym poszukiwaniom i Last.fm, podkrela. wydaje si jednak, e last.fm wpisa si na trwae w muzyczny wiat wielu modych, potocznie pojmowany jako liczydo gustu. w istocie jest to jednak szczeglny i nowatorski typ algorytmicznego autorytetu zbiorowego katalizator zagregowanych wyborw tysicy wspuytkownikw serwisu.

skrobloWanie siebie
last jest spoecznociowy w dziaaniu, ale przewanie nie suy gromadzeniu znajomych, tylko kultywowaniu dwikowych zamotw w dobranym gronie. goka ma na lacie tylko trzydziestu znajomych, zdecydowanie mniej ni na naszej-klasie. To jest chore, ale muzyk po prostu trzeba si z kim podzieli! mwi. jednak tutaj duo ostroniej dobiera znajomych, gdy zyskuj oni bardzo szczegowy wgld w jej muzyczne upodobania, ktre s wanym elementem tosamociowym. istniej sposoby retuszu: mona kasowa niechciane utwory z profilu, zdarzaj si osoby, ktre nabijaj sobie licznik odsucha, zostawiajc wczonego na noc winampa z odpowiednim zestawem trackw (to rodzaj skroblingu, ktry jest podporzdkowany przede wszystkim autoprezentacji). ale skroblowanie goki jest bardziej narzdziem samopoznania (to wane, aby mc wiedzie czego, kiedy i ile si sucha), oszukujc mechanizm, oszukiwaaby wic sam siebie. dawanie komu wgldu w swoj muzyczn tosamo wymaga zaufania, a zaufanie goki zostao ju raz naduyte. Miaam nieprzyjemn sytuacj, e za szybko si z jednym koleg podzieliam wszystkim, co byo na moim profilu, i potem mi dogryza, e sucham Coma po tym jestem ju ostroniejsza. dlatego atwiej bywa odsoni si przed obcymi wspuytkownikami serwisu, z ktrymi nie czy nas nic poza wspln fascynacj muzyczn, ni przed znajomymi, wobec ktrych nie mamy stuprocentowego zaufania.

prZeprasZam Za briTney
goka poprzez skroblowanie otrzymuje statystyczny ekstrakt muzycznego smaku. jednak liczby nie mwi nic o motywach suchania, pomijaj stany emocjonalne i sytuacje, w ktrych wybrzmiewaj konkretne utwory. najczciej suchane kawaki niekoniecznie s kawakami ulubionymi bywa, e dwiki najmocniej emocjonalnie pobudzajce serwuje si w oszczdnych dawkach. dlatego, mimo pilnego skroblowania, goka twierdzi, e Last.fm nie pokazuje, czego tak naprawd sucham.

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

88

w swoim tekcie o last.fm szarecki zauwaa, e uytkownicy serwisu czasem czuj potrzeb wytumaczenia si z wynikw skroblowania lub z ich wykasowania ze swojego profilu (informacja o tym pojawia si w rubryce o mnie). w sieci znajdujemy na przykad taki komentarz:W kocu wykasowaam moje utwory, gdy Britney Spears bya w nich zupenie nieproporcjonalnie reprezentowana. To nie moja wina, e posiadam kady z remiksw jej singli.gustometr, bazujc obecnie na zliczaniu liczby odsuchiwanych utworw (w przyszoci moe i rwnie czasu odtworze), cho dostarcza statystycznie zobiektywiowanego opisu muzycznej tosamoci, nie jest narzdziem doskonaym. jednak goka niezalenie od tego, e nie do koca zgadza si z tym muzycznym zwierciadem ceni wiedz pync ze skroblowania. lastowy profil wydobywa na wierzch muzyczn statystyk, a dziki temu wzbogaca i stymuluje proces autorefleksji.

NIEuSTajCy wERNISa
Z notatek Pauliny Jdrzejewskiej, ktra pracowaa z grup licealistw w Ziemielinie:Moi wsppracownicy wydawali si w pozytywnym sensie tego sowa zboczeni na punkcie kreatywnoci.Nie mona po prostu pojecha nad zalew spdzi czas ze sob, kpic si i opalajc. Najwikszy fun to wzi aparat i robi foty: przyjaci skaczcych do wody, kaza si im umaza w bocie, kaza im ciska w palcach swoje waki tuszczu na brzuchu, pokazywa pup...Wczeniej w tym raporcie pokazywalimy rwnie przygldajc si temu wanie wyjazdowi nad jezioro (s. 42), w ktrym uczestniczya Paulina Jdrzejewska jak robienie zdj wpisuje si w bycie razem. W tej czci pokaemy fotografi i fotografowanie jako przykad zajawki: czego wicej ni po prostu robienia zdj. (Cho jak widzielimy wczeniej, rola zdj wykonywanych po prostu jest bardzo zoona). Kiedy jedzie z klas na wycieczk, Krzysiek zabiera ze sob dwa aparaty: kompaktow cyfrwk i duy aparat analogowy. Kady z nich bdzie wykorzystywany inaczej. Zwyke robienie zdj od fotografowania odrnia bowiem cel, nakad pracy i zaangaowania, a czsto take sprzt, ktrego si uywa. Prozaiczne robienie zdj jest czynnoci mniej refleksyjn, bardziej automatyczn i funkcjonaln, suy konkretnym celom, jak np. zrobienie zdjcia komrk, eby wysa znajomemu, zrobienie zdjcia czemu ciekawemu, odkrytemu przypadkowo, miesznej sytuacji lub pozie znajomych. Takie zdjcia robi si najczciej wanie telefonem, bo ma si go zawsze pod rk. Rzadziej map, prostym, aparatem cyfrowym. Mwic o fotografowaniu, mamy na myli takie robienie zdj, ktre wie si z pozafunkcjonalnym, ale jasno okrelonym celem. Moe by nim np. zamierzony efekt fotograficzny, ktrego osignicie w zdjciu oznacza wystarczajco dobre opanowanie medium i duy poziom kompetencji panowania nad sprztem. Grupa zapalonych fotografw z Ziemielina pracuje metod projektw. Sami uywaj sformuowania projekty i myl o nich kategoriami profesjonalistw. Budetuj czas i energi. Krzysiek:Mam pomys na projekt i to robi, miaem czas, kiedy nie robiem fot, a szkoda traciem czas. Projekt nie tylko jasno okrela granice czasowe przedsiwzicia, ale i jego cel. Jest zamknit caoci, ktra ju w punkcie otwarcia ma przewidywany koniec. Finaem jest pewien sposb dystrybucji serii zdj. Moe to by prawdziwa wystawa, czciej jednak jest to internet. Jak okrelia to Paulina Jdrzejewska, jest on miejscem, w ktrym toczy sinieustajcy wernisa. Projekty bywaj rne. Przykadem moe by zarwno pomys Karola na portrety rnych osb w charakterystycznych zotych okularach z bokobrodami upodabniajcych modela do Elvisa Presleya, ktre publikuje na swoim blogu, jak i dziaania Krzyka, ktrego projekt polega na fotografowaniu ludzi z psami. Zdjcia z tej serii umieszcza na osobnym blogu (jednym z kilku, ktre ma).
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

89

Najbardziej wyrazistym przykadem jest jednak Mody, ktry fotografuje codziennie. Ma dobry sprzt, duo wysiku wkada w prowadzenie fotograficznego bloga i powanie myli o przyszoci, planujc, podobnie jak Krzysiek, studia w szkole fotografii w Opawie. Mody te robi zdjcia w cyklach. Ma rne pomysy. Jednym z nich jest fotografowanie wielkich plastikowych lodw wystawionych na chodnikach. Mody fotografowa te tramwajarzy na tle tramwajw. Zrobi z tego wystaw, ktra zawisa w tramwajach. Potem jedzi nimi, obserwujc reakcje ludzi na jego prace. Modzi fotografowie, ktrych spotkalimy, mieli wszelkiego typu aparaty cyfrowe, ale te kupowane na Allegro i poyczane od starszego rodzestwa aparaty analogowe maoobrazkow praktic, rednioobrazkowego lubitela. By te profesjonalny, cho niemody sprzt takich firm, jak Mamiya czy Hasselblad. Lepszy aparat daje wiksze moliwoci. Opanowanie jego funkcji wymaga wyszkolenia pewnych kompetencji:[...] wiadomo, e jak si ma taki kiepski aparat, to moliwoci te s ograniczone, po czym dostaam wanie lustrzank, wyproszon, no i wtedy, pojawia si wanie wiksza gbia ostroci, jak dostaam ten aparat, ktry ma wiksze moliwoci, zaczam robi sesje koleankom opowiada Wtyczka z Zahaczewa. Nowy, lepszy aparat stawia wyzwania: fotografowa to nie tylko umie wybra waciwy kadr, dostrzega interesujce rzeczy, ale te wiedzie, jak przeson ustawi przy jakim czasie nawietlania lub w wypadku analogu jakiej czuo film wybra. To take wiedzie, jaki efekt osignie si w zalenoci od tych ustawie, zaplanowa go, zastanowi si, czy nie wymaga jednak wyboru innego sprztu. Poszuka informacji w sieci, popyta znajomych. Co innego fotografuje si cyfr, co innego analogiem. Dla Krzyka rnica jest oczywista. Jak pisze wsppracujca z nim badaczka Paulina Jdrzejewska, inne foty bdzie robi na wycieczce analogiem (tu dziura w drodze, tu mie, tu czowiek na ulicy) ni cyfr (zdjcia, ktre maj na celu przypominanie wycieczki, ludzie z klasy, zabytki). Cyfrowe zdjcia s tasze, atwiejsze, prostsze do zrobie-nia, a tym samym niej cenione. Dlatego zdjcia cyfrowe to typowo pamitkowe fotografie ich celem jest zatrzymanie momentw, do ktrych
(dokoczenie na str. 94) ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

90

Mody fotografowa latem plastikowe lody reklamy stojce na chodnikach. Zdjcia robi ulubion Bronic rednioformatowym profesjonalnym aparatem, ktry stara si zawsze mie przy sobie. Zdjcia zamieszcza na swoim blogu. Na innym blogu Karola znajdujemy zdjcie dokumentujce moment fotografowania.

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

91

Jeden z cykli - fotografie tramwajarzy na tle tramwajw. Mody zrobi z tego wystaw, ktra zawisa w tramwajach. Potem sam jedzi tramwajami obserwujc reakcje ludzi na jego prace.

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

92

Mody fotografuje codziennie. Duo wysiku wkada w prowadzenie fotograficznego bloga i powanie myli o przyszoci, planujc studia w szkole fotografii.

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

93

si bdzie wracao. Z kolei zdjcia analogowe zdjcia s wiadectwem umiejtnoci poczenia wiedzy i zdolnoci z wizj i pomysem. Budz te skojarzenia z porzdkiem, ktry kiedy nazwalibymy profesjonalnym i do ktrego cz ze spotkanych przez nas modych ludzi aspiruje. Sigajc po star technologi (ale za porednictwem internetu dobry aparat analogowy jest znacznie taszy ni profesjonalna cyfrwka), odwouj si do figury fotografa zawodowca, ktry na techniczne nowinki patrzy z niechci. Rwnoczenie sami ten schemat przeamuj, bo jeli chodzi o umiejtnoci cz z nich, pomimo modego wieku, zawodowstwu jest zaskakujco bliska. Jednak fotografia jest wana nie tylko dla fotografujcych. Dlatego innym istotnym rodzajem nieformalnych projektw jest urzdzanie sesji fotograficznych. W grupie modych, z ktrymi pracowalimy w Ziemielinie, to Krzysiek jest specem od ich organizowania. Ma zamknitego bloga, z otworzeniem ktrego czeka, a nazbiera mu si wicej materiau. Wrzuca tam efekty sesji. Ide s portrety stylizowane na stereotypowe postacie, ktrych zestawienie ma jako oddziaywa na widza drani, prowokowa, mieszy, burzy przewidywalno.Sesje jak pisaa z Zahaczewa Agnieszka Strzemiska to sposb spdzania wolnego czasu. W Zahaczewie chodzi si na zielone. Jak nie ma si co robi, idzie si tam bo na zielonym z pewnoci bdzie kto znajomy. Jest tam drewniana awka i st. Mona siedzie i nudzi si, mona co porobi. Umawiaj si w kilka osb, najczciej same dziewczyny, i id gdzie, wybieraj fajne miejsca, wymylaj pozy i aranacje. Zdjcia robi w sposb pewny. Nie boj si, maj doskona wiadomo tego medium komunikacji. Sesje w Zahaczewie zaczy si od proby koleanki, ktra poprosia Wtyczk, eby zrobia jej jakie fajne zdjcia na Nasz-klas. Byo to, jeszcze zanim sesje stay si tak popularne, bo dzisiaj, jak zauwaaj nasi rozmwcy, to ju jest norma. Pomysy na pochodz z rnych rde jak pisaa z Zahaczewa Agnieszka Strzemiska z modowych magazynw, blogw albo z gowy, a cz jest na freestyleu, po prostu id na tak sesj i pstrykaj. Potem zdjcia zostaj obrobione w Photoshopie i trafiaj na blogi, a najlepsze na Digarta. Modzi pozuj z atwoci, ale s te fotografi autentycznie zafascynowani. Mylc o tym raporcie, zaplanowalimy, e oprcz zdj robionych przez badaczy i samych licealistw wykorzystamy obecno fotografa Tomka Rattera. Jego obecno z aparatem wrd modych pozwolia na szereg obserwacji. Tomek byskawicznie sta si ulubiecem naszych wsppracownikw, wypytywali go o sprzt, studia fotograficzne, dowiadczenia. Cho obawialimy si, e pojawienie si nowej osoby, ktra bdzie fotografowa i z zaoenia ma wystpi w roli eksperta, spowoduje stres i zbuduje dystans. Byo jednak odwrotnie: wiat poznanych przez nas licealistw to wiat, w ktrym obiektyw nie dzieli, ale czy. W pasji Tomka, dwudziestosiedmioletniego studenta szkoy w Opawie, albo jak czytamy pod jego zdjciem, ktre pojawio si na blogu jednej z naszych wsppracowniczek dzie po sesji zdjciowej fajnej Dupy Tomka co foci :D [robi zdjcia], nasi wsppracownicy rozpoznali te swoje zajawki.

dIgaRT: SPoECzNo PRaKTyKI, PRaCowNIa oNlINE

Kocowym etapem cyklu powstawania zdj cho rwnoczenie pocztkiem kolejnego etapu ich spoecznego ycia jest publikacja. Zdjcia rni si nie tylko cechami formalnymi oraz czasem i sytuacj, w ktrej s zrobione, ale take kontekstem, w jakim ostatecznie pojawiaj si w internecie. Wydaje si, e pki zdjcia s gromadzone na komputerze, stanowi ograniczone, prywatne archiwum, bywa, e zabaaganione i brudne (tysice zdj, ktrych si nie kasuje, ale te nie oglda w folderach pozostaj nawet niepoodwracane kadry). Gdy trafiaj do sieci, ich status ulega zmianie. Kady z autorw kategoryzuje je
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

94

na wasny uytek, i wanie ta ka-tegoryzacja wyznacza kana dystrybucji. Znaczce, e nawet zdjcia analogowe funkcjonuj w efekcie jako cyfrowe, po zeskanowaniu negatyww trafiaj do sieci. To, e nikt z uytkownikw analogw nie robi odbitek, nie wynika tylko z chci zaoszczdzenia pienidzy. W wiecie mediw cyfrowych od kadego kulturowego artefaktu oczekuje si, e bdzie rwnoczenie zgodny z logik komputerw co w praktyce oznacza, e musi by plikiem. I to dlatego zdjcia analogowe, aby miay jakkolwiek przydatno, musz by skanowane. Zdjcia s bowiem w cigym ruchu i obrocie: przesyane i przesyalne, dzielone z innymi, zaczepiajce spojrzenie, przywoujce wspomnienia, wiadczce o kompetencjach lub ich braku. To cyrkulacja jest dla nich niezbywalnym kontekstem, bez ktrego nie sposb je interpretowa. Dlatego o tym, gdzie trafiaj, nie decyduje przypadek. Czym innym jest wrzucenie zdjcia na Nasz-klas (a w jej obrbie, jak ju wiemy do galerii lub jako zdjcie profilowe), czym innym na swojego bloga (lub na ten, a nie inny spord kilku blogw), wreszcie na Digarta, ktry wrd modych fotografw ma pozycj do szczegln. Digart nie by wrd naszych wsppracownikw tak siln instytucj internetow (znanym wszystkim miejscem, do ktrego trzeba mie jaki stosunek) jak Nasza-klasa, YouTube czy Last.fm, jednak dla wielu z nich, zwaszcza tych szczeglnie silnie zainteresowanych fotografi, stanowi wany wze sieci i cz codziennej rutyny. pki zdjcia s gromadzone na komputerze, stanowi ograniczone, prywatne archiwum, bywa, e zabaaganione i brudne (tysice zdj, ktrych si nie kasuje, ale te nie oglda w folderach pozostaj nawet niepoodwracane kadry). gdy trafiaj do sieci, ich status ulega zmianie. kady z autorw kategoryzuje je na wasny uytek, i wanie ta kategoryzacja wyznacza kana dystrybucji. nawet zdjcia analogowe funkcjonuj w efekcie jako cyfrowe Naczeln przynajmniej w zamyle twrcw ide serwisu Digart jest stworzenie platformy dla prezentacji swoich prac, ogldania prac innych, a przede wszystkim wymiany komentarzy na ich temat, a przez to poszerzanie kompetencji uytkownikw. Dla naszych wsppracownikw serwis by miejscem udostpniania prac szerszej publicznoci, ale przede wszystkim znajomym (i kolejn okazj, by powymienia si z nimi maymi gestami sympatii). By te miejscem, w ktrym mona znale ciekawe fotografie (ktre mona pokaza znajomym) i pozna nowych ludzi. Alek:My tam poznalimy wanie t [imi, nazwisko] na Digarcie. Ona tam do nas przyjechaa, my czasami do niej jedzimy. Jak jest kto z Warszawy, to si tam ustawiamy po prostu, nie, taka nasza znajoma. Charakter Digartu mocno determinuje fakt, e konto pozwala na umieszczenie tylko jednego zdjcia na dob do serwisu trafiaj wic wyselekcjonowane fotografie, te, ktre wedug ich twrcw s naprawd dobre. Nieprzypadkowo niektrzy z poznanych przez nas uytkownikw serwisu nie mwilio nowym zdjciu, lecz onowym digarcie. Digart jest wic nie tylko nazw serwisu digart to take specyficzny typ samego zdjcia: przemylanego, skomponowanego, wartego duszej chwili uwagi w zalewie tysicy fotek. (Na Digarcie publikowane s te pliki graficzne, ktre nie s zdjciami rysunki, grafiki etc. Opisujc serwis, podamy jednak za tymi z naszych wsppracownikw, ktrzy uywali Digartu, eby pokazywa w nim zdjcia, i ktrych publiczno bya na Digarcie, by uywa go jako rodowiska pokazywania i rozmawiania o zdjciach). Oczywicie w komentarzach do prac dominuje znana te z komentarzy do zdj zamieszczanych na Naszejklasie wymiana uwagi, wpisy czsto niezawierajce nawet tekstu, tylko sam emotikon z umiechem lub kilka plusw (+++). W rozmowach z nami modzi fotografowie wyranie dystansowali si od takich komentarzy, cho oczywicie sami brali udzia w tej wymianie sympatycznych gestw i odnielimy wraenie, e nawet takie wpisy stanowi element motywujcy do fotografowania. Jednak wrd dziesitek umiechw i rytualnych
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

95

zachwytw nad fotografiami w profilach naszych wsppracownikw pojawiaj si te wymiany zda na temat uytego obiektywu, owietlenia czy kompozycji kadru. Taka dyskusja, nawet jeli krytyczna, moe by cenna. Krzysiek z Ziemielina tak opowiada o emocjach zwizanych z wystawianiem swoich zdj na widok publiczny:Sprawdzam po kilkanacie razy, czy kto doda komentarz do mojego nowo zamieszczonego zdjcia. Alek dystansuje si od takiego podejcia, cho przyznaje, e zdarzaj si sytuacje, w ktrych warto powici czas na czytanie komentarzy:Czasami co jaki dure mi fajnie napisze na forum [mojego profilu na Digarcie] czy co, to wtedy nie szkoda czasu. powiedziaa weJd i zobacz, Jak inni robi zdJcia, mona duo podpatrze, to Jest bardzo cenne. to podpatrywanie innych i czasem robienie plaGiatw z diGarta. miaem pomys na zdJcie, ale nie wyszo mi, Jak chciaem, i wtedy patrz, Jak inni to robi. podpatrz pomys, znaJd mieJsce, zrobi zdJcie Zdjcie na Digarcie spenia wic wszystkie funkcje, jakie moe peni w innych kontekstach komunikatu, ekspresji, performatywu ale tu poszerzone jest z definicji o funkcj autoedukacyjn. Cho merytoryczne komentarze nie stanowi dominujcej czci komunikacji w serwisie, z czego sami uytkownicy doskonale zdaj sobie spraw, to jednak znaczenie Digartu jako miejsca zdobywania wiedzy i rda inspiracji trudno zanegowa. Tak opowiada o tym Danek:Koleanka powiedziaa wejd tu i zobacz, jak inni robi zdjcia, mona duo rzeczy podpatrze, i faktycznie, to jest bardzo cenne, bo widzisz, jak inni maj perspektyw. To jest podpatrywanie innych i czasem robienie plagiatw z Digarta. Miaem pomys na zdjcie, ale nie wyszo mi, jak chciaem, i wtedy patrz, jak inni to robi. Podpatrz pomys, znajd miejsce, zrobi zdjcie. To jest troch tak, e jaki kole zrobi zdjcie w ten sposb, wic ja zrobi moje zdjcie jego pomysem. I wyszo nawet fajnie.A jak co zainteresuje bardziej, to zawsze mona dopyta, najlepiej zaczajc do razu gaska. Moesz pyta, ja czsto pytam przy konkretnym zdjciu pisze si wtedy, e super zdjcie i jak je zrobie?, jakim obiektywem? itd.Sam zreszt te dostaje niekiedy pytania: Odpowiadam, bo mnie to jara, to, e kto si interesuje, to znaczy, e mi wyszo. Podpowiedzi osb dowiadczonych, daj dobre rady i mwi, jak by byo lepiej ich zdaniem. Czasem to zreszt niewane jak, sama krytyka jest wana, ja na pocztku si wkurzaem na to, bo mwili fajne, ale nieostre, brak tematu, zamazane, bez klimatu. Zaporedniczane przez Digart dziaania naszych wsppracownikw jak w przypadku Danka mona rozumie jako wykorzystujce nowe media w ksztatowaniu wsplnoty praktyki (Wenger, 1998). Poprzez Digart nasi wsppracownicy tworz grup ludzi dzielcych zainteresowania lub pasje zwizane z czym, czym si zajmuj, i na drodze regularnych interakcji ucz si, jak robi to lepiej (Wenger, 2006). (Co wane, we wsplnotach praktyki uczenie si moe, ale wcale nie musi by podstawowym celem interakcji z innymi jej czonkami). Digart zapewnia swej wsplnocie praktykw architektur komunikacyjn, ktra pozwala dawa informacj zwrotn, dostawa informacj zwrotn i widzie recenzje, ktre dostali inni. Praktyki pokazywania sobie zdj i komentowania ich skadaj si na proces wsplnego uczenia si w sieciowym rodowisku. Maga:Duo te przez Digarta si nauczyam, z recenzji, z takich gupich komentarzy i te cay czas bewu, bewu, co to jest to bewu? no black and white. [Na Digarcie] to si widzi po tych supkach, jak kto ma wszystkie te supki po 90%, to wiadomo, e to s dobre zdjcia, to si patrzy, co tam jest, po ocenach si mona nauczy.Maga na Digarcie obserwuje okoo czterdziestu znajomych i obcych, ktrych zdjcia jej si szczeglnie podobaj. W czasach przed sieci osoby takie jak Maga czy Danek atwo byo nazwa samoukami. (Duo chodziam na sesje rne [...] nasuchaam si i co to jest kadr, co to jest przesona, przez takie rozmowy dowiedziaam si, co to jest dobre zdjcie mwi Maga, ktra nigdy nie chodzia na aden kurs fotografii). Ale obecno Magi czy
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

96

Danka na Digarcie sprawia, e samo- w samouk staje si problematyczne. Zaporedniczane przez Digart nieinstytucjonalne i ahierarchiczne praktyki zwizane ze smakiem estetycznym, z wiedz i umiejtnociami mog si wydawa dalekie od tradycyjnego modelu szkoy artystycznej, ale warto te rozpozna w nich zasad dziaania pracowni, gdzie grupa osb pracuje razem, obserwuje swoje postpy i daje sobie nawza-jem informacj zwrotn oraz korzysta z narzdzi i kapitau wiedzy, ktre poza pracowni trudno znale. Uczenie si we wsplnotach praktyki, jak podkrela Etienne Wenger, znaczco rni si od uczenia si w instytucjach: trudno wyabstrahowa tu jednostk z sieci wspzalenoci, trudno okreli pocztek i koniec nauki. Nie jest to te nauczanie tu nikt nikogo nie uczy, chocia wszyscy razem si ucz. Wreszcie takiego uczenia si nie da si atwo oddzieli od innych aktywnoci: bycie na Digarcie jest jednoczenie uczeniem si, prezentacj swojej twrczoci, rozrywk i praktyk towarzysk wic online i offline w przestrze przeywan jako jedna, autentyczna przestrze, gdzie ma si zajawk. samo- w samouk staje si problematyczne. zaporedniczane przez digart nieinstytucjonalne i ahierarchiczne praktyki zwizane ze smakiem estetycznym, z wiedz i umiejtnociami mog si wydawa dalekie od tradycyjnego modelu szkoy artystycznej, ale warto te rozpozna w nich zasad dziaania pracowni, gdzie grupa osb pracuje razem, obserwuje swoje postpy i daje sobie nawzajem informacj zwrotn oraz korzysta z narzdzi i kapitau wiedzy, ktre poza pracowni trudno znale

Krzysiek robi duo zdj; chce w przyszoci zarabia na fotografii. Lubi si wygupia synie ze zdj w rnych miejscach i sytuacjach, w ktrych zdejmuje spodnie pokazujc go pup. Krzysiek ma osiem rnych kont na Digarcie. Na jednym ma stonowane, czarno-biae zdjcia krajobrazy, pustkowia. Kiedy rodzina chce, eby pokaza swoje prace, pokazuje im wanie ten zestaw. Na drugim koncie publikuje te same zdjcia, ktre pojawiaj sie na jego blogu. Na trzecim umieszcza zdjcia goych poladkw to z tych fot synie wrd przyjaci. Czwarte konto to zdjcia psw i ich wacicieli (na ten projekt ma osobnego bloga). Na pitym s zdjcia, z ktrymi si najbardziej identyfikuje i ktre okrela jako moje-moje. To konto, jako jedyne, jest podpisane imieniem i nazwiskiem. Wrzuca tam zdjcia studyjne, pomysy, ktre chce rozwija analogiem. S jeszcze konta, ktre su do eksperymentowania i badania granic, do jakich mona si na Digarcie posun tam wrzuca najbardziej prowokacyjne lub celowo bardzo ze kadry. Jedno z nich zostao ostatnio zablokowane.
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

97

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

98

gRENIu. SuChaNIE I RobIENIE muzyKI

greniu mieszka w zahaczewie. wanie skoczy liceum. z rozczuleniem wspomina ostatni rok w szkole, ktry jawi si niczym ostatni bal na titanicu. Jak ju bylimy w klasie maturalnej, to pojawio si poczucie, e na wicej moemy sobie pozwoli. aby lepiej zobrazowa, co ma na myli, wyszukuje na youtubie filmik klasowy. to kola zdj i filmowych scenek szkolnych oraz imprezowych, w tle leci dynamiczn rokow song 2 zespou blur: jazda rowerem po szkolnych korytarzach, rzucanie si kred w sali, szalecze tace na domwkach, bicie rekordu iloci osb w jednym ku podczas klasowej wycieczki, skomplikowana siedmioosobowa konstrukcja ruchoma (ksztatem przypominajca chiskiego smoka dosiadanego przez trzech jedcw) i wiele innych. No i tak to wygldao, mwi. To oddaje klimat Naszej-klasy i naszych wyczynw, takich filmikw byo wicej, ale tylko ten zosta udostpniony.

konTrol ZeT
dla grenia muzyka jest pasj. to gwny sposb spdzania wolnego czasu, a docelowo rwnie sposb na ycie. Jaraem si mnstwem rzeczy, ale jedynie robienie muzyki okazao si nie by somianym zapaem. Mj pokj to jest amatorskie studio nagraniowe, pod pytami na cianach s materiay wyguszajce: dywaniki i styropian, ktre sam kadem. greniu komponuje i gra na gitarze w cieszcym si spor popularnoci w zahaczewie i okolicach zespole hardrockowym. rozkrca te ze znajomym portal o tematyce muzycznej i zajmuje si produkcj muzyczn. zdarza mu si prowadzi co w rodzaju nieformalnej szkoy gry na gitarze. Trafiaj do mnie gwnie moi znajomi, z harcerstwa, ze szkoy, kr te informacje wrd znajomych znajomych, ludzie czasem mnie na GG zaczepi. Przychodz do mnie grupami albo pojedynczo, no i uczymy si rnych podjazdw gitarowych, akordw itd. Gwnie przychodz nieco modsi, ale trafiaj si te i starsi. Czasem pac, ale to grosze, czasem stawiaj piwo. Ja im niby daj swj czas, ale z drugiej strony moje umiejtnoci nie s tak wielkie, eby za to normalnie paci. historia grenia pokazuje, jak internet pozwala rozwija i pogbia swoje pasje oraz jak uatwia nabywanie kolejnych kompetencji. greniu sam zrobi stron swojego zespou, sam wygusza pokj, sam konstruuje overdrivey, czyli tzw. efekty gitarowe. za swj najwikszy autorytet uwaa swojego kuzyna. Mj kuzyn Tomek siedzi na co dzie w tym, co ja kiedy chciabym robi zawodowo. On studiuje inynieri dwiku i pracuje jako akustyk. Mi bardzo duo daj spotkania z nim czy rozmowy na GG. Jego opinie s dla mnie wane, bardzo licz si z jego zdaniem jedna rozmowa z nim oszczdza mi kilkunastu godzin przeszukiwania forw pod ktem pyta i odpowiedzi.

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

99

nowe media pomagaj wic ata kompetencyjne luki, ale wci wane jest spotkanie z kim, kogo mona okreli mianem mistrza. nie wypada jednak cigle zasypywa kuzyna pytaniami, czsto wic korzysta si z tematycznych for internetowych, mona take przejrze zamieszczone na youtube filmy instruktaowe. (znaczca jest niech do przyswajania wiedzy z podrcznikw lub instrukcji obsugi, ktre przez wielu spotkanych licealistw traktowane byo jako ostateczno). Przegldanie forw i zadawanie pyta np. forum Elektroda.pl i dzia DIY to jest moja przygoda z elektronik. Ja strasznie chciaem mie te rne gitarowe efekty, ale patrz na ceny, a tu jeden po piset zotych chodzi. No i kuzyn mi poradzi we si poducz i zrb sam. Do tego potrzeba na pocztek troch teorii, ale to wszystko jest w internecie porady i teoria. Masz rysunek pytki, rozmieszczenie elementw, kupujesz pytk i robisz. A kiedy to robisz, to zaczynasz powoli rozumie, dlaczego to jest podczone tu, a nie tam, dlaczego w tym miejscu jest wyjcie na bateri, dlaczego ten, a nie inny tranzystor. Wanie zniosem sobie ze strychu kilkudziesicioletni telewizor lampowy, mam nadziej wykorzysta jego oporniki, ktre na pewno bd grzay kilka razy lepiej ni takie kupione teraz seryjnie w sklepie. greniu szybko i wszechstronnie rozwija sw muzyczn pasj. w sytuacji mieszkaca maego miasta z ograniczonymi finansami internet stanowi szczeglnie cenne okno na wiat. sie oferuje greniowi atwy dostp do informacji, zasobw (tanie podzespoy na allegro) i kontaktw (rozmowy z kuzynem na gg). greniu chce studiowa inynieri dwiku w krakowie, ale ju teraz zajmuje si produkcj muzyki dla modych zespow z okolicy. To jest dla mnie teraz naprawd wietna zabawa, ja to uwielbiam, jak zgasza si do mnie jaki punkowy zesp i pniej mog sobie dziuba: tu goniej, tu podbij troszeczk basy, tu wrzuc co na lewy gonik i o, jaaa! Ale wci si ucz, bo jeszcze nie jestem zawodowcem. preferowany przez niego sposb nauki to metoda prb i bdw. metoda szczeglnie efektywna w przypadku poruszania si w cyfrowym wiecie, gdzie z reguy dostpna jest opcja ctrl+z, ktra jest zaproszeniem do eksperymentowania.

poyTki Z anonimoWoci
dziki rozwijaniu swojej pasji greniu jest postaci lokalnie rozpoznawan, ta sawa ma swoje blaski i cienie. greniu podobnie jak jego zesp bywa chwalony, ale rwnie i mocno krytykowany. na przykad na forum internetowym dziaajcym na stronie zespou. Niestety, bardzo mao osb jest w stanie zaprezentowa konstruktywn krytyk. W naszej ksidze goci jest duo gosw w rodzaju jestecie do dupy!, co wy tu robicie!? i spierdala!. debata toczona w dyskursie publicznym na temat anonimowej krytyki internautw ma wic i swj lokalny wymiar. greniu przyzwyczajony do funkcjonowania w rodowisku komunikacji dwustronnej, prezentuje jednak bardziej zniuansowany obraz zjawiska. mimo pojawiajcych si jadowitych wytworw anonimowych opinii dostrzega rwnie zalety takiego stanu rzeczy i potrafi czerpa wartociowe dla niego sygnay oraz informacje zwrotne. Jest kilka takich przypadkw, e kto si naprawd postara, napisa konkretnie, co mu si podobao na naszym koncercie, a co nie. To byo strasznie przyjemne, wiedzie, e kto przyszed i nas naprawd sucha, a nie nawali si pod scen i sysza co pit nut. O! A to jest najlepsza krytyka naszego koncertu, Greniu wskazuje palcem wpis na forum, wida, e kole musia si ostro wyy na klawiaturze, ale opisa konkretnie sam wystp, komentarz do wokalisty, do gitarzysty, do perkusisty do kadego co konkretnego. Pewnie dlatego napisa to tutaj, a nie powiedzia nam bezporednio po wystpie, bo chcia, eby to byo tak na stae, w jednym miejscu, ebymy my mogli do tego wraca. No i wracamy, i to jest lepiej, ni gdyby nam mia powiedzie o tym po koncercie, gdy ja bybym ju po trzecim piwku i jednym uchem by mi wleciao, a drugim wyleciao. greniu podnosi jeszcze jedn zalet anonimowoci: z drugiej strony, opinie wygaszane

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

100

bezporednio po koncercie, oko w oko, bywaj czasem nieszczere. rnorodne dowiadczenia z anonimowymi komentarzami wpyny na postaw grenia, ktry nauczy si czerpa poytki z forum i ignorowa krytykanctwo. O! A tu komentarz zejdcie ze sceny kiedy, jak bylimy modsi, to nas to strasznie doowao, mylelimy sobie kurwa, moe ten go dobrze mwi, ale mija czas i stwierdzasz, e tymi, co si wyywaj, nie ma si co przejmowa.

Ja muzyki nie cigam i Ju!

inny ciekawy wtek zarysowujcy si pod wpywem spotkania z greniem ma zwizek nie z tworzeniem, lecz ze suchaniem muzyki, co dla modego muzyka jest niezwykle istotne. greniu boryka si z konfliktem interesw. z jednej strony bowiem nieprzebrane zasoby muzyczne s na wycignicie rki, z drugiej chciaby w przyszoci zarabia na muzyce i jaki czas temu powzi mocne postanowienie, e nie bdzie korzysta z pirackich nagra. Ja te chc by muzykiem, chc na tym zarabia, wic gdybym ja chcia na tym zarabia, a sam innych bym okrada, to by byo nie fair, podkrela. sam jako twrca docenia promocyjne walory swobodniejszego podejcia do dystrybucji muzyki swoje nagrania udostpnia w internecie i rozdaje po koncertach. szanuje jednak wol tych wykonawcw, ktrzy muzyk tylko sprzedaj. w efekcie greniu jest jedn z nielicznych spord spotkanych przez nas modych osb, ktra konsekwentnie stara si nie ama prawa autorskiego i nie ciga plikw mp3 z sieci. wyczyci swj komputer z nielegalnych plikw muzycznych i pirackich programw, przerzuci si na sharewareowy program do obrbki muzyki reaper (shareware to typ licencji okrelajcej zasady, na jakich dany program moe by uytkowany). Nie czuj potrzeby uywania innego programu, on ma wszystko, czego potrzebuj do szczcia, moe za 15 lat, jak bd ju zawodowcem, to stwierdz, e on jest dla mnie zbyt biedny, ale teraz to on jest dla mnie raczej za dobry). skd w tej sytuacji wiadomie rezygnujc z absolutnie podstawowego dla jego rwienikw sposobu pozyskiwania muzyki zdobywa pyty? uczciwe ycie w poszanowaniu praw autorskich nie jest proste. Zaczo si od tego, e podwdziem ojcu kilka pyt z szafy. Potem zaczy si kasety i winyle kupowane na Allegro, pyt TSA za 5 z kupiem. Dla ludzi to s zwyke mieci, ktre le na strychu po ojcu lub dziadku, i kombinuj, e jak te sto pyt sprzedadz po 5 z, to troch zarobi. Dla mnie jest to wietna okazja, bo dziki temu mog kupi naprawd wietny album za 5 z! ciga te z sieci duo utworw, ktre s udostpniane bezpatnie, nie likwiduje to jednak koniecznoci cigych wyrzecze i wykazywania elaznej samodyscypliny wobec czyhajcych wszdzie pokus. Jest u mnie kumpel i podczy swojego pendrivea z muzyk, bo on twierdzi, e u mnie na twardym praktycznie niczego nie ma. On poszed do kibla, a ja miaem straszn pokus, eby cign sobie z jego pena na dysk zajebist pyt zespou Heaven Shall Burn. Miaem takie myli typu kurde, skopiuj ten jeden album, nikt si nie dowie. Ale ostatecznie przetumaczyem sobie ja muzyki nie cigam i ju!. dla wielu modych ludzi odsuchiwanie utworw na youtubie jest sposobem przetestowania kawaka, zanim cign go w formie mp3. greniu, aby pozosta w zgodzie ze sob, a jednoczenie sucha utworw, ktre go przeladuj, ogranicza si tylko do odsuchw z wideoportalu. Czsto sucham w ten sposb, ale tylko kawaki, do ktrych nakrcono teledysk. Utwory nieteledyskowe wrzucone na YouTube w formie slide show omijam. Ostatnio moim ulubionym zespoem jest GunsnRoses i ja ubolewam, bo nie mam adnej ich pyty ani kasety. Wszystko, co ich, czym teraz yj, to s teledyski na YouTube, ktre wiadomo s darmowe, cho chtnie posuchabym rwnie innych utworw, do ktrych nie nakrcono teledyskw. rozmowa z greniem pokazuje, jak silnie system ochrony dbr intelektualnych komplikuje ycie ludziom funkcjonujcym w przestrzeni mediw elektronicznych. na tle innych poznanych przez nas modych ludzi greniu ze sw ostronoci w korzystaniu z cyfrowych treci kultury by postaci
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

101

wyjtkow. jednak rwnie on, mimo rzeczywicie imponujcej samokontroli, duej ostronoci w korzystaniu z cyfrowych zasobw i przykadaniu wagi do legalnoci konsumowanych treci, nie zdoa unikn narusze praw autorskich. program reaper, ktrego uywa do obrbki audio, darmowy jest tylko przez pierwszy miesic. rwnie nie wszystkie teledyski dostpne na youtubie zamieszczane s tam zgodnie z prawem. ujmujc kwesti z perspektywy czysto funkcjonalnej, warto mie wiadomo, e w cyfrowych czasach take w sytuacji powstrzymania si od cigania plikw z internetu niejednokrotnie narusza si prawo lub wspiera nielegaln dziaalno innych, czsto nawet niewiadomie.

uSIECIowIoNa hISToRIa
Mieszkajcy w Zahaczewie Janek od dawna interesuje si lokaln histori od dziewitnastego wieku wzwy. Szczeglnie materialnoci miasta, w ktrym urodzi si siedemnacie lat wczeniej:budynki, stare reklamy, przedmioty, ale takie mniej rzemielnicze, a bardziej przemysowe. Pasjonuje go odtwarzanie historii otaczajcej go teraniejszoci:znajduj stare zdjcie i kombinuj, gdzie to byo zrobione, co to byo to mnie krci. Cho nie mieszka we Wrocawiu, od dawna ledzi portal Wrocaw.[domena].com.pl, na ktrym ludzie tworz historyczne kompendium multimedialne: wrzucaj archiwalne i dokumentacyjne zdjcia, nagrania audio i wideo o poszczeglnych miejscowociach w regionie. Rok temu podobny portal, cho na mniejsz skal, uruchomiono w innym pobliskim miecie. To by bezporedni impuls dla Janka i modszego o dwa lata Pawa, aby samemu co stworzy.Chcielimy otworzy si na ludzi, zgromadzi wszystkie materiay w jednym miejscu. W kwestiach technicznych skorzystali z dowiadcze ssiadw z Tpna. Janek wykupi odrbn domen, ale uy gotowego silnika opracowanego przez Socjum.pl. Socjum.pl to serwis pozwalajcy stworzy wasny portal spoecznociowy: wybiera si typ spoeczno (jawna dla wszystkich czy dostpna tylko zarejestrowanym), nastpnie konfiguruje podane funkcjonalnoci (m.in. forum, galeria, profile uytkownikw, ankieta, blog), a na koniec definiuje wygld portalu. Dziki temu szybko i bez koniecznoci samodzielnego programowania skryptw mona mie wasny portal, jak Janek i Pawe portal DziejeMojegoMiasta.pl [domena zmieniona]. Historia rozwoju portalu jest histori zawizywania si relacji pomidzy rozproszonymi ludmi w rnym wieku, dla ktrych jedynym wsplnym mianownikiem jest miasto i jego historia.Nie byo adnej grupy, tylko nas dwch. Teraz wrd zarejestrowanych jest i modzie, i starsi, i emeryci. Wrd nich siedemdziesiciolatek z Niemiec, niegdysiejszy harcerz zahaczewski.Mj tata jest od wielu lat zaangaowany w harcerstwo, lokalna organizacja harcerska dostaa od tego pana zdjcia harcerskie z czasw, gdy on sam dziaa w tutejszym zastpie, wrd nich byo sporo zdj samego Zahaczewa. Chciaem te zdjcia wrzuci na sie, ale nie wiedziaem, czy mog. Znalazem go wic na Naszej-klasie, zapytaem, a on si zgodzi. Pniej jeszcze powrzuca na portal opisy tych zdj, co to byo, kto jak si nazywa, gdzie mieszka.Nasza-klasa posuya te jako kana akcji promocyjnej pozwalajcy precyzyjnie dotrze do grupy potencjalnie zainteresowanych.Poprosiem gocia, ktry prowadzi fikcyjny profil Mieszkacy Zahaczewa, eby wrzuci reklam naszego portalu. Okazao si, e on kolekcjonuje pocztwki z Zahaczewa, zgadalimy si i wyszo, e mieszkamy na tej samej ulicy, pogadalimy, wymienilimy si ksikami.
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

102

Jak si okazuje, nawet w maych miasteczkach, w spoecznej sieci rwienikw gboko zanurzonej w sieci internetowej, informacje kr przede wszystkim utartymi szlakami. Nowe media w pierwszym rzdzie wzmagaj komunikacj z osobami ju wczeniej bliskimi. Spoeczna geografia sieci odtwarza bowiem w pierwszym rzdzie zastane relacje spoeczne. Wraenie, e dziki technologii mamy mnstwo osb na wycignicie rki, jest w zasadzie prawdziwe nie zmienia to jednak faktu, e wci trzeba rk wycign. Podobnie mona przez wiele lat si zna z kim z widzenia, regularnie wymienia grzecznociowe pozdrowienia na klatce schodowej czy w sklepie, nigdy si jednak w istocie nie poznajc. W opisywanym przypadku obaj chopcy kojarzyli si z widzenia, dzieli ich tylko jeden stopie spoecznego oddalenia i niewielki dystans przestrzenny, ale nie mieli wiadomoci wsplnych zainteresowa. Tego spotkania twarz-w-twarz nie byoby bez usieciowienia (zaoenia portalu i fikcyjnego profilu miasta na Naszej-klasie). Przedsiwzicie zaczo powoli obrasta ludmi. Ludzie dodawali kolejne materiay dokumentujce ycie codzienne miasta. Pracownik wodocigw zeskanowa mapy z pocztkw dwudziestego wieku, ktre mia w biurze. Student z Wrocawia, ktry pochodzi z Zahaczewa, wrzuci filmiki (m.in. dwudziestoczterogodzinny widok na charakterystyczn wie cinie skompresowany w poklatkowej animacji do niecaych czterech minut). Kolejne osoby wnosiy nowe treci i pomysy. Inny entuzjasta tematu naoy w Photoshopie zdjcia lotnicze na najstarszy plan Zahaczewa z 1785 roku.Ten plan jest bardzo dokadny i wida, czyje dziaki s czyje. Oryginalny plan jest gdzie w archiwum w [nazwa ssiedniego miasta], podobno w bardzo zym stanie, na szczcie jakie 30 lat temu przerysowa go zahaczewski rysownik i to na tej kopii bazowalimy mwi Janek. Jest to wic ju drugi z kolei przekad planu na nowy format, aby mc go zachowa i dzieli si z innymi. Z perspektywy wyranie wida, e wykonana kilka dekad wczeniej translatorska praca rysownika bya poyteczna. DziejeMojegoMiasta to przede wszystkim zbieranie materiaw porozrzucanych po rodzinnych i instytucjonalnych archiwach, konwertowanie ich do cyfrowej postaci i organizowanie w formie oglnodostpnego internetowego archiwum maej miejscowoci. Internet jest w tej historii sposobem organizowania, przestrzeni udostpniania oraz narzdziem pozyskiwania kolejnych materiaw. A sam portal ma ju na swoim koncie oryginalne historyczne odkrycie.Trafiem jaki czas temu na Biblioteki Cyfrowej, tam jest duo ksiek, ktrych nie da si nigdzie dosta, bo s bardzo niszowe. A tam s skatalogowane tematycznie, s sowa kluczowe i jak si wpisze Zahaczewo, to wyszuka wszystkie ksiki, ktre zawieraj t nazw.Znalazem dziki temu spisan po niemiecku histori ydw [nazwa regionu] rozpisan na gminy ydowskie w [nazwa regionu] i tam byy dwie strony o ydach w Zahaczewie.Janek nie zna niemieckiego, ale zna ju wtedy starszego pana mieszkajcego w Niemczech i mia do niego e-mail.On to szybko przetumaczy i dziki temu teraz ju wiadomo, gdzie bya mykwa, ydowska ania. Nawet w muzeum Zahaczewa tego nie wiedzieli.

wIzualNE aRChIwum mIaSTa

W rkach Janka i podobnych mu pasjonatw w rnym wieku i z rnych stron nowe technologie od skanera przez e-mail i Nasz-klas po serwis pozwalajcy stworzy serwis spoecznociowy przyczyniaj si do powstania wci rosncego interaktywnego wizualnego archiwum historii miasta. Portal ma na ten moment 251 zarejestrowanych uytkownikw, historykw amatorw zainteresowanych przeszoci miasta. Janek narzeka, e nie dzieje si tam za wiele.Wikszo osb rejestruje si i nie robi nic dalej. Jednak mimo to archiwum multimedialnej dokumentacji dziejw miasta istnieje i wci si rozrasta. Wczeniej w raporcie pisalimy o tym, w jaki sposb dowiadczenie fizycznej przestrzeni w kontekcie bycia razem zmienia
ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

103

si, gdy nakada si na ni przestrze przepywajcych danych, emocji i obrazw zaporedniczonych przez mobilne media. tu widzimy potencja nowych mediw we wsptworzeniu specyficznej historycznoci przestrzeni, ktr zamieszkuj nasi wsppracownicy. Nowe media w tym przypadku nie tylko intensyfikuj dowiadczenia bliskoci i udostpniaj ludziom ogromne zasoby treci kulturowych (zgodnie z formu poczeni i podczeni), ale te aktualizuj wydarzenia, widoki i emocje z przeszoci. Czasami sie wykonuje prac historykw: nie mam pojcia, kto jest na tym zdjciu, czytamy pod fotografi wydarzenia, ktre wyglda jak obrady rady miasta,ale jeli umiecicie to Pastwo w internecie, by moe kto kogo rozpozna.

hISToRIa zobaCzoNa w SIECI

materiay zebrane na portalu urzekaj bogactwem. piszcy te sowa wsik w stron na dobre dwie godziny. 1928: zdjcie. dziewitnastu mczyzn pozuje z rowerami pod budynkiem sklepu misnego. koownicy zebrali si z okazji dziesiciolecia wyzwolenia polski. (zdjcie doda..., nr gadu-gadu... pod zdjciem komentarz:Ludziska zbierajcie foty po rodzinie !!!! Fajnie pooglda takie klimaty!) brak daty, skan artykuu z gazety:w ostatniej chwili dowiadujemy si, e wiatowej sawy piewak Jan Kiepura przejedzie z [...] do [...] aby zapiewa na festynie ludowym;Kiepura przybdzie popo. swym wasnym samochodem 1938: skan wiadectwa ukoczenia pierwszej klasy lokalnego liceum (religia: bardzo dobry, sprawowanie: bardzo dobry, jzyk polski: dobry, wiczenia cielesne: dobry) 1939: zdjcie z kampanii wrzeniowej: niemiecka kolumna samochodw ciarowych inne: mecz bokserski w obozie jenieckim (to chyba teren dzisiejszego boiska, komentuje kto pod zdjciem), skan czyjego ausweisu (komentarz pod spodem odsya do wzmianek o tej osobie w ksikach o historii regionu) 1983: zdjcie lokalnego zespou, ktry wystpi w jarocinie, zeskanowane z obu stron (z tyu skad zespou napisany dugopisem) 1986: zdjcie z otwarcia pawilonu handlowego rolnik. to jak Media-Markt, artuje kto pod spodem).

Wrd dziewczynek na zdjciu jest moja Babcia pisze uytkowniczka portalu pod zeskanowanym zdjciem z rodzinnego albumu. Wrzucone przez ni do sieci zdjcie, wraz z tysicem innych, wsptworzy niezwyke wizualne archiwum historii miasta. Serwis stworzy 17-letni Janek wraz z 15-letnim Bartkiem.

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

104

Student z Wrocawia, ktrego Janek pozna ju wczeniej na portalu, znalaz na stronie urzdu miasta ogoszenie o przetargu na firm, ktra przeprowadzi rozbirk starej rzeni. Na tym miejscu zamierzano wybudowa niewielki biurowiec. W opinii fascynatw zgromadzonych wok portalu stara rzenia, cho mocno zrujnowana, jest jednak ciekawym i wartociowym obiektem postindustrialnym. Pocztkowo rozwaali oni zorganizowanie pikiety pod starostwem, jednak liczy si szybki czas reakcji, a trudno byoby zebra wiksz grup osb w krtkim czasie. Zdecydowali si na akcj mailingow. Zredagowali wsplnie list otwarty do starosty z protestem wobec rozbirki i propozycjami zagospodarowania budynku. Kady ze wspautorw indywidualnie wysa e-maila starocie. Kady rozesa take list do swoich znajomych i wszystkich innych osb zarejestrowanych na portalu DziejeMojegoMiasta z informacj o akcji i prob o wsparcie. Janek:Chyba sporo osb musiao przesa ten list starocie, bo ju nastpnego dnia rano starosta, ktry zna si troch z moim ojcem, zadzwoni do taty z informacj, e wstrzymuj przetarg. I prosi, eby syn ju przesta wysya te e-maile.

majKa: hIPoTEza uCzENIa SI Na SKRTy

majka jest prezenterk radiow. przed kad audycj przeglda swoje nagrania i uzupenia notatki dotyczce poszczeglnych wykonawcw. prowadzenie autorskiego programu to przyjemno, ale te sporo pracy. jest tyle zespow i tyle piosenek, e czasem trudno si zdecydowa. gra rne rzeczy: nowoci, kawaki znalezione ostatnio i starsze, takie, ktre najbardziej jej si podobaj. gra te piosenki na yczenie, kiedy prosz o nie suchacze jej audycji. kontakt ze suchaczami, ktrzy komentuj nagrania, przesyaj pozdrowienia i dyskutuj ze sob, jest wanym elementw kadej audycji. majka wanie skoczya 17 lat. rastastacja, w ktrej jest prezenterk, to internetowe radio specjalizujce si w muzyce reggae. dla majki muzyka jest bardzo wan czci ycia. wczeniej suchaa rocka i hip-hopu, ale od ptora roku sucha przede wszystkim reggae. kiedy chodzi po miecie, jedzie sama tramwajem albo stoi w przejciu podziemnym, rozdajc ulotki, jej jednogigowa empetrjka zawsze pulsuje muzyk. grubson, kacezet, pablopavo, ziggy marley, alborosie, nowe maleo reggae rockers

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

105

w odtwarzaczu przewaaj utwory polskich wykonawcw, cho od czasu do czasu w suchawkach pobrzmiewa melodyjnepatois. nowej muzyki jest duo i nie jest o ni trudno. najczciej kto znajomy co poleca, podsya przez gg link do youtubea, czasem przesya plik mp3, a czasem sam tytu i wykonawc, bo to wystarczy, eby znale jaki kawaek. majka kilka razy w tygodniu zaglda te na fora dyskusyjne o muzyce reggae. sama nie zabiera gosu, nie ma na razie adnych pyta, ale toczy si tam sporo dyskusji o pytach. ciga sobie z internetu wszystko, co wydaje si jej ciekawe. prenumeruje gazetfree colors, jedyne polskie czasopismo powicone muzyce reggae. czyta w nim wywiady i recenzje. google i youtube pozwalaj szybko zmieni lektur tekstu w przesuchanie nowego wykonawcy. reggae to nie tylko gust muzyczny, ale te oglniejszy klimat i zwizane z nim zajawki, takie jak krcenie dredw. u majki zaczo si od tego, e na forum rrr (roots rock reggae) znalaza dziewczyn, ktra bya z tego samego miasta i potrafia krci. to ona skrcia jej pierwszego dreda. dreda trzeba dokrca co jaki czas szydekiem, co nie jest wcale proste. trzeba wiedzie, jak to zrobi. majka znalaza w sieci rne opisy, jak to si robi, i dziki temu moga rozpocz trening na znajomych. krcia ju dredy rnym osobom, na przykad karolowi, chopakowi swojej przyjaciki. inna zajawk jest djemba granie na bbnach. od czasu do czasu kto przynosi gdzie tak djemb na wysp albo do parku, i wtedy majka troch uczy si gra, ale to nie to samo, co mie wasny instrument. w internecie majka nie szukaa niczego o djembie jako nie przyszo jej to do gowy, ale bardzo chciaaby mie wasn. mwi, e fajnie byoby mie du djemb, ale po pierwsze, takie due s bardzo drogie, a po drugie, eby nauczy si gra, wystarczy mniejsza, czterdziestocentymetrowa, ktra i tak kosztuje sto, dwiecie zotych. dlatego mimo wakacji pracuje, eby zarobi pienidze rozdaje ulotki w przejciu podziemnym. kiedy majka googlowaa radio reggae i znalaza stron rastastacji. prezenterzy z rnych stron polski puszczali tam muzyk, dodajc swoje komentarze i pozdrowienia od innych suchaczy. na stronie byo te ogoszenie: rastastacja poszukuje ludzi na stanowisko prezentera!. obawiaa si, e trzeba mie skoczone 18 lat, eby by prezenterem. zagadaa jednak do jednego z prezenterw na gg i okazao si, e nie. najwaniejszy by e-mail, w ktrym trzeba byo poda swoje dane, napisa co o sobie, dlaczego chce si gra, i doczy obowizkow, minutow prbk audycji w formacie mp3. majka kupia mikrofon, nagraa prbk, prbka si spodobaa, a ona sama zostaa prezenterk. kiedy ma gra audycj, siada przy komputerze, ktry zoy jej tata informatyk, wyciga z szuflady mikrofon i zamaszystym gestem stawia go na biurku. w operze otwiera stron rastastacji, loguje si w panelu prezentera, od razu wchodzi na stron z komentarzami od suchaczy i czeka, a w midzyczasie wcz si: wersja trial programu virtual dj, gadu-gadu i czat rastastacji.Jeszcze w panelu sterowania wczanie/wyczanie mikrofonu, a tutaj widz, ilu suchaczy teraz suchana blacie biurka, pod starym, duym i cikim monitorem crt, majka rozkada swj zeszyt, w ktrym troch dziecicym jeszcze charakterem pisma zapisane s informacje o zespoach, piosenki i pomysy na zapowiedzi do nich. przed przeprowadzkmiaa internet dziesi mega, to wszystko adnie chodzio, a teraz si troch wiesza, i eby to odpali, to troch czasu mija.ta zapisana kartka funkcjonuje, jak gdyby bya kolejnym oknem windowsa. majce wygodniej jest mie to na papierze, inaczej mogabym si pogubi. a potem leci audycja. Mwi z jakiego obszaru, co graj, potem puszczam piosenk, to ma na celu, eby ludzie poznawali piosenki.Najbardziej pracochonne jest kombinowanie, mylenie, co by tu puci. Jest tyle zespow, jest bardzo duo moliwoci puszczania muzyki. Kady prezenter ma swj zaoony temat, dodaje playlist, inni maj napisa, co sdz o audycjach. Lubi gra tak audycje, e na przykad nie gram

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

106

przez jaki czas, a potem puszczam wszystko, co mi si spodobao przez ten czas. Wiem, co puszcza i tak dalej. Zapisz si do Rastastacji. Prezenterem mgby zosta. po wizycie u majki etnograf, ktry sam puszcza reggae na imprezach w warszawie, notuje w swoim terenowym dzienniku:Zazdroszcz Majce.Nie wiedzy muzycznej jako takiej, tylko wiedzy muzycznej, ktr zdobya tak szybko. Widz, e jej dostp do bogactwa wiata muzycznego jest nieporwnywalnie atwiejszy ni mj, kiedy byem w jej wieku. czym rni si suchanie wieo przegranej od kolegi kasety od wchodzenia na link do youtubea podesany przez koleg na gg? sprbujmy skondensowa etnograficzny opis wkrcania si w zajawkw posta hipotezy dotyczcej nowych form cyrkulacji treci kultury.

hipoTeZa ucZenia si na skrTy

korzystanie z internetu daje moliwo uczenia si na skrty. oznacza to, e nabywanie pewnych umiejtnoci lub zdobywanie wiedzy jest przyspieszone i bardziej efektywne. jednym z przejaww tego przyspieszenia jest mniejsza liczba popenianych bdw (w stosunku do sytuacji niewykorzystania internetu), wynikajca z wiedzy o tym, e popenili je ju inni. uczenie si na skrty pojawia si jako wypadkowa techniczno-spoecznych aspektw korzystania z internetu. jako ilustracj wymiemy kilka praktyk, znajdujcych si w oczywisty sposb w internetowych horyzontach wikszoci naszych rozmwcw.po pierwsze jest towyszukiwanie i zdobywanie treci, ktre maj charaktertutorialu(zarwno samodzielne poprzez google czy youtube, jak i w efekciemnoenia poprzez wsp-internet). po drugie jest toznajdowanie i poznawanie osbo podobnych zainteresowaniach, a take po trzecie ledzenie dyskusji innych(lurking, czyli moliwo podsuchiwania rozmw fachowcw, na przykad na forach dyskusyjnych). wreszcie jest to takeotrzymywanie informacji zwrotnejna temat swoich dziaa w postaci ocen lub komentarzy (afordancj wielu architektur sieciowych serwisw jest moliwo komentowania, w wielu przypadkach np. digartu jest to afordancja niezwykle wyeksponowana). krca po sieci wiedza w ten sposb przyrasta, a dostp do niej staje si znacznie atwiejszy. struktura takiego obiegu wiedzy znosi wiele ogranicze zwizanych z nieusieciowionymi grupami spoecznymi. majka by moe nie miaaby szansy dowiedzie si, jak skrci dreda, bo nie miaaby moliwoci pozna starszych od siebie. uczenie si na skrty jest nieformalnym sposobem pozyskiwania wiedzy i stosowania jej w przypadku sfer wysoce angaujcych, jakimi s dla modych ludzi zajawki. sam mechanizm wydaje si symptomem szerszych zmian w kulturze.

wSzySTKoERNo KulTuRowa?
KULTURA POPULARNA MA TO DO SIEBIE, E SI ROZDWAJA. ZNAKOMITA CZ PRZEKAZW TEJ KULTURy, NA PRZyKAD SERIALE NOWEJ GENERACJI, JAK BEZ SKAZy CZy DR HOUSE, OD POCZTKU ZAWIERA ZASZyFROWAN TRE I CyTATy CZyTELNE TyLKO DLA WyBRANyCH. O TO, JAK SI MA INDyWIDUALIZACJA JAKO PROJEKT KULTUROWy DO WSZySTKOERNOCI, magoRzaT jaCyNo Z INSTyTUTU SOCJOLOGII UNIWERSyTETU WARSZAWSKIEGO PyTA agaTa NowoTNy.
agata Nowotny: pojmowanie indywidualizacji jako projektu kulturowego oznacza w wersji radykalnej, e jestemy skazani na kultur, e kultura jest polem wytwarzania rnicy. zarazem jednak nasze obserwacje pokazuj, e wybory kulturowe modych polakw s niezwykle trudne do przewidzenia. tradyZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

107

cyjne wskaniki oparte na korelacjach pomidzy miejscem zamieszkania czy pochodzeniem a suchan muzyk czy czstoci chodzenia do opery przestaj dobrze opisywa spoeczestwo, w ktrym gra statusw staa si bardziej subtelna. modzi ludzie, ktrych spotkalimy, przypominaj bardziej kulturowych wszystkoercw, ktrzy przyswajaj bardzo rnorodne treci kulturowe. kamila z maego miasta pod ziemielinem sucha metalu, kiedy miaa nawet styl ubierania si bardziej metalowy. pasjonuje si te teatrem: pisze scenariusze, ktre wysya na oglnopolskie konkursy, staraa si sama skompletowa grup teatraln, eby w swoim miecie wystawia sztuki, powanie myli o zdawaniu do szkoy aktorskiej na studia wysze. rzut oka na pokj innej nastolatki, goki, wystarcza, by zauway nieoczywiste zestawienia: nad kiem plakat z filmu krl artur, a na pulpicie laptopa zdjcie zespou termin przydatnoci do spoycia, gdzie gra jej chopak. chopcy z zespou inspiruj si ostrym graniem punkiem, hard rockiem. na regale z ksikami stoi podrcznik do geografii, no logo naomi klein, popularna ksika carlosa ruiza zafona cie wiatru i klasyczny wybr wierszy staffa z dobrej serii czytelnika. goka zapewnia, e jeli tylko j co zainteresuje, to jest w stanie czyta, nawet podrcznik do geografii wemie do ka i bdzie czytaa do poduszki przed snem. wskie etykiety subkultur nie ograniczaj modych w ich gustach muzycznych, pozwalaj na ciekawe zestawienia. uku, fan metaliki, ma u siebie na komputerze rwnie jazz, reggae czy blues. jak zauwaa jeden z badaczy z naszego zespou po powrocie z terenu, modzi chon wszystko niezalenie od poziomu czy gatunku: od mangi po na wsplnej. richard a. peterson i roger m. kern uyli pojcia wszystkoernoci na okrelenie rozszerzajcych si gustw i smakw, ktre pozwalaj chon wszystkie wytwory kultury niezalenie, czy nale do kultury wysokiej, czy popularnej. czym rni si w takim razie konsumpcja kultury uczennicy liceum w zahaczewie, ktra planuje studia filozoficzne i czyta specjalistyczne ksiki z dziedzin filozoficznych, ale rwnie chtnie zaglda na demotywatory.pl, od wyznania profesora, e oglda komedie romantyczne? czy wszystkoerno jest efektem zacierania dystynkcji, czy jedynie zmienia jej mechanizmy w jeszcze bardziej subteln gr statusw klasowych? czy kulturowa wszystkoerno jest gr tylko dla elity, czy rozprzestrzenia si na szersze krgi spoeczne? magorzata jacyno: trudno mi przychodzi zgodzi si z przekonaniem o wszystkoernoci, a w kadym razie z jego najprostszym rozumieniem mwicym o rozpadzie podziaw i dystansw symbolicznych. nie chc w tym kontekcie rozwija dobrze znanego wtku wskaza dotyczcych nowych sposobw konstruowania przekazu kultury popularnej, czyli tego wszystkiego, co mwi si o przekazie podwjnie kodowanym zawierajcym przynajmniej dwie narracje, z ktrych jedna daje si odszyfrowa jedynie wtajemniczonym, a wic tym, ktrzy maj odpowiedni kapita kulturowy. innymi sowy kultura popularna rozdwaja si. znakomita cz przekazw tej kultury (np. seriale nowej generacji bez skazy, w mniejszym stopniu dr house) od pocztku zawiera zaszyfrowan tre i cytaty czytelne dla wybranych. wszystkoerno bya te przez pierrea bourdieu opisywana jako specyficzna strategia niektrych frakcji klasy redniej, cho oczywicie francuski socjolog nie uywa tego okrelenia. wydaje si, e wywody bourdieu dotyczce zrnicowania kulturowego jako miejsca przejawiania si dystansw klasowych daj si odnie do tego, co obserwuje si aktualnie, a wszystkoerno moe by widziana i jako specyficzna strategia, i jako pewien etap walk symbolicznych. przypomn, e klasa rednia to orientacja yciowa i obejmuje bardzo rne pozycje i aspiracje. tutaj te, w obrbie klasy redniej dochodzi do najostrzejszych i najbardziej zajadych walk o dystynkcj. najprawdopodobniej chodzi zreszt o rne rodzaje wszystkoernoci. nastolatka z prowincji oglda klan i czyta dziea filozo-

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

108

ficzne. profesor wielkomiejski podobnie. dla pierwszej osoby kulturow przejadk s wywody filozoficzne, dla drugiej za form takiej przejadki jest serial. wszystkoerno czy raczej wraenie wszystkoernoci bierze si i z intensywnoci walki, i z eksperymentowania klasy redniej, i z przemieszczania si miejsca, w ktrym ukryte s sekrety kultury. w duchu socjologii bourdieu mona te powiedzie, e tak jak niektre frakcje z racji posiadanego kapitau ekonomicznego sta na rozrzutno i przyprawiajce innych o zawrt gowy fanaberie, tak te s frakcje dysponujce na tyle duym kapitaem kulturowym, e mog nim szasta. niektrzy kupuj nieprzyzwoicie drogie zegarki i w ten sposb wyrzucaj pienidze przez okno, niektrzy za mog sobie pozwoli na takie postpowanie z innym majtkiem, jakim jest kapita kulturowy. s zatem ludzie, ktrych kapita kulturowy jest tak duy, e mog zachowywa si cakiem nieekonomicznie, jak szaleni, krtko mwic, tak jakby opywali w dobra wszelkiego rodzaju. te pozornie nieekonomicznie sposoby walki symbolicznej mog by niesychanie wydajne symbolicznie. mona nawet mwi o nowej stylizacji w niektrych frakcjach klasy redniej, stylizacji zwizanej z szastaniem kapitaem kulturowym. fascynacja bollywoodem i wariacjami kina tureckiego na temat gwiezdnych wojen to tylko niektre tego przejawy. znamienne jest jednak to, e na tych festiwalach najgorszych filmw wiata (takie bloki filmowe s od niedawna na dorocznych festiwalach) pojawiaj si z prelekcjami wytrawni i awangardowi filmoznawcy. kultura klas niszych staje si niesychanie atrakcyjna. cz klasy redniej, ta, ktra nigdy nie obawiaa si, e moe by z klas nisz pomylona, ca swoj tosamo, jak pisa bourdieu, budowaa wok popkultu. emancypacyjny duch klas rednich pozwoli im si wyzwoli spod pewnej krpujcej w dwojakim tego sowa znaczeniu moralnoci. w nastpnej kolejnoci by moe wyzwalanie si spod pewnej estetyki estetyki klasy redniej jest momentem aktualizowania si strategii yciowej tej klasy, dla ktrej celem yciowym jest wymykanie si spoecznym klasyfikacjom. z jednej strony mona wic mwi o istotnej zmianie: klasa rednia chce si wyzwoli od przypisywanej jej estetyki. z drugiej strony, jak pisa bourdieu, celebrowanie i manifestowanie osobistych, indywidualnych, niepowtarzalnych manii, fiksacji i dziwactw to specjalno tej klasy spoecznej. mwi si, e rozpady si klasowe dystanse. ale niegdy plag dla badaczy byo to, e ludzie wstydzili si i wypierali si swoich praktyk kulturowych, zwaszcza jeli uchodziy za szczeglnie regresywne, jak na przykad ogldanie telewizji. dzisiaj klasa rednia ostentacyjnie przyznaje si do winy, czyli do wyborw niedystyngowanych i mao wytwornych. warto mie na wzgldzie refleksyjno. psychologia, socjologia, filozofia zostaj ucodziennione. moralne skrpowanie klasy redniej stematyzowane zostao jako takie wanie na rozliczne sposoby i w rozmaitych dyskursach. najpierw moralne, a dzisiaj estetyczne wyzwolenie stanowi kontynuacj tosamociowych poszukiwa i problemw. widz moe oglda romantyczn komedi, bo zostaa stworzona specjalnie dla niego. drugi widz moe j podglda, bo wstydzi si swoich wzrusze wywoanych przekazem publicznie oskaronym o pytko i obawia si, e w ten sposb wystawia na szwank swj kapita kulturowy, a take dobre mniemanie o sobie samym. i mamy trzeciego widza, ktry wzrusza si na komedii romantycznej i za nic ma moliwe oskarenia o brak gbi i przypisanie go do potpionych, bo wie, koci, do ktrego naley, jest niewidzialny, a zbawieni od potpionych gdyby zaangaowa wywody webera do objaniania kulturowych tym razem praktyk nie rni si niczym oprcz uporczywej, wewntrznej ufnoci, e zostan zbawieni. jednak wszystkoerno nie tyle jest w przedstawionych powyej zalenociach dowodem na zacieranie si granic symbolicznych i zawarcie paktu o nieagresji midzy klasami i frakcjami klasy redniej, co raczej przemawia za tym, e za atmosfer zabawy, ironii i pastiszu kryj si rwnie zacieke walki zwizane z zamiarem uporczywego odbudowywania dystansw i wytyczania ich nowych linii podziaw. chodzi zatem o to, e niektrzy te granice przekraczaj, niewiele czy zgoa nic o nich nie

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

109

wiedzc z racji braku wtajemniczenia. i s tacy, ktrzy z umiejtnoci chodzenia po tych cienkich liniach podziaw zrobili now sztuk. wymowne byoby tu porwnanie do sytuacji, ktr opisuje goffman, kiedy mwi, e doroli te czasami lubi pokrci si na karuzeli. ale robi to na rne sposoby: mog by skrpowani tym, e oddaj si dziecinnej rozrywce, mog radowa si przejadk, manifestujc jednak swj dystans do niegodnej rozrywki i mog wreszcie upaja si jak dzieci zakazan w ich wieku zabaw. tylko ci ostatni maj pyszn zabaw, bo tylko oni wiedz, e skrpowanie i dystans tych pierwszych jest najlepszym dowodem ich obaw zwizanych z jak form regresji i braku panowania nad sob. odda si bez reszty mona sytuacji wtedy, kiedy wiadomo, e si w niej nie ugrznie i kiedy wiadomo, e z takiej czy innej kulturowej regresji jednostka wyjdzie o wasnych siach. na koniec dwie uwagi. pierwsz zaczn od przypomnienia, e modo jest kategori coraz bardziej skulturalizowan. tre modoci odnosi si do tego wszystkiego, co przypisano modziey w latach 50. jest to kategoria najbardziej anarchiczna i przez to najbardziej odpowiednia do stylizacji klasy redniej, a w kadym razie tych jej frakcji, ktre najbardziej obawiaj si sklasyfikowania. wszystkoerno nazwaabym raczej stylem kontrolowanej anarchii. po drugie kultura popularna staa si miejscem zoenia zakazanych czy eliminowanych treci. pisze o tym na przykad v. nelson. cudowno, niesamowito, dodaabym pasywno i wszelkie postaci regresji, w tym zwaszcza zaleno (std by moe bierze si fascynacja serialami medycznymi; pozycja pacjenta to pozycja z definicji okrelona przez bierno i zaleno) nios obietnic transgresji. innymi sowy drog emancypacji, a w kadym razie krytyki, staje si take zwrot przede wszystkim symboliczny do tego wszystkiego, co reprezentuje archaiczno i ludowo kultur u zarania, kiedy bya prawie nie do odrnienia od stanu natury. wszystkoerno daje si wtedy odczyta jako wybr odmowy dokonywania klasyfikujcych i klasyfikowanych (przez badaczy kultury) wyborw. Magorzata Jacyno

ZAJAWKI. MIE PASJ W DOBIE SIECI

110

W SZKOLE

POJAWIENIE SI NOWyCH MEDIW W yCIU SZKOy NIE TyLKO ZMIENIA STARE PRAKTyKI OD ROZMW NA PRZERWIE I NA LEKCJI PRZEZ ODRABIANIE LEKCJI I WSPLNE PRZyGOTOWyWANIE SI DO KLASWKI PO OBIEG NOTATEK I CIGANIE. STAWIA TE NOWE PROBLEMy, Z KTRyCH JEDNyM Z NAJWANIEJSZyCH JEST WIARyGODNO I PRAWOMOCNO WIEDZy DOSTPNEJ W SIECI W KONTEKCIE WyMAGA SZKOy. SPRZyJAJC WSPLNEMU DZIAANIU W ROZWIZyWANIU (LUB OBCHODZENIU) PROBLEMW, DZIELENIU SI ZASOBAMI I KOMPETENCJAMI, ARCHITEKTURA KOMUNIKACyJNA NOWyCH MEDIW STANOWI RWNIE WyZWANIE DLA SySTEMU SZKOLNEGO PREMIUJCEGO I ROZLICZAJCEGO INDyWIDUALNE OSIGNICIA. W TyM ROZDZIALE PyTAMy O TO, JAK ZMIENIAJ SI SZKOLNE HIERARCHIE I REGUy, GDy I UCZNIOWIE, I NAUCZyCIELE ZACZyNAJ DZIAA ZA POREDNICTWEM SIECI.

W lad za naszymi wsppracownikami poszlimy do szkoy. Oni po dwch miesicach wakacji, my w niektrych wypadkach po przeszo dziesiciu latach, ktre upyny od matury. Nasz powrt do szkoy nie zadziwi nas zmianami: charakterystyczny ukad korytarzy i sal, te same paprotki na regaach, zielone tablice z nieusuwalnymi biaymi smugami po kredzie, znajome portrety wieszczw, w oszklonej witrynie kasety VHS z Potopem, z ktrych korzystali pewnie jeszcze nasi rwienicy. Nieodparty sentyment rodzi pocztkowe wraenie, e cho wiat spotykanych przez nas nastolatkw jest w wielu aspektach odlegy od wiata minionej dekady, to jednak szkoa istnieje w stosunkowo niezmienionym ksztacie. Jednak w miar poznawania szkolnego ycia na nowo przekonalimy si, e zmiany zachodz cho wicej jest tych podskrnych ni widocznych na pierwszy rzut oka. szkoa to przestrze, w centrum ktrej znajduje si hierarchiczna relacja nauczyciel ucze. ta relacja stanowi bezporedni pas transmisyjny w procesie reprodukowania wiedzy konsekrowanej przez system edukacji. ta hierarchiczna relacja oparta jest na podwjnej asymetrii: po pierwsze na legitymizacji wiedzy (szkoa wie, co warto wiedzie, i uczniowie nie maj w tej kwestii wiele do powiedzenia), po drugie na dostpie do wiedzy (nauczyciel wie, a ucze si dowiaduje). jak pokazuje nasze badanie, obie asymetrie bdce istotnym elementem funkcjonalnego modelu szkoy ulegaj zachwianiu

Ujmujc rzecz oglnie, podstawowym zadaniem szkoy jest organizowanie dostpu do wiedzy oraz tworzenie warunkw stymulujcych jej przyswajanie. Nauczyciele realizuj odgrnie okrelony program. Szkoa to przestrze, w centrum ktrej znajduje si hierarchiczna relacja nauczyciel ucze. Ta relacja stanowi bezporedni pas transmisyjny w procesie reprodukowania wiedzy konsekrowanej przez system edukacji. Ta hierarchiczna relacja oparta jest na podwjnej asymetrii: po pierwsze na legitymizacji wiedzy (szkoa wie, co warto wiedzie, i uczniowie nie maj w tej kwestii wiele do powiedzenia), po drugie na dostpie do wiedzy (nauczyciel wie, a ucze si dowiaduje). Jak pokazuje nasze badanie, obie asymetrie bdce istotnym elementem funkcjonalnego modelu szkoy ulegaj zachwianiu.

mEdIa SPod awKI

Z perspektywy uczniw szkoa nie suy wycznie edukacji; jest te po prostu miejscem, w ktrym spdzaj duo czasu. Praktyki zwizane z dydaktyk s wpisane w szersze praktyki zwizane z towarzyskoci, negocjowaniem hierarchii, formalizacj i standaryzacj procesu ksztacenia. Dlatego dla naszych przewodnikw, ich znajomych i przyjaci szkoa jest take przestrzeni relacji rnych, acz powizanych ze sob poziomw: uczniw, nauczycieli, klasy, grupy znajomych. To sie relacji w ramach instytucji i sie, ktra bywa szersza ni instytucja. Sie, w ktrej pojawiaj si sympatie i antypatie, osoby budzce umiech politowania i autorytety. Szkoa ma swj czasowy i emocjonalny rytm, bdcy punktem odniesienia dla reszty dnia, a wyznaczany przez czas dojazdu, lekcje, przerwy, czas po szkole. Szkoa jest wreszcie istotnym punktem na mapie miasta, majcym swoje ssiedztwo, przestrze wytyczon przez znajome mury, klasy, szafki, tradycyjne miejsca spotka na przerwie czy po lekcjach.
W SZKOLE

112

Nowe media odgrywaj istotn i niejednoznaczn rol w kadym z tych wymiarw. Uywane z wiksz czy mniejsz wpraw, pomysowoci i skutecznoci stwarzaj nowe moliwoci, ale stawiaj rwnie nowe problemy. W naszych rozwaaniach na temat roli nowych mediw w szkole chcielibymy pozostawi na boku, nasuwajc si w tym kontekcie w oczywisty sposb, kwesti wykorzystania multimediw w toku nauczania. Czynimy tak, poniewa jest to temat rozlegy i zoony, a odpowiedzialne jego ujcie wymagaoby gbszej wiedzy na temat systemu edukacyjnego i metodyki nauczania ni ta, ktra jest nam dana. Ale te jestemy przekonani, e ani znaczenie nowych technologii komunikowania w przeksztacaniu kulturowego usytuowania szkoy, ani ich potencja dydaktyczny nie daj si zamkn w wskiej kategorii multimedia. Nie zajmujemy si te lekcj informatyki jako wydzielonym problemem, poniewa jako przedmiot koncentrujcy si na komputerowych technologiach pozostaje w znacznym oderwaniu od codziennych praktyk zwizanych z uytkowaniem mediw, ktre przenikaj cao ycia. Rozdzia ten chcemy powici obecnoci mediw w relacjach szkolnych rnych poziomw oraz nawietli zarysowujce si pod ich wpywem oddolne zjawiska wpywajce na realizowany model edukacji. W zwizku z tym interesowa nas bdzie wykorzystanie mediw we wszystkich innych sytuacjach ni samo prowadzenie lekcji. Wierzymy natomiast, e poczynione przez nas obserwacje i wiedza z nich pynca mog by uyteczne rwnie w myleniu o szkole i nauczaniu na poziomie instytucjonalnym.

IlIada z RaPIdShaREa
Cyfrowy wiat przenika wiat szkoy. Na poziomie instytucjonalnym mediatyzacj szkoy wyznaczaj takie zjawiska jak obecno informatyki w programie nauczania czy powszechno pracowni komputerowych. Schodzc na poziom jednostek dziaajcych wewntrz instytucji (uczniowie i nauczyciele), w pierwszej kolejnoci trafiamy na oficjalnie usankcjonowane praktyki nowomedialne (wypracowania pisane na komputerze, referaty w PowerPoincie, wykorzystywanie na lekcjach projektorw multimedialnych etc.). Podajc za naszymi modymi wsppracownikami, znajdujemy rozleg sfer zrnicowanych praktyk realizowanych indywidualnie lub grupowo, w porozumieniu z nauczycielami lub poza ich wiedz, a take wbrew ich woli. Wyraenie cignite z internetu w kontekcie procesu nauczania kojarzy si jednoznacznie negatywnie. Okazuje si jednak, e uczniowie cigaj z sieci nie tylko gotowce. uku zdecydowanie bardziej woli sucha, ni czyta.Kiedy w szkole musielimy Iliad czyta, ja nie dawaem rady, strasznie opornie mi wchodzio, wic puszczaem audiobooka i czytaem ksik rwno z lektorem i wtedy szo mi ju duo lepiej. Oni tam mwi w sam raz w takim tempie, e mona nady z czytaniem.Mwion

W SZKOLE

113

ksik uku cign z Rapidsharea, z ktrego na co dzie ciga muzyk ulubionych zespow rockowych. Rapidshare to internetowa usuga, dziki ktrej uytkownicy mog udostpnia w sieci swoje pliki innym uytkownikom: niewykluczone, e mp3 z Metallic i mp3 z Homerem cigao si na peceta uka w tym samym czasie. Do lektury uku zasiada przy biurku, jedn rk trzymajc na myszce, kontrolujc kiedy w szkole musielimy iliad czyta, Ja odtwarzanie, drug rk przewraca kolejne strony nie dawaem rady, strasznie opornie mi ksiki. wchodzio, wic puszczaem audiobooka i czytaem ksik rwno z lektorem i wtedy Korzystanie z aplikacji internetowych uatwia szo mi Ju duo lepieJ. oni tam mwi w te wzajemn pomoc i wspprac. Marianna sam raz w takim tempie, e mona nady przed klaswk z fizyki najpierw uczy si sama, z czytaniem ale potem wsplnie z koleank spotykaj si na Skajpie,wsplnie rozwizuj zadania, dopytuj si, utrwalaj, sprawdzaj i doprecyzowuj swoj wiedz. Marianna oszczdza czas (na dojazd) i pienidze (na telefon), zachowujc zalety wsplnej nauki wzajemnego przepytywania si i wyjaniania wtpliwoci. A rwnolegle mona przy okazji ledzi nowe wpisy na fotoblogach najbliszych znajomych. Licealici nie potrzebuj Naszej-klasy, abyodnale przyjaci ze szkolnych lat, portal okazuje si by za to uyteczny w kwestiach szkolno-organizacyjnych. Na forum klasowym wisi lista lektur, informacje o zwolnieniach z zaj, plan lekcji (kiedy powszechna karteczka z planem lekcji umieszczonym nad biurkiem dzi jest rzadkim widokiem). Przy okazji codziennego przegldania nowych zdj i komentarzy znajomych mona sprawdzi, czy nauczyciel zamieci ju materiay do pracy domowej na forum. Na forum klasowym Kamili jest wtek zatytuowany Kalendarz klasowy, gdzie zaznaczone s daty zbliajcych si sprawdzianw.Pola nosia do szkoy kalendarz i wszystko wpisywaa, a my wpisywalimy sobie w zeszytach i potem: ej, Pola, a co jest teraz?, wrzuc wam to na Naszej-klasie, i jak wrzucia, tak to zostao i wszyscy dopisywali do tego. Nauczyciele te tego uywaj i wrzucaj terminy.Administrowanie forum klasowym staje si kolejnym elementem klasowego samorzdu (czasem zreszt jest podejmowane przez gospodarza czy te skarbnika klasy). wiczone z kolei czsto przy okazji robienia fotek na Nasz-klas umiejtnoci fotograficzne sprawiaj, e szkolny fotograf staje si zbdny. Coraz czciej to ktry z uczniw robi zdjcia.

wadza algoRyTmu
Najczciej spotykan przez nas form korzystania z sieci byo po prostu samodzielne wyszukiwanie informacji potrzebnych do przygotowania si do lekcji. Goka, cho w domu ma mnstwo ksiek, przygotowujc si do referatu, prawie zawsze korzysta z internetu bo tak jest atwiej i porczniej. Wobec rde internetowych warto stosowa jednak zasad ograniczonego zaufania. Dlatego po wpisaniu szukanego hasa w Google Goka otwiera po kilka stron naraz w kolejnych kartach przegldarki i wykorzystuje tylko te informacje, ktre si powtarzaj, bo to podnosi ich wiarygodno. Tu co przeklej, tu co wasnymi sowami dopisz, tak inteligentnie przeklejam, mwi.Braku wiarygodnoci rde internetowych, przed ktr ostrzegali j nauczyciele, dowiadczya na wasnej skrze. Oddaa raz referat z historii pisany wycznie w oparciu o internetowe rda i okazao si, e wszystkie daty byy bdne. Wiarygodno rde internetowych bywa dla spotkanych przez nas modych ludzi problematyczna. Warto to podkreli i postawi hipotez, e ryzyko zwizane z korzystaniem ze rde mniej wiarygodnych ni
W SZKOLE

114

goka otwiera po kilka stron naraz w kolejnych kartach przegldarki i wykorzystuje tylko te informacje, ktre si powtarzaj, bo to podnosi ich wiarygodno.tu co przekleJ, tu co wasnymi sowami dopisz, tak inteliGentnie przekleJam

papierowe publikacje jest przez uczniw w pewnej mierze kalkulowane: moliwo uzyskania nierzetelnej informacji w sieci zaczyna przynalee do common sense, a sigajc do internetowych zasobw, mona stosowa rne strategie minimalizacji tego ryzyka.Czciej ryzykuje si, gdy chodzi o przedmiot mniej wany, ktry nie bdzie zdawany na maturze etc.

Kryteria wiarygodnoci bywaj rne, a nowe media wprowadzaj nowe mechanizmy jej weryfikacji. Dla prymuski Goki szukanie informacji w sieci nie jest pierwszym odruchem, a jedynie opcj awaryjn, gdy zawiod podrczniki.Internet jest fajny pod tym wzgldem, e jest szybszy, ale nic tam nie jest wiarygodne, nie wiesz, czy ma odniesienie do rzeczywistoci. Kady moe co pisa, moe profesor, ale moe kto, kto w ogle si nie zna. Staram si nie korzysta z Wikipedii, tylko z encyklopedii Onet.pl Wiem. Z reguy to s informacje szkolne, na przykad z fizyki do ktrej nie mam ksiek, eby sprawdzi sprawdzam wtedy w necie, wpisuj na Google, wchodz na trzy strony, jak sprawdz na trzech, to mam pewno. Kompiluj z kilku definicji, troch tu, troch tam, pierwsze strony s najlepsze. Wida wyranie, e kluczowym problemem dla wykorzystania internetu do nauki jest kompetencja polegajca na trafnej ocenie jakoci zdobytych informacji. O ile tradycyjne publikacje s niejako umocowane poprzez wskazanie wydawcy, ktry przynajmniej teoretycznie jest pewnym gwarantem jakoci (poprzez publikowanie tekstw, ktre zostay pozytywnie zrecenzowane lub chocia przeszy przez proces korekty redakcyjnej), publikacje internetowe bywaj efemeryczne, anonimowe czy te pozbawione jakiejkolwiek redakcji. Porwnywanie treci z rnych rde i poleganie na tych informacjach, ktre pojawiaj si najczciej, jest jedn z popularniejszych strategii. Jest to sposb zawodny, a jego sabo uwidacznia si szczeglnie w cyfrowym rodowisku, gdzie kopiowanie i kompilowanie treci stron internetowych od siebie nawzajem jest na porzdku dziennym. Innym sposobem, rwnie przewijajcym si w powyszym przykadzie, jest rankingowanie wiarygodnoci stron. Janek z Zahaczewa najchtniej korzysta z Wikipedii. Sam uczestniczy w opracowywaniu kilku hase historycznych, zna i rozumie wikipedyjny mechanizm kolektywnego wytwarzania wiedzy. (Wicej o Janku s. 102-105). Kady moe wej w rol wspautora hasa i swobodnie modyfikowa zawarto artykuu, ale rwnoczenie jego wkad poddawany jest nieustannej ocenie innych osb zainteresowanych tematem. Przejrzysto procesu redakcyjnego pozwala sprawdzi, kto i kiedy doda jakie treci, zagldajc na podstron encyklopedycznego artykuu mona zapozna si z kontrowersjami i uwagami odnonie ksztatu hasa. Do najpopularniejszego serwisu cigowego (Sciaga.pl) nie ma zaufania:nie wiadomo, kto pisze te teksty, poza tym w wikszoci s one na marnym poziomie. Wikipedia natomiast, traktowana jako encyklopedia ograniczonego zaufania (sprawdza si nie tylko same haso, ale przeglda rwnie proces jego powstawania), bywa bardzo pomocna wiele hase jest opracowanych duo obszerniej ni w tradycyjnym kompendium wiedzy. Gosia, mniej lub bardziej wiadomie, zdaje si na algorytm wyszukiwarki Google: im wyej widnieje strona w wynikach wyszukiwania, tym wikszy postrzegany autorytet strony. (W tym kontekcie Clay Shirky pisa niedawno o kulturowej wadzy algorytmu w polu wiedzy, 2009). Jednak i jej zaufanie jest mocno warunkowane, informacje uzna za wiarygodn, dopiero gdy znajdzie potwierdzenie na innej stronie, rwnie wybranej spord googlowych wynikw.

W SZKOLE

115

Warto zauway, e poza Wikipedi, encyklopedi Onetu i serwisem Sciaga.pl nie spotkalimy si z innymi stronami-instytucjami, na ktre uczniowie zagldaliby w pierwszym odruchu poszukiwania szkolnej wiedzy. Najczciej uczniowie zdaj si na strony wyszukiwane ad hoc przez Google, z ktrych korzysta si jednorazowo i doranie.

...wTEdy PyTam wujKa googlE

Na oglniejszym poziomie metody pozyskiwania informacji przez Janka i Gok s jednak podobne. W istocie oboje odwouj si do destylowanego na rne sposoby autorytetu kolektywnego. W przypadku Wikipedii jest to zbiorowy efekt bezporednich dziaa internautw aktywnie korzystajcych z sieciowej encyklopedii, ktrzy nieustannie modyfikuj i weryfikuj tre hase. Z kolei mechanizm wyszukiwarki bazuje na automatycznie przetwarzanych zachowaniach tysicy internautw (podstaw rankingowania wynikw przez Google jest liczba linkw prowadzcych do danej strony w powizaniu z okrelonym hasem). Warto w tym kontekcie zauway, e dominujcy w przestrzeni sieciowej mechanizm autorytetu kolektywnego budujcego wiedz (kady moe co wnie, a wikszo nie moe si myli) jest waciwie odwrotnoci tradycyjnego sposobu organizowania wiedzy (eksperci nie mog si myli), na ktrym bazuje wiedza reprodukowana w placwkach edukacyjnych. Na poziomie deklaratywnym wikszo spotkanych przez nas uczniw wyraa sceptycyzm wobec sieciowego modelu reprodukowania wiedzy.Czasem korzystam z Wikipedii, ale to nie jest za dobre rdo wiedzy z tego, co syszaem, bo kady moe tam co napisa. Pamitam, jak nam nauczyciel od historii mwi o bdach na Wikipedii w datach i wydarzeniach. Ja mam zaufanie do tego nauczyciela, wiem, e on duo wie o historii,stwierdza Pawe.Z drugiej strony jednak, gdy potrzebuje informacji:wtedy pytam wujka Google, to jego zagaduj, gdy chc si czego dowiedzie, a nie znam takiej strony, gdzie bezporednio znajd odpowied. W praktyce wic wszyscy poszukujcy informacji w sieci s w duym stopniu zdani na autorytet kolektywny. Nie pozostaje to bez wpywu na funkcjonowanie autorytetu szkoy, a wic nauczyciela obsadzonego w roli eksperta przekazujcego hierarchicznie usankcjonowan wiedz. W rozmowach z nami modzi ludzie otwarcie wyraali potrzeb obcowania z nauczycielem posiadajcym rozleg wiedz z nauczanego przedmiotu, wtedy mona polega na jego wiedzy jednak nie bezkrytycznie. Nauczyciele z kolei przyznawali si, e czuj wzmoon presj w sytuacji, gdy uczniowie jeszcze w trakcie lekcji potrafi przez komrk zweryfikowa poprawno przekazywanych im treci. Sytuacja bywa szczeglnie dojmujca dla nauczycieli starszych staem: kiedy rwnie trafia si klasowy mdrala, ktry lubowa si w punktowaniu pomyek lub brakw nauczyciela, dzi jednak, z internetem w telefonie, kady staje si potencjalnym mdral. Obsadzanie nauczyciela w roli nieomylnego eksperta dysponujcego rozleg wiedz w przedmiocie rodzi napicia odczuwane po obu stronach barykady.

Kady moE PISa, Kady moE SPRawdza

Nauczyciele, z ktrymi rozmawialimy lub o ktrych opowiadali nam nasi przewodnicy, maj niezwykle zrnicowany stosunek do nowych mediw. Niejednokrotnie doceniaj moliwoci stwarzane przez cyfrowe technologie, rwnie czsto wyraaj niepokj wobec tego, co mona znale w internecie, oraz wobec uczniowskich praktyk majcych na celu obejcie procesu weryfikacji nabywanej w szkole wiedzy.
W SZKOLE

116

Nauczycielka jzyka polskiego wspominaa nam o uczniu, ktry piszc sprawdzian, powoywa si na bdne twierdzenia, ktre zaczerpn z internetowego rda, a gdy zosta oceniony negatywnie, przynis nauczycielce wydrukowan zawarto tej strony na poparcie prawdziwoci swego wypracowania jako niezbity dowd, e racja jest po jego stronie.Wikipedia bywa przez uczniw traktowana jako totalny absolut wiedzy, nieraz mogam usysze zdanie ale tak byo przecie na Wikipedii, mwi Katarzyna, ktra uczy jzyka polskiego i problem widzi nie tyle w korzystaniu ze rde internetowych, ile w bezkrytycznym im zawierzaniu. Agata opowiada nam z kolei o swoim nauczycielu od historii, ktry jest szczeglnie wrogi wanie Wikipedii i postawi sobie za cel oduczenie uczniw korzystania z tego rda:on nienawidzi Wikipedii, jak kto wygasza referat, to nauczyciel siedzi z laptopem i sprawdza, czy mwi si zdaniami z netu. Wtedy od razu jest paa. Spotkalimy nauczycieli, ktrzy wszystkie rda dostpne w sieci wrzucaj do jednego worka i traktuj jako niewiarygodne a priori. Nauczycielka informatyki z szesnastoletnim staem uczca jednego z naszych przewodnikw, podczas rozmowy z badaczem stwierdzia, e [uczniowie]jeli szukaj w Wikipedii, bezkrytycznie wierz we wszystko, co tam jest napisanie. I tak naprawd moim zadaniem jest wyprowadzi ich z tego bdu, bo tak nie moe by. Ja zawsze mwi, e internet to jest kosz na mieci.[...]Ja jako wychowawca powiedziaam, e pojedziemy na wycieczk, ale musicie sami sobie zorganizowa. Sprawdzili w internecie, nocleg za pitnacie zotych, ale toaleta na podwrku, koce takie, e nie daj Boe, ale zdjcie orodka byo takie pikne, e nic tylko jecha. I na nastpn wycieczk kazaam zrobi rekonesans. Sami si przekonali, e internet nie jest wiarygodnym rdem informacji. Szczeglnie czsto spotykalimy si wyrazami niechci nauczycieli wanie pod adresem Wikipedii. To wobec tego portalu wymierzone byo gwne ostrze krytyki wiedzy czerpanej z internetu, a narzekania na rozbudowany sieciowy rynek gotowcw schodziy na drugi plan. Podstawowym zarzutem wobec sieciowej encyklopedii bya opinia, e roi si ona od bdw, czciej jednak zamiast konkretnych przykadw mona byo usysze argument, e tam kady moe pisa, co mu si ywnie podoba. Wydaje si wic, e postawa nauczycieli wobec tej encyklopedii podyktowana jest przede wszystkim brakiem zaufania wobec nietypowego modelu produkowania wiedzy, ktry intuicyjnie wydaje si rzeczywicie niedorzeczny, wic w ich przekonaniu musi dawa negatywne rezultaty. Tymczasem realizowany przez Wikipedi model w duym uproszczeniu polegajcy na tym, e kady moe pisa uzupenia zasada kady moe sprawdza wydaje si przynosi zaskakujco pozytywne rezultaty. Badania porwnujce liczb bdw encyklopedii internetowej z wydawnictwami tradycyjnymi wskazuj na zblion rzetelno obu rde (Giles, 2005). Warto tez wzi pod uwag fakt, e wikipedyjne hasa nalece do kanonu wiedzy powszechnej (to s zarazem te hasa, z ktrych uczniowie w szkolnej nauce korzystaj najczciej) bardziej wypada nazywa obszernymi artykuami encyklopedycznymi ni po prostu hasami (np. haso Pan Tadeusz liczy przeszo dwadziecia tysicy znakw, czyli ponad dziesi stron znormalizowanego maszynopisu). Naley podkreli, e Wikipedia oferuje wiedz jedynie w formie encyklopedycznej, a wic takiej, ktra w pojmowanym idealnie procesie nauczania powinna peni jedynie pomocnicz rol porcznej busoli pomagajcej w przekuciu wiedzy w zrozumienie, ktre stanowi istot poznania. Tym niemniej warto rozway, czy nauka ostronego i rozumnego korzystania z wci nowego, a jednak ju najbardziej obszernego i popularnego rda wiedzy, jakie czowiek mia kiedykolwiek do dyspozycji, nie przyniosaby wicej pozytywnych skutkw ni zwalczanie go.

W SZKOLE

117

EduKaCyjNE www
Czerpanie wiedzy bezporednio z internetu to jednak tylko jeden aspekt nauczycielskich postaw wobec nowych technologii. Wielu pedagogw aktywnie korzysta z internetu, aby uatwi, usprawni lub te uatrakcyjni nabywanie wiedzy przez swoich podopiecznych. Pawe, trzydziestoletni nauczyciel etyki w liceum w Ziemielinie, wszechstronnie wykorzystuje nowe media w relacjach z uczniami. Korzystajc z moliwoci dofinansowania kursw oferowanych przez szko, w czasie wakacji (jedyny termin, kiedy nie ma tak duo pracy) ukoczy kursy jzykw html, php oraz obsugi programuAdobe Dreamweaver(umoliwiajcego m.in. tworzenie grafik i animacji na potrzeby stron WWW). Pawe poprosi znajomego,ktry prowadzi stron edukacyjn, o udostpnienie miejsca na serwerze i stworzy tam swoj stron, umieszczajc na niej informacje zarwno dla uczniw liceum, jak i studentw (prowadzi te zajcia w szkole wyszej). Samodzielne prowadzenie witryny pozwala mu szybko modyfikowa zawarto oraz unika zbdnej biurokracji. W innym przypadku byby uzaleniony od szkolnego informatyka, ktry jest oboony prowadzeniem obowizkowych lekcji i nie jest dodatkowo wynagradzany za prac nad stron szkoy. Do strony prowadzi po prostu link z oficjalnej witryny liceum. Na stronie przeznaczonej dla uczniw znajduje si szczegowy opis zasad pisania pracy semestralnej (np. Nikt nie popenia bdu z wasnej woli,jak prbuje nam powiedzie Sokrates. Wytumacz, jakie znaczenie dla Ciebie ma powysze zdanie), zagadnienia na sprawdzian (np. Rnice w koncepcji etycznej Platona i Sokratesa), teksty potrzebne na niektre lekcje oraz linki do treci zewntrznych. Dodatkowo znajduj si tam informacje dla uczniw biorcych udzia w olimpiadach filozoficznej oraz artystycznej, ktrych Pawe do tych olimpiad przygotowuje (wraz z pracami uczniw, ktrzy uczestniczyli w olimpiadach w poprzednich latach np. rozprawa na temat Na czym polega szczcie w rozumieniu dzisiejszego czowieka?, napisana na XX Olimpiad Filozoficzn). Pawe mwi:to jest dylemat szkolnictwa, e jak ci kto narzuca pewne rzeczy, e masz si nauczy, to si bronisz, a jak co ci interesuje, to ta wiedza wpada i waciwie nie patrzysz na zegarek, tylko jeste tak pochonity rzeczami [...] warto ukierunkowa uczniw na pewne rzeczy. Stworzona przez niego strona ma prost posta, jest w caoci napisana w html, jednak Pawe zamierza doda do niej skrypt, dziki ktremu rozwijane menu niejako zmusi uytkownikw do bardzo konkretnego zadawania pyta poprzez wybr konkretnej kategorii. Pawe stara si nauczy swoich podopiecznych logicznego i krytycznego mylenia. Pod tym ktem sprawdza ich prace, zwracajc take uwag na umiejtno tworzenia bibliografii. Cytaty z Wikipedii s akceptowane (Pawe deklaruje, e sam wsptworzy w Wikipedii haso Wittgenstein), jednak uczniowie s ostrzegani, e tamtejsze hasa bywaj zdawkowe i nie wyczerpuj tematu. Cz ksiek potrzebnych uczniom jest trudna do zdobycia. Pawe stara si skanowa wykorzystywane fragmenty i w ten sposb uatwia dotarcie do tych pozycji. Uczniowie sami podarowali mu nielegaln kopi programu Fine Reader, ktry suy teraz do zamiany zeskanowanych ksiek z cikich plikw graficznych w lejszy i przeszukiwalny dokument formatu PDF. Warto podkreli, e w przypadku Pawa cyfrowe i zcyfryzowane treci kr w obu kierunkach. Ucze przynosi w telefonie cignity z sieci plik mp3: to hinduska muzyka, ktrej caa klasa sucha podczas lekcji powiconej kulturze Indii. Bya uczennica wysya zdobyty PDF z ciekaw ksik. Pawe nie pozostaje duny i nagrywa swoim uczniom pyty CD z ulubionymi empetrjkami, przede wszystkim nowe brzmienia spod znaku industrial, noise i ambient. Wychowawca Goki prowadzi platform e-learningow z materiaami do nauki historii i WOS-u. Uczniowie korzystaj z jednego adresu e-mail, posugujc si tym samym loginem i hasem. Dziki temu dostaj do dyspozycji co, co dziaa jak wsplny wirtualny dysk twardy: co jedna osoba tam zamieci, moe by cignite
W SZKOLE

118

przez wszystkich innych. Na wsplne konto wrzuca si zadania, ktre mona wydrukowa i wypeni lub odesa nauczycielowi, oraz teksty i notatki pomocne do przygotowania si przed sprawdzianami.Uczymy si nie tylko z podrcznika, nie wiem, skd s te teksty, ktre on wysya, mwi Goka. Integracja wok okrelonych stron w internecie, np. forw, moe by te impulsem do wsplnego dziaania. Ilustruje to historia z elitarnego parneskiego liceum, w ktrym szkolny nauczyciel prowadzi chtnie odwiedzany, cho nieformalny, internetowy serwis szkolny: od informacji o szczliwych numerkach (uczniowie zwolnieni z odpytywania) poprzez rozlege informacje o yciu szkoy a po linki do uczniowskich galerii zdj. Strona stanowia naturalne przeduenie ycia szkolnego, korzystali z niej take rodzice i absolwenci, a dla poznanych przez nas uczniw z tej szkoy stanowia jedno z waniejszych miejsc w sieci. W odczuciu uczniw dyrekcja szkoy niechtnym okiem patrzya na stron jako miejsce bdce poza kontrol. Gdy pewnego razu, z powodu awarii serwera, witryna zostaa czasowo zamknita, w szkole zawrzao. Uczniowie uznali, e to dyrekcja stoi za zamkniciem strony, przygotowali wlepki z hasem [... nazwa strony] nie umar, masowo chodzili w czarnych koszulkach, a dyskusja na ten temat na lokalnym forum Gazeta.pl liczya ponad 300 wpisw.Cho tumaczyem, e to nie jest zakaz dyrektora, to nie wierzyli uwiadomiem sobie, jak ta strona ma si, mwi nauczyciel. Zaskoczona oddoln inicjatyw uczniw dyrekcja szybko zaproponowaa twrcy witryny, by zaj si jej prowadzeniem ju pod oficjalnymi auspicjami szkoy (cho cay czas za darmo). Szkolne zjawiska zakcajce hierarchiczny model funkcjonowania szkoy nie s wic jedynie domen uczniowsk, rwnie nauczycielom zdarza si dziaa sieciowo poza oficjaln struktur organizacyjn instytucji.

SzKoa Poza SzKo

Dla nauczycieli pojawienie si nowych mediw oznacza rwnie zamanie tradycyjnych rytmw komunikacji, ktre w tradycyjnej szkole wyznaczaj plan lekcji, wywiadwki czy szkolne uroczystoci. Aldona jest trzydziestopicioletni nauczycielk jzyka polskiego. Uczniowie z klasy informatycznej, ktrej jest wychowawczyni, duo korzystaj z internetu. Podaa im swj numer Gadu-Gadu, znaj jej adres e-mailowy, s wrd jej 267 znajomych na Naszej-klasie. Jeszcze podczas wakacji, po skoczeniu gimnazjum, przyszli licealici zapisywali si do jej klasy na portalu Nasza-klasa. Z ciekawoci wesza i sprawdzaa ich profile. Nie czytaa jednak wpisw na forach.Moja koleanka przeya szok, bo[na forach internetowych Naszejklasy]byy bardzo wulgarne wpisy, a potem w klasie te dziewczynki siedziay w pierwszej awce i byy bardzo grzeczne, odpowiaday na wszystkie pytania.S rzeczy, ktrych lepiej nie wiedzie, mwi,ja te jestem inna w klasie, a inna, kiedy wychodz wieczorem ze znajomymi. Jest wieczr, dochodzi dziewita, a Aldona wcza komputer,eby jeszcze troch popracowa.W opisie na gg wpisuje:jutro jest ostateczny termin oddawania usprawiedliwie.Wie, e jutro rzeczywicie przynios, bosiedz przy komputerze non stop.Od razu sycha dwik nadchodzcej wiadomoci na GG:o, dobry wieczr, to Pani jeszcze nie pi, co u Pani, co Pani robi? A za moment:o ktrej jest wywiadwka, bo mama pyta?Nawet jakjest wygaszona, i tak pytaj a moe Pani jednak jest?Aldona nie ma siy odpisywa na wszystkie pytania, nie sposb pracowa, kiedy bez przerwy kto zaGaduje. Ostatecznie likwiduje to konto GG. Od tej pory, kiedy ma co do przekazania, bdzie dzwoni do przewodniczcej klasy, ktraumieci to gdzie na forum. Kolega Aldony, nauczyciel etyki, te skasowa swoje konto na GG, bo licealici wci go zagadywali. Jednak na e-maile od uczniw odpisuje czasem nawet i o trzeciej w nocy. Ta sytuacja pozwala postawi szerszy problem. Nauczyciel, ktry chce utrzymywa kontakt ze swoimi podopiecznymi, jest wcigany w refleksyjne, deklaratywne i praktyczne definiowanie granic oraz zmuszony
W SZKOLE

119

w oczach uczniw nauczyciel obeznany z nowymi technologiami zyskuje: i jako osoba, ktra chtnie odpowiada na pytania, i jako czowiek, ktry naley do tego samego wiata, przeniknitego nowymi technologiami umoliwiajcymi intensywny kontakt oraz multimedialn konsumpcj treci kultury

zakreli ksztat praktyk korzystania z nowych mediw w relacji z uczniami. Instytucja szkoy nie moe wymaga od niego rzecz jasna uywania komunikatora internetowego, jednak w oczach uczniw nauczyciel obeznany z nowymi technologiami zyskuje: i jako osoba, ktra chtnie odpowiada na pytania, i jako czowiek, ktry naley do tego samego wiata, przeniknitego nowymi technologiami umoliwiajcymi intensywny kontakt oraz multimedialn konsumpcj treci kultury.

Katarzyna, nauczycielka jzyka polskiego, wspomina: pierwsz swoj komrk dostaam od uczniw na zakoczenie roku szkolnego, powiedzieli, e chc do mnie pisa SMS-y w czasie wakacji, w pamici aparatu od razu miaam wpisane ich numery. Ja byam wtedy wrogiem komrek, oni o tym wiedzieli, ale zdecydowali si kupi mi aparat jako prezent w nadziei, e go jednak przyjm, bo inaczej nie wypada. Na pocztku bombardowali mnie tymi SMS-ami, troch pewnie dla draki, ale pniej im przeszo.Powysza historia miaa miejsce kilka lat temu, szko zaludniaj kolejne roczniki uczniw, a Katarzyna na pierwszej lekcji podaje zawsze swj numer komrki i adres e-mailowy. Sytuacje bycia bombardowan przez uczniw powtarzaj si wraz z kadym nowym rocznikiem.Oni traktuj te kanay komunikacji jak kade inne, dla nich to jakby mnie na korytarzu zagada, ten brak wyczuwalnej przez nich rnicy objawia si tym, e niekiedy dzwoni po dwudziestej trzeciej lub w niedziel nauczyam si ju wycza dwik na noc.Zaraz dodaje:oni nie robi tego z braku szacunku, tylko poniewa nie czuj granicy, ale upomnieni raz czy drugi uznaj t granic. Tam, gdzie w yciu szkoy pojawiaj si nowe media, tam relacje nauczyciel ucze poniekd samoistnie oscyluj w kierunku relacji bardziej symetrycznych, ktrym sprzyjaj cyfrowe technologie komunikacji. Uczniowie czsto na pierwszej lekcji z nowym nauczycielem otrzymuj jego e-mail, numer GG, a niekiedy rwnie numer komrki. Korzystaj z tych form komunikacji na co dzie i intensywnie s przyzwyczajeni, e skoro chc nawiza kontakt, to si natychmiast kontaktuj. To, co dla ucznia jest zwykym zagajeniem na GG, niernicym si zbytnio od dziesitek innych, z punktu widzenia nauczyciela bywa naruszeniem granic jego prywatnoci, ktre nie s ju jednak tak ostre i czytelne jak jeszcze do niedawna. agata, opowiadajc o swojej szkole, pokazaa nam zdjcie pani od polskiego na Naszej-klasie, na ktrym siedzi na czerwonym motorze w promieniach soca, obejmowana przez mczyzn, ktry czule podgryza j w odsonite rami (fajne to zdjcie, to z jej podry polubnej, wybraa si z mem na objazd po Bakanach,mwi agata). Niewtpliwie nauczycielom, z ktrymi mieli do czynienia autorzy tego raportu za czasw swojego liceum, rwnie zdarzay si chwile czuoci ze wspmaonkiem, tyle e wtedy atwiej byo utrzyma je cakowicie poza zasigiem uczniowskiego wzroku. Nasze istnienie w sieci jest przewanie atwo dostpne innym, co rozmywa granic podziau na prywatne i publiczne. Dla ucznia to naturalne, e nauczycielka ma takie zdjcie na portalu. Podobnie jak naturalne jest, e do nauczyciela mona zagada na GG. Uczniowie s wiadomi, e zasada dziaa w obie strony, wic rwnie uczniowskie ycie pozaszkolne jest atwiej dostpne nauczycielom, co jednak nie stanowi wikszego problemu.My jestemy ju na tyle, wiesz, to dziwnie zabrzmi, powiem, e doroli, ale nie mamy jaki ambicji wobec nauczycieli, wic nie mamy za bardzo co ukrywa,oznajmia Alek. Przenikanie si przestrzeni prywatnych i publicznych w obrbie szkoy sprawia, e kadorazowo trzeba samemu decydowa, jaki rejestr zachowa mona zastosowa w danej sytuacji. Potknicia zdarzaj si
W SZKOLE

120

kademu, niezalenie od wieku i stopnia obeznania z mediami. W szkole Krzyka i Alka na oficjalnym serwerze funkcjonowao nieoficjalne forum dyskusyjne, udzielali si na nim tylko uczniowie, przez co powstawao zudne wraenie, e rozmowy tocz si w wewntrznym gronie. Alek wspomina, raz Krzysiek skrytykowa nauczycielk od angielskiego, e sabo prowadzi lekcje i poza tym jest brzydka czy co takiego, czyli nie konstruktywnie, tylko bardzo emocjonalnie. Nauczycielka po kilku miesicach go za to opieprzya przy caej klasie, on nawet nie wiedzia wtedy, o co chodzi, bo ju zdy o tym zapomnie i musia odszuka tego posta. Nowe media w yciu szkolnym na co dzie funkcjonuj przede wszystkim w ramach relacji nauczyciel uczniowie, jednak ich wpyw widoczny jest rwnie w trjkcie nauczyciel ucze rodzic. Sytuacja, gdy ucze przez kilka dni z rzdu nie pojawia si w szkole bez wiadomej przyczyny, wydaje si dzisiaj czym rzadkim. Wychowawca dysponujcy komrk i e-mailem rodzicw moe szybko zweryfikowa powody nieobecnoci i w razie potrzeby interweniowa. Z drugiej strony, niektrzy nauczyciele narzekali, e rodzice dysponujcy wgldem do elektronicznego dziennika czy forum z aktualnociami klasowymi i wiadomi, e w razie potrzeby nauczyciel moe w kadej chwili si z nimi skontaktowa, odpuszczaj sobie obecno na wywiadwkach, ktre wci pozostaj istotnym elementem organizowania ycia klasowego i pomagaj budowa zrozumienie na linii nauczyciel rodzic. Tak wic w relacjach z rodzicami wpyw mediw bywa dwojaki: uatwiaj kontakt w konkretnych i doranych kwestiach, ale dla czci rodzicw stanowi te alibi dla dystansowania si wobec aktywniejszego angaowania si w kwesti nauki dziecka czy spraw klasy i szkoy.

o dwa KlIKNICIa od dEKoNCENTRaCjI

Filip ma w swoim pokoju dwa osobne biurka: jedno z komputerem, a drugie do czytania podrcznikw. Dziki temu odrabiajc lekcje moe si lepiej skoncentrowa.

Rozwaajc wtek funkcjonowania szkoy poza szko, chcielibymy jeszcze na chwil zatrzyma si nad znaczcym aspektem samodzielnego uczenia si w domu. Korzystanie z nowych mediw dla nauki w domu czsto rodzi problem, ktry mona nazwa bliskoci pokus. Opowiadajc o swoich wraeniach z zaproponowanego im przez nas eksperymentu polegajcego na jednodniowym odczeniu od mediw, Agata przyznaje z zaskoczeniem, e odrobienie lekcji bez pomocy sieci zajo jej mniej czasu ni zwykle! Sama dla siebie odkrywa, jak czsto czas odrabiania lekcji jest wypeniony rzeczami niezwizanymi ze szko, lecz zwizanymi z siedzeniem przed komputerem.
W SZKOLE

121

Nasi wsppracownicy do nauki zasiadaj najczciej w swoim pokoju. Albo od razu z komputerem (bo zadanie wisi na forum Naszej-klasy, bo trzeba przygotowa prezentacj, bo wypracowania lepiej oddawa w formie drukowanej, bo notatki koleanki s w formie skanu), bd te w jego ssiedztwie (komputer i tak jest wtedy wczony bo muzyka, bo Gadu, bo pewnie bdzie trzeba co sprawdzi w Google lub na Wikipedii). Mwi sobie, e musz dokoczy dwie prace na zaliczenie...ale jak juz usid do kompa, to znajduj sto waniejszych rzeczy, mwi w sieci ukasz. Olka Godys, ktra spdzia dwa tygodnie z modymi ludmi w Parnie, opisuje rzecz nastpujco:wracaj ze szkoy do domu, w oczekiwaniu na rodzicw i obiad ogldaj telewizj albo robi codzienn rundk po swoich stronach to jest ten czas luzowania si/resetowania/ odpoczywania po szkole. Potem, po obiedzie, id do swojego pokoju, siadaj przed komputerem i zaczyna si walka: ja i szkoa (praca domowa, nauka, ksiki, zeszyty) kontra ja i internet (demotywatory, Facebooki, Nasze-klasy, YouTuby, Allegra itp., a do tego Gadu-Gadu, a na nim linki i znajomi, ktrzy tak samo siadaj przed monitorem z chwiejnym zamiarem nauki). Prokrastynacja to psychologiczny termin okrelajcy patologiczn tendencj do nieustannego przekadania pewnych czynnoci na pniej. Psychologia upatruje przyczyn zaburzenia w tumionych lkach. Wydaje si jednak, e powszechne oraz intensywne korzystanie z cyfrowych mediw moe skalowa prokrastynacj do poziomu zjawiska spoecznego. Szukajc w internecie wiedzy potrzebnej do odrobienia lekcji, zawsze jest si o dwa kliknicia od miejsca, ktre nie ma nic wsplnego z nauk. Wraz z upowszechnieniem si komputerw znalelimy si w trudnej sytuacji, w ktrej podstawowe narzdzie pracy jest rwnie gwnym narzdziem rozrywki. W ten sposb czas nauki i pracy nieustannie miesza si z czasem relaksu i rozrywki.

ESEmESwKa
Dotychczasowe przykady uczniowskich praktyk nowomedialnych koncentroway si gwnie wok kwestii zdobywania wiedzy bd koordynowania ycia szkolnego. Pisalimy wic o praktykach, ktre wprawdzie nie zawsze realizowane s w podany przez szko sposb, lecz mimo wszystko wpisuj si w cele stawiane sobie przez szko i nauczycieli. Nasi wsppracownicy uywali jednak nowych technologii czsto rwnie do obchodzenia szkolnego systemu egzekwowania i oceniania wiedzy ucznia. Maga na chemii ciga zawsze. Nic z niej nie rozumie, mimo e jest w biolchemie. Ma opracowany karteczkowo SMS-owy system cigania od koleanki siedzcej dwie awki za ni. Najpierw spisuje zadania na kartce i przesya j do siedzcej dwie awki dalej koleanki. Z perspektywy biurka nauczyciela Maga przepisujca na nowej kartce tre zada wyglda identycznie jak Maga rozwizujca zadania testowe. Decydujc si na przesanie pyta SMS-em, Maga duo by ryzykowaa nauczycielka wie, e jest kiepska z chemii, a za ciganie przez telefon gro surowe kary, cznie z zabieraniem komrki w czasie lekcji do koca roku. Z kolei koleanka, prymuska z chemii piszca SMS-a, nie budzi belferskich podejrze o ciganie. Telefon Magi ley na wierzchu, oparty o pirnik w ten sposb, e kiedy nadchodzi SMS z odpowiedzi, wystarczy jedynie rzut oka na ekran, nie trzeba nawet dotyka aparatu. Najbardziej jaskrawe relacje, do ktrych dotarlimy, opisuj sytuacje, w ktrych nauczyciele z racji braku kompetencji w posugiwaniu si mobilnymi technologiami trac kontrol nad sytuacj, z czego uczniowie nieraz korzystaj. Jeden z licealistw, z ktrymi przeprowadzalimy wywiad, uj to w nastpujcy
W SZKOLE

122

sposb:Mam tak atwo sprawdziany gotowe, e nawet jak nie wiem, z czego pisze, to i tak dostaje pitk. Kto z klasy wysya mi link, gdzie s odpowiedzi ze sprawdzianu, co go jutro bdziemy mieli. Raz kolega mia laptopa i zrzuci z pendrivea nauczycielki wszystkie sprawdziany na trzy lata. U nas w [nazwa liceum] s te same sprawdziany od kilku lat, wic mamy zrobione zdjcie sprawdzianw i moemy si midzy klasami wymienia. Dlatego mamy czas na granie. W liceum w Zahaczewie pracowni komputerow wyposaono w internet dawno temu (najstarsi uczniowie nie pamitaj, kiedy to byo). Jednak po ostatnim remoncie gabinetw dyrekcji, aby nie szpeci pomieszcze pltanin kabli, zdecydowano si na rwnoleg instalacj sieci bezprzewodowej. Uczniowie z klasy informatycznej, ktrzy pomagali instalowa WiFi, korzystaj teraz bezpatnie cho nieoficjalnie z internetu w swoich telefonach (a przynajmniej ci, ktrzy posiadaj bardziej zaawansowane aparaty). Poniewa jednak sie bya kalibrowana dla celw dyrektorskich, zasig nie obejmuje caego budynku szkoy. Z tego powodu klaswki pisane w salach nieodlegych od gabinetu dyrektora powoduj duo mniej stresu nisprawdziany pisane z dala od routera. Wtek omijania wymogw stawianych przez nauczycieli pojawia si do czsto podczas rozmw przeprowadzanych przez naszych badaczy z licealistami.Ostatnio coraz czciej lec z internetu w telefonie, jak co trzeba napisa na ocen w szkole deklaruje Alek. Nauczyciele nie wiedz, e z komrki mona ciga. Kuba za zauwaa:jak masz cig w papierowym formacie, to nauczyciel nie ma oporu, eby ci to przejrze i zarekwirowa jako dowd. Z telefonem jest ju cisza sprawa, bo wystarczy, e ja jednym naciniciem klawisza wyjd do gwnego menu, a aden nauczyciel nie odway si przecie grzeba w zawartoci mojej komrki, wic on nie ma pewnoci czy ja cigaem, czy tylko godzin sprawdzaem. Komunikacja za porednictwem komrki ma jeszcze t zalet, e dociera do adresata bez porednikw, ktrzy w tradycyjnej komunikacji uczniowskiej podaj licik dalej powoduj niekiedy szum na czach. Marianna pamita sytuacj, gdy na klaswce koleanka zatrzymaa dla siebie wdrujc po klasie kartk z rozwizaniami. Pono nie podawaa dalej w obawie, e nauczycielka zauway, Marianna podejrzewa jednak, e w rzeczywistoci po prostu nie chciaa, eby inni mieli dobre odpowiedzi. Komrka z tanimi SMS-ami wypiera zatem rwnie klasyczne liciki. Podczas nudnej lekcji historii mona wymyli nowy kawa o Polaku, Rusku i Niemcu i rozesa po klasie. Mona te z samego SMS-a uczyni narzdzie artu, jak choby Alek, ktry na historii rozesa do wszystkich w klasie wiadomo: Kto narysowa tego sonia na suficie?. Po czym rozbawiony obserwowa, ile spojrze powdruje w gr.SMS jest lepszy ni licik, bo ten moe zosta przechwycony w przeciwiestwie do SMS-a, potwierdza. Etnograficzne relacje z terenu pozwalaj wyj poza stereotypow dychotomi, w ktrej dobry ucze korzysta z internetu we waciwy sposb i uczy si bardziej efektywnie, podczas gdy zy ucze ciga podczas klaswek i popenia plagiaty, oddajc cudze prace zaliczeniowe. Cz poznanych przez nas licealistw traktuje szko jak typow usug, na ktr zgaszaj zapotrzebowanie, lecz nie spenia ona ich indywidualnych oczekiwa i preferencji. Kwestie takie jak to, ktry nauczyciel dobrze uczy, ktre przedmioty s potrzebne, ktre lekcje s ciekawe, byy tematem niejednej rozmowy tegorocznych maturzystw. Wykorzystanie internetu odzwierciedla strategi wybran przez ucznia w mniej lub bardziej wiadomy sposb. Bywa wic i tak, e ta sama osoba korzysta z nowych mediw w bardzo odtwrczy sposb, by zaliczy przedmioty, ktre nie s dla niej wane (bo np. nie interesuje si nimi albo nie bdzie zdawa ich na maturze), a rwnoczenie kompetentnie i subtelnie wykorzystuje moliwoci internetu do poszerzania wasnej wiedzy na tematy, ktre s dla niej istotne lub po prostu ciekawe.

W SZKOLE

123

wyRwaNI z SIECI?
rodowisko, w ktrym dorastaj dzi modzi ludzie, to rodowisko nasycone mediami komunikacji sieciowej, ktre zaporedniczaj wiele relacji, ale te wpywaj zwrotnie na ich caoksztat i dynamik. Praca z naszymi wsppracownikami pozwolia nam dostrzec, jak bardzo ich dziaanie, odczuwanie i wyobrania byy oparte na kooperacji, wzajemnoci i spaszczaniu hierarchii. Szkolna instytucja tymczasem cakowicie indywidualizuje ich sposb dziaania i ekspresji ju na poziomie oferowanych uczniom narzdzi (wyjtek stanowi WF). Cyfrowe narzdzia w ramach szkolnych zaj rwnie wykorzystuje si tylko w trybie indywidualnym. Bywa, e szkoa zachca do przygotowywania samodzielnych prezentacji w PowerPoincie, niekiedy wrcz wymaga, aby wypracowania byy pisane na komputerze. Nie spotkalimy si natomiast z adnym przykadem promowania przez szko cyfrowych narzdzi pracy grupowej (oprogramowanie typu Wiki, Google Docs za pomoc ktrych piszemy razem ten raport merytoryczna praca w ramach forum etc.). nie spotkalimy si z adnym przykadem promowania przez szko cyfrowych narzdzi pracy grupowej Modzi ludzie poza szko czstokro wsppracuj, uczestnicz w projektach, w szkole natomiast mog jedynie rywalizowa jako strukturalnie zindywidualizowani uczniowie i uczennice. Janusz Czapiski, diagnozujc ten aspekt polskiego systemu edukacji, okrela go mianem patologicznego indywidualizmu (Czapiski, 2009). Szkolna instytucja nie tworzy przestrzeni dla wsppracy, wsppraca rozkwita jedynie w sytuacjach obchodzenia szkolnych wymaga przez uczniw.

uCzE NauCzyCIEl: RElaCja zaPoREdNICzoNa PRzEz mEdIa

Obecno nowych mediw w szkole objawia si przede wszystkim w postaci zmian w sposobach organizacji i korzystania z wiedzy na uytek szkoy oraz bardziej partnerskiego definiowania relacji nauczyciel ucze. Oba te zjawiska wydaj si w duym stopniu powodowane upowszechnianiem si nowych technologii. Pozycja nauczyciela jako tego, ktry (jednostronnie) wskazuje uczniom treci, z ktrymi trzeba si zapozna ulega erozji. W warunkach, gdy i ucze, i nauczyciel maj dostp do nieprzebranych zasobw informacji, dzi o wiele atwiej o sytuacj, w ktrej take nauczyciel dowiaduje si od uczniw o nieznanych sobie faktach, poznaje nowe rda wiedzy czy umiejtnoci. Korzystanie z nowych mediw w procesie nauki i nauczania wzmacnia partnersko w kontaktach. W ramach bardziej partnerskich kontaktw adekwatniejsz rol dla nauczyciela wydaje si rola kompetentnej osoby, ktra jest zainteresowana dan tematyk, uczy si cay czas i potrafi oceni przydatno rozmaitych rde. Rola nauczyciela jako osoby posiadajcej kompletn wiedz przedmiotow ktr moe przekaza uczniom, a nastpnie zwrotnie egzekwowa jej znajomo staje si coraz trudniejsza w realizacji. Ten demokratyzujcy trend jest wzmacniany take wszdzie tam, gdzie nowe media uczestnicz w nawizywaniu, podtrzymywaniu i zarzdzaniu relacjami. Trudno wprawdzie wyobrazi sobie, aby szkoa moga funkcjonowa poza modelem hierarchicznym, trudno jednak te zignorowa fakt, e zmieniaj si warunki brzegowe, w jakich model ten funkcjonuje: granica
W SZKOLE

124

publiczne prywatne ulega rozmyciu, intensyfikuje si nieformalna komunikacja uczniw i nauczycieli, a tylnymi drzwiami do szkoy wkracza nowy model wiedzy, postrzegany przewanie jako antagonistyczny wzgldem modelu praktykowanego przez t instytucj. Na oglniejszym poziomie stawia to pytanie, czy nowe media nie s sprawniej i ku wikszemu poytkowi asymilowane w obszarach podrzdnych wobec samej istoty istnienia szkolnej instytucji, czyli w relacjach ucze nauczyciel i kwestiach organizacyjno-administracyjnych. Poznane przez nas szkoy rniy si zarwno stopniem cyfrowego zaawansowania, jak i sposobami wykorzystania technologii. Powody tego stanu rzeczy tkwi w tym, e obecno mediw w tych obszarach i ich rola jest przewanie rezultatem oddolnej, indywidualnej inicjatywy oraz spontanicznych pomysw zarwno nauczycieli, jak i samych uczniw. A ostateczny ksztat medialnych zaporednicze wyania si w negocjacyjnym trybie wzajemnego ucierania si praktyk pomidzy uczniami a nauczycielem. Dziki tej cyfrowej samoorganizacji, niejako obok oficjalnej instytucji, obie strony doceniaj moliwoci stwarzane przez technologie, cho niekiedy ich wykorzystanie rodzi te nowe problemy. Zdecydowanie wicej tar i napi pojawia si natomiast w przypadku zjawisk czcych si bezporednio z gwnym zadaniem szkoy, czyli organizowaniem dostpu do wiedzy i weryfikacj stopnia jej opanowania. W tym obszarze postawy zarwno uczniw, jak i nauczycieli dalekie s od jednoznacznoci. Nasi modzi wsppracownicy, cho czsto postrzegali wiedz czerpan z sieci jako gorszego sortu ni wiedza podrcznikowa, to jednak w codziennych praktykach czsto z niej korzystali: od twrczego przetwarzania wyszukanych informacji a po zwyke pozyskiwanie gotowcw uywanych metod kopiuj-wklej i ciganie przez komrk na lekcji (ciganie jest szczeglnie chtnie praktykowane w przypadku przedmiotw uznanych za nieinteresujce lub zbyt trudne). Postawy nauczycieli, ktrzy w tym momencie wchodz w rol reprezentantw szkolnej instytucji, w przewaajcej mierze nacechowane s nieufnoci wobec treci, z ktrych korzystaj uczniowie za porednictwem sieci. O ile wykorzystywanie sieci w celach organizacyjnokomunikacyjnych uznaj za przydatne, to ju sie jako dodatkowe rdo wiedzy budzi zdecydowan niech. Chyba e s to treci zamieszczane bezporednio przez samych nauczycieli, nad ktrymi maj poczucie kontroli. Niezalenie jednak od mniej lub bardziej wstrzemiliwych postaw nauczycieli i uczniw sie jest obecna i istotnie modyfikuje proces nauczania, co rodzi dezorientacj po obu stronach. To wanie w tej sferze najbardziej odczuwalny jest deficyt systemowych rozwiza, ktre sprawiyby, e dostp do internetu stwarzaby wicej moliwoci ni zagroe w procesie szkolnego nauczania.

W SZKOLE

125

SzKoa wobEC NowyCh mEdIw

JEST NIEMOLIWE, By SZKOA STAA SI INSTyTUCJ CILE SPLECION Z DOWIADCZENIEM KULTUROWyM. ALE POMIMO E DOKUMENTy PROGRAMOWE MOG WIADCZy O CZyM INNyM SZKOA JU SI ZMIENIA MWI TomaSz SzKudlaREK, PEDAGOG Z UNIWERSyTETU GDASKIEGO.
nowe media w duej mierze stanowi wyzwanie dla funkcji szkoy, stawiaj pytania o jej spoeczne cele. oczywicie nie po raz pierwszy w historii na dugo przed pojawieniem si internetu, ju w latach szedziesitych ivan illich proponowa utopi spoeczestwa bez szkoy, w ktrym edukacja miaa opiera si na sieciach samoksztaceniowych. obecnie utopia illicha jest w duym stopniu rzeczywistoci, a niektre kierunki polityki owiatowej unii europejskiej, np. certyfikacja umiejtnoci zdobytych poza systemem edukacji formalnej, do wyranie zbliaj nas do nadania jej bardziej systemowego ksztatu. w tym sensie przedefiniowanie idei szkoy ju si dokonuje. polityka programowa i egzaminacyjna w duym stopniu bez towarzyszcych jej zmian samowiadomoci systemu zmienia jego cele, chocia nadal posuguje si maskujcymi je ideologiami (np. spoeczestwa wiedzy). krtko mwic, szkoa ju jest inna peni funkcje rne od tych, ktre wci wpisane s w dokumenty programowe. jednak odrbnoci szkoy i wiata, ktrej dowiadczaj opisywani w raporcie licealici, nie da si wyeliminowa ta odrbno jest endemiczna, ma gbokie uwarunkowania historyczne, kulturowe i polityczne. wynika przede wszystkim z genezy szkoy, najpierw zwizanej z kocioem, potem z politycznymi wizjami owiecenia i pniej pastwa narodowego. we wszystkich tych ukadach szkoa bya projektowana niejako przeciw wiatu spoecznemu, jako instytucja dziaajca na rzecz wiata nieistniejcego. zreszt i dzisiejsze ideologie w rodzaju globalizacji czy spoeczestwa wiedzy maj podobnie zawiatowy charakter, narzucaj szkole pewn logik funkcjonowania niekoniecznie zakorzenion w dowiadczeniu potocznym. owo nieprzystawanie szkoy do wiata ma dwa wymiary: konserwatywny (szkoa jako instytucja transmisji kultury, bdca maszyn produkujc tosamoci zbiorowe oparte na podzielanych przez wielkie grupy mitach, historiach, racjonalnociach itp. yjca wiatem ju nieistniejcym) i radykalny (szkoa jako instytucja produkujca przyszo, utopijna, yjca wiatem jeszcze nieistniejcym). splataj si one z wymiarem bezporedniej, doranej adaptacji do teraniejszoci. nie ma chyba szans, aby szkoa staa si instytucj cile splecion z dowiadczeniem kulturowym, bo oznaczaoby to koniec edukacji i powrt do pierwotnych form kultury, ktrych transmisja opieraa si na socjalizacji. w pomorskim programie foresight prbuj zarysowa hipotez, e wymiar adaptacyjny edukacji, wicy si z silniejszym otwarciem na wiat pozaszkolny, bardziej praktyczny, silniej przesycony nowoczesnymi technologiami edukacji i ich popkulturowymi odpowiednikami, moe rozwin si na masow skal w szkoach publicznych. szkoy prywatne ze wzgldu na segregacyjne funkcje edukacji stanowicej przecie kluczowy element odbudowy struktury klasowej w polsce stan si moim zdaniem wyranie konserwatywne. ludzie zawsze byli i zawsze bd funkcjonowa pomidzy szko a uczeniem si pozaszkolnym, jest to jedynie sensowna optyka widzenia tej instytucji. szkoa nigdy nie bdzie w stanie zawaszczy uczenia si i nigdy nie by w ten sposb projektowana: jej praca stanowi jedynie inny tekst wprowadzany w obrb spoecznego dowiadczenia i moe on sta si znaczcy tylko wtedy, gdy dokona si jego aktualizacja w tym drugim obszarze. dobrze ilustruj to przytaczane w raporcie przykady oddanych swojej pracy nauczycieli utrzymujcych dobry kontakt z uczniami bez takich pedagogw te mona aktywnie y, ale tam, gdzie ich dziaanie zetknie si z dowiadczeniem pozaszkolnym, mamy pewien znaczcy efekt dodany. mona mie nadziej, e bdzie on pogbiany dziki coraz popularniejszemu
W SZKOLE

126

myleniu sieciowemu, ujmujcemu szko w perspektywie zrnicowanych form spoecznego partnerstwa. nie przeceniabym jednak wpywu, jaki wywiera na szko upowszechnienie nowych rozwiza komunikacyjnych. musimy te pamita, e rewolucje technologiczne w szkole, poczynajc od amoku z telewizj w usa w latach szedziesitych, na og maj bardzo niewielki wpyw na jej merytoryczn prac. zwykle wprowadzane s z pobudek ekonomicznych (ma by taniej), potem pojawiaj si uzasadnienia pedagogiczne (jak w distance learning asynchroniczna komunikacja umoliwia elastyczn organizacj czasu), potem w nowym odkrywa si stare (przecie to tylko inna forma ksztacenia korespondencyjnego...). wtedy nastpuje realistyczna ocena silnych i sabych stron, redukcja entuzjazmu i spostrzeenia, e nic nie zastpi ywego kontaktu itd. inn kwesti s bariery kompetencyjne: dzieci s w tych technologiach sprawniejsze od dorosych (o odwrconym midzypokoleniowym uczeniu si ju w latach szedziesitych pisaa margaret mead), a instytucje pozaszkolne od szk (z naszych bada wynika, e studenci informatyki, ktrzy zwykle od iii roku pracuj na etatach w firmach brany teleinformatycznej, wnosz na politechnik wiedz o technologiach nowszych ni te bdce w obiegu akademickim). w tym kontekcie zastanawia stawiana w raporcie teza, e kompetencje cyfrowe biorcych udzia w badaniu licealistw w wielu przypadkach okazyway si niezbyt imponujce. moe modzi ludzie po prostu nie widz ju w tych technologiach nic podniecajcego? w raporcie pojawiaj si opisy skracania dystansu pomidzy nauczycielami a uczniami. to skracanie, z ktrym wielu nauczycieli dobrze si czuje, czsto odbywa si za porednictwem serwisw spoecznociowych, komunikatorw internetowych itp., a nie jest to przecie nowe zjawisko chyba rwnie uzasadniona byaby teza, e dawniej uczniowie znacznie wicej wiedzieli o prywatnym yciu nauczycieli (i wzajemnie). bardzo trafna wydaje mi si obserwacja wskazujca na faktycznie grupowy charakter pracy uczniw rzeczywicie, szkolny indywidualizm czsto jest fikcj. ta (jeszcze) kontestowana przez uczniw jednostkowa optyka nie jest jednak deficytem ani wynalazkiem samej szkoy zostaa jej narzucona przez obecny porzdek spoeczny. w tradycji szkoy jest mnstwo dowiadcze i koncepcji pracy zespoowej, metoda projektw jest znana od ponad stu lat i wci obecna w ksztaceniu nauczycieli. bardzo atwo mona je przywrci do praktyki szkolnej, ale jest to sprzeczne z logik egzaminowania, z neoliberalnym indywidualizmem zakadajcym konieczno rywalizacji midzy jednostkami, wreszcie w gbszych i rzadko dostrzeganych warstwach z ideologi gospodarki/spoeczestwa wiedzy, gdzie zakada si prywatyzacj wiedzy i cis ochron praw jej wasnoci. w tym sensie uczniowie pomagajcy sobie wzajemnie zachowuj si nielogicznie i wbrew wasnemu interesowi. dlatego zapewne uczniowie bardziej ambitni, o silniejszej motywacji osigni, bd wchodzi w dziaania kooperacyjne rzadziej; pozostali porzuc je zapewne na pniejszych etapach ksztacenia. ten problem odsya nas jednak do pozaszkolnego ukadu zalenoci, do braku w naszym kraju prawomocnych ideologii wsplnotowych (w rodzaju europejskiej socjaldemokracji czy amerykaskiego komunitaryzmu). ca energi kierujemy na wspieranie procesw indywidualizacji, prywatyzacji, parametryzacji etc. indywidualizm w szkole jest tylko jednym z efektw tych procesw. Tomasz Szkudlarek

W SZKOLE

127

MAL DU SICLE?

W PyNNIE NOWOCZESNyM WIECIE NOWyCH MEDIW PRZyGODNO ZASTPIA KONSEKWENCJ, AD USTPI MIEJSCA BEZADOWI, A CZAS WyDAJE SI POSZARPANy NA STRZPy, POSZATKOWANy NA FRAGMENTy BEZ HISTORII I PRZySZOCI ORAZ EPIZODy BEZ KONSEKWENCJI PISZE zygmuNT baumaN W ROZMOWIE Z maTEuSzEm halaw. JAK LUDZIE STAJ SI PODMIOTAMI W WIECIE, KTRy JAWI SI JAKO BAZA DANyCH?

mateusz halawa: W tym raporcie z jednej strony przygldamy si nowym technologiom komunikacyjnym jako specyficznym formom kulturowym, ktre uprzywilejowuj taki, a nie inny sposb ycia, a z drugiej strony przygldamy si ludziom dziaajcym w konkretnym, materialnym rodowisku ksztatowanym przez te nowe formy obiegu kultury. Lew Manovich, teoretyk nowych mediw, pisze, e w epoce komputerw wyania si nowa forma kulturowa baza danych. O ile powie czy film (media relatywnie stare) uprzywilejowyway narracj, a wic opowiadanie historii przez ukadanie elementw w sekwencje, o tyle komputer jeden z kluczowych przedmiotw w yciu naszych modych wsppracownikw przynosi ze sob zupenie inn zasad. Wikszo obiektw nowych mediw nie opowiada adnych historii; nie maj one ani pocztku, ani koca; nie wystpuje w nich aden rozwj, ktry tematycznie, formalnie albo jeszcze inaczej zorganizowaby ich elementy w sekwencje. S one raczej zbiorami indywidualnych czci skadowych, z ktrych kada ma takie samo znaczenie jak pozostae (Manovich, 2006: 333). Jedno z podstawowych dowiadcze naszych modych wsppracownikw, dowiadczenie korzystania z komputera czy to po to, by korzystajc z Wikipedii, rozwiza problem z fizyki, czy po to, by pozosta w intymnym kontakcie z ukochanym lub ukochan po tym, gdy offline trzeba byo si rozsta, czy wreszcie po to, by na fotograficznym blogu znajomego oglda i komentowa zdjcia z wypadu za miasto wydaje si znaczco rne od dowiadczenia wczeniejszych mediw. Manovich proponuje, by widzie w tym dowiadczeniu wyaniajcy si nowy model struktury wiata. Uytkownikom komputerw, pisze, wiat wydaje si [...] nieskoczonym i niezorganizowanym w adn struktur zbiorem obrazw, tekstw i innych danych (Manovich, 2006: 335). Kuszce jest, by i dalej tym tropem. Relacje naszych etnografw i etnografek wydaj si t intuicj potwierdza o tyle, o ile czytamy w nich opisy praktyk spoecznych, ktre nie s ledwie czytaniem czy ogldaniem, lecz take (a moe przede wszystkim?) nawigowaniem, wyszukiwaniem, tworzeniem pocze, kopiowaniem, rekonfigurowaniem etc. baza danych rozumiana jako forma kulturowa pisze manovich przedstawia wiat w postaci listy elementw, ktrych w aden sposb nie porzdkuje. natomiast narracja tworzy cigi przyczynowoskutkowe z pozornie nieuporzdkowanych elementw (wydarze) Baza danych rozumiana jako forma kulturowa pisze Manovich przedstawia wiat w postaci listy elementw, ktrych w aden sposb nie porzdkuje. Natomiast narracja tworzy cigi przyczynowo-skutkowe z pozornie nieuporzdkowanych elementw (wydarze). Baza danych i narracja s zatem naturalnymi wrogami. D do panowania nad tymi samymi obszarami ludzkiej kultury, a kada z nich uzurpuje sobie wyczne prawo, by konstruowa znaczenie wiata. Zastanawia mnie przyjrzenie si tej propozycji z punktu widzenia ludzi zamieszkujcych ten wiat jawicy si jako baza danych. Co to mogoby znaczy tworzy swoje ja i nadawa yciu znaczenie w rodowisku kulturowym, ktre strukturalnie jest wykazem moliwych elementw, a nie spjn opowieci, czy nawet wieloci spjnych opowieci? zygmunt bauman: Od Sokratesa do Freuda jak przypomina J.M. Coetzee w eseju o pisarzu woskim Aronie Ettore Schmitzu, publikujcym pod znacznie lepiej znanym imieniem Italo Svevo filozofia moralna Zachodu sygnowaa delfick zasad poznaj siebie!. Ale jeli (jak to czyni Svevo) ufa si opinii Schopen-

MAL DU SICLE?

129

hauera, e charakter ludzki wspiera si na woli i e wtpi wypada, by wola chciaa od swych postanowie odstpi na c si wtedy znajomo siebie moe przyda? Chyba tylko cierpie czowiekowi przysporzy, rozdwojenia jani, szamotania, rozpaczy z racji okruciestwa losu i wasnej bezsilnoci, trzepotania w matni bez wyjcia... Wola, jak Mojeszowy rozmwca z Gry Synaj, nie znosi przecie bycia kwestionowan, a ju szczeglnie nie godzi si na to, by j pytano o jej racje bytu i papiery uwierzytelniajce; jej wyniose Jam jest ktom jest nie zaprasza do debaty zamyka j, zanim si zacza. Nie byaby wszak wola wol, gdyby zachowaa si inaczej. Bo wola to tyle, co deklaracja niemoliwoci sprzeciwu (a jak to Kafka zauway, gdy spogldasz na chmar rozlatanych i rozkrakanych wron, zdaje ci si, e za chwil rozdziobi niebo; ale wszak niebo, jak z miejsca dodaje, to tyle co niemoliwo wron...). Z woli bdc zrodzonym i z woli czerpic sw si i swj tupet, charakter nie moe by zatem z wol skcony. Tak przynajmniej sugeruje logika. Ale wbrew logice, ktra jak wiadomo, zasad niesprzecznoci si kieruje, wola jest charakterowi puklerzem i kwasem rcym zarazem; na wol przychodzi si charakterowi powoywa zarwno wtedy, gdy zmaga si o swe przetrwanie (honor, wierno zasadom, konsekwencja, szacunek wasny), jak i wwczas, gdy mu si zamarzy bycie-innym-ni-jest, samoprzeobraenie w-co-innego (udoskonalenie, awans, uwolnienie si od zanieczyszcze, zaczcie od pocztku). Zeno Cosini, bohater ostatniej powieci Svevo, przeraony niby spojrzeniem Gorgony widokiem Woli zwrconej ku niemu obu stronami swego janusowego oblicza naraz, zapada w chorob, z jakiej rwnoczenie chce i nie chce, aknie i boi si, wyleczy. Wysiek na nic si tu nie zda, jak i na nic si nie zdadz porady freudowych terapeutw, by ropiejc ran rozdartej woli goi maci janiowej samowiedzy. Jak orzeka Coetzee, tu nie o defekty Zenonowej jani wszak idzie (gdyby nie sprzeciw wydawcy zatroskanego wpywem tytuu na decyzje ksigarnianych szperaczy, Svevo nazwaby sw pierwsz powie LInetto Niezdara, Niezgua, Niedorajda, Niedoga... Lub, by posuy si popularniejszym a wulgarniejszym jzykiem Ciamajda, Fajtapa...), a o to, e za duo tu siy na jedn samotn ja. Tu o mal du sicle chodzi, o rozdarcie wewntrzne europejskiej cywilizacji, ktrej to zbiorowej uomnoci nie da si zaleczy adn iloci klajstru przeznaczonego do sklejania rozpatanych na dwoje pojedynczych jani. Przyrodzona dolegliwo nowoczesnej cywilizacji polega na pomyle/zamiarze/obietnicy zbratania wody z ogniem: pogodzenia bezpieczestwa bycia sob z wolnoci stawania si kim innym. Jako e taki dwojaki, a sprzeczny wewntrznie cel wojny wypowiedzianej zastanemu stanowi rzeczy jest rwnie nieosigalny co przeobraenie kotowiska odwiecznie skconych plemion afgaskich w parlamentarn demokracj zamiar nie moe si powie, a obietnica nie moe by speniona. W braku szansy na trway pokj mona si tylko spodziewa niekoczcego si cigu potyczek przedzielanych chwilowymi, a z reguy chwiejnymi zawieszeniami broni. Kolejne potyczki nie przybli koca wojny, a kolejne zawieszenia broni nie uczyni traktatu pokojowego realniejszym. Wysiek pogodzenia solidnoci bytu z atwoci reinkarnacji przeistoczy si, wbrew nadziejom, z jednorazowego i nieodwracalnego poczynania w niekoczc si pogo za uciekajcym horyzontem; oraz z obietnicy odgrnego i hurtowego zaatwienia sprawy, przez zaprowadzenie spoecznego adu optymalnie osigniciu celu sprzyjajcego, w wezwanie do zaatwiania spraw detalicznych przez wynajdywanie optymalnie do celu pasujcych wybiegw i sztuczek. To w wyniku owego podwjnego przeobraenia nowoczesnego projektu upyw przeywanego czasu przeistoczy si w ruch bez strzaki kierunkowej (co w rodzaju znanego z elementarnych lekcji fizyki ruchu Browna: ciecz na talerzyku roi si od byskw i wytryskw, ale nie rusza si z miejsca). Przygodno zastpia konsekwencj, a zbieg przygodnych okolicznoci determinacj, ad ustpi miejsca bezadowi czas rozsypa si jak paciorki po przeciciu nitki raca. Lebenszeit czas yty czy przeywany nie jest cykliczny ani liniowy; nie jest seri koczowniczych powrotw ani szlakiem pielgrzymiej wdrwki. Nowy Lebenszeit jest,
MAL DU SICLE?

130

by tak rzec, puentylistyczny: jako e kada z kolejnych prb pogodzenia autentyzmu egzystencji z pokus/ przymusem jej nieustajcej przemiany skazana jest na porak, dystans midzy podjciem a zaniechaniem kolejnych prb kurczy si rozmiarw punktu (figury, o paradoksie, rozmiarw pozbawionej, jak chce geometria...). Czstotliwo przerw w cigoci ma kompensowa przyrodzon rozpadliwo i bolesne wady kadej z kolejnych odmian stanu, ktra aktualnie (ale na jak dugo?) pretenduje do trwaego bytu. Jak to u zarania elektronicznej rewolucji zauway Marshall McLuhan: medium jest przekazem. W odrnieniu od wiata offline, dla ktrego (jak Nietzsche dla odmiany kaza Zaratustrze proroczo orzeka) przeszo z jej skamieniaymi osadami sta si musi zmor, przeklestwem i zgrzytaniem zbw, w wiecie online, wiecie przekazanym (objawionym? konstruowanym? symulowanym?) przez media elektroniczne czas jawi si poszarpany na strzpy, poszatkowany na fragmenty bez historii i przyszoci i epizody bez konsekwencji; kolejno fragmentw da si tu zmienia dowoli bez uszczerbku dla (samowystarczalnego wszak z zaoenia) sensu przestawianych epizodw, a ucinanie kadego z nich jest rwnie atwe i natychmiastowe co powoywanie ich do (ulotnego wszak i zwiewnego z zaoenia) ycia. Nic tu nie musi by raz na zawsze, nic w zasadzie nie musi pozostawi po sobie ladw, jakich nie da si zamaza, i szcztkw, jakich nie sposb uprztn: zadba ju o to klawisz wyma, ktrego coraz bardziej irytujcy (w zestawieniu z onlineow rzeczywistoci) brak pozbawia wiat offline szansy w konkursach urody, komfortu i powabu. Nie media musz zabiega teraz o wierno przedstawianym realiom yciowym; to realia yciowe musz upodabnia si do wizji medialnych i stara si jak mog dorwna ich cnotom. Zaprzesta stara mog tylko na wasn zgub. nic tu nie musi by raz na zawsze, nic w zasadzie nie musi pozostawi po sobie ladw, jakich nie da si zamaza, i szcztkw, jakich nie sposb uprztn: zadba ju o to klawisz wyma, ktrego coraz bardziej irytujcy (w zestawieniu z onlineow rzeczywistoci) brak pozbawia wiat offline szansy w konkursach urody, komfortu i powabu. nie media musz zabiega teraz o wierno przedstawianym realiom yciowym; to realia yciowe musz upodabnia si do wizji medialnych i stara si jak mog dorwna ich cnotom Pogodzenie bezpieczestwa bycia sob z wolnoci stawania si kim innym zadanie, jakie postawi sobie zuchwale duch nowoczesny i nieopatrznie obieca speni zdawao si podobne do kwadratury koa i rwnie jak ona beznadziejne. I nadal jest takie, i chyba takim pozostanie jeli o wiat przeywany offline idzie. Za to wiat online obiecuje zaatwienie sprawy ale kosztem zuboenia obu wartoci, o ktrych pogodzenie w nowoczesnym yciu chodzio. Poczucie bezpieczestwa w wydaniu online moe nie przey przeniesienia do o ile surowszego i mroniejszego klimatu wiata offline; za rado wolnoci, czerpana z atwoci przybierania nowych wciele w zakltych rewirach onlineu, moe nie przetrwa zbycia nowych szat jako strojw karnawaowych i na czas karnawau tylko (z przymrueniem oka) tolerowanych. Cho przyzna trzeba, e tubylcy onlineowego wiata mog tego nie zauway. Przywykli wszak do postrzegania rzeczy, na ktre ich wzrok elektronika wyostrzya a odwykli od wypatrywania takich, dla ktrych w sfragmentaryzowanym, epizodyczno-puentylistycznym onlineowym wiecie miejsca si nie znalazo i znale nie mogo. mateusz halawa: Ten epizodyczny i fragmentaryczny wiat jawicy si jako baza danych tworzy, jak pan pisze, specyficzny reim czasowy. To Lebenszeit poszatkowany, puentylistyczny, w ktrym prby zbudowania trwaoci, cigoci i spjnoci wydaj si skazane na niepowodzenie:
MAL DU SICLE?

131

Sprbujcie zrozumie: jeli jest jaka cecha mzgw ludzi w moim wieku, jest to spieprzona chronologia; najpierw z gw wypada nam sowo Najpierw. Potem, sowo Potem. Nastpnie, sowo Nastpnie. Sformuowania I On Wtedy, W Tym Momencie, W Tym Samym Czasie, Trzy Dni Pniej. Mimo wszystko, kada z tych historii ma punkt Teraz. Punkt, od ktrego moesz okreli i posegregowa wszystkie wydarzenia. [...] Czas to kompost. Zdarzenia to rozsypane papierki. Fiszki. (Jakub ulczyk, Radio Armageddon, 2008, s. 56). A jednak prbujemy ten wiat, ktry si rozpad, zoy w cao. Prace naszych badaczy i badaczek opisuj najrozmaitsze praktyki spoeczne, ale wiele z nich czy jedno: mona je czyta jako praktyki budowania spjnoci, skadania w cao, tworzenia przyczynowo-skutkowej narracji z czego, co jawi si jako archiwum rozproszonych elementw. wiat moe nam si pofragmentowa, ale wci prbujemy w nim by podmiotami. tyle e trzeba tu myle o podmiotowoci jako o czym osignitym cik prac, a nie tak po prostu danym. ta praca czenia tego, co rozproszone, angauje w yciu naszych modych wsppracownikw najrozmaitsze technologie, czsto w paradoksalny sposb. telefony komrkowe jedna z technologii wspczesnego indywidualizmu zaczynaj by uywane do prb pogbiania wizi i wytwarzania bliskoci. globalny internet zaczyna by (jako wsp-internet) uywany do wsptworzenia albo odtwarzania poczucia lokalnoci, ktr zachwiay te same procesy globalizacyjne, ktrym internet nada rozpd. Nie wiem, czy jeszcze jest jasno odrnialne online albo offline. To, co pisze pan o przemianach spoecznego dowiadczenia czasu, rzuca ciekawe wiato na rozmowy, ktre prowadzimy w zespole projektu Modzi i media. Uderzyo nas, jak wiele z treci tworzonych przez naszych wsppracownikw zdjcia z imprez, wpisy na blogach, komentarze na Naszej-klasie utrzymana jest w tonie nostalgii. (Uczestnicy projektu mieli siedemnacie lub osiemnacie lat). Nowe media uatwiaj zamienianie biecych wydarze w artefakty przeszoci i manipulowanie nimi przez natychmiastowe tworzenie wspomnie, opowiadanie historii, tworzenie z nich narracji. Ta tsknota za czasem, ktry jeszcze wcale nie min Frederic Jameson pisze o nostalgii za teraniejszoci przenika wiele z analizowanych przez nas praktyk. Wydaje si, e dowiadczenie ycia w puentylistycznym czasie nowych mediw, czsto wie si poczuciem straty. Nostalgia staje si dzi jedn z fundamentalnych struktur odczuwania. zygmunt bauman: Kady punkt w puentylistycznym wiecie jest teraniejszosci. By poza teraniejszo wyszed, naleaoby go wpierw zapodni uczyni brzemiennym konsekwencjami, jakie go przeyj: przyszoci. I jako ywo marzy si nam takie zapodnienie; wszyscymy tym rodzajem libida zakaeni. Ale przystpujc do dziea, przypominamy sobie z miejsca, e po pierwsze nie mona by troch w ciy; a po drugie, e z wyskrobaniem podu s due, a przykre kopoty. Zapodnienie momentu przyszoci rwna si czynieniu siebie zakadnikiem (notorycznie, a nieznonie kaprynego!) losu. Wic, jak w przypadku Cosiniego, chce si i nie chce zarazem, aknie si i boi... Internetowa gwarancja aborcji na danie (mona bdzie z niej skorzysta albo nie tam, w ktrej kolejnej teraniejszoci, si zobaczy!) wydawana w akcie poczcia oferuje wyjcie z dylematu, jakie dla Cosiniego skazanego na wiat, ktry z braku alternatywy jeszcze wwczas si nie nazywa offlineem byo nie tylko niedostpne, ale i nie do wyobraenia. atwiej jeszcze z tego punktu widzenia, i z pozoru bezpieczniej, wyposay teraniejszo w przeszo, z jakiej czas puentylistyczny j ogooci. Przeszo wszak ju si staa, a wic jest ze swej natury uodporniona na kaprysy losu i wiadomo z miejsca, co si z niej wybiera, a co odrzuca jak przy kadej wyprawie na zakupy do samoobsugowego czy internetowego sklepu. Ale wszak nostalgia rodzi si z pragnienia przygwodenia krnbrnej przyszoci, ze strachu przed sierocym losem, przed ponieniami znajdy... A spajanie przyszoci nostalgicznym cementem moe si okaza bez-

MAL DU SICLE?

132

piecznym zabiegiem tylko z pozoru. Los, nieuleczalnie wszak chimeryczny, moe przeszo przywoan z niebytu i zadomowion w teraniejszoci obecnej i przyszej przerobi w mgnieniu oka z przytulnego schroniska na wizienne kazamaty. Czy nie lepiej w tych warunkach podrowa na lekkiego, by gdy do tego dojdzie, dao si jednym skokiem mury wizienne przesadzi? Bez bagau wdrowa, z laptopem tylko i komrk, jeli wszelki inny, najcenniejszy nawet adunek moe si przy kolejnym losu obrocie okaza uciliwym balastem? Cosini znw si kania. Chciaoby si, zeznaje, ale si czek boi... czy nie lepiej w tych warunkach podrowa na lekkiego, by gdy do tego dojdzie, dao si jednym skokiem mury wizienne przesadzi? bez bagau wdrowa, z laptopem tylko i komrk, jeli wszelki inny, najcenniejszy nawet adunek moe si przy kolejnym losu obrocie okaza uciliwym balastem? Pana celne skdind spostrzeenia suponuj Eindeutigkeit, jednoznaczno, jakiej nasze bycie-w-wiecie (w naszym przynajmniej pynnie-nowoczesnym wiecie) i sztuka konstruowania swego w owym wiecie ycia nie posiadaj i posi nie mog. O ile mog, wzdragam si przed wartociowaniem wyborw, jakich ludzie przed dylematami postawieni dokonuj, powtarzam tylko uparcie, e ycie w pynnie-nowoczesnym wiecie jest na wybory skazane, e jest pasmem dylematw o rozwizaniach li tylko kompromisowych i poowicznych, nigdy doskonaych. Dylematy te s a nadto realne, i nie ma si co dziwi istotom nowo przybyym do tego wiata, e borykaj si z ich rozgryzieniem i e metod prb i bdw (cik prac, jak pan powiada) dochodz lokalizacji zasadzek i puapek, jakimi wiat w jest naszpikowany. Mal du sicle, jak to Coetzee powiedzia, a ja uparcie powtarzam... Wreszcie ma pan racj, podkrelajc, e wci prbujemy by w tym wiecie podmiotami. Dodabym, e nie zanosi si na to, bymy kiedykolwiek prbowa przestali (a i to jeszcze dodabym, e podmiotami w naszym zindywidualizowanym wiecie jestemy na mocy dekretu historii; owe prby, o jakich pan powiada, s wysikami skierowanymi na przeobraenie podmiotu de jure w podmiot de facto). Ale parafrazujc Marksa, powiedziabym te, e ludzie buduj sw podmiotowo w warunkach nie przez siebie skonstruowanych, a wic posugujc si budulcem i technologi budowlan, jakie zastali na placu budowy w momencie zakadania fundamentw. To inwentarz dostpnych materiaw budowlanych i procedur technicznych czyni pewne ludzkie wybory bardziej od innych wyborw prawdopodobnymi (zakadajc rzecz jasna, e mwimy tu o istotach racjonalnych i dobrymi intencjami obdarzonych!). Myl, e nam, kulturologom, naleaoby skupi uwag na waciwociach owego budulca i techniki, ich cnotach i wadach, moliwociach, jakie stwarzaj, i ograniczeniach, jakie narzucaj a to gwoli dopomoenia ludziom w prbowaniu by podmiotami z pen wiadomoci tego, co w trawie piszczy... To chyba najpoyteczniejsza z usug, jakie odda moemy uytkownikom naszych docieka. Zygmunt Bauman

MAL DU SICLE?

133

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

OPISyWANE W TyM RAPORCIE PRZEMIANy RODOWISKA KULTUROWEGO ZWIZANE Z ROZWOJEM NOWyCH MEDIW DOMAGAJ SI NOWEGO JZyKA MWIENIA O UCZESTNICTWIE W KULTURZE. STARE KATEGORIE, TAKIE JAK ODBIORCA, STAJ SI PROBLEMATyCZNE, GDy LUDZIE ZOSTAJ WCZENI W PROCESy WSPTWORZENIA TRECI KULTUROWyCH ORAZ WPROWADZANIA ICH W OBIEG, CZSTO POZA SySTEMEM INSTyTUCJI. JAK MyLE O UCZESTNICTWIE W KULTURZE, GDy STARE KATEGORIE ULEGy PRZETERMINOWANIU?

uKu: ju NIE KoNSumENT, jESzCzE NIE TwRCa

jednym z najpowaniejszych problemw, jaki przewija si w tym raporcie, s ograniczenia jzyka, ktrym staramy si opisa dokonujce si przemiany praktyk kulturowych i spoecznych. czci tych zmian jest rozmycie granic pomidzy produkcj a konsumpcj. cho oczywiste wydaje si, e nie do utrzymania jest sztywny podzia na twrcw i konsumentw (myl ta znajduje odbicie w terminie prosument), to jednak wci brakuje nam poj umoliwiajcych uchwycenie rnych odcieni stanw porednich. w wiecie, w ktrym zarwno modele biznesowe twrcw obiektw medialnych, jak i architektura komunikacyjna suca do dystrybucji i redystrybucji tych obiektw w duej mierze premiuj aktywno odbiorcw, nie sposb interpretowa jako gestu twrczego kadego kliknicia myszki, kadej interakcji bo przecie czsto maj one wymiar trywialny, jak kopiowanie muzyki dla znajomych czy przesanie im linku z adresem na serwisie rapidshare, skd sami mog cign pyt. czsto granica pomidzy trywialnym a nietrywialnym nie daje si sprowadzi do konkretnego typu dziaania bo przecie udzielanie si na muzycznym forum internetowym nie musi, ale moe by znaczcym gestem przekadajcym si na zainteresowanie danym zasobem caej grupy osb, np. poprzez polecenie im nieznanego wykonawcy. problem wydaje si tym bardziej istotny, e cho spotkalimy modych muzykw, to jednak wikszo licealistw z ktrymi rozmawialimy, nie tworzya muzyki, rwnie jej nie remiksowaa. jednak w kulturze nadmiaru, w ktrej problemem jest ju nie dostp do treci, lecz wiedza, ktre treci warto wybra, osoby filtrujce i katalogujce oglnodostpne materiay maj znaczenie nie mniejsze ni ci, ktrzy te materiay tworz. bo skoro mona znale niemal wszystko, to czego waciwie szuka? w ograniczonej fizycznoci nonikw przedinternetowej kulturze niedoboru towarzyskie sieci wymiany muzyki opieray si na przekazywaniu sobie przede wszystkim nagra. warto samej informacji nie bya wysoka bo przecie wiedza o tym, e zesp X gra dobr muzyk, nie przybliaa odbiorcy informacji do odsuchania pyty. dzi jest inaczej. oczywicie, czsto razem z informacjami kr same pliki mp3. rola nagra zostaa jednak w pewnym stopniu zdegradowana dziesitki albumw upchnite na jednej, nagranej w cigu kilku minut pycie dvd czy setki linkw do pobrania pyty, pojawiajce si po wpisaniu jej tytuu w wyszukiwark internetow, sprawiy, e nie licz si ju same treci. waniejsza jest wiedza o tym, ktre treci s interesujce. z ni mona szybko dotrze do nagra, a jeli brak kompetencji, by poradzi sobie samemu, zawsze mona zwrci si do znajomego, ktry pobierze nagranie z sieci i przyniesie na drugi dzie do szkoy. tak osob jest uku fan metalliki. muzyka jest jego najwiksz pasj. poszukiwanie ciekawych nagra to namitno, ktra w odrnieniu od epizodu z gr na gitarze w lokalnym zespole wydaje si nie przemija. uku zreszt wie z muzyk swoj przyszo, marzc o karierze dziennikarza muzycznego. i jeli przyj, e dziennikarz muzyczny to osoba, ktra pomaga swoim czytelnikom w wyborze interesujcych wykonawcw, to w pewnym sensie ju nim jest. dua cz muzycznych aktywnoci uka wie si z ulubionym zespoem. dziki internetowi uku zgromadzi imponujc kolekcj nagra metalliki cznie okoo 11 tysicy. Mam wszystkie albumy studyjne i koncertowe, mam ich wszystkie dema, wszystkie single i epki, wszystkie instrumentale, mam ponagrywane ich prby dwikowe, botlegi mam jeszcze nie wszystkie, bo na razie okoo 500, z lat 19821996. Mam jednak list linkw do 1300 koncertw i mam zamiar cign je wszystkie mowi. co do reprezentatywne dla nastolatkw, z ktrymi rozmawialimy podczas bada, o swoich dziaaniach uku nie myli w kategoriach piractwa. akcentuje przyjemno pync z wyszukiwania muzyki i dzielenia si ni ze znajomymi, ktrzy wiedz, e zawsze chtnie nagra im poszukiwan
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

135

pyt, a przy okazji, jak mwi, dorzuc co, co mnie krci i sdz, e moe ich rwnie zainteresowa. uku jest wic koneserem, znawc, ktry powica mnstwo czasu, by rozwija swoj muzyczn wiedz, ale zawsze chtnie podzieli si ni ze znajomymi. muzyka, cho bardzo intymna, jest przecie rwnoczenie elementem towarzyskoci i czci systemu wymiany darw znajomi uka nie musz si martwi o brak wieych dozna audialnych, sam uku z kolei zyskuje coraz wiksze uznanie kolegw. gwn gratyfikacj jest satysfakcja i uznanie, co nie zmienia faktu, e gdy uku wybiera si do kogo do domu, zdarza mu si zabiera ze sob zewntrzny twardy dysk, bo przecie dzielenie si muzyk i filmami jest tak sam czci znajomoci jak rozmawianie o nich. oczywicie wymiana muzyki penia ju te funkcje w wypadku starszych generacji, jednak rodzice uka nie mieli szans, by sucha kilkudziesiciu nowych albumw miesicznie. dla uka i jego rwienikw sie jest nieprzebranym rdem darmowej muzyki, a take rosnc z kad chwil encyklopedi recenzji i rekomendacji. encyklopedi, w ktrej uku zapisa ju kilka stron, aktywnie udzielajc si na forum internetowym metalliki. forum, ktre jest miejscem wymiany wiedzy, ale te samej muzyki:Jak kto mnie o co poprosi na forum, to z reguy podsyam poprzez link na rapidshare i z reguy dorzuc jeszcze jakie bonusy i wtedy jest wielkie dziki stary, ja na to nie ma sprawy, odezw si, jak bd czego potrzebowa. czasem pozwala te zdoby nowych znajomych take przez internet. aktywno na forum staje si podstaw relacji, ktre sprawiaj, e gdy uku jedzie na koncert na drugi koniec polski, nigdy nie musi martwi si o nocleg.

hENRy jENKINS: NowE foRmy uCzESTNICTwa w KulTuRzE

WIAT, W KTRyM ODBIORCy POMAGAJ KSZTATOWA PRZEPyW TRECI MEDIALNyCH W SIECIACH, TO ZUPENIE INNy WIAT NI TEN, W KTRyM ODBIORCy PASyWNIE AKCEPTOWALI OFERT UDOSTPNIAN W KANAACH NADAWCZyCH. WSZySTKO WSKAZUJE NA TO, E MODZI LUDZIE POSTRZEGAJ DZI SIEBIE I SWOJ ROL W KONTAKTACH Z MEDIAMI INACZEJ NI STARSZE POKOLENIA MWI hENRy jENKINS, MEDIOZNAWCA Z UNIvERSITy OF SOUTHERN CALIFORNIA, W ROZMOWIE Z mIRoSawEm fIlICIaKIEm.
mirosaw filiciak: Opisywani przez pana w Kulturze konwergencji (Jenkins, 2006) fani stanowi elit rozwijajcej si w rodowisku mediw cyfrowych kultury aktywnie przetwarzaj oficjalne teksty kultury, tworz remiksy oraz wasne produkcje inspirowane popkultur. Ich twrczo, niegdy funkcjonujca na marginesie kultury, za spraw potnych i darmowych kanaw coraz czciej przekada si na wspprac, a czasem nawet konkurowanie z producentami komercyjnymi. Modzi ludzie, ktrych poznalimy w trakcie naszego badania, mog si nie wydawa a tak produktywni w tworzeniu treci. Rwnoczenie jednak nie da si ich okreli mianem pasywnych konsumentw. Przeciwnie, wielu z nich to prawdziwi popkulturowi eksperci, ktrzy aktywnie wsptworz kultur, rozpowszechniajc i komentujc treci. Ich kompetencje, cho czsto ukierunkowane na jedn nisz, s zaskakujco wysokie, a udostpnianie sobie nawzajem medialnych kolekcji stanowi jeden z kluczowych elementw ich ycia, jak w przypadku uka, ktry na swoim twardym dysku ma jedenacie tysicy plikw z nagraniami Metalliki.
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

136

henry jenkins: Nasze pierwsze prby scharakteryzowania tej nowej kultury, ktr nazywam kultur uczestnictwa, koncentroway si na do wyjtkowych przypadkach w tym na najbardziej aktywnych, kreatywnych i widocznych grupach fanowskich. Jednak zmiany, jakie przyniosa ze sob kultura uczestnictwa, s czsto znacznie bardziej subtelne i mog dotyczy bardziej przyziemnych ni twrczo codziennych praktyk medialnych. Ja sam, pracujc obecnie nad koncepcj rozprzestrzenialnych mediw [spreadable media mediw, w ktrych dystrybuowaniu istotn rol odgrywaj odbiorcy przesyajcy sobie nawzajem interesujce ich zdaniem treci przyp. MF], koncentruj si na drobnych, podejmowanych lokalnie decyzjach zwizanych z tym, czy jeden uytkownik przekae tre drugiemu, opatrujc j zazwyczaj tylko prostymi tagami lub doczajc krtk wiadomo. Takie indywidualne wybory dotyczce cyrkulacji treci wywieraj jednak sumarycznie ogromny wpyw na wspczesny krajobraz medialny pewne materiay staj si widoczne, inne trac uwag uytkownikw, a to wszystko wynik wanie tych drobnych przejaww uczestnictwa. wiat, w ktrym odbiorcy pomagaj ksztatowa przepyw treci medialnych w sieciach, to zupenie inny wiat ni ten, w ktrym odbiorcy pasywnie akceptowali ofert udostpnian w kanaach nadawczych. Wszystko wskazuje na to, e modzi ludzie postrzegaj dzi siebie i swoj rol w kontaktach z mediami inaczej ni starsze pokolenia zdaj sobie spraw, e dysponuj potencjaem umoliwiajcym wywieranie widocznego wpywu na t sfer. mirosaw filiciak: Jakie wyzwania to nowe rodowisko kulturowe wsptworzone przez nowe media stawia przed instytucjami kulturalnymi? henry jenkins: Z perspektywy edukacji takie formy uczestnictwa mog pozwoli modym ludziom na zdobycie nowych umiejtnoci technicznych i spoecznych, mog motywowa ich do pogbiania wiedzy, a take zachca ich do zabierania gosu w sprawach, na ktrych si znaj, zwikszajc ich pewno siebie. Takie lokalne dziaania mog te suy podniesieniu wiadomoci obywatelskiej, bo modzi maj dzi silne poczucie cznoci z innymi ludmi z ich sieci spoecznych. Maj te odczucie, e mog w toczce si dyskusje wnie co wartociowego dla caej spoecznoci.

indywidualne wybory dotyczce cyrkulacji treci wywieraj ogromny wpyw na wspczesny krajobraz medialny pewne materiay staj si widoczne, inne trac uwag uytkownikw, a to wszystko wynik wanie tych drobnych przejaww uczestnictwa. wiat, w ktrym odbiorcy pomagaj ksztatowa przepyw treci medialnych w sieciach, to zupenie inny wiat ni ten, w ktrym odbiorcy pasywnie akceptowali ofert udostpnian w kanaach nadawczych. wszystko wskazuje na to, e modzi ludzie postrzegaj dzi siebie i swoj rol w kontaktach z mediami inaczej ni starsze pokolenia zdaj sobie spraw, e dysponuj potencjaem umoliwiajcym wywieranie widocznego wpywu na t sfer

Zauwaylimy, e bardzo trudno oddzieli od siebie relacje towarzyskie naszych wsppracownikw i aktywno kulturow, bo media cyfrowe uatwiaj nie tylko kopiowanie treci, ale te ich obieg w rwieniczych sieciach spoecznych. Zastanawiamy si, jak mwi o tej szarej strefie lokujcej si gdzie pomidzy kreatywnoci a konsumpcj?

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

137

wIESaw godzIC: KoNIEC TElEwIzjI, PoCzTEK TwRCzoCI

WyLUDNIA SI STOJCA PRZED TELEWIZOREM KANAPA, A SAM ODBIORNIK STOPNIOWO PRZESTAJE By KOLEJNyM MEBLEM. NA NASZyCH OCZACH UPOWSZECHNIAJ SI NOWE POSTAWy ODBIORCZE, Z KTRyCH PRZEBIJA PRAGNIENIE UWOLNIENIA SI Z NARZUCONyCH PRZEZ TRADyCyJN TELEWIZJ RAM. RWNOCZENIE WCI MAMy KOPOT Z WyPRACOWANIEM METAFOR, KTRE MIAyBy T SyTUACJ OPISA PISZE wIESaw godzIC, MEDIOZNAWCA ZE SZKOy WySZEJ PSyCHOLOGII SPOECZNEJ. CZy WIDZ TELEWIZyJNy PRZESTAJE By PARADyGMATyCZN FIGUR ODBIORCy KULTURy?
Media dziel si na takie, ktrych konsumpcja wymaga wyjcia z domu i udania si do miejsca, gdzie s aktywne (dziej si), oraz na takie, ktre atwo udomowi i robi z nich uytek podczas jedzenia, odkurzania i majsterkowania. Spektakle teatralne, widowiska typu wiato i dwik, projekcje filmowe i czciowo telewizja w miejscach publicznych s przykadami pierwszej z tych kategorii. Za gwny nurt telewizji i znaczna cz modszych od niej mediw elektronicznych nale do grupy mediw niewymagajcych zaoenia marynarki i poprawienia fryzury przed wyjciem do sfery publicznej wszystko dzieje si u nas, w domu, w bezpiecznym miejscu. Taki czytelny dwudziestowieczny ukad ulega niekoczcym si zaburzeniom, wic warto si przyjrze, w jakim punkcie jego rozwoju tkwimy. W domu, w mobilnym wiecie, pisa o tej sytuacji David Morley, brytyjski socjolog mediw dostrzegajc tym samym zacieranie si granic midzy tymi dwiema, rozcznymi do tej pory sferami (Morley, 2003). Gdy wracam myl do Morleya prezentujcego egzotyczne przykady wielokulturowego uycia mediw w Wielkiej Brytanii, zauwaam, e o bardzo podobnym zjawisku ju teraz moemy mwi w Polsce. A nawet wydaje si, e w polskiej sytuacji wyglda to bardziej drastycznie, gdy granice kultur etnicznych zdaj si odgrywa coraz mniejsz rol w konsumpcji audiowizualnoci natomiast przedstawiciele kultur, ktre z rnych powodw pno, jak Polska, wkroczyy na t ciek, jeszcze silniej dostosowuj si do norm, ktrymi do tej pory pogardzano. Ju choby wnikliwa analiza wynikw ogldalnoci poszczeglnych stacji telewizyjnych pokazuje, jak silnie rozwarstwiona bywa publiczno mediw audiowizualnych. Wydaje si to zreszt oczywiste, tak jak oczywiste wydaj si wyniki przedstawionych tutaj bada. W moim przekonaniu ich wyrazisto i jednoznaczno jest naskrkowa: w istocie s na tyle intrygujce, e wymagaj wielowtkowej dyskusji. Najwaniejsze z mojej perspektywy odkrycie wynikajce z obserwacji uytkowania mediw przez modych ludzi uczestniczcych w projekcie Modzi i media dotyczy zmiany kanau dystrybucji audycji telewizyjnych i tym samym powolnej, ale konsekwentnej rezygnacji z telewizora jako mebla, jako osobnego urzdzenia. Dla wspczesnych modych Polakw telewizja nie tyle e przestaje istnie to nie nastpi tak szybko ale staje si jednym z wielu potnych strumieni obrazw i dwikw, ktre wpadaj do domu, szkoy, kawiarni, gdziekolwiek. Tym samym skoro te przekazy s rnorodne potrzebne jest urzdzenie, ktre zintegruje je w jedn rzek. W tym miejscu zastanawia fakt, e nowa sytuacja medialna nie wypracowaa powszechnej metafory, ktra w popularny sposb potrafiaby opisa i wyjani sytuacj odbiorcz. Historycznie wyglda to tak, e telewizja, poczwszy od lat 40. ubiegego wieku, wesza na terytorium medium radiowego. Pamitam urocz brytyjsk pocztwk z rycin przedstawiajc pokj wsplnego przebywania, czyli jadalni w angielskim domku. Babcia pilnowaa wnuczka: czytaa mu bajk, wsplnie przegldali rysunki. Pokj by zagracony
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

138

ksikami, a na komodzie mia swoje miejsce duy odbiornik radiowy. Wygldao na to, e emitowany dwik ani nie przeszkadza w lekturze ksiek, ani jej nie pomaga sowem: nie wymaga szczeglnej troski. Nikt z przebywajcych w bawialni nie zwraca uwagi na radioodbiornik. Drugi obrazek pochodzi ze Stanw Zjednoczonych lat pidziesitych. Oto mama ekspediuje do szkoy dwch jedenasto-, trzynastolatkw. Chopcy jedz niadanie, ale caa ich uwaga ulokowana zostaa w ekranie wielkiego telewizora: siedz niedbale na pododze, bardzo blisko ekranu i gapi si w prezentera jakiego show. Telewizja jest zupenie innym medium od radia ze wzgldu na charakter aktywnoci uwagi jej odbiorcw a powiedzie to oznacza jednoczenie znale dobr metafor, opisujc wikszo kontaktw z telewizj epoki przed-powstanieminternetu. Nawet wtedy, gdy tej metaforze telewizji jako apacza uwagi towarzysz skrajne przekonania (mam na myli okadk ksiki Neila Postmana Zabawi si na mier tam ujcie z tyu telewizyjnego puda pokazuje cinite stado telewizyjnych ogldaczy, skadajce si wycznie z korpusw cia, bo gowy nasi widzowie gdzie postradali). W tym miejscu waciwie urywa si szereg dosadnych, celnych, jak i tych zupenie niemdrych metafor, starajcych si wizualizowa proces ogldania telewizji. Tymczasem interesujco byoby pokaza, w jaki sposb zacza wyludnia si kanapa przed coraz wikszym i doskonalszym ekranem. Gdy David Morley opisywa sztuk negocjacji dotyczcych wyboru programu do ogldania przez czonkw rodziny, to czytajc zapisy rozmw, czulimy, e opisuj one w latach 90. take nasze polskie potyczki. Pilot by rzeczywicie atrybutem sprawowania wadzy i kontrolowania tego procesu. Co tu duo mwi ta epoka koczy si, a zamieszczone obok doniesienia z bada pokazuj, e zatraca si powoli, moe nawet piknie. Jednak kopoty z metaforami trwa bd nadal. Bo jak dokona wizualizacji pozornie prawdziwego sloganu: Kady bawi si w samotnoci? Pokaza internaut przed ekranem jako samotnego nomad na informacyjnej pustyni, czyli postpi jak autorzy plakatu przestrzegajcego dzieci (i rodzicw) przed niebezpieczestwem nawizywania kontaktw w sieci gdy widzimy oblenego tuciocha w rednim wieku, podajcego si za 12-letniego chopca? A przecie ten slogan jest tylko pozornie prawdziwy, bo najczciej wspczesne kontakty sieciowe co pokazuje raport Modzi i media s wstpem i rozszerzeniem uczestnictwa w grupie. Czy monitor komputera (coraz czciej laptopa, a w bardzo niedugim czasie wywietlacz telefonu/smartfonu komrkowego) zastpi ekran telewizora? Wszystko na to wskazuje, a w kadym razie logika miniaturyzacji oraz zasada wolnoci przekazu. Jak jednak ju wspomniaem, nie stanie si to tak szybko. A w dodatku przy zachowaniu okrelonych warunkw. Jedno z najwaniejszych praw w tym zakresie stanowi, e medium przeistacza si w inne, ktre lepiej wypenia zarwno pragnienia, jak i warunki odbioru nowego odbiorcy. Dlatego te wyobraam sobie, e modzi jeszcze przez wiele lat traktowa bd telewizj i jej strumie obrazw i dwikw jako sympatyczn ramot, w ktrej kady moe znale co interesujcego dla siebie. Na zasadzie iluminacji moe nastpi nage odkrycie serialu czy satyrycznego show. Najprawdopodobniej ca histori i poprzednie odcinki poznaj w internecie, ale te biece mog ledzi jeszcze na ekranie telewizora. Podobne zainteresowanie moe by skierowane do niszowych programw tematycznych, one staj si rdem poznania wiata dawnego i bardzo dawnego. znajdujemy si na granicy sytuacji odbiorczej: ani to klasyczna telewizja, ani jaki nowy utrwalony sposb kontaktu z mediami. najwaniejsz jego cech sygnalizowan przez te badania wydaje mi si jednak pragnienie wolnoci, przede wszystkim wolnoci twrczej Sdz jednak, e zainteresowanie telewizj nie bdzie tendencj dominujc w najbliszych latach wrd modych odbiorcw/uytkownikw audiowizualnoci. Ciekawa byaby odpowied na pytanie, co stacje nadawcze mogyby/powinny zrobi, eby zatrzyma ten trend. Moe dostarcza takie programy, ktrych nie ma w internecie? Brzmi to jak herezja (wszak cytowany w raporcie licealista
139

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

mwi, e w internecie jest wszystko), ale wyobraam sobie, e przez jaki czas telewizja moe wygrywa jakoci swoich audycji. Jednak dla opisywanych w raporcie modych ludzi telewizja to nie kana dystrybucji, ale konkretny materia audiowizualny, ktry z rnych powodw zaciekawia i przyciga uwag. Wyczaj wic ten wytwr z tradycyjnej sytuacji odbiorczej, charak-teryzowanej przez warunki domowego ogldania, zwykle przez kilka osb oraz moliwo komentowania. Takie wyczenie uznaj za czynno naturaln gdy tymczasem dla starszych uytkownikw mwi mona o podejciu rewolucyjnym. Tak wic ju teraz znajdujemy si na granicy sytuacji odbiorczej: ani to klasyczna telewizja, ani jaki nowy utrwalony sposb kontaktu z mediami. Najwaniejsz jego cech sygnalizowan przez te badania wydaje mi si jednak pragnienie wolnoci, przede wszystkim wolnoci twrczej. Dostrzec mona rozleg skal rnorodnych manifestacji z tego zakresu. Przede wszystkim triumfuje timeshifting, a wic zasada ogldania materiau audiowizualnego z polizgiem czasowym. Sprzyja temu sama technologia: nowoczesne telewizory i tunery satelitarne z twardym dyskiem powoduj, e robisz jeden ruch i ulubiony serial zostaje nagrany, przyciskasz jeden guzik pilota i cofasz materia ogldany na ywo. Co wicej, stacje nadawcze dobrze wiedz o manierze przesunicia czasowego i wiele z nich umieszcza wane audycje na swojej stronie WWW ju po kilku minutach od zakoczenia emisji. Jeli nawet tego nie zobaczymy, to zawsze pozostaje portal typu YouTube, traktowany jak internetowe kino i telewizja razem wzite. W tej gigantycznej bezpatnej filmotece szukamy zarwno zapomnianego magazynu informacyjnego, jak i cyfrowego filmiku kolegi wszystko za uwolnione zostao z presji godzin rozpoczcia i zakoczenia, pozbawione rygoru ramwek. Myl, e coraz sabiej dostrzegamy ten typ wolnoci a jest on niezmiernie wany. Odbir telewizji zawsze wiza si z rytuaem, a nadawca dysponowa wadz tworzenia i kontrolowania przekazw. Rytua leg w gruzach, skoro odbywa si moe kiedykolwiek i z kimkolwiek. Natomiast drugi typ tworzenia jest w tych badaniach ledwie widoczny. Ot odbiorca staje si wytwrc kolejnych komunikatw a s one na og pozbawione kontroli rodowiska artystycznego, jak i kontroli obyczajowej. Twrca-wytwrca ma wszystkie narzdzia w rku potrzeba tylko pomysw, woli i przychylnego rodowiska. Wszystko to nadejdzie chcemy czy nie chcemy. O to ostatnie obawia si naley najmniej. Nie jest prawd, e kady bawi si bdzie w samotnoci w wiecie najnowszych mediw. Istniej potne (si wpyww) rodowiska spoecznociowych portali internetowych i grup fanw: nic wic dziwnego, e licealistka jest przekonana, e wysany link spotka si z yw reakcj kolegi, ktry ju zna ten materia, ju wyrobi sobie dziki innym zdanie na ten temat. Funkcja informacyjna wyranie sabnie, gdy kady z nas ma taki sam dostp do faktw. Wzmacnia si natomiast funkcja tworzenia znacze, doczania kontekstw, a wic take w efekcie pastiszowania i fizycznej zmiany przekazw. Przysza telewizja stanie si domen twrczoci jej odbiorcw. Chocia na pewno nie wszystkich kcik kanapowych leni nie zniknie jeszcze przez dugie lata. Wiesaw Godzic

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

140

wojCIECh j. buRSzTa: oPISa REwoluCj

JESTEMy WIADKAMI TWORZENIA SI TOSAMOCI ZAWSZE OTWARTyCH NA PROPOZyCJE I GOTOWyCH WCZy WSZELKIE DOSTPNE MATERIAy, NA RWNI POCHODZCE Z DOWIADCZE PRZEyTyCH, JAK I MEDIALNyCH, O ILE MOG ONE, NA OKRELONy CZAS, WARUNKOWO, STWORZy KOHERENTN CAO. TOSAMOCI TAKIE JEDNAK NA RWNI WCZAJ, JAK I POZByWAJ SI TyCH MATERIAW, STD S CIGLE W TRAKCIE BUDOWANIA-BURZENIA PISZE wojCIECh j. buRSzTa, KULTUROZNAWCA, WSPAUTOR RAPORTU NA TEMAT STANU KULTURy MIEJSKIEJ W POLSCE.
Badania, jakie zesp kierowany przez Barbar Fatyg i mnie przeprowadzi w roku 2008 na temat stanu kultury miejskiej w Polsce (Czas wolny, wiadomo kulturalna i kompetencje kulturalne. Zrnicowanie i stan kultury w Polsce pena tre raportu, w wersji rozszerzonej i poprawionej, zostanie opublikowana w 2010 roku w ksice zoonej do druku w Wydawnictwie Naukowym PWN), pokazay, jak wielkie zmiany dokonuj si dzisiaj w sferze szeroko rozumianej kultury oraz przed jakimi wyzwaniami staje take refleksja nad tymi zmianami. Dotyczy to samego procesu zrozumienia nieadekwatnoci wikszoci stosowanych dotd poj analitycznych (kultura, czas wolny, aktywno kulturalna, tosamo kulturowa, kanon kultury, uczestnictwo w kulturze etc.) ze strony teoretykw, jak i praktykw zajmujcych si polityk kulturaln. Potrzeba demaskacji przernych mitw, stereotypw i uproszcze, jakimi obrasta dzisiejszy dyskurs o kulturze, jest palca. Na naszych oczach dokonuje si bowiem rewolucja kulturowa: nie tylko uczestnictwo, lecz i samo rodowisko kulturowe si zmienia. W naszym opracowaniu na temat kultury miejskiej opisalimy m.in. kultur transportow jej symbolem mog by zadarte w kierunku ekranu, zasonite pras lub ksik, zaopatrzone w suchawki gowy pasaerw warszawskiego metra lub podmiejskiego pocigu.

ToSamo TyPu INSERT

Jednym ze wsplnych mianownikw dla obserwowanych przemian jest pogbiajce si odinstytucjonalizowanie kultury. Analizy funkcjonowania instytucji kultury w Polsce pokazay, e coraz wicej reprezentantw instytucji zdaje sobie z tego spraw i usiuje si przed tym broni, gwatownie si unowoczeniajc. Dorane skutki tego procesu w wymiarze aktywnoci kulturalnej odbiorcw wida w zjawisku prosumentw, a wic podmiotw bdcych zarwno twrcami, jak i odbiorcami. To wyjcie poza bierny odbir jest ju waciwie norm w najmodszym pokoleniu, czego skdind dowodz historie opisywane na ssiednich stronach opracowania wynikw projektu Modzi i media. Sam pozwoliem sobie t now sytuacj opisa, uywajc terminu tosamo typu insert. wyjcie poza bierny odbir jest ju waciwie norm w najmodszym pokoleniu Powszechny dostp do mediw pozwala w razie potrzeby dystansowa si od otaczajcej rzeczywistoci kultury lokalnej, co moe by powodem wzmoonej kreatywnoci, ale jest tak, e jednoczenie wasne ja badanych i ycie w ramach globalnej ekumeny wyobrani podlega uzalenieniu od materiau medialnego, nad ktrym ludzie nie maj kontroli. Inaczej spraw ujmujc, mamy dzisiaj do czynienia z paradoksem refleksyjnoci (wynikajcej z indywidualizacji ycia) i zalenoci (wynikej z instytucjonalizacji). Dlatego wanie mona powiedzie, e jestemy wiadkami tworzenia si tosamoci, ktr warto nazwa tosamoci
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

141

typu insert. S to tosamoci zawsze otwarte na propozycje i gotowe wczy wszelkie dostpne materiay, na rwni pochodzce z dowiadcze przeytych, jak i medialnych, o ile mog one, na okrelony czas, warunkowo, stworzy koherentn cao. Tosamoci takie jednak na rwni wczaj, jak i pozbywaj si rzeczonych materiaw, std s cigle w trakcie budowania-burzenia. Tosamo typu insert dokadnie odzwierciedla zmieniajcy si model uczestnictwa w kulturze pozainstytucjonalny w tradycyjnym sensie, zaporedniczony medialnie i charakteryzujcy si nieustann zmian oferty i pogbiajc si krtkotrwaoci obowizujcych wartoci. Wszystkie wyniki prowadzonych pod kierownictwem Barbary Fatygi i moim bada przynosz dowody, e tak wanie si dzieje. Tym samym warto przyjrze si take, jak zmienia si w ogle model dowiadczenia kulturowego. W wyranej defensywie jest model, ktry swego czasu Andrzej Ziemilski nazwa nieustannym unaocznieniem kultury. Ten model dowiadczania wiata dziki kulturze zaporedniczony jest przez literatur oraz interpretowany przy uyciu kategorii artystycznych. Dowiadczenie kulturalne ma tutaj zatem wyspecjalizowany charakter i obejmuje znajomo uniwersum artystyczno-estetycznego literatury wysokiej. Dzisiaj, kiedy obieg takiej literatury ma w istocie charakter niszowy, rola profesjonalistw i innych czynnych uczestnikw kultury literackiej, tak wana w okresie PRL, cakowicie zamiera. Polacy wyranie podkrelaj, e sami dokonuj wyborw w tej dziedzinie, odwoujc si do indywidualnego gustu, a take do osobistych identyfikacji z okrelonym typem literatury (zasadniczo popularnej i/lub historycznej). Drugi model dowiadczenia kulturalnego Ziemilski okreli mianem modelu kultury zdominowanej przez praxis; jest on charakterystyczny dla wikszoci uczestnikw ycia kulturalnego. Niesystematycznie poznawane wytwory artystyczne o zrnicowanym poziomie (wedug tradycyjnych kryteriw) dostarczaj istotnych przey estetycznych i elementw tworzcych indywidualn kompetencj artystyczno-estetyczn. Cao posiadanej wiedzy faktograficznej i kompetencyjnej nie ukada si tu w spjn, konkretn cao, jest raczej elementem tosamoci typu insert. Ten model dowiadczenia kulturalnego take jest nie tyle w defensywie, ile stanowi zaledwie skadnik szerszej kompetencji kulturalnej, w ramach ktrej tradycyjna literatura i kultura pisma schodz na dalszy plan. Trzeci model dowiadczenia kulturalnego jest zwizany jednoznacznie z mass mediami i mediami elektronicznymi. W latach osiemdziesitych ubiegego stulecia, kiedy powstaway koncepcje Ziemilskiego, model ten dopiero zaznacza si w kulturze polskiej. Dzi jest modelem dominujcym. To za porednictwem mediw uczestniczy si w kulturze artystycznej, a partycypacja w niej polega w duej mierze na uzyskiwaniu informacji o kulturze, jest rodzajem zasobu podrcznej wiedzy (okrelenie Alfreda Schtza), ktra pozwala na podstawow orientacj w sferze uczestnictwa w kulturze artystycznej. Badani maj szerok wiedz o tym, co dzieje si w kulturze, ale to wcale nie oznacza, e korzystaj rzeczywicie z oferty (obserwujemy zjawisko swoistego wycofywania si z kultury, motywowane brakiem czasu wolnego).

KulTuRa To RElaCja z TRECIamI, NIE INSTyTuCjamI

W tej sytuacji znaczna cz tradycyjnych instytucji kultury nie ma szans na przetrwanie. Zmiany form uczestnictwa, uwarunkowane technologicznie i cywilizacyjne s w zasadzie nieodwracalne. Co wicej, w Polsce nie zakoczya si wci transformacja systemowa w wymiarach spoecznych, ekonomicznych i wsko rozumianych kulturowych. Nie przebudowuje si systemu tak wielkiego jak spoeczestwo niemal czterdziestomilionowe w cigu dwudziestu lat. Obserwujemy wic sporo zamtu w yciu kulturalnym: rozchwiane

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

142

Przytaczane tu tezy s wynikiem obserwacji poczynionych podczas prac nad raportem o stanie kultury miejskiej w Polsce, znajduj jednak w duej mie-rze potwierdzenie w raporcie obserwacji licealistw w kwestii tego, jak oni widz uczestnictwo w kulturze. Wprawdzie inny by w obu wypadkach dobr respondentw, ale wida wyranie zaznaczajce si dwie tendencje. Po pierwsze odejcie od kultury zinstytucjonalizowanej w jej tradycyjnym ksztacie na rzecz tworzenia rodowisk kulturotwrczych funkcjonujcych jak instytucje (np. YouTube), obywajcych si bez jakiegokolwiek porednictwa pastwa i tego, co traktuje ona jako aktualn polityk kulturaln. Po drugie to, co nazywa si kultur konwergencji, przyjmuje coraz bardziej rozbudowane i powszechne formy, polegajce przede wszystkim na nieustannym monitorowaniu i przetwarzaniu (ironicznym, twrczym, polemicznym itd.) treci kultury oficjalnej, take w postaci produkcji oferowanej na rynek. Jest to take dowd na utrwalanie si metakultury nowoci w takim jej rozumieniu, e istot krenia dzisiaj przekazw kulturowych jest ich rozplenianie si w postaci najrnorodniejszych treci, wzajemnie si warunkujcych i tworzcych symultaniczne, obrazowo-sowne kompleksy znaczeniowe. Jak si wydaje, aden kulturowy twr nie moe sobie roci pretensji do autonomicznoci, ale natychmiast staje si elementem metakulturowej obrbki za pomoc wszystkich moliwych mediw kulturowych w tradycyjnym sensie i technologicznych w rwnej mierze. Wobec przytoczonych tu przykadw naley uzna, e jestemy wiadkami wybuchu supernowej kultury. Rewolucja ta dotyczy przede wszystkim tosamoci kulturowej modych Polakw. tosamo podlega zmianom w kierunku jej wikszej elastycznoci i autorefleksyjnoci, indywidualizuje si i autonomizuje wzgldem tradycyjnych wyznacznikw przenikajcych. Kultura to coraz czciej sfera wyborw czynionych poza jakimikolwiek ukadami spoecznymi, nie tyle kultura identyfikowana z instytucjami, ile raczej z dostpnymi treciami, ktre towarzysz ludziom 24 godziny na dob. Nie ma adnego wyranego kanonu kultury, chocia jego rudymenty s cigle widoczne w sferze dokonywanych wyborw i ich uzasadnienia. W wietle destrukcji pierwszych dwch modeli dowiadczenia kulturalnego (unaoczniania kultury i kultury jako praxis) coraz istotniejszy jest model trzeci kultura zaporedniczona medialnie, wszechobecna, ksztatujca tosamoci typu insert. Wymaga to nowego modelu bada nad uczestnictwem i rol kultury, a przede wszystkim rewizji podejcia do rozumienia kanonu kulturowego (porzucajcego sztywn hierarchi i zastpujcego j myleniem w kategoriach rzeczywistoci in statu nascendi) oraz uwzgldnienia zjawisk kultury wsptworzonej przez nowe media, ktre cakowicie zmieniaj kulturowe dowiadczenie modych Polakw. Wojciech J. Burszta

jestemy wiadkami tworzenia si tosamoci, ktr warto nazwa tosamoci typu insert. s to tosamoci zawsze otwarte na propozycje i gotowe wczy wszelkie dostpne materiay, na rwni pochodzce z dowiadcze przeytych, jak i medialnych, o ile mog one, na okrelony czas, warunkowo, stworzy koherentn cao. tosamoci takie jednak na rwni wczaj, jak i pozbywaj si rzeczonych materiaw, std s cigle w trakcie budowania-burzenia

charakterystyki i profile kulturowe odbiorcw kultury, chaotyczne dziaania instytucji, dezorganizacj nie tylko czasu, lecz i w ogle struktur ycia codziennego, rozproszenie i zmian funkcji i charakteru aktywnoci kulturalnej, wreszcie znamienne zmiany w wiadomoci kulturalnej i dyskursach o kulturze.

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

143

maREK KRajEwSKI: PRzETERmINowaNIE

MODZI LUDZIE yJ DZISIAJ W WIECIE NIE TyLE POZBAWIONyM WSPLNOT, ILE PODLEGAJCyM INNyM ZASADOM. NOWE MEDIA SEPARUJ SWOICH UyTKOWNIKW W TRAKCIE PROCESW ODBIERANIA I PRZETWARZANIA DANyCH, MOG JEDNAK CZy ICH W NOWE RODZAJE WSPLNOT. ZBIOROWOCI W TEN SPOSB POWSTAE, MIMO E ROZPROSZONE I NIEZAKORZENIONE W MATERIALNEJ PODSTAWIE, POLEGAJ NA SILNyCH WIZIACH CZCyCH ICH UCZESTNIKW. maREK KRajEwSKI ZUNIWERSyTETU ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU PISZE O NOWyCH FORMACH USPOECZNIENIA, WyANIAJCyCH SI W PRAKTyKACH UyTKOWANIA NOWyCH MEDIW.
Nowoczesne urzdzenia komunikacyjne opieraj si na kodach ograniczonych, uniewaniajc te rozwinite (odwouj si tu do klasycznego rozrnienia wprowadzonego przez Basila Bernsteina zob. Bokszaski i inni, 1977: 109113). Jzyk e-maili, internetowych komunikatorw, Facebookw, Naszych-klas i Twitterw, wpisw na forach podporzdkowany jest przede wszystkim tempu, w jakim odbywa si przekazywanie informacji, ale wynika te z moliwoci wpisanych w same urzdzenia (miniaturyzacja, ograniczenia dotyczce liczby znakw) oraz podstawowego kontekstu ich uywania (najczciej w trakcie wykonywania innych czynnoci, w pomidzy, w przestrzeni publicznej). Warto jednak zauway, e kody ograniczone to nie tylko ubstwo rodkw ekspresji i ich sformatowanie czy skrtowo, ale przede wszystkim kontekstualno i sytuacyjno. Za ich pomoc moemy komunikowa si tylko z tymi, ktrzy s wczeni do naszego najbliszego wiata, ktrzy podzielaj z nami codzienno, ktrzy ogldaj, czytaj, percypuj podobne rzeczy. Konsekwencj ich stosowania jest zaleno jednostki od zbiorowoci. Jeeli posuguje si ona tylko takimi ograniczonymi kodami, to mwi i myli za pomoc tego, co wytworzya, przeya, dowiadczya wsplnota. Poniewa jednostka nie dysponuje wasnymi, autonomicznymi punktami odniesienia, to trudno od wsplnoty tej abstrahowa, to ona staje si podstawowym punktem odniesienia, daje pewno, jak dziaa, ale w rezultacie rwnie dezindywidualizuje, utrudnia usamodzielnienie i zagraa autonomii jednostki. Cho zjawisko to zaprzecza fetyszyzowanemu w zachodnich spoeczestwach kultowi jednostki i indywidualizmu (zwaszcza w jego rywalizacyjnej wersji), to jednoczenie wydaje si ono bardzo funkcjonalne wobec nowej sytuacji kulturowej, w ktrej rezyduje mode pokolenie. Sytuacji, ktrej specyfik wyraa pojcie czarnej skrzynki (o ktrej pisz wczeniej, zob. s. 30). Zarwno ta ostatnia, jak i spoeczne ludzko-przedmiotowe hybrydy wymagaj uproszczonego kodu komunikacji, poniewa tylko on umoliwia sprawne wspdziaanie ludzi i maszyn, dynamizuje ruch, cyrkulowanie przekazw, ktre podtrzymuj sieci przy yciu. Kontekstualno kodw prostych oznacza jednak, e chocia wszyscy jestemy wpici do sieci i rwnie zaleni od urzdze komunikacyjnych, to jednoczenie tworzymy osobne ludzko-przedmiotowe zbiorowoci i to one generuj rwnie spoeczne rnice, w tym te midzypokoleniowe. Te ostatnie s wzmacniane nie tylko poprzez opisywan tu specyfik kodw ograniczonych, ale te przez unikalno, wykorzystywanych jako zaporedniczenia, urzdze, przez ich personalizowanie i idiosynkratyczny sposb ich wykorzystywania. Nie chodzi tu przy tym o to, e modzi ludzie nie uywaj pewnych typw telefonw komrkowych, traktujc je jako obciachowe, czy te o to, e fetyszyzuj oni niektre z urzdze, uznajc je za ekskluzywnie wasne, modzieowe, ale te o to, e wydaj si kategori, w ktrej szczeglnie czste jest indywidualizowanie tego rodzaju urzdze i traktowanie tego procesu jako rwnoznacznego z wyodrbnieniem si jednostki jako kogo unikalnego. Tym, co daje poczucie bycia kim innym, s tapety, dzwonki, wygaszacze, skrki, zawieszki, futeray, naklejki, ktre pozwalaj na optyczny tuning urzdze komunikacyjnych, ale te personalizowanie interfejsw i samego softwareu. Wyjtkowo jednostki, realizujca si poprzez ingerencj w fabryczny dizajn i oprogramowanie urzdzenia, nie jest tu tylko i wcznie symbolizowana, ale poprzez
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

144

takie ingerencje urzeczywistnia si ona, staje si faktem. Pociga ona bowiem za sob odrbno sposobu komunikowania, pozycjonuje jednostk w sieci, umoliwia wykorzystywanie tylko niektrych z moliwoci i zasobw, ktrych sie dostarcza. Pierwsz z paszczyzn, na ktrej proces ten zachodzi, jest modyfikowanie przebiegu procesu komunikacji, definiowanie potencjalnych partnerw poprzez sam typ urzdzenia, jego dostpno, cen, wygld, sposb jego indywidualizacji (t wanie funkcj wypeniaj kolory suchawek muzycznych odtwarzaczy czy definiujce estetyczne upodobania waciciela obudowy telefonw, dwiki dzwonkw i muzyki, ktre si z nich wydobywaj, rodzaje tapet ulokowanych na ich wywietlaczach itd.). Medium komunikacyjne, rozumiane tu jako przedmiot, komunikuje wic tak, jak zawsze czyniy to funkcjoznaki. Wyraa plemienn przynaleno waciciela bd uytkownika, jego aspiracje, ulokowanie na mapie spoecznych zrnicowa. Przedmiot w tym wypadku dzieli i czy nie ze wzgldu na swoj pierwotn rol komunikatora, ale raczej ze wzgldu na relacje semiotyczne spinajce go z poszczeglnymi warstwami spoecznymi. Drug paszczyzn, duo bardziej interesujc, s tryby komunikowania, moliwe za spraw specyfiki hardwareu i softwareu urzdzenia oraz zdolnoci ich modyfikowania przez samego uytkownika. Ta druga paszczyzna, domena geekw, technofanw i uczestnikw sceny, wytwarza wewntrzgeneracyjne podziay, oparte na dostpie do bardzo specjalistycznej wiedzy i kompetencji. Technologie i obiekty z nimi powizane, stanowice, jak powiedzielimy, rodzaj nowej natury dla najmodszego pokolenia, rnicuj je wewntrznie, subkulturyzuj, podobnie jak dawniej czyniy to odmiennoci relacji ustanawianych wobec wiata przyrodniczego, a bdce funkcj stopnia jego kontroli przez jednostk i jej sukcesu adaptacyjnego. To, co upodabnia, a wic w tym wypadku powszechny dostp do technologii komunikacyjnych, o ile ma by natur, musi wytwarza te nowe podziay, rnice, nierwnoci w kocu. Media-przedmioty dezindywidualizuj, ale tylko lokalnie i kontekstowo, w miejscach, gdzie zrozumiae s kody ograniczone uywane przez subkultury, warstwy pokoleniowych generacji. Poza tymi kontekstami wytwarzaj one rnice i podziay. Zaporedniczenia stanowice rodzaj nowej natury i podstawowe lepiszcze zbiorowoci, w ktrych dzi uczestniczymy, a take gwny czynnik je rnicujcy, maj te inn ogromnie istotn konsekwencj, a mianowicie przyspieszaj one procesy mediamorfozy (zob. Fidler, 1997), ktrej skutkiem jest integrowanie rnych form komunikowania w pojedynczym urzdzeniu (najczciej jest nim telefon bd komputer spity z sieci). skupienie caej wizki rnych typw przekazw w obrbie jednego ekranu i zarzdzanie nimi przez pojedynczy interfejs pociga za sob rosnc intymno percypowania przekazw, ktre dawniej dowiadczane byy wsplnotowo (telewizja, radio, muzyka). tym samym proces ten uniewania te formy wizi, ktre opieray si na bezporedniej bliskoci, wspuczestnictwie, wspprzeywaniu, a ktrych rdem byy dowiadczenia medialne. Oznacza to przeterminowanie pewnych sytuacji odbiorczych, ktre jeszcze do niedawna

oznacza to przeterminowanie pewnych sytuacji odbiorczych, ktre jeszcze do niedawna stanowiy synonim relacji zachodzcych pomidzy czowiekiem a mediami. sytuacji takich, jak siedzenie przed telewizorem, suchanie muzyki pyncej z przeznaczonego wycznie do jej odtwarzania urzdzenia, ogldanie wypoyczonych filmw itd. przeterminowanie to nie oznacza, e sytuacje te nie zachodz, e zostay zupenie wytarte z przestrzeni spoecznej, ale raczej e s one traktowane jako sytuacje wyjtkowe, odwitne, nietypowe. jednostka uczestniczy w nich z pen wiadomoci, e s one przestarzae, e zastpiy je nowe formy dziaa odbiorczych, ktre maj bardziej podstawowy charakter

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

145

stanowiy synonim relacji zachodzcych pomidzy czowiekiem a mediami. sytuacji takich, jak siedzenie przed telewizorem, suchanie muzyki pyncej z przeznaczonego wycznie do jej odtwarzania urzdzenia, ogldanie wypoyczonych filmw itd. Przeterminowanie to nie oznacza, e sytuacje te nie zachodz, e zostay zupenie wytarte z przestrzeni spoecznej, ale raczej e s one traktowane jako sytuacje wyjtkowe, odwitne, nietypowe. jednostka uczestniczy w nich z pen wiadomoci, e s one przestarzae, e zastpiy je nowe formy dziaa odbiorczych, ktre maj bardziej podstawowy charakter. Nowe urzdzenia separuj jednostki od siebie w trakcie czynnoci odbiorczych, czyni ten proces ogromnie egotycznym i intymnym, ale te rodz nowe formy powiza, wytwarzaj wsplnoty oparte na podobiestwie upodoba i fascynacji. Wsplnoty, ktre nie s ulokowane w jakiej konkretnej przestrzeni, za ich czonkowie tworz rozproszon, ale spojon silnymi wiziami zbiorowo. O ile wic w tradycyjnej, a wic nowoczesnej postaci proces odbiorczy swoim rdzeniem czyni przedmiot-medium, urzdzenie, ktre skupiao jednostki wok siebie i generowao wi wynikajc z bliskoci przestrzennej, z podobiestwa reakcji i emocji, to dzi przedmioty-media dziel jednostki, separuj je od siebie, po to jednak, by tka pomidzy nimi wizi oparte na podobiestwie zainteresowa i fascynacji. Delokalizacja wsplnot problematyzuje wic rol tego, co materialne w roli rda wizi, ale go nie uniewania. Przedmioty-media nie s ju tak jak dawniej mieszkania, meble, pomniki, architektura czy telewizory pojemnikami czy kondensatorami tego, co spoeczne, punktami oparcia, ktrych niezmienno wyraa trwao wsplnoty, obiektywizuje jej istnienie. Odgrywaj one dzi rol bardziej podstawow umoliwiaj istnienie zbiorowoci, ktra sama jest nieuchwytna zmysowo, rozproszona, zmienna co do skadu, ale jednoczenie stabilna jako specyficzne poczenie ludzi i rzeczy. Oczywisto istnienia mediw komunikacyjnych dla ludzi modych czyni z nich jednostki wyprbowujce na wasnej skrze, jak to jest y bez podstaw, ale w obrbie uspoeczniajcej sieci tworzonej przez ludzi i maszyny, w stanie permanentnego podpicia do komunikacyjnych traktw. aby bada i rozumie modych, trzeba wzi pod uwag t now sytuacj egzystencjaln, jakociowo rn od tej, ktrej rdem bya twarda i niezmienna materialna rzeczywisto, ograniczajca, ale te dajca stabilne oparcie i pewno Aby bada i rozumie modych, trzeba wzi pod uwag t now sytuacj egzystencjaln, jakociowo rn od tej, ktrej rdem bya twarda i niezmienna materialna rzeczywisto, ograniczajca, ale te dajca stabilne oparcie i pewno. Marek Krajewski

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

146

W tym ostatnim rozdziale wraz z innymi teoretykami i badaczami kultury stawiamy nowe pytania o uczestnictwo w kulturze. Zdecydowalimy si na badania etnograficzne i nadanie caemu naszemu projektowi charakteru bada terenowych, by we wsppracy z naszymi modymi wsppracownikami oraz ekspertami od kultury i spoeczestwa postara si wypracowa nowy zestaw pyta, bardziej adekwatny dla nowego rodowiska kulturowego zremediowanego przez sieciowe i cyfrowe technologie. Posta uka, opisanego na pocztku tego rozdziau, jest dla nas z jednej strony zamkniciem problematyki poruszanej wczeniej w raporcie (dzielenie si cyfrowymi treciami jako nowa forma cyrkulacji mnoca kultur, tosamociowy wymiar kulturowej konsumpcji i twrczoci, zajawka organizujca korzystanie z kultury), a jednoczenie wydaje si dobrym pocztkiem innej rozmowy pokazuje, jak niejasne jest dzi pojcie odbiorcy kultury. Nie tylko nie wiadomo, jak zoperacjonalizowa pojcie odbiorcy, ale co gorsza, a co potwierdzaj tu na rny sposb Wiesaw Godzic, Wojciech J. Burszta i Marek Krajewski czym miaaby by owa kultura. W artykulacji tego problemu pomocne bdzie postawienie szeregu bardziej szczegowych pyta. Pojawia si pytanie o to, gdzie przebiegaj granice kultury, co ni jest, a co nie. Wie si to z kulturalizacj (rosnc rol rnorakich treci kultury w samoksztatowaniu jednostek i przeniesieniem wielu kluczowych konfliktw, wyborw i determinacji w polu spoecznym na pole kultury), przemianami roli instytucji kultury i zmieniajcymi si relacjami tego, co prywatne i publiczne. Jak pisze Wiesaw Godzic, ju nie trzeba wkada marynarki i wiza krawata, by wej w przestrze publiczn i zetkn si z kultur. Dziki nowym technologiom staa sie ona udomowiona, a raczej moliwa do udomowienia, co z drugiej strony, jak znw trafnie zauwaa za Davidem Morleyem Wiesaw Godzic nie oznacza, e poza obszar domu nie wychodzi. Powtrnie komplikuje to relacje tego, co publiczne i prywatne. Pojawiaj si pytania dotyczce moliwoci zasadnego wartociowania rozmaitych dziaa zwizanych z kultur. Jakie uycia mediw, jakie sposoby odbioru treci kulturowych s uprawnione, a jakie nie; ktre bardziej, a ktre mniej. Zarwno komentarz Magorzaty Jacyno (s. 107), jak Wojciecha J. Burszty pokazuje, jak zoona jest to kwestia. Prosta kwantyfikacja i kategoryzacja dziaa nie wystarczy, poniewa kliknicie klikniciu nierwne. To, co czasem moe by bezmylnym zabijaniem czasu, kiedy indziej staje si aktywnym, twrczym aktem. Obej-rzenie tego samego filmu moe by czym innym w zalenoci od kontekstu kto i po co oglda, jakie jest jego lub jej miejsce we wsp-internecie, jak rol zainteresowania, horyzonty i kompetencje pozwalaj tej osobie peni w przyczynianiu si do dalszej cyrkulacji treci kultury. Sam obiekt kultury staje si w takim ujciu niestabilny: podejcie metakulturowe pokazuje, jak zmienia si on, obrastajc komentarzami, linkami, zmaterializowanymi w sieci skojarzeniami, plikami JPEG czy mp3. Jak mwi o kulturze w momencie, gdy ulega ona dezinstytucjonalizacji czy raczej odrywa si od instytucji w tradycyjnym rozumieniu, za to osadza si na instytucjach nowego typu. Przykadem to, co nazwalimy w raporcie instytucjami internetowymi szczeglnie wanymi dla modych odbiorcw miejscami w sieci, jak np. YouTube, Digart czy Nasza-klasa. Peni one rozmaite funkcje, ale s wanymi i ywymi punktami odniesienia w wiecie modych. S te przez nich aktywnie wsptworzone: ich ksztat jest wypadkow wielu uy. To, jak wygldaj i dziaaj te instytucje, jest dynamicznym i zawsze niestabilnym wynikiem cierania si usytuowanej kulturowo logiki tosamociowej Wojciech J. Burszta pisze o tosamoci insert i specyfiki nowych technologii, dla ktrych kultura jest zbiorem plikw dajcych si przesya i atwo modyfikowa. Trzeba zatem uwzgldnia fenomen poczenia i podczenia oraz wynikajc z niego tez o niemonoci oddzielenia trybu obiegu treci kulturowych od procesw tosamociowych. Jeeli technologie komunikacji
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

147

uprzywilejowuj natychmiastowo, wspzaleno i niehierarchiczne grupowe formy dziaania, konsumpcji/prosumpcji i twrczoci, a wspczesne tosamoci poszukuj autentycznego ja i rezonuj z takimi formami kulturowymi, ktre s w stanie uczyni bliskimi sobie w tych poszukiwaniach jakie bd losy tradycyjnej polityki kulturalnej opartej na dystansie relacji upowszechniania i nauczania oraz stabilnoci instytucji i dziea? Modzi ludzie, z ktrymi pracowalimy, poczeni ze sob na rozmaite sposoby, yjc w wiecie sieciowych technologii, s take nieustannie podczeni. W ramach swoich sieciowych horyzontw maj wiat i kultur pod palcami. Stawiamy tez, e cho czsto niewidoczne na pierwszy rzut oka, nowe media wsptworz przestrze, w ktrej spotykaj si modzi, zaporedniczaj ich relacje i pomagaj im rozumie samych siebie oraz pomagaj im realizowa swoje pasje w sposb odmienny od tego, jaki cechowa wiat analogw. Ta przestrze kontaktw jest rwnoczenie przestrzeni cyrkulacji treci kulturowych. Zmienia si zatem jednoczenie jednostka i rodowisko kulturowe, w jakim yje, tworzy, wyraa siebie, komunikuje si zinnymi. Przybierajce posta plikw komputerowych treci kultury, krc w techno-spoecznych sieciach, staj si jednym z podstawowych narzdzi komunikacji spoecznej. Dotyczy to zarwno treci wytwarzanych przez innych, ale w sieciowym krwiobiegu obrastajcych komentarzami i metainformacjami, jak i wasnych wytworw, majcych czsto form wizualn. Zaobserowalimy, e modzi nie tylko s odbiorcami obrazw, ale take ich twrcami oraz, bardzo czsto, obiektami gdy pozuj sobie nawzajem do zdj. Nie trzeba by aktywnym twrc, aby aktywnie uczestniczy w specyficznej kulturze obrazu, jaka jest znakiem rozpoznawczym epoki cyfrowej. Jak pokazywalimy, przesyalno jest podstawow modalnoci tego wiata. Zarwno obrazy domagaj si przesyania, jak i ludzie chc je przesya i otrzymywa. Mechanizmy wymiany darw oywaj i nabieraj nowych sensw w elektronicznej, niematerialnej przestrzeni. Opisywana przez nas cyrkulacja staje si te podstawow infrastruktur budowania tosamoci. Materializowane i archiwizowane w sieci komunikaty, nierozerwalnie splecione z wymian dbr kultury, wiedzy i rekomendacji, pozwalaj jednostkom budowa siebie, ale te w wiadomy sposb negocjowa swoje relacje ze wiatem. Pozwalaj te na rozwj pasji i zainteresowa, udzia w spoecznociach praktyki, w ktrych ch bycia razem miesza si z wymian wiedzy, a dzielenie sikulturowymi artefaktami wcza si w katalog moliwoci tworzenia swojego ja. Znaczce, e najczciej wymienianymi przez nas aktorami tych sieci s technologie i ich uytkownicy. Sporadycznie instytucje. Nasi modzi wsppracownicy s obywatelami spoeczestwa sieci naley jednak pamita, e termin ten nie odnosi si wycznie do spoeczestwa, ktrego aktywno skupia si wok sieci informatycznych i nowych technologii komunikacyjnych, ale te do spoeczestwa, w ktrym sie staje si podstawowym modelem relacji spoecznych. Rol jej wzw peni ludzie, cho oczywicie take technologie komunikowania. Relacje, o ktrych piszemy w raporcie, to nie tyle relacje spoeczne, ile raczej techno-spoeczne. Bo cho telefony, komputery czy aparaty fotograficz-ne same w sobie nie powouj do ycia nowych relacji i sytuacji, to bez ich udziau zaistnienie tych zwizkw byoby niemoliwe. wiat, ktry opisujemy, jest raczej nieustannie wsptworzony przez ludzi i technologie, ktre mog stawa si aktorami sui generis, umoliwiajc zaistnienie pewnych praktyk, a uniemoliwiajc zaistnienie innych. Dlatego swoj prac, ktrej nadrzdnym celem jest poszukiwanie jzyka opisu nowych zjawisk spoecznokulturowych, postrzegamy jako przerzucenie pomostu pomidzy koncentrujcymi si na afordancjach technologii komunikacyjnych badaniach nad mediami a etnografi, ktra tradycyjnie koncentrowaa si na ludziach. Skupienie si na samych mediach sprawioby pominicie znaczcych praktyk, jak choby
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

148

wykorzystywania technologii o tych samych moliwociach do dwch rnych celw (np. komunikatorw Skype i Gadu-Gadu, ktre na poziomie architektury komunikowania s do siebie bardzo zblione, jednak pierwszy suy poznanym przez nas licealistom gwnie do komunikacji gosowej, czsto z zagranic, drugi cho rwnie pozwala na transmisj gosu jest uywany niemal wycznie do komunikacji tekstowej). Rwnoczenie niemoliwe wydaje si wypreparowanie z obserwowanych przez nas praktyk wpywu technologii. Opisujemy wiat, w ktrym komputery i forma, ktr pozwalaj one przyjmowa treciom kulturowym (co znaczy, e pewne formy s mniej fortunne, bo niepreferowane przez architektur oprogramowania i sieci), nie s ledwie narzdziami w rkach ludzi, ale miewaj swoj wasn sprawczo. Etnograficzne dowiadczenie pracy z naszymi wsppracownikami przekonuje nas, e opowiadana tu historia nie jest tylko histori ludzi uywajcych technologii, lecz raczej wiata, w ktrym dziaaj kolektywni aktorzy, hybrydy ludzi i nie-ludzi. Uspoecznione ciao i uspoecznione przedmioty nie nale do dwch oddzielnych wiatw. Stanowi jedno, to samo uniwersum. Wanie w miar jak ciao i przedmioty staj si jednym, przyzwyczajenia nabieraj caej swojej mocy. Przekazuj pami spoeczn. Skutecznie ksztatuj struktur indywidualnego dziaania (Kaufman, 2004: 171). Gwn przyczyn zmiany jest oczywicie pojawienie si komputerw podstawowego medium cyfrowego, ktre przywoywani we wstpie Bolter i Grusin nazywaj maszyn remediujc oraz internetu stanowicego kana informacyjny, ktrym mona przesa kade medium. Lev Manovich, opisujc waciwoci mediw cyfrowych (internetu, gier komputerowych, fotografii cyfrowej wszystkiego, co czytelne dla komputerw), oprcz takich waciwoci, jak: reprezentacja numeryczna, modularno, automatyzacja i wariacyjno, wymienia transkodowanie kulturowe, uznajc je za najwaniejsze z nastpstw komputeryzacji mediw. Poniewa nowe media s tworzone na komputerze, rozpowszechniane przez komputery, zapisywane i archiwizowane na komputerach, mona przypuszcza, e logika komputerowa wpynie w znacznym stopniu na tradycyjn logik kulturow tych mediw, to znaczy: moemy przypuszcza, e warstwa komputerowa zmieni warstw kulturow. (...) W rezultacie powstaje nowa kultura komputerowa mieszanka znacze ludzkich i komputerowych, tradycyjnych sposobw modelowania wiata przez humanistyczn kultur i waciwych komputerom rodkw przedstawiania tego wiata (Manovich, 2006: 115116). Nasz raport dowodzi, e piszc o wpywie warstwy komputerowej na kulturow, moemy ju porzuci tryb przypuszczajcy. Technologie, z ktrych korzystamy, wpywaj na to, jak wybieramy, przechowujemy i wytwarzamy informacje treci kulturowe wida to w opisanych w raporcie codziennych praktykach. To przetwarzanie treci w coraz mniejszym stopniu dokonuje si za porednictwem pisma z naszych bada jasno wynika rosnca rola wizualnoci. Nie oznacza to, e tekst staje si nieistotny. Przewanie jest to jednak podporzdkowany logice mediw cyfrowych hipertekst, bo ksiki jawi si naszym modym wsppracownikom raczej jako rezerwuar konsekrowanej kultury, przydatny niezbyt czsto i przewanie w kontekcie wymogw szkoy. Znaczna cz podejmowanych przez naszych wsppracownikw praktyk wie si bowiem z pomijaniem tradycyjnej hierarchii i metod sformalizowanego zdobywania wiedzy, stanowic odbicie technicznej architektury internetu. Podstaw wiatowej sieci komputerowej stanowi model E2E (end-to-end), umoliwiajcy swobodny przepyw treci pomidzy dowolnie odlegymi punktami sieci. Krce w sieci komunikaty nie s filtrowane. Dziki temu moliwy jest rozwj dystrybucji peer-to-peer, znoszcych na poziomie technicznym podzia na nadawcw udostpniajcych treci i tych, ktrzy te treci pobieraj (przez naszych wsppracownikw wykorzystywanych pod postaci sieci wymiany plikw, ale te w spoecznociach skupionych wok serwisw takich jak Digart, rwno na poziomie technologicznym przekadajcych na partnerski charakter relacji dydaktycznych). Wzmocniona zostaa rola jednostek i grup, osabieniu ulegy za to instytucje, ktrych wadza nie wynika z realnej pozycji w sieciach cyrkulacji, a jest
NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

149

jedynie spucizn statusu z czasw przedcyfrowych. Nie oznacza to oczywicie, e znaczenie trac domy kultury i kina, bo ich rol przejmuj na siebie sieci wymiany plikw czy serwis YouTube taka konkluzja byaby uproszczona, kciaby si z nasztez o prymacie przestrzeni fizycznej nad kontaktami zaporedniczonymi medialnie. Rwnoczenie jednak sam fakt posiadania fizycznej siedziby i oficjalna legitymacja dla zajmowania sikultur nie sprawi, e te instytucje bd wywiera realny wpyw na kulturowe wybory modych ludzi, ktrzy za spraw sieci stali si prawdopodobnie bardziej samowystarczalni kulturowo ni jakakolwiek wczeniejsza generacja. Wszystkie wymienione tu zjawiska sprawiaj, e wiat, ktry pokazalimy na stronach tego raportu, wymyka si starym kategoriom to nie przypadek, e w wiecie mediw cyfrowych wynikiem dzielenia jest mnoenie. Praktyki napotkanych przez nas licealistw nie dajsite opisa za pomoc binarnych opozycji. Oddzielanie tego, co technologiczne, od tego, co ludzkie; tego, co zaporedniczone od tego, co bezporednie; a take tego, co kulturowe, od tego, co zanurzone w codziennoci i relacjach spoecznych, jest nie tylko trudne, czy wrcz niemoliwe, ale take po prostu szkodliwe. Piszemy o tym z ca wiadomoci konsekwencji, bo taka perspektywa to kopot dla bada zwizanych z uczestnictwem w kulturze bo jak uchwyci cae spektrum aktywnoci, ktre wykraczaj poza odbir, ale nie mieszcz si w kategorii twrczoci? W kontekcie poczynionych w terenie obserwacji takie podejcie wydaje nam si jednak jedynym sposobem, by nie tworzy na potrzeby analiz sztucznego wiata precyzyjnie ustalonych granic. Mocno akcentowana konieczno uwzgldniania w badaniach wielu wymiarw rozlegego rodowiska kulturowego oznacza nie tylko branie pod uwag obiegu treci kultury i procesw ksztatowania tosamoci, ale take namysu nad wyaniajc si z tego nowej postaci relacji, nad sposobami powiza, jakie cz poszczeglne wzy sieci. Jestemy powizani ze sob silnymi i sabymi wiziami, nowe technologie umacniaj nasz kontakt z bliskimi, czyni go moliwym na odlego, ale oprcz czenia nas z bliskimi lub dalszymi osobami cz nas take z przedmiotami, maszynami i oprogramowaniem. Tak powstae ludzko-techniczne hybrydy take naley uwzgldni, pytajc o kultur, bo teza o hybrydycznoci zasadniczo zmienia dotychczasowe rozumienie podmiotowoci a jak dobitnie podkrela w swojej wypowiedzi Zygmunt Bauman, to wanie podmiotowo wsptworzcych j ludzi jest stawk nie tylko w badaniu kultury, ale te w polityce kulturalnej.

NOWE PYTANIA O UCZESTNICTWO W KULTURZE

150

(ZOB.)

ZDJCIA, KTRE ZROBIEM W OSTATNICH DNIACH LATA 2009 ROKU W ZIEMIELINIE, PARNIE I ZAHACZEWIE NIE S ANI DOKUMENTEM O MODyCH I MEDIACH, ANI PRB ILUSTRACJI TEGO RAPORTU. S JEDyNIE MOJ INTERPRETACJ MAEGO WyRyWKA WIATA LICEALISTW, KTRZy WZILI UDZIA W BADANIU I ZGODZILI SI, By WEJ ZE MN W ZOON GR Z UyCIEM APARATU FOTOGRAFICZNEGO. EFEKTEM TEJ GRy JEST WSPLNA OPOWIE. CHCIAByM, By MONA J ByO CZyTA RWNOLEGLE DO RAPORTU Z BADA, JAKO RODZAJ WIZUALNEGO PRZyPISU. Tomek raTTer

(ZOB.) TOMEK RATTER

152

(ZOB.) TOMEK RATTER

153

(ZOB.) TOMEK RATTER

154

(ZOB.) TOMEK RATTER

155

(ZOB.) TOMEK RATTER

156

(ZOB.) TOMEK RATTER

157

(ZOB.) TOMEK RATTER

158

(ZOB.) TOMEK RATTER

159

(ZOB.) TOMEK RATTER

160

(ZOB.) TOMEK RATTER

161

(ZOB.) TOMEK RATTER

162

(ZOB.) TOMEK RATTER

163

(ZOB.) TOMEK RATTER

164

(ZOB.) TOMEK RATTER

165

(ZOB.) TOMEK RATTER

166

dzIKujEmy
Ten raport nie powstaby, gdyby nie nasi modzi wsppracownicy, ktrzy zgodzili si wzi udzia w projekcie badawczym i zaprosi nas do swojego wiata. Bardzo Wam dzikujemy.

dzIKujEmy TaKE:
Tomaszowi Jdrkiewiczowi i Robertowi Zydlowi z NUQ Research za podzielenie si dowiadczeniami z bada etnograficznych i udzia w seminariach przygotowujcych projekt. Piotrowi Toczyskiemu z Dziau Bada Agora SA za udostpnienie wynikw bada oraz udzia w seminariach przygotowujcych projekt. Firmie 4P research mix Sp. z o.o. za uyczenie sprztu, pomoc w rekrutacji i yczliwo. Nauczycielom i animatorom kultury, ktrzy wzili udzia w serii wywiadw przeprowadzonych w Warszawie w lipcu 2009 roku, ktre pozwoliy nam przygotowa badanie. Annie Wieczorek z Narodowego Centrum Kultury za wsparcie. Michaowi Banasiakowi, Magdzie Klimaszewskiej oraz Natalii Piesio z Biura ds. Bada Naukowych SWPS za pomoc i cierpliwo. Firmie Polskie Badania Internetu za udostpnienie danych do analizy. Komentatorom: Zygmuntowi Baumanowi, Wojciechowi J. Burszcie, Jos van Dijck, Wiesawowi Godzicowi, Magorzacie Jacyno, Henryemu Jenkinsowi, Markowi Krajewskiemu, Mirosawie Marody i Tomaszowi Szkudlarkowi za teksty, ktre inspiruj do dalszej pracy. Edwinowi Bendykowi, Marcie Klimowicz, Grzegorzowi D. Stuny, Rochowi Sulimie i Alkowi Tarkowskiemu za pomoc i wsparcie. Zesp projektu Modzi i media

167

bIblIogRafIa
abriszewski k. (2008). poznanie, zbiorowo, polityka. analiza teorii aktora sieci bruno latoura, krakw. appadurai a. (2005). nowoczesno bez granic, krakw. ascott r. (2003). telematic embrace: Visionary theories of art, technology, and consciousness, londyn. bataille g. (2002 [1949]). cz przeklta, warszawa. beck u. (2002). zombie categories: interview with ulrich beck, [w:] u. beck i e. beck-gernsheim, individualization, londyn. bokszaski z., piotrowski a., zikowski m. (1977). socjologia jzyka, warszawa. bolter j.d., r. grusin (2000). remediation: understanding new media, cambridge, ma. bourdieu p. (1990). Fieldwork in philosophy, [w:] tego, in other words, stanford. couldry n. (2004). theorising media as practice, social semiotics, 14:2, s. 115132. czapiski j. (2009). polska smuta. rozmowa zprof. Januszem czapiskim o kryzysie zaufania, nepotyzmie oraz dobrym i zym kapitale spoecznym, polityka, nr 2701 z 18.04.2009, s. 1820. derrida j. (1992). Given time. i. counterfeit money, chicago. van dijck j. (2007). mediated memories in the digital age, stanford. eriksen e. (2004). tyrania chwili, warszawa. fatyga b. (2001). normalno i normalka. prba zastosowania pojcia normalnoci do bada modziey, warszawa. foucault m. (2000). techniki siebie, [w:] tego, Filozofia, historia, polityka. wybr pism, warszawa. foucault m. (2001). Fearless speech, nowy jork. fidler r.f. (1997). mediamorphosis: understanding new media, sage. giles j. (2005). internet encyclopaedias go head to head, nature, vol. 438, nr 7070, s. 900901. gleick j. (2003). szybciej. przyspieszenie niemal wszystkiego, pozna. granovetter m. (1973). the strength of weak ties, american journal of sociology, 73, s. 13601380. halawa m. (2007). od kultury nie ma ucieczki, gazeta wyborcza, z 26.07.2007, www.wyborcza.pl/1,76842,4435088.html [data dostpu 29.01.2009]. halawa m. (2008). obama, media i zbiorowa wyobrania, http://mhalawa.wordpress.com/2008/11/12/ obama-media-i-zbiorowa-wyobraznia, [data dostpu 29.01.2010]. ito m. i inni (2008). living and learning with new media: summary of Findings from the digital youth project, http://digitalyouth.ischool.berkeley.edu/report [data dostpu 29.01.2010]. jacyno m. (2007). kultura indywidualizmu, warszawa. jenkins h. (2006). kultura konwergencji, warszawa. kaufman j.c. (2004). ego. socjologia jednostki, warszawa. krajewski m. (2008). motywy przewodnie i przedmioty, [w:] r. drozdowski, m. krajewski (red.), wyobrania spoeczna. horyzonty rda dynamika. uwarunkowania strategii dostosowawczych wspczesnego spoeczestwa polskiego studium socjologiczne, pozna. latour b. (1992). we have never been modern, cambridge, ma. latour b. (2005). reassembling the social. an introduction to actor-network theory, nowy jork. malinowski b. (2005). agronauci zachodniego pacyfiku, warszawa. mauss m. (2000 [1950]). szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w spoeczestwach archaicznych, socjologia i antropologia, warszawa. marvin c. (1990). when old technologies were new: thinking about electric communication in the late nineteenth century, oxford.
168

mitchel w.j.t. (2005). there are no Visual media, journal of visual culture, vol. 4(2), s. 257266. magala s. (1999). midzy gied a mietnikiem. eseje simmlowskie, gdask. manovich l. (2008). praktyka (medialnego) ycia codziennego, kultura popularna, nr 4 (22)/2008. manovich l. (2006). Jzyk nowych mediw, warszawa. morley d. (2003). by w domu w mobilnym wiecie, kultura popularna, nr 3(5)/2003. shirky c. (2009). a speculative post on the idea of algorithmic authority, http://www.shirky.com/ weblog/2009/11/a-speculative-post-on-the-idea-of-algorithmic-authority [data dostpu 27.01.2009]. simmel g. (2006). socjologia zmysw, [w:] tego, most i drzwi, warszawa. szarecki a. (2009). last.fm. statystyka tosamoci, [w:] m. filiciak, g. ptaszek (red.), komunikowanie (si) w mediach elektronicznych jzyk, semiotyka, warszawa, s. 343359. urban g. (2001). metaculture: how cultures move through the world, minnesota. wellman b., hogan b. (2005). internet w yciu codziennym, kultura popularna, nr 2(12)/2005. wenger e. (1998). communities of practice. learning, meaning and identity, cambridge. wenger e. (2006). communities of practice. a brief introduction, http://www.ewenger.com/theory/ communities_of_practice_intro.htm [data dostpu 28.01.2009]. ulczyk j. (2008). radio armageddon, warszawa.

169

KTo jEST KTo

ZygmunT bauman jest socjologiem. Wyda midzy innymi: Nowoczesno i Zagada (1992), Etyka
ponowoczesna (1996) ycie na przemia (2004), Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika (2006), Pynna nowoczesno (2006).

Wojciech jZef bursZTa wykada w Szkole Wyszej Psychologii Spoecznej. Antropolog kultury, kulturoznawca i eseista; prowadzi badania nad wspczesn kultur polsk. Autor midzy innymi ksiek: Czytanie kultury (1996), Rnorodno i tosamo. Antropologia jako kulturowa refleksyjno (2004), Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym wiecie (2005), wiat jako wizienie kultury. Pomylenia (2008).

micha danieleWicZ, etnograf w projekcie Modzi i media, autor raportu czstkowego i wspautor tego
raportu, jest socjologiem. Zajmuje si badaniami jakociowymi o charakterze akademickim, spoecznym i komercyjnym. Na co dzie pracuje w firmie bada rynkowych 4P Research Mix. Szczeglnie interesuje si funkcjonowaniem cyfrowych technologii w przestrzeni spoecznej. W Instytucie Socjologii UW napisa prac magistersk na temat internetowej spoecznoci wikipedystw. michaldanielewicz @ gmail.com

mirosaW filiciak, szef projektu Modzi i media, wspautor tego raportu, jest medioznawc, kieruje
Katedr Medioznawstwa w Instytucie Kultury i Komunikowania Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej oraz Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS. Opublikowa Wirtualny plac zabaw (2006). Z Alkiem Tarkowskim prowadzi bloga kultura20.blog.polityka.pl i publikuje felietony w Dwutygodniku.com. mfiliciak @ swps.edu.pl

olka godys, etnografka w projekcie Modzi i media i autorka raportu czstkowego. Stara si by
spostrzegawczym socjologiem. Uwielbia badania jakociowe, bo jest ciekawska i wierzy, e inni ludzie s mdrzy, trzeba tylko odpowiednio pyta i porzdnie sucha. Badaa ju wie polsk, zakady przemysowe, matki, telewizj. Najlepszy trening przesza w badaniach komercyjnych, gdzie nie mona zasania si teori, a trzeba da zwiz i jasn rekomendacj. Teraz uczy si by matk, wic chce bada polsk szko. Pracuje w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego w Projekcie Spoecznym 2012. a.goldys @ ps2012.pl

maTeusZ halaWa, wspautor i wspredaktor tego raportu, jest socjologiem i antropologiem, asystentem w Katedrze Mediw w Instytucie Kultury i Komunikowania Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej i doktorantem Instytutu Studiw Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz The New School for Social Research w Nowym Jorku. Opublikowa ycie codzienne z telewizorem. Z bada terenowych (2006). Jest konsultantem w zespole Obsidian Millward Brown SMG/KRC. mhalawa.wordpress.com, mhalawa @ swps.edu.pl

magorZaTa jacyno jest profesorem w Zakadzie Socjologii Kultury w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, autork i wspautork publikacji z zakresu teorii socjologicznej, indywidualizmu, konsumpcji, kultury popularnej i globalizacji. Opublikowaa lluzje codziennoci. O teorii socjologicznej Pierrea Bourdieu (1997) oraz Kultur indywidualizmu (2007), a wsplnie z Alin Szuyck Dziecistwo. Dowiadczenie bez wiata (1999).Problematyka jej bada oscyluje wok problemw kulturowego konstruowania dziecistwa, kultury terapeutycznej, kulturowej historii psychoanalizy i kultury popularnej.
170

henry jenkins jest kulturoznawc, wykadowc University of Southern California. Opublikowa m.in.
Kultur konwergencji: zderzenie starych i nowych mediw (2006).

paulina jdrZejeWska, etnografka w projekcie Modzi i media, autorka raportu czstkowego, autorka filmu towarzyszcego temu raportowi. Jest socjolok, antropolok, animatork kultury i fotografk. Prowadzi badania z zakresu antropologii wizualnej, spoecznoci lokalnych, organizacji pozarzdowych oraz kultur organizacyjnych polskich przedsibiorstw. p.jedrzejewska @ gmail.com

marek krajeWski jest socjologiem, profesorem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
(Instytut Socjologii) i Wyszej Szkoy Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu. Autor licznych artykuw dotyczcych kultury popularnej, konsumpcji i sztuki oraz ksiek: Kultury kultury popularnej" (Pozna 2003, wyd. II: 2006), POPamitane" (Gdask 2006). Redaktor i wspredaktor naukowy ksiek W stron socjologii przedmiotw" (Pozna 2005), Prywatnie o publicznym. Publicznie o prywatnym" (Pozna, 2007) Wyobrania spoeczna. Horyzonty rda dynamika". Uwarunkowania strategii dostosowawczych wspczesnego spoeczestwa polskiego - studium socjologiczne (Pozna, 2008). Kurator Zewntrznej Galerii AMS (1998-2004) oraz projektu Niewidzialne miasto (www.niewidzialnemiasto.pl), ktrego celem jest dokumentowanie oddolnych, kreatywnych dziaa mieszkacw duych polskich miast (Pozna, d).

mirosaWa marody jest profesorem psychologii spoecznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu

Warszawskiego oraz kierownikiem Centrum Studiw Politycznych w Midzywydziaowym Instytucie Studiw Spoecznych UW. Opublikowaa midzy innymi: Co nam zostao z tych lat... Spoeczestwo polskie na progu zmiany systemowej (1991), Oswajanie rzeczywistoci. Midzy realnym socjalizmem a realn demokracj (1996), Midzy rynkiem a etatem. Spoeczne negocjowanie polskiej rzeczywistoci (2000). Jej ostatnia ksika to napisane wraz z Ann Giz-Poleszczuk Przemiany wizi spoecznych (2004).

paWe maZurek, etnograf w projekcie Modzi i media, autor raportu czstkowego i wspautor tego
raportu, jest socjologiem, pisze doktorat powicony cyfrowym nierwnociom w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi zajcia z socjologii internetu. Publikowa m.in. w Studiach Socjologicznych, Kulturze i Spoeczestwie, Studiach Medioznawczych. Senior consultant w Impact Development Training Group. Od kilkunastu lat kolekcjonuje stare jamajskie winyle, ktre na emeryturze zgra na kompa, a potem wrzuci na YouTubea. pawel.mazurek @ is.uw.edu.pl

agaTa noWoTny, koordynatorka projektu Modzi i media i wspautorka tego raportu, pisze doktorat
powicony zagadnieniom estetyzacji codziennoci i dizajnu w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, w Instytucie Socjologii prowadzi te warsztaty badawcze dotyczce kultury popularnej i socjologii wizualnej. W pracy badawczej wykorzystuje metody wizualne, etnograficzne i partycypacyjne. Jest redaktork kwartalnika naukowego Kultura Popularna. Uparcie pisze dizajn, a nie design. agatanowotny @ gmail.com

Tomek raTTer, fotograf w projekcie Modzi i media, pi do pna i zaczyna dzie od duego niadania.
Czasem robi zdjcia. W kinie kupuje studenckie bilety na legitymacj Instytutu Twrczej Fotografii Uniwersytetu lskiego w Opawie (Czechy). to.ratter @ gmail.com

171

agniesZka sTrZemiska, etnografka w projekcie Modzi i media i autorka raportu czstkowego, jest
socjolok, antropolok i badaczk spoeczn, redaktork kwartalnika naukowego Kultura Popularna. Lubi rozmawia z ludmi, nie lubi wkada ich w wykresy. Prowadzi badania etnograficzne i partycypacyjne. Bardzo to lubi. agnieszka.strzeminska @ gmail.com

jacek sZejda, socjolog. Etnograf w projekcie Modzi i media, autor raportu czstkowego. Wytrwale
przemierza interpretacje internetu, ktry bada dla siebie, dla innych i dla niego samego. Od lat pasjonuje si analiz sieci spoecznych. Lubi spekulacje o transhumanizmie i udomowieniu maszyn. Jest za ustaw.

TomasZ sZkudlarek, profesor pedagogiki, zajmuje si m.in. kulturowymi i politycznymi kontekstami

edukacji. Jest kierownikiem Zakadu Filozofii Wychowania i Studiw Kulturowych w Instytucie Pedagogiki WNS Uniwersytetu Gdaskiego, wykada w Japonii, Szwecji i Norwegii. W roku 2006 otrzyma doktorat honoris causa Linkping University. Opublikowa m.in. Wyzwania pedagogiki krytycznej i antypedagogiki (wyd. 4, 2009) oraz Media: szkic z filozofii i pedagogiki dystansu (1999).

172

PEwNE PRawa zaSTRzEoNE

Autorzy udostpniaj raport na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa-uycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz: Mirosawa Filiciaka, Michaa Danielewicza, Mateusza Halawy, Pawa Mazurka, Agaty Nowotny oraz Zygmunta Baumana, Wojciecha J. Burszty, Jos van Dijck, Wiesawa Godzica, Magorzaty Jacyno, Henry'ego Jenkinsa, Marka Krajewskiego, Mirosawy Marody, Tomasza Szkudlarka oraz Olgi ebkowskiej i Tomka Rattera. Wolno kopiowa, rozpowszechnia, odtwarza i wykonywa utwr oraz tworzy utwory zalene pod warunkiem, e utwr nie jest stosowany do celw komercyjnych, utwory zalene s udostpniane na takiej samej licencji jak raport oraz oznacza si kopie utworu podajc nazw raportu, imiona i nazwiska autorw, nazw licencji Creative Commons na ktrej dostpny jest raport (wraz z odnonikami do oryginalnego raportu oraz tekstu licencji, jeli to moliwe) oraz informacj Raport powsta w ramach grantu Nowe media a uczestnictwo modych Polakw w kulturze ze rodkw operacyjnych w programie Obserwatorium Kultury Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego adminis trowanym przez Narodowe Centrum Kultury. Peen tekst licencji jest dostpny pod adresem: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/pl/w