Banki

Zeszyty BRE Bank CASE
Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej
Nr76
2 0 0 5
Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych
www.case.com.pl
Publikacja jest kontynuacj serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE
CASE-Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa 00944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12
BRE Bank SA 00950 Warszawa, ul. Senatorska 18
Copyright by: CASE-Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa i BRE Bank SA
Redakcja naukowa Ewa Balcerowicz Sekretarz Zeszytw Krystyna Olechowska
Autorzy Wojciech Kwaniak Magorzata Pawowska Andrzej Topiski
Projekt okadki Jacek Biekowski
DTP SK Studio
ISSN 1233-121X
Wydawca CASE -- Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych -- Fundacja Naukowa, 00010 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 Nakadca BRE Bank SA, 00-950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Oddano do druku w lutym 2005 r. Nakad 300 egz.
76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.
SPIS TRECI
LISTA UCZESTNIKW SEMINARIUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ZMIANY W SEKTORZE BANKOWYM PO WEJCIU POLSKI DO UE Andrzej Topiski . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 OBECNE I PRZYSZE ZMIANY ROLI POLSKIEGO BANKU CENTRALNEGO W ZAKRESIE NADZORU BANKOWEGO Wojciech Kwaniak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1. Stan polskiego sektora bankowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2. Sytuacja bankw i nadzoru bankowego w momencie przystpienia Polski do Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . 15 3. Gwne zmiany w zakresie nadzorowania bankw po 1 maja 2004 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 4. Zmiana roli polskiego nadzoru bankowego po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 5. Najwaniejsze zadania i wyzwania dla polskiego nadzoru bankowego na najblisze lata . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 WPYW PROCESW KONSOLIDACYJNYCH NA POZIOM KONKURENCJI I EFEKTYWNO SYSTEMW BANKOWYCH - WYNIKI BADA ILOCIOWYCH Magorzata Pawowska . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 1. Metody pomiaru konkurencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2. Efektywno bankw i metody jej pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3. Konsolidacja polskiego sektora bankowego w latach 19972003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 4. Konsolidacja w sektorach bankowych Czech i Wgier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5. Wyniki bada ilociowych dla polskiego sektora bankowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 6. Wyniki bada ilociowych dla sektorw bankowych Czech i Wgier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 7. Wyniki bada ilociowych pomiaru poziomu konkurencji dla UE-15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 8. Badanie stwierdzajce wystpowanie efektw skali w polskim sektorze bankowym w latach 20022003 . . . . . . 44 Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Zacznik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Przypisy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
LISTA UCZESTNIKW SEMINARIUM

Ewa Balcerowicz Henryk Bk Mirosawa Baszkiewicz Jarosaw Broda Ryszard Brotkiewicz Marta Chmielewska Tomasz Chmielewski Mariusz Cholewa Grayna Cichocka Tomasz Czaszko Adam Czstochowski Pawe Czogo Andrzej Dorosz Mirosaw Dusza Dariusz Filar Karolina Firek CASE SGH GINB PAP BFG Gazeta Finansowa NBP BHwW NBP NBP GINB PAP BGK NBP RPP Krajowa Spdzielcza Kasa Oszczdnociowo-Krajowa NBP KPP OGN GINB GINB GINB UW GINB Ambasada Stanw Zjednoczonych Ameryki GINB Computerland BRE Bank SA BRE Leasing GINB KIN Pekao SA ISB Euromoney NBP Bank Millennium Wojciech Kwaniak Dariusz Lewacki Maria Lubera Sawomir azor Wodzimierz Maciaszczyk Piotr Mienicki Magorzata Mikita Krystyna Olechowska Ewa Piechal Adam Pawlikowski Magorzata Pawowska Wanda Peka Ewa Piwowar Magorzata Pokojska Andrzej Reich Wojciech Rogowski Monika Rozle Mirosawa Rutkowska Jan Solarz Anna Stpie Wojciech Stodulski Andrzej niecikowski ukasz Tarnawa Bogusaw Tatarewicz Andrzej Topiski Andrzej Waliski Halina Wasilewska-Trenkner Piotr Waniewski ukasz Wilkowicz Maciej Witkowski Waldemar Wopiuk Marta Wudak Anna Zajczkowska Karol Zalewski Jadwiga Zarba Krzysztof Zdanowski GINB NBP GINB GINB GINB GINB WSHiP CASE PKO BP NBP NBP WSHiFM BPH Gazeta Bankowa NBP NBP Bloomberg NBP BGK GINB Instytut na rzecz Ekorozwoju Zmiany Investment PKO BP Zmiany Investment KIR SA Ministerstwo Finansw RPP IKC HZ Parkiet GINB INP PAN Bloomberg GINB GINB BPH Ministerstwo Finansw
Ewa Frczek Micha Gawryszczak Agnieszka Gobiewska Jolanta Gral Tomasz Gromek Hanna Grot Maria Hajkiewicz-Grecka Anna Hoodyn Anna Jaros
Jan Jurkowski Franciszek Kaczmarek Radosaw Koniar Marzena Kowalska Maria Kozak Edward Kozowski Beata Krlikowska Mirosaw Kruk Paulina Krzystzofik Artur Kulesza 4
Wprowadzenie
ramach dziaa dostosowujcych polskie prawo do regulacji obowizujcych w Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. wesza w ycie znowelizowana ustawa Prawo bankowe. Zgodnie z ustaw
od dnia przystpienia Polski do Unii oddziay bankw zagranicznych, majcych siedzib w krajach czonkowskich UE, s oddziaami instytucji kredytowych. Oznacza to, e Komisja Nadzoru Bankowego sprawuje nad nimi nadzr w zakresie utrzymywania pynnoci patniczej. Nie maj natomiast do nich zastosowania polskie przepisy dotyczce adekwatnoci kapitaowej.
Struktura sektora bankowego

Na koniec wrzenia 2004 r. w sektorze bankowym zaangaowani byli inwestorzy z 16 krajw. W III kwartale czna warto nalecych do nich akcji bankw krajowych zwikszya si o 176 mln z (do 7 492 mln z), ale ich udzia w kapitale zakadowym sektora bankowego pozosta niezmieniony (60,6%). W porwnaniu z kocem poprzedniego roku zwikszyo si zaangaowanie podmiotw z Belgii (o 302 mln z), Japonii (o 16 mln z), Wielkiej Brytanii (o 14 mln z) i z Francji (o 9 mln z), a zmniejszyo inwestorw z Niemiec (o 202,3 mln z). Inwestorzy zagraniczni kontrolowali 44 banki komercyjne. Ich fundusze stanowiy blisko 3/4 funduszy, a aktywa nieco ponad 2/3 aktyww sektora bankowego. Banki te zgromadziy 62,6% depozytw
podmiotw niefinansowych i udzieliy 67,9% kredytw netto. Udzia bankw zaoonych przez podmioty zagraniczne w aktywach sektora nie przekracza 10%. W grupie 13 bankw komercyjnych z przewag kapitau polskiego znajdowao si 6 bankw kontrolowanych przez Skarb Pastwa (w tym 3 bezporednio), 3 banki zrzeszajce banki spdzielcze oraz 4 mae banki z przewag kapitau prywatnego. Aktywa bankw kontrolowanych przez Skarb Pastwa stanowiy 23,7%, kredyty dla sektora niefinansowego 22,5%, depozyty podmiotw niefinansowych 28,8% odpowiednio aktyww, kredytw i depozytw sektora bankowego. Relatywnie niszy (17,2%) pozostawa natomiast ich udzia w funduszach podstawowych i uzupeniajcych sektora. Na pozostae banki prywatne z przewag kapitau polskiego przypadao 3,0% aktyww, 1,7% kredytw netto dla sektora niefinansowego, 2,0% depozytw podmiotw niefinansowych oraz 2,7% funduszy podstawowych i uzupeniajcych sektora bankowego (na koniec 2003 r. odpowiednio 2,6%, 1,5%, 1,3% i 2,2%). W kocu wrzenia 2004 r. na GPW w Warszawie byy notowane akcje 13 bankw krajowych oraz 1 zagranicznego. Udzia bankw krajowych w kapitalizacji giedy (31,2%) by o 1,8 pkt proc. mniejszy ni na koniec czerwca. Kapita zakadowy bankw giedowych wynosi 4 804 mln z i stanowi 40,6% kapitau bankw komercyjnych.
Koncentracja rynku bankowego

Na koniec wrzenia 2004 r. aktywa i depozyty podmiotw niefinansowych 10 najwikszych bankw stanowiy cznie 73% i 79% odpowiednio aktyww i depozytw sektora bankowego w Polsce. Kady z tych bankw zgromadzi nie mniej ni 10 mld z depozytw (3,7% depozytw ogem) oraz charakteryzowa si sum bilansow przekraczajc 16 mld z (w tym 9 bankw wysz ni 20 mld z). Nieznaczne obnienie poziomu koncentracji rynku usug bankowych (mierzonej zarwno wskanikiem Herfindahla-Hirschmana, jak rwnie udziaem w sektorze 5, 10 i 15 najwikszych bankw) jest zwizane z szybszym rozwojem bankw rednich i maych ni duych. Nisza ni aktyww koncentracja cechowaa kredyty, a wysza depozyty. Pi najwikszych bankw, na ktre przypadao 54,6% aktyww bankw komercyjnych, zgromadzio 62,3% depozytw i udzielio 50,2% kredytw.
Konglomeraty finansowe
Zarwno europejska dyrektywa dotyczca konglomeratw jak i projekt ustawy zoony do polskiego parlamentu zakadajcy jej wprowadzenie to kwestia czysto teoretyczna, poniewa w myl dyrektywy w polskim sektorze banko6
wym w ogle nie mamy do czynienia z konglomeratami ze wzgldu na brak powiza i skal dziaania. Czy polskie banki bd uczestnikami konglomeratw midzynarodowych? Zdaniem specjalistw, zgodnie z definicj konglomeratu zawart w dyrektywie, w wikszoci nie. Nadzorcy bankowi narzekaj na niejasne zapisy w dyrektywie, bo maj kopoty zczytelnym zrozumieniem intencji jej autorw. Dyrektywa nakada napastwa Unii Europejskiej wprowadzenie jej przepisw do porzdku prawnego z dniem 1 stycznia 2005 r., ale ani jedno pastwo tego nie uczynio.
ad korporacyjny
Polskie banki, ktre kilkanacie lat temu zrodziy si ze struktur NBP, charakteryzoway si kultur zarzdcz wywodzc si z banku centralnego. Najpierw przeszy ewolucj kultury korporacyjnej, a pniej byy pod olbrzymim wpywem inwestorw zagranicznych. Czy inicjatywa adu korporacyjnego miaa na te zmiany wpyw? Zdaniem specjalistw trudno na pytanie odpowiedzie jednoznacznie, poniewa inicjatywa bya spniona o dobre par lat. Gdyby bya wprowadzona w momencie, kiedy do polskiego sektora bankowego wchodzili zagraniczni inwestorzy, wwczas miaaby znacznie wiksze moliwoci implementacji. Nieatwo oceni czy i jaki wpyw miao kilkadziesit zasad adu korporacyjnego, ktre zostay przyjte przez Warszawsk Gied Papierw Wartociowych do stosowania w spkach publicznych, na faktyczne, olbrzymie i rewolucyjne zmiany, ktre zaszy w kulturze korporacyjnej polskich bankw. Zmiany, ktre zdaniem wielu praktykw bankowych, maj dobre i ze strony. Zgodnie natomiast potwierdzaj, e wejcie Polski do UE miao niewielki wpyw na zmiany kultury korporacyjnej w bankach. Wikszy wpyw miaa na pewno globalizacja i przejcie polskich bankw przez inwestorw strategicznych. Najwiksze banki (w tym spki publiczne) w zakresie adu korporacyjnego stosuj zupenie inne zasady ni te, ktre dotycz spek publicznych. Powodem jest to, e partnerzy strategiczni, ktrzy przejmowali nad bankami kontrol (wyczajc ostatnie notowanie giedowe PKO BP) w sposb indywidualny uzgadniali z Komisj Nadzoru Bankowego strategi w zakresie adu korporacyjnego. Standardy wprowadzone w bankowoci so wiele lepsze i bardziej restrykcyjne w odniesieniu do podmiotw dominujcych ni proponowane dla spek giedowych. Przykadowo, z inicjatywy Komisji Nadzoru Bankowego w statutach bankw przejmowanych przez inwestorw zagranicznych znalaz si zapis, e co najmniej poowa czonkw zarzdu (w tym prezes) i rady nadzorczej (w tym przewodniczcy), to osoby z lokalnego rynku. Zapis ten nie ma nic wsplnego ze standardami obowizujcymi spki giedowe. Po raz pierwszy zapis ten zastosowano w 2001 r. z chwil prby przejcia kontroli Citigroup nad Bankiem Handlowym. Od tej chwili przepis stosowany jest we wszystkich bankach, w ktrych pojawia si podmiot dominujcy a banki te dziaaj w formie spek publicznych lub maj wpyw na stabilno naszego sektora bankowego. Powodem takiego rozstrzygnicia z jednej strony byy ograniczone moliwoci pozyskiwania przez banki kapitau wycznie ze 7
strony inwestorw krajowych. Z drugiej z punktu widzenia dobrego zarzdzania polski nadzorca by zainteresowany, aby banki w maksymalnym stopniu utrzymyway pewn lokalno zarzdzania i lokalno marki, aby bardziej czytelnie byy identyfikowane przez polskich klientw. Wreszcie powodem decyzji byy przepisy bezpieczestwa bankowego, poniewa podmiot dominujcy nie odpowiada za zobowizania banku zalenego. To znakomicie, twierdz polscy nadzorcy, e mamy prestiowych inwestorw, o bardzo wysokich ratingach, ale musimy pamita, e ostateczne wsparcie banku zalenego jest funkcj po jednej stronie kosztu, po drugiej ceny dobrego imienia, ktre stawia na szali grupa, ktrej czonkiem jest polski bank. Mamy przykady z europejskiego rynku i to z ostatnich 5. lat, gdzie bank zaley (trzeci co wielkoci dziaajcy w Chorwacji) zosta zostawiony bez pomocy przez niemiecki bank pastwowy o ratingu 3A w sytuacji, poniewa sam mia pewne problemy. Uwzgldniajc koszty zwizane z ratowaniem chorwackiej crki uzna, e operacja jest nieopacalna. W efekcie rzd chorwacki musia w budecie pastwa znale rodki na ratowanie banku. Przykad chorwacki jest znakomit lekcj dla wszystkich europejskich nadzorcw. Nie mog zakada, e bank-matka zawsze i w kadej sytuacji wesprze bank-crk. Oznacza to, e kady bank na co dzie musi stosowa najlepsze standardy w zakresie zarzdzania a lokalnych kierownictw bankw zalenych nie mona zwalnia z wypeniania standardowych obowizkw w zakresie dobrego zarzdzania spk. Oczywicie, przykad chorwacki jest jedynie przestrog, bo liczne przypadki, rwnie z polskiego rynku, wiadcz o wsparciu bankw zalenych przez podmioty dominujce w sytuacji, gdy banki-crki czasowo pogarszay wyniki lub miay zachwian stabilno. Banki dominujce wiedziay jednak, e jeli wsparcia nie udziel, to natychmiast ich podmioty zalene zostan wyjte spod ich kontroli i oddane konkurencji. Wielokrotnie polski nadzr, w odniesieniu do niektrych bankw, tak wanie postpowa. Banki dominujce nie ocigay si wic z udzieleniem wsparcia bankom zalenym dziaajcym w Polsce. Naley zwrci rwnie uwag, e Skarb Pastwa w odniesieniu do PKO BP i BG wynegocjowa specjalne standardy w zakresie adu korporacyjnego dotyczce zapisw statutowych i trybu powoywania osb do rady nadzorczej i trybu podejmowania najwaniejszych decyzji dotyczcych funkcjonowania spki w przyszoci. Skarb Pastwa, w sposb cywilizowany, zaczyna regulowa stosunki w bankach, w ktrych ma dominujc pozycj, co na pewno jest korzystne dla bezpieczestwa i efektywnoci zarzdzania bankami.
Prawa konsumentw
Jednym z czciej powtarzanych zarzutw wobec polskiego sektora s wysokie mare, ktre pozwalaj naszym bankom uzyskiwa wysokie wyniki. Jednak nie wszyscy bankowcy zgadzaj si ze stwierdzeniem, jakoby dobre wyniki sektora byy te pochodn wysokich mar. Funkcjonujemy wszyscy na bardzo konkurencyjnym rynku, twierdz, wszyscy wiemy, jak dua jest konkurencja midzy naszymi instytucjami waciwie we wszystkich segmentach sektora usug finansowych. Teraz, 8
po wejciu do Unii, jeszcze ona wzronie, bo bez wikszych problemw kady bdzie mg tutaj utworzy oddzia operacyjny. Nadzr bankowy uwaa, e dzisiaj w sektorze komercyjnym mare przecitnie wynosz 2,9 punktu proc., a w sektorze bankw spdzielczych okoo 5 proc. W Unii jest to od 1,5 do 2 proc. Jest to poziom, do ktrego w najbliszych latach polskie banki bd si zbliay. Dyskusja w naszym parlamencie o tzw. zakazie lichwy prowadzi do odsunicia znacznej czci spoeczestwa od usug finansowych, twierdzi cz bankowcw. adna europejska dyrektywa nie dotyczy lichwy. Temat zosta wywoany raczej z powodw politycznych a nie ekonomicznych. Problem lichwy w kategoriach formalnych jest uregulowany w polskim ustawodawstwie. Jeli kto ma krytyczne uwagi o funkcjonowaniu polskiego sdownictwa i chce lepiej uregulowa problem odrbn, szczegow ustaw, to powinien zdawa sobie spraw ze skutkw, ktre moe wywoa w znacznie szerszym wymiarze dla funkcjonowania rynku finansowego. Instytucje bankowe musz pamita, e kwestia praw konsumenckich to jeden z zasadniczych problemw, ktre w najbliszych latach bd coraz czciej dyskutowane nie tylko w Unii Europejskiej. Wsplnotowe prawo konsumenckie stanowi jedn z najwaniejszych gazi caego dorobku prawnego Unii a problematyka ochrony konsumenta od kilku lat jest jednym z priorytetowych obszarw dziaalnoci UE. Kwestia relacji midzy bankami a klientami jest spraw niezwykle wan. Zaniedbywanie tych relacji rzutuje na ustawodawstwo, ktre staje si bardziej restrykcyjne. Dlatego lepiej podj wczeniej dziaania, a nie czeka na ostateczne rozwizania ustawodawcze, ktre robi duo szkd, jeli nie s dobrze opracowane. Naley zatem wykazywa rozsdek w codziennej dziaalnoci w relacjach z klientami, we wzorcach umownych. Przykadowo, na co warto zwrci uwag, w coraz wikszym stopniu w zakresie spraw objtych regulacjami kredytu konsumenckiego ingeruje Urzd Ochrony Konsumenta, czy powiatowi rzecznicy ochrony praw konsumenckich. Dotyczy to take mar bankowych. Pamita przy tym warto, e to nie klienci korporacyjni (mare dla tej grupy s nawet nisze ni przecitne mare w pastwach europejskich), ale mare kredytw konsumenckich i mieszkaniowych ksztatuj przecitny poziom mar bankowych. Banki nieoferujce tych dwch produktw wykazuj znacznie nisz efektywno ni banki, ktre posiadaj sie detaliczn. One te, z racji skali dziaania, i jeli dodatkowo s bankami depozytowymi, maj znacznie wiksze moliwoci ruchu po stronie skali pasywnej bilansu, czyli oprocentowania przyjmowanych depozytw i rachunkw biecych.
Konkurencja na rynku
Kwesti bardzo istotn, jak twierdzi wikszo bankowcw, jest sprawa rynku europejskiego traktowanego cznie jako rynek jednolity oraz rynkw lokalnych, jakim jest np. rynek polski. Jak powinien 9
wyglda globalny rynek europejski, jaki powinien by stopie koncentracji? Czy w polityce UE dotyczcej ksztatowania sytuacji na rynkach finansowych, w tym na rynku bankowym podejmuje si prb okrelenia maksymalnego wskanika koncentracji? Odpowiedzi na te pytania uatwiyby bankowcom okrelenie kierunku, w ktrym bdzie zmierza europejski, a w tym i polski, sektor bankowy, czyli pozwoliyby waciwie zdefiniowa ofert konkurentw. Chocia struktura rynku, a take jego koncentracja, jest wanym elementem okrelajcym konkurencyjno na rynku, to zdaniem wielu bankowcw, w odniesieniu do sektora bankowego, z natury rzeczy skoncentrowanego, nie jest pomocna. Analizujc rynek bankowy, w sposb jednoznaczny mona okreli segmenty niezwykle konkurencyjne. Mamy te takie, jak na przykad kredyty ratalne, kredyty detaliczne (z kolosalnymi, niemale astronomicznymi marami, z bardzo zdekoncentrowan struktur rynku), czyli segmenty pozbawione barier wejcia a jednak pozbawione take konkurencji. Oceniajc, trzeba stwierdzi, e poszczeglne segmenty usug bankowych w Polsce charakteryzuj si bardzo zrnicowan konkurencyjnoci, jeeli rozumiemy przez ni rynek nabywcy. W odniesieniu do sektora bankowego kwestia stopnia koncentracji rynku po stronie oferenta/producenta jest oczywicie wana, ale nie wyjania ona co si dzieje na naszym rynku, jeli chodzi o rzeczywist ch uczestnikw rynku do konkurowania. Przykadowo, rynek idealnie konkurencyjny powinien si charakteryzowa tym, e mare na poszczeglnych produktach s sobie rwne, oczywicie z uwzgldnieniem np. ryzyka. Natomiast w Polsce mamy sytuacj monopolistyczn charakteryzujcym si tym, e tam, gdzie popyt jest nieelastyczny mamy bardzo wysokie mare, nawet wwczas gdy struktura rynku sprzyja konkurencji. Nie jest to cecha jedynie sektora bankowego. Konkurencyjno sektora bankowego po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej bya tematem 76. seminarium BRE-CASE. Seminarium zorganizowaa Fundacja CASE, we wsppracy z BRE Bankiem SA w ramach staego cyklu spotka panelowych. Seminarium odbyo si w Warszawie, w lutym 2005 r. Organizatorzy zaprosili do wygoszenia referatw Andrzeja Topiskiego z Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A; Wojciecha Kwaniaka, Generalnego Inspektora Nadzoru Bankowego oraz Magorzat Pawowsk z Narodowego Banku Polskiego.
Dane statystyczne zostay zaczerpnite z syntezy Sytuacja finansowa bankw w okresie stycze wrzesie 2004 r., sporzdzonej przez Wydzia Analiz Systemu Bankowego w Biurze Analiz Systemu Bankowego GINB.
10
Andrzej Topiski Krajowa Izba Rozliczeniowa SA
Zmiany w sektorze bankowym po wejciu Polski do UE
stpienie Polski do Unii Europejskiej nie stanowio szczeglnej cezury czasowej dla
ne decyzje na pocztku zasadniczych zmian politycznych w Polsce i rozpoczciem transformacji gospodarczej, zwizane z wyodrbnieniem bankowoci komercyjnej ze struktur banku centralnego. I cho udzia bankw o rodowodzie NBP-owskim, bd zblionym (PKO, Pekao, BH, BG, czyli tak zwane banki specjalistyczne) jest zdecydowanie dominujcy, to nie ulega chyba wtpliwoci, e prywatyzacja doprowadzia do zasadniczych zmian w funkcjonowaniu polskich bankw midzy innymi dziki wytworzeniu si w nich nowych kultur korporacyjnych. W prywatyzacji uczestniczyy gwnie banki europejskie. Naley take odnotowa udany rozwj bankw tworzonych od podstaw w okresie transformacji polskiej gospodarki. Inwestorzy zagraniczni wprowadzili wiele innowacji do organizacji i kultury korporacyjnej polskich bankw. Za wczenie jeszcze, aby ocenia wpyw tych innowacji na efektywno. Z ca pewnoci zmiany te wpisuj si w proce11
dynamicznie rozwijajcego si polskiego sektora bankowego. Zmiany wynikajce z dostosowania si do norm unijnych wyprzedziy dat akcesji Polski, a w niektrych segmentach sektora bankowego byo to nawet wyprzedzenie kilkuletnie. Ponadto, analityczne wyodrbnienie rezultatw akcesji jest trudne, poniewa rwnolegle, a czasami cznie z dostosowaniami akcesyjnymi, dziaay inne, w tym take zewntrzne, czynniki zwizane nie tylko z wymienialnoci zotego i globalizacj rynkw finansowych. Komentujc przeksztacenia i rozwj sektora bankowego w cigu ostatnich piciu lat, odnotowa naley przede wszystkim przeksztacenia wasnociowe (prywatyzacja niemal caego sektora) oraz konsolidacje. W tym okresie nastpio odejcie od struktury uksztatowanej przez administracyj-
sy globalizacji kultur korporacyjnych na rynkach finansowych. Ostatnio, nie bez wpywu Unii Europejskiej, Gieda Papierw Wartociowych w Warszawie przyja opracowane z udziaem izb gospodarczych, w tym Zwizku Bankw Polskich Zasady adu korporacyjnego. Inicjatorem opracowania tych zasad i animatorem projektu by tragicznie zmary Krzysztof Lis. Do porednio tylko zwizanych z akcesj istotnych procesw naley zaliczy zmiany regulacji nadzorczych i kapitaowych. Wane procesy dostosowawcze w tym zakresie inicjowane byy gwnie z poziomu ponadeuropejskiego, jak np. nowa umowa kapitaowa. Nie mona jednak pomin wpywu regulacji Europejskiego Banku Centralnego na polski rynek bankowy. Odnotowa naley zwaszcza pocztek defiskalizacji instrumentu polityki pieninej rezerw obowizkowych, na co z pewnoci duy wpyw mia EBC. Do zbioru wanych przemian czciowo zwizanych z perspektyw europejsk naley zaliczy finalizacj wymienialnoci zotego. W trakcie przygotowa przedakcesyjnych dostosowano prawo wewntrzne do wymaga Unii. Zmiany dotyczyy prawa bankowego i innych przepisw odnoszcych si do bankw. Wymieni trzeba regulacje konsumenckie, ochron praw: tajemnicy bankowej, danych osobowych czy te przepisy dotyczce przeciwdziaania praniu brudnych pienidzy. Nie sposb nie zauway, e w trakcie tych europejskich regulacji czsto przemycano na wniosek rnych grup przepisy wykraczajce poza zakres wdraanych dyrektyw. W niektrych przypadkach doszo do wyranego 12
przeregulowania materii. Sdz, e za kilka lat warto dokona przegldu funkcjonowania tych regulacji, badajc czy cele tych dodatkowych uregulowa przyczyniy si do osignicia zamierzonych celw. Przystpienie Polski do Unii w rzeczywistoci miao tylko jeden skutek bezporedni: od dnia akcesji banki majce siedzib w krajach Unii mog prowadzi w Polsce dziaalno bankow poprzez oddziay banku macierzystego. Trudno powiedzie na ile skorzystaj one z tej moliwoci. Na razie zainteresowanie bankw europejskich nie jest due. Opcj t zainteresowane s banki niszowe, ktre przez oddziay banku macierzystego pragn obsugiwa klientw banku-matki prbujcych prowadzi w Polsce dziaalno biznesow. Natomiast, przynajmniej na razie, due europejskie banki uniwersalne nie przejawiaj zainteresowania dziaalnoci w Polsce, bo nie otwieraj w naszym kraju oddziaw. Sytuacja moe si zmieni, szczeglnie w obszarze bankowoci korporacyjnej, gdzie dziaalno poprzez oddziay moe by dla bankw-matek bardziej efektywna kapitaowo. By moe niewielkie zainteresowanie bankw europejskich otwieraniem oddziaw w Polsce wynika z niechtnego stosunku polskiego nadzoru bankowego do tej formy dziaalnoci bankowej. Nadzr, jak si wydaje, nadal zachca inwestorw zagranicznych do prowadzenia dziaalnoci bankowej w formie spek tworzonych na prawie polskim. Po wejciu do Unii Europejskiej jest nam wyranie bliej do waluty europejskiej i to w pewnym stopniu niezalenie od daty, kiedy staniemy si czonkiem unii walutowej. Zoty staje si coraz bli-
ej powizany z walut europejsk. Zblienie to jest prost konsekwencj wymienialnoci zotego, globalizacji rynkw finansowych i kierunkw polskiego handlu zagranicznego. Naley oczekiwa, e proces ten w najbliszych latach bdzie postpowa, czego efektem powinno by pewne zblienie poziomw realnych stp procentowych. Zblianie do strefy euro oznacza bdzie stopniowe zanikanie suwerennoci w prowadzeniu polityki pieninej. Mao dostrzeganym aspektem zbliania si polskiego sektora bankowego do europejskiego jest rozpoczynanie rozlicze pieninych w euro przez Krajow Izb Rozliczeniow i otwieranie rachunkw nominowanych w euro dla bankw przez Narodowy Bank Polski. Prawdopodobnie ju w marcu 2005 r. moliwa bdzie realizacja przeleww nominowanych w euro pomidzy bankami polskimi (take wewntrz Polski) oraz bankami europejskimi poza systemem bankowoci korespondenckiej. Powinno to skutkowa, niekoniecznie natychmiast, istotnym obnieniem kosztw transakcyjnych dla klientw. Rozpoczcie rozlicze w euro ma due znaczenie z punktu widzenia przyszego miejsca Polski w paneuropejskim systemie rozlicze, zwaszcza w perspektywie przystpienia do strefy euro. Jest to pytanie o proces integracji Krajowych Izb Rozliczeniowych w izb paneuropejsk. W Unii silna jest tendencja do centralizacji rozlicze w euro, take wewntrznych w krajach Unii, w izbie paneuropejskiej. Trudno jednak powiedzie na ile
i kiedy to nastpi biorc pod uwag rne interesy narodowe oraz obiektywne trudnoci zwizane z ujednoliceniem i standaryzacj instrumentw patniczych. W kadym razie posiadajc wewntrzny system rozlicze w euro, Polska bdzie w stanie w sposb pynny przestawi swj system na walut europejsk. Bezporednie skutki przystpienia Polski do Unii Europejskiej dla systemu bankowego s wic niewielkie. Nie oznacza to, e przystpienie do Unii miao niewielki wpyw na polski system bankowy. Po prostu wane procesy miay miejsce przed dat akcesji. Czonkostwo otwiera take nowe procesy, ktre w najbliszych latach silnie wpywa bd na polski system bankowy i gospodark. Najwaniejszy z tych procesw to zblianie si, a w kocu przystpienie do strefy euro.
13
n o t a t k i
14
Wojciech Kwaniak Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego
Obecne i przysze zmiany roli polskiego banku centralnego w zakresie nadzoru bankowego
1. Stan polskiego sektora bankowego

Sektor bankowy stanowi w Polsce cigle gwn cz systemu finansowego. Jego udzia w aktywach caego systemu wynosi prawie 75% i wielokrotnie przewysza udziay innych sektorw. Pokazuje to jak ogromne znaczenie ma stabilno sektora bankowego dla stabilnoci caego systemu oraz zrwnowaonego rozwoju gospodarki, jak rwnie uwiadamia konieczno istnienia efektywnego nadzoru bankowego, zawczasu zapobiegajcego pojawieniu si ewentualnych problemw w bankach. W polskim sektorze bankowym, zarwno pod wzgldem funduszy wasnych, jak i aktyww dominuj banki z wikszociowym udziaem inwestorw zagranicznych, wrd ktrych wikszo stanowi inwestorzy z krajw Unii Europejskiej.
Zwraca uwag dua efektywno polskiego sektora bankowego, przewyszajca zarwno redni w dawnej Pitnastce, jak i w nowych pastwach czonkowskich. Naley podkreli rwnie wysok dynamik tej efektywnoci. Wynik finansowy netto sektora w cigu ostatniego roku wzrs ponad trzykrotnie, co wiadczy o duym potencjale rozwojowym.
2. Sytuacja bankw i nadzoru bankowego w momencie przystpienia Polski do Unii Europejskiej

Ksztat, zadania i rola polskiego nadzoru bankowego od momentu powstania w 1998 r. Komisji Nadzoru Bankowego zwizane byy z integracj Polski ze Wsplnot Europejsk i tak jak sama integracja podlegay i nadal podlegaj in15
3. Gwne zmiany w zakresie nadzorowania bankw ajc w ramach Narodowego Banku Polskiego po 1 maja 2004 r. wnis istotny wkad w dostosowanie polskiego
tensywnemu rozwojowi. Nadzr bankowy dziaprawa bankowego do wymogw unijnych, w szczeglnoci poprzez uregulowanie zasad podejmowania i prowadzenia dziaalnoci na zasadzie jednego paszportu europejskiego oraz wzmocnienie regulacji ostronociowych w zakresie: ustalenia jednolitych warunkw licencjonowania bankw i prowadzenia dziaalnoci przez banki poprzez wprowadzenie kontroli nad zmianami w skadzie akcjonariuszy, ustalenie odpowiednich procedur rachunkowoci oraz mechanizmw kontroli wewntrznej, ustalenia jednolitych zasad sporzdzania sprawozda finansowych, w tym take sprawozda skonsolidowanych, wprowadzenia norm adekwatnoci kapitau banku wobec rodzajw ryzyka innych ni ryzyko kredytowe, wprowadzenia limitw koncentracji kredytw i innych wierzytelnoci, wprowadzenia nadzoru skonsolidowanego nad bankami i grupami bankowymi. Naley podkreli, i w chwili obecnej polskie prawo bankowe jest w peni zgodne z acquis communautaire. Z dniem 1 stycznia 2004 r. wprowadzone zostay rwnie nowe bardziej liberalne zasady klasyfikacji nalenoci i tworzenia rezerw celowych. Wyduono m. in. okresy opnie w spacie kredytw, decydujce o zaliczaniu tych nalenoci do odpowiedniej grupy, co ma bezporedni zwizek z wysokoci tworzonych rezerw celowych. System ten nawizuje do wzorw, jakie stosuje wikszo krajw europejskich, co nie oznacza jednak, e poprzednio obowizujcy system by zy. Wymusza on na bankach wik16 Wanym elementem procesu przystosowywania polskiego sektora bankowego do czonkostwa w Unii Europejskiej byy zmiany zasad tworzenia, utrzymywania i oprocentowania rezerwy obowizkowej. W UE wysoko stopy rezerwy obowizkowej wynosi 2,0% i jest ona oprocentowana. W Polsce do niedawna stopa ta wynosia 4,5% i nie bya oprocentowana. Obecnie stopa rezerwy obowizkowej bankw wynosi 3,5%, a rodki z rezerwy obowizkowej, utrzymywane przez banki na rachunkach biecych lub rachunkach rezerwy obowizkowej s od 1 maja 2004 r. oprocentowane w wysokoci 0,9 stopy redyskontowej weksli, przy czym cz rodkw pochodzcymi z oprocentowania rezerwy obowizkowej przeznaczane jest na zasilanie Funduszu Porcze Unijnych utworzonego w celu zmniejszenia ryzyka kredytowego zwizanego z kredytowaniem przedsiwzi wykorzystujcych rodki pomocowe Unii Europejskiej.
sz dyscyplin, co byo uzasadnione w mao stabilnej gospodarce okresu transformacji, a co znalazo wyraz w rekomendacjach naszego systemu krajom rozwijajcym si przez Midzyna-
informacji z wadzami nadzorczymi krajw pochodzenia tych inwestorw.
4. Zmiana roli polskiego nadzoru bankowego po przystpieniu zacji i upodobnieniu naszego systemu do systePolski do Unii Europejskiej mw zachodnioeuropejskich zostaa podjta
rodowy Fundusz Walutowy. Decyzja o liberaliw trosce o konkurencyjno polskich bankw po wejciu do Unii Europejskiej. Dobrze przygotowana i przeprowadzona integracja polskiego sektora bankowego z Wsplnot Europejsk, poczona ze stabilnym jego rozwojem w okresie ostatnich 7 lat spowodowaa, i sektor ten wstpowa do Unii Europejskiej jako bezpieczny, stosunkowo konkurencyjny i majcy due moliwoci dalszego rozwoju. Integracja ta dokonywaa si zreszt nie tyko na poziomie regulacyjnym, lecz take w wymiarze wasnociowym inwestycyjnym. W momencie akcesji 33 z 57 krajowych bankw komercyjnych byo kontrolowanych przez inwestorw z krajw UE, a ich udzia w aktywach caego sektora stanowi zdecydowan wikszo i wynosi 58,2%. Najwikszy spord pastw czonkowskich udzia w polskim sektorze bankowym mieli inwestorzy niemieccy, kontrolujcy 12 bankw, co przeoyo si na prawie 18-procentowy udzia w aktywach caego sektora. Naley zwrci uwag na fakt, e zdecydowan wikszo inwestorw z krajw UE stanowi due europejskie banki lub kapitaowe grupy finansowo-bankowe, co bez wtpienia pozytywnie wpywa na stabilno sektora, ale take wymusza na polskim nadzorze bankowym zacienianie wsppracy i wymiany Przystpienie Rzeczpospolitej Polskiej do Unii Europejskiej jest oczywist cezur, otwierajc nowy, bardzo istotny etap rozwoju polskiego nadzoru bankowego. Wstpujc do Unii Europejskiej Polska zobowizaa si m. in. do urzeczywistniania podstawowych swobd realizowanych w ramach wsplnego rynku i uregulowanych w Traktacie Ustanawiajcym Wsplnot Europejsk. Istotny wpyw na rynek usug bankowych wywieraj dwie z tych swobd swoboda wiadczenia usug i swoboda przedsibiorczoci. Na ich podstawie, w dyrektywie 2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe sformuowana zostaa zasada jednego paszportu europejskiego. W myl tej zasady banki instytucje kredytowe z krajw UE mog podejmowa i prowadzi dziaalno na terytorium innych pastw czonkowskich na podstawie licencji uzyskanej w kraju macierzystym bez koniecznoci uzyskiwania dodatkowego zezwolenia od wadz nadzorczych pastwa goszczcego (czyli pastwa, w ktrym zamierzaj prowadzi dziaalno). Jedynym wymogiem, jaki powinien zosta wypeniony, jest powiadomienie waciwych wadz nadzorczych pastwa goszczcego. Dziaalno na podstawie jednego paszportu europejskiego moe by prowadzona w dwch formach: przez 17
zaoenie oddziau (tu zastosowanie znajduje swoboda przedsibiorczoci) lub w ramach dziaalnoci transgranicznej, a wic bez fizycznej obecnoci w pastwie goszczcym (tu podstaw jest swoboda wiadczenia usug). Dziaalno transgraniczna, zapewne przez sw specyfik, czyli brak fizycznej obecnoci danego banku w pastwie, w ktrym wiadczy on usugi (a wic i utrudniony dostp do oferty tego banku) nie stanowi jak na razie powanego czynnika konkurencji na polskim rynku usug bankowych. Do chwili obecnej do Komisji Nadzoru Bankowego wpyny 63 zawiadomienia o zamiarze podjcia takiej dziaalnoci przez instytucje kredytowe z innych krajw czonkowskich i jak dotychczas nie odbieramy sygnaw o zauwaalnym nawet udziale usug transgranicznych w rynku usug bankowych. Przeprowadzone przez nadzr bankowy badania wykazay, e podobnie jest rwnie w innych pastwach czonkowskich, w tym take w pastwach tzw. rdzenia jak Niemcy i Francja. Naley wszake przypuszcza, i rola dziaalnoci trasgranicznej bankw w ramach wsplnego rynku, wraz z postpem integracji tego rynku oraz wdraaniem w dziaalnoci bankowej nowych technologii, bdzie stopniowo rosa. wiadczy o tym chociaby zainteresowanie nadzorcw pastw unijnych, z jakim spotkay si zainicjowane przez polski nadzr badania. Zgoa inaczej przedstawia si sytuacja w odniesieniu do dziaalnoci prowadzonej w formie oddziau. Do chwili obecnej do KNB wpyny cztery zawiadomienia o zamiarze podjcia tej formy dziaalnoci. Tu moliwoci konkurencji s znacznie wiksze i naley spodziewa si jej wzrostu, w miar postpu integracji Polski z Uni Europejsk. 18
Zjawiskiem mogcym generowa problemy dla rynkw bankowych o stosunkowo niskim potencjale (w tym take rynku polskiego) jest pojawiajca si w UE tendencja do przeksztacania dziaajcych na tych rynkach filii (czyli bankw zalenych) duych bankw europejskich w oddziay tych bankw. Dotychczas w Polsce mielimy do czynienia z jednym takim przypadkiem i naley liczy si z nastpnymi. Dodatkowym uatwieniem dla przejmowania dziaalnoci bankw zalenych przez ich podmioty dominujce jest przewidziana w Rozporzdzeniu Rady Nr 2157/2001 w sprawie statutu spki europejskiej moliwo poczenia dwch spek inkorporowanych w dwch rnych pastwach czonkowskich poprzez utworzenie spki europejskiej. Wspomniane rozporzdzenie przyznaje pastwom czonkowskim ograniczon moliwo zapobiegania takim poczeniom poprzez sprzeciw waciwych wadz (w przypadku bankw nadzoru bankowego). Sprzeciw ten wszake moe by uzasadniony wycznie interesem publicznym. W europejskim sektorze bankowym obserwujemy na razie jeden przypadek takiego poczenia w ramach obecnej take w Polsce skandynawskiej grupy Nordea, gdzie cz si spka dominujca z Danii i jej filia ze Szwecji. Z drugiej strony naley jednak rwnie odnotowa istotny wzrost zainteresowania tworzeniem bankw w Polsce po 1 maja 2004 r. Od tego momentu do Komisji Nadzoru Bankowego wpyno ju 6 wnioskw o wydanie zezwole na utworzenie banku, a wydane zostay dwie nowe licencje. Pojawienie si nowych form dziaalnoci bankowej skutkuje take pojawieniem si nowych zada dla polskiego nadzoru bankowego.
Co do zasady, dziaalno bankw prowadzona na zasadzie jednego paszportu europejskiego podlega nadzorowi wadz pastwa macierzystego, jednak z przepisw prawa wsplnotowego wynikaj take pewne obowizki dla wadz nadzorczych pastwa goszczcego. KNB odpowiedzialna jest za przyjmowanie zawiadomie o zamiarze podjcia dziaalnoci przez instytucje kredytowe z krajw UE i przekazywanie waciwym wadzom nadzorczym w tych krajach zawiadomie pochodzcych od bankw krajowych. W odniesieniu do dziaajcych w Polsce oddziaw bankw z krajw UE, polski nadzr nadzoruje wypenianie przez nie norm pynnoci oraz przestrzeganie procedur zwizanych z zapobieganiem praniu pienidzy. Monitorujemy take dziaalno bankw z krajw UE na terytorium RP pod wzgldem zgodnoci tej dziaalnoci z prawem polskim, z ograniczon jednak moliwoci podejmowania dziaa wadczych. W odniesieniu do prowadzenia dziaalnoci w ramach jednego paszportu przez banki krajowe, nadzr bankowy poinformowa banki krajowe o nowych formach prowadzenia dziaalnoci na terytorium innych pastw czonkowskich, jednak jak do tej pory adne zawiadomienie o zamiarze podjcia takiej dziaalnoci do nadzoru bankowego nie wpyno. Nowe zadania nadzoru bankowego, jak rwnie omwiony wczeniej duy udzia inwestorw z krajw UE w sektorze bankowym, skutkuj koniecznoci rozwijania kontaktw, wsppracy i wymiany informacji z nadzorcami z innych pastw czonkowskich. W tym celu polski nadzr
bankowy podejmuje wysiki w celu uzgadniania i podpisywania porozumie nadzorczych z tymi nadzorcami. W dniu 20 grudnia 2004 r. porozumienie takie podpisane zostao w Warszawie przez przewodniczcego Komisji Nadzoru Bankowego prof. Leszka Balcerowicza z Jochenem Sanio szefem niemieckiego nadzoru finansowego (BaFin). Porozumienie to naley uzna za duy sukces, ktry wieczy dugi, bo rozpoczty jeszcze w okresie przedakcesyjnym, proces twardych i trudnych negocjacji, w toku ktrych ostatecznie przyjto m. in. nastpujce rozwizania: rzeczywicie dwustronny przepyw informacji, ktre maj by przekazywane zarwno przez nadzr goszczcy do nadzoru macierzystego, jak te przez nadzr macierzysty do goszczcego. zasad przeprowadzania inspekcji w filiach bankw wsplnie przez nadzr macierzysty i goszczcy, moliwo uczestnictwa nadzoru goszczcego w przeprowadzanej przez nadzr macierzysty inspekcji w banku dominujcym wobec nadzorowanej w kraju goszczcym filii tego banku. Porozumienie analogicznej treci z przewodniczcym KBN podpisze wkrtce Ede Wymersch przewodniczcy belgijskiej komisji sprawujcej nadzr nad rynkiem finansowym (Commission Bancaire et Financiere). Naley podkreli, i ak` ceptacja szczeglnie ostatniego z przytoczonych wyej rozwiza stanowi jakociowo nowy element w praktyce porozumie nadzorczych. Pocztkowo koncepcja ta spotkaa si z du rezerw ze strony 15 nadzorcw dawnej Unii, obecnie 19
jest jednak coraz powszechniej akceptowana. Przed przystpieniem Polski do Unii Europejskiej porozumienia nadzorcze zostay zawarte take z nadzorem litewskim oraz z nadzorcami z USA (OCC, FED i FIDIC). Wsppraca z zagranicznymi instytucjami nadzorczymi nie ma charakteru jedynie bilateralnego. Wraz z wejciem do UE, zostalimy zaproszeni do wsppracy we wsplnotowych instytucjach zajmujcych si sprawami zwizanymi z dziaalnoci bankw i nadzorem nad t dziaalnoci. Naley wymieni tu najwaniejsze komitety i grupy robocze, w pracach ktrych czynny udzia bior przedstawiciele Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego: 1. Komitet Europejskich Nadzorcw Bankowych Committee of European Banking Supervisors (CEBS), ktry jest komitetem doradczym Komisji Europejskiej w zakresie polityki bankowej, propagowania zbienoci praktyki nadzorczej w UE, jak rwnie przegldu wprowadzania i spjnego stosowania prawodawstwa wsplnotowego. W ramach CEBS przedstawiciele polskiego nadzoru bankowego bior udzia m. in. w Grupie Eksperckiej ds. Rachunkowoci i Audytu Expert Group on Accounting and Auditing (EGAA). 2. Grupa Kontaktowa Groupe de Contact (GdC) dziaajca ju od lat 60. ubiegego stulecia i stanowica pocztkowo jedyne forum wsppracy nadzorcw europejskich, obecnie bdca rwnie gwn grup robocz dla CEBS. Przy GdC przedstawiciele polskiego nadzoru bankowego bior udzia m. in. w nastpujcych grupach roboczych: 20
ds. relacji pomidzy procesem wewntrznej oceny oglnej adekwatnoci kapitaowej a nadzorczym przegldem procesu oceny, ds. relacji pomidzy nadzorc macierzystym i goszczcym, ds. adu korporacyjnego, ds. tajemnicy bankowej, ds. pocze i nabywania udziaw. 3. Komitet Nadzoru Bankowego Banking Supervisory Committee (BSC) dziaajcy przy Europejskim Banku Centralnym. Tu nasi pracownicy uczestnicz m. in. w nastpujcych grupach roboczych: ds. analizy ostronociowej w skali makro, ds. rozwoju bankowoci, ds. wyceny wedug wartoci godziwej. Naley zwrci szczegln uwag na ogromn zmian jakociow zasad wsppracy polskiego nadzoru bankowego z nadzorami pastw czonkowskich i instytucjami wsplnotowymi, jaka dokonaa si po 1 maja 2004 r. Nadzr polski daleko wykroczy poza wczeniejsz rol obserwatora. Dy do tego, by by nie tylko aktywnym, ale i kreatywnym partnerem we wsppracy w ramach UE, wspdecydujcym o ksztacie i celach europejskiego nadzoru bankowego.
5. Najwaniejsze zadania i wyzwania dla polskiego nadzoru bankowego na najblisze lata Jak wiadomo, integracja europejska nie koczy si wraz z przystpieniem do Unii Europejskiej. Jest to proces cigy, stawiajcy przed pastwami czonkowskimi coraz to nowe zadania i obowizki. Stoj one rwnie przed polskim nadzorem bankowym. Wymieni tutaj trzy podstawowe zadania, ktre zdeterminuj gwny nurt naszej aktywnoci w najbliszych latach. Pierwsze z nich to nadzr nad wypenieniem norm adekwatnoci kapitaowej przez banki spdzielcze. W ramach dostosowywania adekwatnoci kapitaowej bankw spdzielczych do wymogw wsplnotowych, ustawa Prawo bankowe wyznaczya trzy etapy podnoszenia funduszy wasnych przez te banki. Pierwszy z nich zakoczy si 31. 12. 2001 r. osigniciem przez banki spdzielcze wysokoci funduszy wasnych na poziomie 300 tys. euro. Drugi etap zakoczy si 31 grudnia biecego roku do tego momentu banki spdzielcze obowizane s osign wysoko funduszy wasnych na poziomie 500 tys. euro, natomiast do 31. 12. 2007 r. fundusze wasne tych bankw powinny wynosi co najmniej rwnowarto 1 miliona euro. Naley tutaj zauway, i Sejm w ustawie Prawo bankowe ustali dat osignicia III progu kapitaowego na dzie 31. 12. 2010 r., mimo e wczeniej, w toku negocjacji warunkw Traktatu Akcesyjnego, w ramach rozdziau Swoboda wiadczenia usug, termin osignicia tego minimum uzgodniony zosta na dzie 31. 12. 2007 r. Wydaje si, e zgodnie z ustalon w Konstytucji RP hierarchi rde pra-
wa, fakt podpisania Traktatu Akcesyjnego, zaakceptowanego w oglnonarodowym referendum oraz przystpienie do Unii Europejskiej powoduj, e jako dat osignicia ostatniego minimum kapitaowego naley przyj dzie 31 12 2007 r. Oczywicie jednak najbardziej optymalnym rozwizaniem byoby jednoznaczne rozstrzygnicie tego problemu bezporednio przez przepis ustawy. Prawodawstwo, zarwno wsplnotowe, jak i polskie nie zawiera wyranego zakazu dziaania bankw o funduszach mniejszych ni wymagane minimum (jedynym wyranym ograniczeniem jest wysoko funduszu zaoycielskiego dla nowo powstajcych bankw). Oznacza to, e niespenienie minimum kapitaowego nie pociga za sob automatycznie koniecznoci zaprzestania dziaalnoci. Fakt ten uprawnia jednak nadzr bankowy do podjcia dziaa, majcych na celu zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczestwa depozytw i dostosowanych do indywidualnych warunkw dziaania banku niespeniajcego wymogw kapitaowych. W szczeglnoci, w przypadku, gdy dany bank po wezwaniu do uzupenienia kapitaw w odrbnie wyznaczonym terminie nie osignie wymaganego minimum kapitaowego, Komisja Nadzoru Bankowego moe ograniczy zakres jego dziaania, dostosowujc ryzyko zwizane z prowadzon dziaalnoci do wysokoci posiadanych funduszy wasnych. Ograniczenie zakresu dziaania moe dotyczy zarwno terenu dziaania banku jak i zakresu wykonywanych czynnoci, co pozwala na uwzgldnienie indywidualnych warunkw funkcjonowania poszczeglnych bankw. Naley jednak zastrzec, e w przypadkach szczeglnych w tym zwaszcza wwczas, gdy wystpi zagroenie dla interesw 21
posiadaczy rachunkw bankowych moliwe jest uchylenie przez KNB zezwolenia na utworzenie i postawienie banku w stan likwidacji. Rozwizanie to stosowane bdzie jedynie w sytuacjach wyjtkowych, gdy nie bdzie moliwoci poczenia danego banku z innym bankiem spdzielczym. Wypada w tym miejscu podkreli, i Komisja Nadzoru Bankowego kieruje si przede wszystkim realizacj swego podstawowego celu, jakim jest zapewnienie bezpieczestwa rodkw gromadzonych na rachunkach bankowych, co oznacza, e samo przekroczenie terminw osignicia progw kapitaowych nie bdzie jedyn przesank podjcia opisanych wyej dziaa nadzorczych. W kadym jednostkowym przypadku ocenie podlega bdzie rwnie wpyw niespenienia norm kapitaowych na bezpieczestwo depozytw gromadzonych w danym banku spdzielczym. Istotnym kryterium tej oceny bdzie w szczeglnoci jako zarzdzania danym bankiem. Drugie wane zadanie zwizane jest z prawdziw rewolucj w zakresie systemw sprawozdawczych i szacowania ryzyka strat w portfelu kredytowym, jak jest wdroenie Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci (MSR). Znowelizowana ustawa o rachunkowoci, ktra wesza w ycie w sierpniu ubiegego roku, nakada na wszystkie banki przygotowujce skonsolidowane sprawozdania finansowe obowizek sporzdzania tych sprawozda od pocztku biecego roku wedug Midzynarodowych Standardw Sprawozdawczoci Finansowej (MSR). Natomiast na poziomie sprawozdawczoci jednostkowej wikszo bankw komercyjnych nie ma obowizku stosowania 22
nowych standardw, cho poczwszy od 2005 r., ma tak moliwo. Naley zwrci uwag, i zakres polskiej regulacji jest szerszy ni dyrektywa Unii Europejskiej w tej sprawie, ktra odnosi si wycznie do skonsolidowanych sprawozda spek notowanych na giedzie. Niektre kraje starej Unii, jak na przykad Francja czy Niemcy, wrcz nie ze zezwalaj, aby jednostkowe sprawozdania finansowe bankw byy przygotowywane wedug MSR-w. Trzeba tu wszake wzi pod uwag skal sytemu finansowego. Mae systemy atwiej jest zmienia, cho same zmiany z pewnoci nie s atwe. Przejcie na MSR-y to rewolucja w zakresie systemw sprawozdawczych i szacowania ryzyka strat na portfelu kredytowym. Obecny system tworzenia rezerw celowych, wychodzcy od zasad klasyfikacji nalenoci, jest prosty i przejrzysty system MSR-owski wymaga cakiem innego podejcia. Rnice w podejciu dotycz trzech obszarw: szacowania rezerw, wyceny udziaw w podmiotach zalenych oraz wyceny aktyww i pasyww finansowych wedug wartoci godziwych. Szczeglne problemy moe budzi wycena aktyww wedug wartoci godziwej, o czym mwi synny, budzcy wiele emocji i kontrowersji MSR 39. Wymaga on bowiem, by szacunki ksigowe opieray si na obiektywnej, statystycznej analizie danych historycznych. W Polsce problemem jest mody rynek i niejednokrotnie brak baz przetwarzajcych takie dane. Nadzr bankowy bdzie ledzi proces wprowadzania nowych standardw rachunkowoci. Bdziemy sprawdza wewntrzne modele oceny ryzyka zwaszcza w bankach sabych, albowiem jest to
przedsiwzicie bardzo kosztowne i uwzgldniajc jego fakultatywno dla sporej grupy bankw nie zawsze celowe. Szkolimy pracownikw, zwaszcza pionu inspekcyjnego, ktrzy bd bada metodologi i poprawno wewntrznych modeli banku, a nie tylko weryfikowa czy bank prawidowo zakwalifikowa nalenoci i utworzy okrelone rezerwy. Nie zwikszamy jednak zatrudnienia. Ponadto bierzemy udzia w pracach komitetu europejskich nadzorcw bankowych (CEBS), ktrych celem jest przygotowanie jednolitego pakietu sprawozdawczego dla potrzeb nadzorczych. Pakiet ten bdzie obowizywa wszystkie banki w Unii Europejskiej stosujce MSR-y. Chodzi o porwnywalno danych i o to, by banki, bez wzgldu na kraj prowadzenia dziaalnoci, byy oceniane wedug tych samych kryteriw. Przypuszczam, e prace nad standaryzacj europejskiego pakietu sprawozdawczego zakocz si w tym roku. Ze swej strony take przygotowalimy nowe druki sprawozdawcze na potrzeby MSR-w. Zamierzamy t uzupenion sprawozdawczo, o ile nie zajd nieprzewidziane trudnoci, wprowadzi przed kocem pierwszego kwartau. Jest to zadanie ambitne, bo nowy pakiet jest wanie testowany w bankach. Chcemy jednak unikn sytuacji, w ktrej banki giedowe zaczn publikowa w swoich sprawozdaniach nowe dane, a nadzr bankowy nie bdzie mg ich weryfikowa. Na zakoczenie, chciabym przybliy najwaniejsze, a zarazem najtrudniejsze zadanie stojce przed polskim nadzorem bankowym w najbliszych latach wdroenie postanowie Nowej Umowy Kapitaowej. Wprowadzenie postanowie Nowej Umowy Kapitaowej do polskiego systemu regulacyjnego plano-
wane jest na lata 2007-2008. Wywoa ono wiele istotnych zmian w praktyce dziaania nadzoru bankowego, do ktrych musi on przygotowywa si ju teraz. Przygotowanie to jest mudnym i skomplikowanym procesem, obejmujcym poza dokadn analiz NUK i wdraajcej j dyrektywy CAD, take opracowanie nowej metodologii inspekcji i analiz, tworzenie regulacji nadzorczych i nowych wymogw sprawozdawczych, udzia w procesie legislacji, a nastpnie proces akceptacji przez nadzr zaawansowanych wewntrznych metod wyceny ryzyka w bankach i agencji ratingowych, jak rwnie szkolenia i rekrutacja pracownikw. Nadrzdnymi zmianami dla nadzoru bankowego zwizanymi z wdroeniem NUK jest indywidualizacja norm nadzorczych oraz bardziej zorientowany na ryzyko sposb oceny bankw. Wymusza to indywidualn ocen sytuacji banku, tj. adekwatnoci stosowanych przez konkretne banki rozwiza metodologicznych wzgldem rzeczywistego profilu ryzyka tych bankw i ich otoczenia ekonomicznego i rynkowego. Zmiany te bd efektem najbardziej nowatorskich rozwiza NUK, a w szczeglnoci: zastosowania wewntrznych modeli oceny ryzyka kredytowego i operacyjnego do celw wyliczania wymogw kapitaowych, koniecznoci oceny w ramach filaru II Umowy wystpujcych w dziaalnoci banku ryzyk wymykajcych si dotychczasowym, standardowym wymogom odnonie kapitaw regulacyjnych (tj. innych ni ryzyko kredytowe, rynkowe i operacyjne). Praktyczne zastosowanie zasad NUK w tym zakresie nakada bdzie na nadzr obowizek indywidualizacji norm nadzorczych wobec po23
szczeglnych bankw, a do moliwoci nakadania na banki specyficznej dla kadego z nich stawki wymogu kapitaowego, a co za tym idzie wymaga bdzie istotnych zmian prawnych. Naoenie na nadzr bankowy obowizku oceny czsto wysoko wyspecjalizowanych oraz zindywidualizowanych systemw kwantyfikacji ryzyka wymaga bdzie powanych zmian w samym nadzorze, filozofii jego oddziaywania na banki z formalnego wadczego na bardziej partnerski. Niewtpliwie zmiany konieczne bd take w zakresie organizacji nadzoru bankowego, jego zasobw materialnych, i przede wszystkim osobowych wysoko wykwalifikowanej kadry. Wymagane przez unijn dyrektyw uznanie przez prawodawstwa krajowe pastw czonkowskich modeli uywanych przez ponadnarodowe grupy bankowe oznacza bdzie konieczno dalszego zacieniania wsppracy w zakresie wymiany informacji z zagranicznymi instytucjami nadzorujcymi banki i grupy bankowe dziaajce w skali midzynarodowej. Moment wejcia Polski do Unii Europejskiej zbieg si z podjciem przez nadzorcw europejskich intensywnych prac nad istotnymi zmianami zarwno w regulacjach jak i wic si z nimi metodologi sprawowania nadzoru, co chociaby wobec udziau unijnych bankw w krajowym sektorze ma dla nas wszystkich szczeglne znaczenie. Aktywne i wszechstronne uczestnictwo w tych pracach daje polskiemu nadzorowi moliwo rzeczywistego wpywania na ich wyniki. Stanowi to jakociowo nowe wyzwanie, ktremu jednak nadzr musi sprosta. 24
Magorzata Pawowska Narodowy Bank Polski
Wpyw procesw konsolidacyjnych na poziom konkurencji i efektywno systemw bankowych - wyniki bada ilociowych
Wstp
Procesy globalizacji, liberalizacji i deregulacji midzynarodowych rynkw finansowych oraz postp w dziedzinie technologii informatycznych powoduj, e sektor finansowy sta si jednym z gwnych obszarw dokonywania fuzji i przej (ang. Mergers and Acquisitions M&A) na wiecie1. Rwnie w krajach Europy rodkowej fuzje i przejcia nale obecnie do najczciej stosowanych metod rozwoju podmiotw sektora bankowego. Jednak konsolidacja na rynku bankowym budzi wiele kontrowersji i ekonomicznie nie jest jednoznacznie interpretowana. W literaturze nie mona znale jednoznacznego stwierdzenia o oglnym wzrocie zyskw w wyniku fuzji i przej. Zdarzaj si, fuzje i przejcia, ktre przyniosy wzrost zyskw, ale nie jest to zjawisko oczywiste2. Istnieje, rwnie niejednoznaczno pogldw Ponadto fuzje i przejcia zachodzce w grupie najwikszych bankw na wiecie, prowadz 25 Wyniki analizy fuzji i przej jako dziaa na rzecz zwikszenia bezpieczestwa systemw bankowych naley rwnie uzna za niejednoznaczne6. Z jednej strony fuzje i przejcia wrd duych bankw prowadz do tworzenia potnych instytucji finansowych, ktrych bankructwo jest potencjalnie wikszym zagroeniem dla stabilnoci. Z drugiej strony, jeli nowo powstaa jednostka bdzie zarzdzana bardziej efektywnie i jeli osignie korzyci skali i zakresu produkcji to wpynie pozytywnie na stabilno systemu finansowego7. na wpyw konsolidacji na szeroko rozumian efektywno fuzji i przej3. Natomiast, mona znale opracowania stwierdzajce wzrost efektywnoci technicznej4 (tzw. efektywnoci dziaania banku) w wyniku procesu konsolidacji5.
do zwikszenia si koncentracji systemw bankowych, co moe budzi obawy o wpyw tego zjawiska na poziom konkurencji i dostpno usug bankowych. Z uwagi na skal procesw konsolidacyjnych, zagadnienia zwizkw midzy koncentracj, poziomem konkurencji i efektywnoci stanowi temat badawczy dla wielu analitykw bankowych. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie wynikw bada ilociowych wpywu fuzji i przej na poziom konkurencji i efektywno sektorw bankowych w krajach CE-3 (Czech, Polski i Wgier), opartych o na teorii maksymalizacji zysku. W opracowaniu zaprezentowano wyniki pomiaru konkurencji sektorw bankowych w krajach CE-3, przy pomocy niestrukturalnej metody Panzara-Rossea. Przedstawiono rwnie wyniki analizy efektywnoci i produktywnoci wymienionych sektorw. Za miary efektywnoci przyjto: miar efektywnoci technicznej, efektywno skali oraz indeks produktywnoci Malmquista. W celu zbadania efektywnoci technicznej i skali wykorzystano nieparametryczn metod Data Envelopment Analysis (DEA). Wyniki bada ilociowych zaprezentowane w niniejszym opracowaniu maj na celu obron nastpujcej tezy, e konsolidacja w sektorach bankowych krajw CE-3 nie spowodowaa jak do tej pory obnienia poziomu konkurencji i pozytywnie wpyna na efektywno dziaania bankw (efektywno techniczn). Okres badawczy dla polskiego sektora bankowego obejmuje lata 1997-2003, natomiast dla sektorw bankowych Czech i Wgier obejmuje lata 1997-2001. 26
1. Metody pomiaru konkurencji

Konkurencja jest podstaw sprawnie funkcjonujcego systemu gospodarczego, w tym rynkw finansowych. Banki s podstawowymi instytucjami finansowymi gospodarki rynkowej, zatem zagadnienia dotyczce konkurencji midzy bankami maj istotne znaczenie dla jej prawidowego funkcjonowania8. W teorii powiconej analizie zachowa bankw istniej dwa podstawowe kierunki badawcze: strukturalne i niestrukturalne9. Metody strukturalne rozwiny si na bazie odrbnej dziedziny ekonomii, badajcej organizacj rynku i konkurencj (ang. Industrial Organization)
10.
W metodach strukturalnych miary
poziomu koncentracji, tzn. CRk oraz HHI, s niezbdnym elementem rozumowania w celu ustalenia poziomu konkurencji. Ponadto s wykorzystywane do objaniania przyczyn zachowa niekonkurencyjnych i s rwnie traktowane jako miary skutkw niejednakowej efektywnoci uczestnikw rynku. Do metod strukturalnych zalicza si teori opierajc si na paradygmacie opisujcym zaleno midzy struktur rynku, taktyk dziaania banku oraz jego wynikiem: struktura taktyka wyniki (ang. structure-conduct-performance paradigm SCP)11. W teorii SCP mechanizm oddziaywania struktury rynku na zachowania konkurencyjne i rezultaty gospodarowania sprowadza si do konwencjonalnego podejcia do relacji pomidzy poziomem konkurencji a struktur rynku. Po-
dejcie to opiera si na zaoeniu, e wyszej koncentracji towarzyszy nisza konkurencja midzy podmiotami. Powysza teoria jest zwizana z zaoeniem, e w bardziej skoncentrowanym systemie prawdopodobiestwo zmowy jest wiksze 12. Zmowa na rynku prowadzi do wyszych cen (wzrostu mar) dla konsumentw i wyszej rentownoci dziaania dla firm. W takiej sytuacji uzasadniona staje si publiczna, prowadzona w imieniu konsumentw, ingerencja w procesy koncentracji dziaalnoci13. Drug teori zaliczan do modeli strukturalnych, jest model opierajcy si na istnieniu struktury efektywnego rynku (ang. efficiency hypothesis)14.
W modelach strukturalnych badania empiryczne polegay na przyjmowaniu okrelonej pocztkowej struktury rynkowej, a nastpnie na formuowaniu i testowaniu hipotez w oparciu o znak i wielko poszczeglnych parametrw w modelach. W konsekwencji takiej metodyki w modelach strukturalnych struktura rynkowa, okrelajca zachowanie firm, bya przyjmowana jako zmienna zwykle enzogeniczna17. Motywacj dla nowej analitycznej teorii konkurencji, rozwijajcej si na pocztku lat 70. (ang. New Empirical Industrial Organization (NEIO)), byo wyabstrahowanie struktury rynkowej jako zmiennej endogenicznej. Autorzy nowej teorii zajmujcej si organizacj rynku i konkurencj stwierdzili, i forma rynkowa ustala si w sposb ewolucyjny i jest zalena od wielu charakterystyk rynku oraz zachowa samych przedsibiorstw. Metody oparte na teorii NEIO zalicza si do metod niestrukturalnych. W metodach niestrukturalnych nie bierze si pod uwag kierunku zmian poziomu koncentracji i uwaa si, e poziom konkurencji nie zawsze jest zaleny od miar koncentracji, waniejsze s natomiast charakterystyki rynku takie jak bariery wejcia i wyjcia. Do metod niestrukturalnych zalicza si: model Iwata (1974), model Bresnahana i Laua (1982) oraz model Panzara i Rossea (1987) 18.
Autorzy teorii efektywnego rynku zaproponowali inne podejcie do wyjanienia relacji midzy struktur rynku a kondycj finansow bankw. W teorii efektywnego rynku zakada si, e jeli bank jest bardziej efektywny ni inni konkurenci, musi wybiera midzy dwoma wykluczajcymi si strategiami15. Pierwsza strategia dotyczy maksymalizacji zysku dla akcjonariuszy przez utrzymywanie dotychczasowych cen i rozmiaru firmy. Natomiast wedug drugiej strategii, maksymalizacja zysku polega na obnice cen, a przez to na zwikszaniu swojego udziau w rynku. Przy takich zaoeniach, zwikszajca si efektywno bankw prowadzi do zwikszenia koncentracji. Wysoko udziau rynkowego oddaje, zatem stopie efektywnoci dziaania i jest przez to pozytywnie skorelowana z rentownoci. Rynki skoncentrowane to takie rynki, na ktrych dziaaj wysoce efektywne firmy16.
27
1.1. Metoda niestrukturalana Panzara i Rossea

Niestrukturalna metoda Panzara i Rossea (P-R) pozwala na zrnicowanie struktury organizacyjno-produkcyjnej rynku na: monopol lub oligopol, konkurencj monopolistyczn oraz konkurencj doskona19. Za miar poziomu konkurencji na rynku bankowym przyjmuje si warto elastycznoci funkcji przychodu oznaczon przez H i znan w literaturze jako funkcj Panzara i Rossea20.
ve equilibrium), liczba bankw jest zmienn endogeniczn22, elastyczno cenowa popytu jest wiksza od jednoci oraz bank operuje jako porednik finansowy (ang. financial intermediary) 23. Estymowana statystyka H przybiera wartoci z przedziau (,1). W warunkach rwnowagi dugookresowej konkurencja doskonaa charakteryzuje si statystyk H rwn jednoci. W warunkach konkurencji monopolistycznej statystyka H przyjmuje wartoci z przedziau otwartego zero jeden. Natomiast zerowa lub ujemna warto statystyki H oznacza wystpowanie monopolu. Rosnca warto statystyki H oznacza rosncy poziom konkurencji sektora bankowego24. W celu stwierdzenia stanu rwnowagi przeprowadza si odpowiedni test, wstawiajc w rwnaniu regresji jako zmienn zalen w miejsce przy-
Sia rynkowa wyraa miar, w jakim stopniu zmiana cen nakadw banku w ma odzwiercieki dlenie w zmianie przychodw R* uzyskanych
i
przez i-ty bank (por. rwnanie 1).
H =
Ri* wki i * Ri k =1 wki

m
(1)
chodu odsetkowego jeden z nastpujcych wskanikw: rentownoci aktyww (ang. return on assets (ROA)) lub zwrotu na kapitale (ang. return on equities (ROE)). Warto statystyki H = 0 oznacza, e system bankowy jest w stanie dugookresowej rwnowagi25. Interpretacj statystyki H (miary poziomu konkurencji) ilustruje tabela 1.
Zastosowanie metody Panzara i Rossea wymaga spenienia nastpujcych zaoe: metoda opiera si na modelu oligopolistycznym21 w stanie dugookresowej rwnowagi (ang. long-run competiti-
Tabela 1. Interpretacja statystyki H Panzara i Rossea Warto Statystyki H H0 0 <H < 1 H=1 Warto Statystyki H H<0 H=0 Struktura rynku Monopol lub oligopol Konkurencja monopolistyczna Konkurencja doskonaa Test rwnowagi Stan nierwnowagi Rwnowaga
rdo: opracowanie wasne na podstawie: H. S. Hempell, Testing for Competition among German Banks, op. cit., s. 8 oraz J. A. Bikker, Competition and Efficiency in Unified European Banking Market, op. cit., s. 87.
28
2. Efektywno bankw i metody jej pomiaru

Pojcie efektywnoci jest dosy szerokie i istnieje jej wiele definicji w zalenoci od metod jej pomiaru. W literaturze powiconej badaniu efektywnoci banku komercyjnego mona rozrni nastpujce pojcia efektywnoci: efektywno kosztow (ang. cost-efficiency), efektywno dochodow (ang. profit-efficiency) i efektywno techniczn (ang. productive efficiency, technical efficiency). W zalenoci od rodzaju analizowanej efektywnoci wyrniamy nastpujce podejcia do pomiaru efektywnoci: tradycyjne wskanikowe (wskaniki rentownoci, wskaniki mary, wskaniki obcienia wyniku, wskaniki efektywnoci zatrudnienia), parametryczne oparte o metody ekonometryczne: Stochastic Frontier Approaches (SFA), Thick Frontier Approach (TFA) i Distribution-Free Approach (DFA), nieparametryczne oparte na programowaniu matematycznym: Data Envelopment Analysis (DEA), Free Disposal Hull (FDH)). Kada z wyej wymienionych metod posiada zalety i wady. W literaturze uwaa si jednak, e metoda DEA jest metod najbardziej odpowiedni do bada efektywnoci technicznej. Metody parametryczne uwaa si jako bardziej odpowiednie do estymacji efektywnoci kosztowej i dochodowej26.
a granic jego rzeczywistych moliwoci produkcyjnych. Efektywno techniczna danego zostaa okrelona jako relacja midzy produktywnoci danego obiektu a produktywnoci obiektu efektywnego. Tak okrelana efektywno pokazuje, jak ksztatuje si rzeczywisty stosunek nakadw do wynikw w stosunku do wielkoci maksymalnej, osigalnej w danych warunkach technologicznych. Odstpstwo od efektywnego planu produkcji oznacza, i wytwarzanie wynikw nie odbywa si przy wykorzystaniu optymalnej pod wzgldem kosztw kombinacji nakadw oraz, e otrzymane wyniki mogy by produkowane mniejszym nakadem. Spowodowana tym nieefektywno techniczna zwiksza si proporcjonalne do odlegoci od efektywnej granicy produkcji tzw. krzywej efektywnoci (ang. production frontier). Zatem nieefektywno techniczna ma miejsce wtedy, jeli dochodzi do marnotrawienia czynnikw produkcji. Analiza efektywnoci technicznej polega, zatem na ocenie sprawnoci dziaania banku, polegajcej na przetworzeniu nakadw na wyniki. Sprowadza si to do odpowiedzi na pytanie, czy ten sam wynik mgby by osignity przy niszych nakadach lub, czy istniaaby moliwo osignicia lepszego wyniku przy tych samych nakadach.
2.1. Efektywno techniczna bankw

Pojcie efektywnoci technicznej wprowadzone zostao przez Debreu (1951) 27 i Farrela (1957) 28, ktrzy badali rnic pomidzy stwierdzonym poziomem produkcji danego przedsibiorstwa
2.2. Nieparametryczna metoda pomiaru efektywnoci Data Envelopment Analysis (DEA)

Do pomiaru efektywnoci technicznej suy nieparametryczna metoda Data Envelopment Analysis (DEA), ktra zostaa uznana jako odpo29
wiednie narzdzie dobrze obrazujce efektywno bankw w krajach transformujcych si jak i wysoko rozwinitych29.
Przy pomocy metody DEA moliwe jest badanie zmian efektywnoci danego obiektu w czasie przy uyciu indeksw produktywnoci. Konstrukcja indeksw produktywnoci opiera si na zasadzie porwnania relacji nakadw do wynikw w rnych momentach czasu (zasad indeksu produktywnoci jest pomiar ilorazu produktywnoci danego obiektu w czasie t oraz t + 1)35. Dekomponowana36 posta indeksu produktywnoci Malmquista (M) pozwala na pomiar relatywnej efektywnoci (E) oraz postpu technologicznego (TC) midzy okresem t i t + 1. Dekomponowana posta pozwala na rozszerzenie interpretacji uzyskanych wynikw estymacji indeksu produktywnoci Malmquista. Dla kadej analizowanej jednostki moliwe jest nie tylko okrelenie zmian relacji nakadw i wynikw jednostki midzy czasem t i t + 1, lecz rwnie okrelenie czynnikw wpywajcych na t zmian. Wzrost wartoci indeksu produktywnoci Malmquista moliwy jest nawet w przypadku, gdy jeden z komponentw wykazuje spadek37. Badanie efektywnoci technicznej i produktywnoci bankw komercyjnych, ktre ma dosy szerokie zastosowanie w analizie przedsibiorstw, jest cigle w Polsce niedocenianym aspektem analizy bankw. Jednak obecny dynamiczny rozwj bankowoci w wiecie powoduje potrzeb wzbogacenia i rozwoju metodologii analizy bankw komercyjnych o analiz efektywnoci technicznej. Ponadto efektywnoci efektywno techniczna i efektywno skali uwaane s za jedne z czynnikw konkurencyjnoci banku38.
Metoda nieparametryczna DEA jest metod deterministyczn, zakadajc brak skadnika losowego oraz niewymagajc wyspecyfikowania zalenoci funkcyjnej midzy nakadami a wynikami. Autorzy metody DEA: Charnes, Cooper i Rhodes (1978) 30 bazujc na koncepcji produktywnoci sformuowanej przez Debreu (1951) i Farrela (1957), zastosowali j do sytuacji wielowymiarowej, w ktrej moemy dysponowa wicej ni jednym nakadem oraz wicej ni jednym wynikiem31 i stworzyli pierwszy model znany w literaturze jako CCR od pierwszych liter nazwisk autorw tej metody. Od czasu powstania metody DEA, rwnolegle z rozwojem bada z jej zastosowaniem, obserwuje si rwnie rozwj metodologii DEA32.
W metodzie DEA za pomoc programowania matematycznego tworzy si krzyw efektywnoci danego obiektu. Obiekty uwaa si za efektywne technicznie, jeeli znajduj si na krzywej efektywnoci. Te, ktre znajduj si poniej krzywej efektywnoci s nieefektywne technicznie. Obiektami analizy s tzw. jednostki decyzyjne DMU (ang. Decision Making Units). Przedmiotem analizy jest efektywno, z jak dana (DMU) transformuje posiadane nakady na wyniki33. Za miar efektywnoci technicznej w metodzie DEA przyjmuje si miar Debreu-Farella. Miara ta, moe by uzyskana przy rnych zaoeniach, dotyczcych do wasnoci empirycznego zbioru moliwoci produkcyjnych34. 30
3. Konsolidacja polskiego sektora bankowego w latach 19972003

Lata 19972003 to okres szybkich zmian strukturalnych i technologicznych w bankach komercyjnych stanowicych podstaw polskiego sektora finansowego. W konsekwencji tych zmian banki komercyjne dziaajce w Polsce stay si coraz bardziej innowacyjnymi instytucjami, zaawansowanymi w wykorzystywaniu najnowszych technologii informatycznych i oferujcymi nowoczesne produkty bankowe. Zgodnie z tendencjami na wiatowych rynkach, w Polsce w ostatnich latach obserwowano nasilenie procesw konsolidacyjnych zwizanych z fuzjami i przejciami bankw. W pierwszej poowie lat 90. gwnym mechanizmem konsolidacji byo przejmowanie przez silne banki innych bankw bdcych w zej sytuacji finansowej, dominoway fuzje i przejcia sanacyjne. W latach 19972002 dominowaa konsolidacja wacicielska bdca naturaln konsekwencj wczeniejszej prywatyzacji bankw krajowych i pozyskania dla nich zagranicznych inwestorw strategicznych, a nastpnie spowodowana ich po-
czeniami poza granicami kraju w wyniku nasilajcych si fuzji w skali globalnej. Naley zauway, e najwiksze nasilenie procesw konsolidacyjnych miao miejsce midzy 1999 r. a 2002 r. W 2003 r. tempo konsolidacji z udziaem najwikszych bankw w Polsce, jak i rwnie na wiecie osabo. Oczekuje si jednak nowej fali transakcji M&A w grupie najwikszych bankw na wiecie (np. Bank of America, HVB, Commerzbank), ktra moe mie wpyw na konsolidacj polskiego sektora bankowego. W efekcie zmian w polskim systemie bankowym (pocze, przej i likwidacji bankw) liczba bankw komercyjnych spada z 83 (na koniec 1997 r.) do 60 (na koniec 2003 r.). Zmiany liczby bankw w latach 19972003 prezentuje tabela 2. Analizujc proces fuzji i przej zachodzcych w latach 19992001 w polskim systemie bankowym (w okresie najwikszego ich nasilenia), mona wyrni nastpujce typy pocze39: poczenie midzy bankiem krajowym a spk banku zagranicznego dziaajc w Polsce
Tabela 2. Liczba bankw w polskim sektorze bankowym w latach 1997 2003 1997 1. Banki Komercyjne 1.1. Z przewag kapitau pastwowego 1.2. Z przewag kapitau prywatnego: 1.2.1. polskiego 1.2.2. zagranicznego 2. Banki spdzielcze 3. Sektor bankowy (suma (1)+(2))
rdo: NBP .
1998 83 13 70 39 31 1189 1272
1999 77 7 70 31 39 781 858
2000 74 7 67 20 47 680 754
2001 71 7 64 16 48 642 713
2002 62 8 54 7 47 605 667
2003 60 7 53 6 47 600 660
83 15 68 39 29 1295 1378
31
(m. in. poczenie Citibanku (Poland) SA z Bankiem Handlowym w Warszawie SA, jako podmiotw bezporednio kontrolowanych przez Citibank Overseas Investment Corp.);
wszechnego Banku Gospodarczego SA, Pomorskiego Banku Kredytowego SA, Banku Depozytowo-Kredytowego SA); poczenie bankw w Polsce bdce wynikiem
poczenie midzy dwoma bankami krajowymi majcymi tego samego inwestora zagranicznego (m. in. poczenie Banku Zachodniego SA i Wielkopolskiego Banku Kredytowego SA, ktre byy zalene od Allied Irish Bank European Investments Ltd.); poczenie bankw dziaajcych przedtem w jednej grupie kapitaowej (m. in. przejcie BIG BANKU SA przez BIG Bank GDASKI SA, poczenie Grupy Pekao SA, tj. przyczenie do Banku Polska Kasa Opieki SA: Po-
poczenia ich wacicieli poza granicami kraju (m. in. poczenie Banku Wasnoci Pracowniczej z NORDEA Bank Polska, ktre byo rezultatem fuzji duskiego Unibanku ze szwedzko-fisko-norwesk grup Merita Nordbank, oraz poczenie PBK SA z BPH SA bdce efektem fuzji ich wacicieli, tj. Banku Austria Creditanstalt i HypoVereinsbanku). Wykaz najwaniejszych fuzji i przej bankw komercyjnych w Polsce w latach 1997-2003, ilustruje tabela 340.
Tabela 3. Najwaniejsze poczenia bankw w latach 19972003 Bank po poczeniu lub przejciu 1997 Powszechny Bank Kredytowy SA BIG Bank Gdaski SA Kredyt Bank PBI SA Powszechny Bank Kredytowy SA przej przedsibiorstwo bankowe Bank Morski SA Bank GDASKI SA poczy si z Bankiem Inicjatyw Gospodarczych SA Kredyt Bank SA poczy si z Polskim Bankiem z Inwestycyjnym SA i przej kontrol nad Prosper Bank SA 1998 Bank Handlowy w Warszawie SA BRE Bank SA Bank Handlowy w Warszawie przej kontrol kapitaow nad Bankiem Rozwoju Cukrownictwa SA w Poznaniu BRE Bank SA poczy si z Polskim Bankiem Rozwoju SA 1999 Bank Polska Kasa Opieki SA Poczenie grupy kapitaowej zawierajcej cztery banki: Bank Polska Kasa Opieki SA Powszechny Bank Gospodarczy SA, Pomorski Bank Kredytowy SA, Bank Depozytowo-Kredytowy SA Powszechny Bank Kredytowy SA przej przedsibiorstwo bankowe Pierwszy Komercyjny Bank SA Bank Inicjatyw Spoeczno-Ekonomicznych SA poczy si z Bankiem Energetyki SA Banki uczestniczce w procesie M&A
Powszechny Bank Kredytowy SA Bank Inicjatyw Spoeczno-Ekonomicznych SA
32
Tabela 3. Najwaniejsze poczenia bankw w latach 19972003

Bank po poczeniu lub przejciu Banki uczestniczce w procesie M&A
Bank Przemysowo Handlowy SA Bank Wsppracy Regionalnej SA
Bank Przemysowo Handlowy SA poczy si z HypoVereisbank Polska SA BWR SA przej cz przedsibiorstwa bankowego BWR Bank Secesyjny SA
2000
Powszechny Bank Kredytowy SA Wielkopolski Bank Kredytowy SA
Powszechny Bank Kredytowy SA poczy si z Bank Austria Creditanstalt Poland SA Wielkopolski Bank Kredytowy SA przej przedsibiorstwo bankowe Gliwicki Bank Handlowy SA
Bank Wsppracy Regionalnej SA
BWR SA przej przedsibiorstwo bankowe BWR REAL BANK SA (na podstawie uchway KNB) nastpnie doszo do poczenia obu bankw.
2001
BIG Bank GDASKI SA Bank Handlowy w Warszawie SA Bank Zachodni WBK SA ING Bank lski SA Gospodarczy Bank Wielkopolski SA NORDEA Bank Polska SA
BIG Bank GDASKI S. A poczy si z BIG BANK SA CITIBANK (Poland) SA poczy si z Bankiem Handlowym w Warszawie SA Wielkopolski Bank Kredytowy SA poczy si z Bankiem Zachodnim SA ING Bank lski SA poczy si z Oddziaem ING Bank N. V . w Warszawie oraz przej Wielkopolski Bank Rolniczy SA Gospodarczy Bank Wielkopolski SA poczy si z Batyckim Bankiem Regionalnym SA NORDEA Bank Polska SA poczy si z Bankiem Wasnoci Pracowniczej Unibank SA
2002
Bank Przemysowo Handlowy PBK SA Kredyt Bank SA
Powszechny Bank Kredytowy SA poczy si z Bankiem Przemysowo Handlowym SA Kredyt Bank SA przej przedsibiorstwo bankowe Polski Kredyt Bank SA
Bank Polskiej Spdzielczoci SA41
Gospodarczy Bank Poudniowo Zachodni SA przej Maopolski Bank Regionalny S. A., Warmisko-Mazurski Bank Regionalny SA, Bank Unii Gospodarczej, Lubelski Bank Regionalny S. A., Rzeszowski Bank Regionalny SA, Dolnolski Bank Regionalny
Gospodarczy Bank Wielkopolski SA poczy si z Pomorsko-Kujawski Bankiem Regionalnym SA Bank Inicjatyw Spoeczno-Ekonomicznych SA przyczy Cukrobank SA
2003
Gospodarczy Bank Wielkopolski SA Bank Inicjatyw Spoeczno-Ekonomicznych SA
BRE SA NORDEA BANK POLSKA SA Bank Przemysowo-Handlowy PBK SA
BRE SA przej Bank Czstochowa SA NORDEA BANK POLSKA SA przej LG Petro Bank SA Bank Przemysowo-Handlowy PBK SA przej Spdzielczy Bank Rozwoju Samopomoc Chopska
rdo: Sytuacja Finansowa Bankw.., Synteza GINB, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003.
33
Procesy fuzji i przej prowadz do zmian koncentracji. Zmiany koncentracji w polskim sektorze bankowym mierzone wskanikami CR5, CR10, CR15
42
Wzrostowi wskanikw koncentracji sprzyjay fuzje i przejcia realizowane przez due banki. Z kolei w latach 20022003 miary koncentracji nieznacznie spady, mimo dalszego spadku liczby bankw komercyjnych. Nieznaczny spadek wskanikw koncentracji by spowodowany wolniejszym rozwojem duych bankw a szybszym maych i rednich44. Procesy prywatyzacji i konsolidacji spowodowa wzrost udziau kapitau zagranicznego w bankach. Aktywa bankw z przewag kapitau zagranicznego stanowiy w 2003 r. 67,8% aktyww sektora bankowego (podczas gdy na koniec 1997 r. stanowiy 15,3%). W analizowanych okresie zmieniaa si rwnie efektywno systemu bankowego mierzona tra-
oraz indeksem
HHI43
ilustruj wy-
kresy 1 i 2.
Wykres 1. Wskaniki CR5, CR10, CR15 mierzone aktywami w polskim sektorze bankowym w latach 19972003
rdo: obliczenia wasne na podstawie danych NBP .
dycyjnymi wskanikami efektywnoci: ROA, ROE i NIM (por. tabela 4).
Wykres 2. Wskaniki Herfindahla-Hirschmana (HHI) dla polskich bankw komercyjnych w latach 1997-2003
W analizowanym okresie rok 1997 by dla bankw komercyjnych rokiem o najwyszych wartociach tradycyjnych wskanikw efektywnoci. W roku 1998 wartoci wszystkich badanych wskanikw gwatownie spady, co byo zwizane z nastpstwem kryzysu w Rosji. W latach 1999-2001 wartoci wskanikw ROA i ROE wiadcz o stabilizowaniu si sytuacji finansowej bankw. Podstawow przyczyn spadku wskanikw efektywnoci w 2002 r. byy czynniki zewntrzne przyczyniajce si do obnienia jakoci portfela kredytowego bankw: wy-
rdo: obliczenia wasne na podstawie danych NBP .
Badajc zmienno wskanikw koncentracji w polskim sektorze bankowym naley zauway, e w czci analizowanego okresu (1998-2001) wskaniki te wykazuj tendencj wzrastajc. 34
rane spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, spadek zdolnoci kredytowej podmiotw gospodarczych oraz trudna sytuacja na rynku pracy. Poprawa sytuacji makroekonomicznej
Tabela 4. Wskaniki efektywnoci polskich bankw komercyjnych w latach 1997 2003 (w%) Wskaniki efektywnoci Zysk netto z aktyww (ROA) Zysk netto z kapitau (ROE) Dochody odsetkowe/aktywa (NIM) 1997 2,1 37,0 5,4 1998 0,7 9,2 4,7 1999 0,9 12,9 4,0 2000 1,1 14,5 4,0 2001 1,0 12,8 3,5 2002 0,5 5,2 3,3 2003 0,5 5,4 3,1
rdo: NBP.
w 2003 r. pozytywnie wpyna na warunki dziaania bankw oraz ich wyniki, co spowodowao nieznaczny wzrost wskanikw efektywnoci (ROA i ROE). Mara odsetkowa w analizowanym okresie rwnie cay czas malaa. Na trend spadkowy tego wspczynnika ma wpyw rosnca konkurencja w sektorze oraz spadek inflacji i stp procentowych. Tradycyjne wskaniki efektywnoci mimo, e s w powszechnym uyciu, nie oddaj penego obrazu wynikw dziaalnoci bankowej, nie uwzgldniaj bowiem nieefektywnoci, ktra powstaje na skutek wykorzystania nieoptymalnych proporcji nakadw do wynikw.
gicznych byo efektem realizacji ich wasnych strategii ekspansji na nowe perspektywiczne rynki. Inwestorami strategicznymi w Czechach i na Wgrzech s te same banki zagraniczne, ktre inwestoway w polskim sektorze bankowym. Do najbardziej aktywnych naley zaliczy: belgijski KBC, Grup HVB/BA-CA, austriacki Erste, Citibank czy te UniCredito Italiano. Konsolidacja sektorw bankowych Czech i Wgier, tak jak w Polsce poprzedzona bya szerok prywatyzacj z udziaem kapitau zagranicznego. Na Wgrzech obok fuzji i przej maych bankw, rzd wgierski wyprzedawa akcje duych bankw, co umoliwio ich szybk restrukturyzacj i wczenie w konsolidacj sektora45. Procesy konsolidacyjne na Wgrzech
4. Konsolidacja w sektorach bankowych Czech i Wgier

Banki komercyjne w krajach Europy rodkowej w ostatniej dekadzie przeszy zasadnicze zmiany, na ktre miay wpyw procesy prywatyzacji, konsolidacji oraz zmiany technologiczno-organizacyjne zwizane z restrukturyzacj bankw. Procesy konsolidacyjne w krajach regionu byy cile zwizane z procesem prywatyzacji z udziaem kapitau zagranicznego. Wejcie renomowanych instytucji finansowych jako inwestorw strate-
w latach 19972001 podobnie jak w Polsce byy konsekwencj pocze midzynarodowych. Jednym z waniejszych przykadw konsolidacji bankowej na Wgrzech bya transakcja poczenia w 2000 r. banku Kereskedelmi es Hitelbank (K&H) nalecego do belgijskiego KBC, z wgierskim odziaem ABN Amro (ABN Amro Magyer Bank). Dziki tej transakcji K&H sta si drugim46 pod wzgldem wielkoci aktyww bankiem na Wgrzech. W 2000 r. doszo do przejcia przez Citibank sieci detalicznych ING Banku. W 2001 r. do35
szo do poczenia spek zalenych HypoVereinsbanku i Banku Austria Creditanstalt jako rezultat poczenia ich wacicieli i powsta HVB Bank Hungary. Najwikszym bankiem na Wgrzech jest OTP bank o udziale w rynku okoo 20%47. W Czechach po kryzysie finansowym w 1997 r. dopiero po 1999 r. nastpio nasilenie prywatyzacji bankw z udziaem kapitau zagranicznego. W ostatnich latach w Czechach zaczto rwnie prywatyzacj duych bankw pastwowych. Do najwikszych transakcji z udziaem kapitau zagranicznego naley zaliczy przejcie w 2000 r. Ceska Sporitelna (CS) przez austriacki Erste Bank Sparkassen. Przejcie w 2000 r. przez nalecy do belgijskiego KBC Ceskoslovenska Obchodni Banka (CSOB), pastwowego banku Investicni a Postovni Banka (IPB) doprowadzio do powstania najwikszego bank komercyjnego Czech. W 2001 r. nastpio zakupienie przez francuski bank Socit Gnrale 60% pastwowego banku Komerni Banka (KB). W 2001 r. doszo rwnie w Czechach do fuzji midzy HypoVereinsbankiem CZ i Bankiem Austria Creditanstalt CZ, co doprowadzio do powstania HVB Bank Czech Republic. Konsolidacja sektorw bankowych Czech i Wgier spowodowaa spadek liczby bankw (por. tabela 4 w zaczniku). Zrnicowanie potencjau sektorw bankowych krajw CE-3 ilustruj rnice midzy wybranymi wskanikami efektywnoci. Wartoci wskanikw efektywnoci ROA, ROE i NIM ilustruj wykresy 3, 4 i 5. 36
Wykres 3. Wskaniki efektywnoci (ROA) w sektorach bankowych krajw CE-3
rdo: dane NBP oraz banki centralne: Czech, Wgier.
Wykres 4. Wskaniki efektywnoci (ROE) w sektorach bankowych krajw CE-3
Wykres 5. Mara odsetkowa (NIM) w sektorach bankowych krajw CE-3
5. Wyniki bada ilociowych dla polskiego sektora bankowego dla Czech s skutkiem przebytych kryzysw fiNisze w latach19982000 wskaniki ROE i ROA nansowych. Spadajce wskaniki ROA i ROE dla Polski s natomiast wynikiem znacznego spowolnienia wzrostu gospodarczego i pogarszania si sytuacji kredytobiorcw. Spadek wskanikw efektywnoci na Wgrzech w 1998 r. podobnie jak w Polsce by spowodowany kryzysem w Rosji. Mare odsetkowe obniaj si systematycznie jednak naley zauway, e mare odsetkowe realizowana przez banki krajw CE-3 s wysze w porwnaniu z mar w bankach krajw UE-15. Koncentracja mierzona udziaem 5 najwikszych bankw w aktywach (CR5) w 2001 r. i 2003 r. bya najwysza w czeskim sektorze bankowym (por. wykres 6). Naley zauway, e w latach 2001-2003 wskanik CR5 koncentracji w krajach CE-3 nieznacznie spad.
Wykres 6. Porwnanie koncentracji sektorw bankowych mierzonej udziaem 5 najwikszych bankw w aktywach w 2001 r. i 2003 r. (CR5)
5.1. Wpyw procesw konsolidacyjnych na poziom konkurencji

Badanie panelowe poziomu konkurencji dla polskiego sektora bankowego przeprowadzono za pomoc metody Panzara i Rossea (1987). Powysze badanie przeprowadzano w celu odpowiedzi na pytanie: czy konsolidacja sektora bankowego w Polsce w latach 19972003 miaa negatywny wpyw na poziom konkurencji w sektorze bankowym. Pomiaru poziomu konkurencji dla polskiego sektora bankowego dokonano na panelu danych bankw komercyjnych z bilansw i rachunku wynikw z bazy BIS w NBP dla lat 1997-2003, na podstawie rwnania 2. ln (IR) = C + a *lnw + a *lnwp +
1 l 2
+ a *lnwk + d*oth + e*cap

3
(2)
gdzie49: IR (ang. interest revenue) przychd odsetkowy podzielony przez aktywa, ceny nakadw: wl (ang. unit price of labor) jednostkowa cena
rdo: ECB. Banking Structures in the New EU Member States, s. 32 i 34.
pracy, zdefiniowana jako:
koszty pracy aktywa
Udzia kapitau zagranicznego w 2003 r. w sektorze bankowym Czech wynosi 96% a w sektorze bankowym Wgier 83,3%48.
wp (ang. unit price of funds) jednostkowa cena funduszy, zdefiniowana jako:

koszty odsetkowe depozyty
37
wk (ang. unit price of capital) jednostkowa cena kapitau, zdefiniowana jako:

koszty kapitau aktywa trwae ,
wszystkich bankw komercyjnych, dla bankw detalicznych oraz dla bankw korporacyjnych. Do estymacji elastycznoci funkcji przychodu zastosowano model z czynnikami staymi (ang. fixed effect model)51. Wyniki pomiaru poziomu konkurencji polskiego sektora bankowego prezentuje tabela 5.
cap (ang. total fixed assets) aktywa trwae, oth (ang. size of nonperforming loans) NPL43,
Na podstawie wartoci statystyki H (z tabeli 5) C, a1, a2, a3, d, e wspczynniki regresji. Suma wspczynnikw regresji (a1+a2+a3) wyznacza warto statystyki H dla sektora bankw komercyjnych. Metoda niestrukturalna umoliwia pomiar poziomu konkurencji w poszczeglnych segmentach rynku, dlatego ze wszystkich bankw komercyjnych, wydzielono grupy w zalenoci od typu klienta. W badaniu obliczono wartoci statystyki H: dla W celu przeanalizowania zmian poziomu konkurencji bankw komercyjnych w okresie o niszej i wyszej koncentracji obliczono warto statystyki H dla dwch okresw i oszacowano dwie mona stwierdzi, e poziom konkurencji w poszczeglnych segmentach rynku wskazuje na konkurencj monopolistyczn i jest wyszy w segmencie bankowoci detalicznej. Rwnie w caym sektorze bankw komercyjnych wystpuje konkurencja monopolistyczna.
Tabela 5. Warto statystyki H dla bankw komercyjnych dziaajcych w Polsce w latach 1997-2003 Banki komercyjne 1997-2003 Wartoci statystyki H p (F-test)
rdo: obliczenia wasne.
1 Hipoteza
Banki detaliczne 0,731 (0,000)
Banki korporacyjne 0,661 (0,000)
0,741 (0,000)
o H=0 i H=1 zostaa odrzucona na poziomie ufnoci 99,9.
Tabela 6. Warto statystyki H dla Polski dla dwch okresw Wartoci statystyki H Banki komercyjne 19971999 H1 p (F-test) 1999-2003 H2 p (F-test)
1 Hipoteza
Banki detaliczne 0,641 (0,000) 0,721 (0,000)
Banki korporacyjne 0,451 (0,000) 0,611 (0,000)
0,491 (0,000) 0,781 (0,000)
o H=0 i H=1 zostaa odrzucona na poziomie ufnoci 99,9.
38
wartoci statystyki H: H1 dla lat 19971999 oraz H2 dla lat 19992003 (tabela 6). Na podstawie warto statystyki H (tabela 6) mona stwierdzi, e w latach 19992003 poziom konkurencji na rynku bankowoci komercyjnej by wyszy ni w latach 19971999. Poziom konkurencji w poszczeglnych segmentach rynku zacz si natomiast wyrwnywa. Z porwnania miar koncentracji oraz poziomu konkurencji na polskim rynku bankowym wynika, e wzrost koncentracji w polskim sektorze bankowym nie spowodowa spadku poziomu konkurencji (wykres 1 i 2 oraz tabela 6).
miarami efektywnoci prezentuje tabela 1 w zaczniku. Zmiany miar efektywnoci w okresie 1997-2003 ilustruje wykres 7. W latach 19972001 odnotowano nieznaczn popraw efektywnoci technicznej i skali w polskim sektorze bankw komercyjnych56, ktra zostaa zahamowana w roku 2002. Wzrost redniej miary efektywnoci skali (e_s) w okresie 19972001 odzwierciedla pozytywne efekty przemian ekonomiki skali, zachodzcych w caym systemie bankowym. W roku 2002 miary efektywnoci technicznej nieznacznie spady. Przyczynami tego spadku byy w znacznej mierze czynniki zewntrzne, zwizane ze spowolnieniem gospodarczym, jak rwnie czynniki wewntrzne, zwizane ze sabociami w zarzdzaniu ryzykiem kredytowym. Rok 2003 przynis nieznaczn popraw efektywnoci bankw komercyjnych, wyraajc si we wzrocie rednich miar efektywnoci technicznej. Byo to spowodowane m.in. oywieniem gospodarczym i lepszymi wynikami bankw. Analiza indeksu Malmquista w okresie 19972000 wykazuje spadek jego wartoci, do ktrego w znacznej mierze przyczyni si spadek komponentu TC. W latach 20002001 nastpi nieznaczny wzrost redniej wartoci indeksu Malmquista (M). Przyczyn tego wzrostu bya poprawa relatywnej efektywnoci (E)57, przy niewielkim regresie technologicznym. Naley jednak zauway stopniow zmian relacji midzy czynnikami wzrostu: w latach 2002-2003 zaczyna wzrasta poziom indeksu TC58. 39
5.2. Wpyw procesw konsolidacyjnych na efektywno polskiego sektora bankowego w latach 19972003
Proces zmian efektywnoci technicznej i efektywnoci skali w polskim sektorze bankw komercyjnych w latach 1997-2003 przeanalizowano na podstawie miar efektywnoci technicznej (e_crs, e_vrs, e_s, e_nirs)
52.
Dobr nakadw
i wynikw w metodzie DEA, oparto na zmodyfikowanym podejciu wartoci dodanej (ang. value added approach VAA)
53.
Model wybrany do es-
tymacji miar efektywnoci polskiego sektora bankowego to rozszerzony model BCC, uwzgldniajcy efekty skali, zorientowany na wyniki (maksymalizacja wynikw). Badanie przeprowadzono na danych panelowych dla lat 1997-2003, pochodzcych z bilansu i rachunku wynikw bankw komercyjnych sprawozdajcych do NBP54. Wyniki estymacji powyszych miar efektywnoci technicznej55 wraz z opisem zalenoci midzy
Wykres 7. Miary efektywnoci technicznej i skali (e_crs, e_vrs, e_s, e_nirs) w latach 1997-2003, uzyskane za pomoc modelu DEA
logiczny, tzn. na wzrost komponentu TC skadowej indeksu Malmquista. Przeprowadzone badanie efektywnoci i produktywnoci bankw w Polsce w latach 19972003 wykazao, e procesy fuzji i przej wpyny na wzrost efektywnoci technicznej sektora bankowego. Na podstawie przeprowadzonej analizy (ex post) stwierdzono, e wszystkie banki uczestniczce w procesie fuzji i przej w 2001 r. znacznie poprawiy swoje miary efektywnoci i indeksy produktywnoci. Ponadto, na podstawie indywidualnych wynikw mona stwierdzi, e w okresie 2000-2001, w ktrym nastpio nasilenie procesw fuzji i przej, banki uczestniczce w tym procesie nie tylko poprawiy swoj efektywno techniczn, ale rwnie odnotoway postp technologiczny (wzrost komponentu TC) 59. Dodatkowo zbadano korelacje miar efektywnoci technicznej z miar udziau kapitau zagranicznego w aktywach bankw komercyjnych60. Dodatnia warto wspczynnika korelacji midzy miar efektywnoci oraz udziaem kapitau zagranicznego moe potwierdza tez, e proces wzrostu udziau kapitau zagranicznego w bankach komercyjnych zwizany m.in. z procesami fuzji i przej, wpyn na wzrost efektywnoci w bankach.
rdo: opracowanie wasne na podstawie oblicze wasnych miar efektywnoci technicznej, w oparciu o dane bilansowe bankw komercyjnych.
Wykres 8. rednie zmiany indeksu produktywnoci Malmquista (M): relatywnej efektywnoci (E), postpu/regresu technologicznego (TC), w latach 1997-2003
rdo: opracowanie wasne na podstawie oblicze wasnych miar efektywnoci technicznej, w oparciu o dane bilansowe bankw komercyjnych.
Otrzymane, przy pomocy metody DEA, poziomy indeksw Malmquista pozwalaj uzasadni stwierdzenie, e zmiany strukturalne w sektorze bankw komercyjnych zwizane z procesami fuzji i przej wpyny na postp techno-
40
6. Wyniki bada ilociowych dla sektorw bankowych Czech i Wgier

6.1. Wyniki pomiaru poziomu konkurencji
Uywajc rwnie metody Panzara i Rossea (P-R) dokonano rwnie pomiaru poziomu konkurencji w sektorach bankowych Czech i Wgier. Analiz przeprowadzono na danych z bazy BankScope61. Panel danych zawiera dane roczne z bilansw i rachunku wynikw bankw dla lat 1997200162.
Otrzymane wyniki analizy panelowej, zarwno dla Polski jak i dla Czech i Wgier, potwierdzaj wczeniejsze wyniki innych analitykw, badajcych poziom konkurencji w sektorach bankowych w krajach Europy rodkowej, w oparciu o dane z bazy BankScope (m. in. Gelos i Roldos (2002) Claessens i Laeven (2003)). Wyniki analizy panelowej dla sektorw bankowych krajw CE-3, otrzymane przez powyszych autorw prezentuje tabela 8. Gelos i Roldos (2002) analizujc poziom konkurencji w gospodarkach w okresie transformacji (19942000), w swoim artykule stwierdzili, e mimo spadku liczby bankw w analizowanym okresie, poziom koncentracji nie wzrs, ale rwnie nie obniy si poziom konkurencji. Zdaniem autorw negatywne dla konkurencji efekty zwizane z konsolidacj, w analizowanych krajach (m. in. Polski), byy dotychczas neutralizowane przez
Na podstawie analizy empirycznej mona stwierdzi, e w sektorach bankowych Czech i Wgier w latach 19972001 struktura organizacyjno-produkcyjna wskazywaa na wystpowanie konkurencji monopolistycznej (por. tabela 7).
Tabela 7. Warto statystyki H w sektorach bankowych Czech i Wgier, w latach 1997-2001 Lata 19972001 Wartoci statystyki H: p (F-test)
rdo: obliczenia wasne. 1 Hipoteza o H=0 i H=1 zostaa odrzucona na poziomie ufnoci 99,9.
Czechy 0,581 (0,000)
Wgry 0,651 (0,000)
Tabela 8. Wartoci statystyki H w sektorach bankowych krajw CE-3 na danych z bazy BankScope Lata Gelos i Roldos (2002) Gelos i Roldos (2002) Claessens i Laeven (2003) 1994 1999 19942001 Polska 0,541 0,531 0,79 Czechy 0,591 0,601 0,80 Wgry 0,83 0,77 0,48 Struktura rynku Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna
rdo: R. G. Gelos, J. Roldos: Consolidation and Market structure in Emerging Market Banking Systemop. cit, s. 18 oraz S. Claessens, L. Laeven: What drives bank competition? Same international evidence op. cit., s. 47. 1Hipoteza o H=0 i H=1 zostaa odrzucona na poziomie ufnoci 99,9.
41
zwikszanie udziau w rynku kapitau zagranicznego. W badaniu tym autorzy jednak wskazuj na fakt, e proces konsolidacji, szczeglnie w Europie rodkowej, nie by jeszcze zakoczony i trudno jest formuowa jednoznaczne wnioski63.
Na podstawie przeprowadzonego badania efektywnoci mona zauway, e miary efektywnoci technicznej w latach 19972001 w Czechach jak i na Wgrzech wykazyway tendencj wzrastajc. Zatem przemiany strukturalne w sektoWykres 9. Miary efektywnoci technicznej i skali (e_crs, e_vrs, e_s, e_nirs) w latach 1997-2001, dla czeskiego sektora bankowego uzyskane za pomoc modelu DEA
Na podstawie przedstawionych analiz empirycznych przeprowadzonych metod niestrukturaln Panzara i Rossea nie mona jednoznacznie stwierdzi, e procesy fuzji i przej w analizowanych krajach doprowadziy do spadku poziomu konkurencji.
6.2. Wyniki analizy efektywnoci

W celu zbadania zmian efektywnoci w sektorach bankowych Czech i Wgier przeprowadzono badanie efektywnoci na danych z BankScope, za pomoc metody DEA. Wyniki analogicznego badania, przeprowadzonego m.in. dla poszczeglnych krajw Europy Centralnej i Wschodniej dla lat 19951998, zostay opublikowane przez Grigorian i Manole64. Ponadto, Grigorian i Manole (2002) uznali celowo uycia metody DEA dla pomiaru efektywnoci w tych krajach i uznali j jako dobrze estymujc efektywno sektorw bankowych w krajach transformujcych si65. Do przeprowadzonej analizy efektywnoci technicznej przy pomocy metody DEA, na danych z bazy BankScope w latach 19972001, zastosowano klasyfikacj nakadw i wynikw opart o podejcie wartoci dodanej (VAA)
66.
rdo: opracowanie wasne na podstawie oblicze wasnych miar efektywnoci technicznej, w oparciu o dane z bazy BankScope.
Wykres 10. Miary efektywnoci technicznej i skali (e_crs, e_vrs, e_s, e_nirs) w latach 1997-2001, dla wgierskiego sektora bankowego uzyskane za pomoc modelu DEA
Liczb
bankw objtych badaniem oraz udzia aktyww analizowanych bankw w aktywach caego systemu poszczeglnych krajw prezentuj tabele 5 i 6 w zaczniku. 42
rdo: opracowanie wasne na podstawie oblicze wasnych miar efektywnoci technicznej, w oparciu o dane z bazy BankScope.
rach bankowych w tych krajach zwizane m.in. z procesami fuzji i przej spowodoway wzrost efektywnoci technicznej w bankach w analizowanym okresie (por: wykres 9 i 10).
oraz duej koncentracji moe by silna konkurencja, jeli dany system bankowy jest otwarty67. Istniej rwnie badania wykazujce, e banki komercyjne w nowych krajach Unii Europejskiej (UE-10) operuj w warunkach wyszej konku-
7. Wyniki bada ilociowych pomiaru poziomu konkurencji dla UE-15

Zagadnienia dotyczce wpywu fuzji i przej na poziom konkurencji coraz czciej stanowi przedmiot bada analitykw bankowych. Dlatego warto rwnie zapozna si z wynikami innych analitykw, ktrzy badali poziom konkurencji w krajach UE-15 stosujc metod P-R (np. Bikker 2004, Hempell 2002). Wyniki bada wykazay, e poziom konkurencji panujcy w krajach Europy rodkowej jest zbliony do poziomu konkurencji panujcego w krajach UE-15 (por. tabela 9). Naley zwrci uwag, e w krajach skandynawskich np. w Finlandii gdzie sektor bankowy jest mocno skoncentrowany poziom konkurencji mierzony statystyk H jest wysoki. Wynik ten potwierdza fakt, e nawet przy maej liczbie bankw
rencji ni banki w starych pastwach czonkowskich (UE-15). Na podstawie analizy empirycznej wykorzystujcej metod P-R Koutsomanoli-Fillipaki i Staikouras (2004) dowiedli, e struktura sektora bankowego zarwno nowych, jak i starych krajw Unii jest podobna i jest to konkurencja monopolistyczna. Ponadto, wykorzystujc jako zmienn zalen (w rwnaniu 2) przychd odsetkowy podzielony przez aktywa Koutsomanoli-Fillipaki i Staikouras (2004) wykazali, e warto statystyki H dla sektorw bankowych nowych krajw Unii Europejskiej jest wysza ni warto statystyki H dla sektorw bankowych starych krajw Unii (UE-15) (por. tabela 10). Koutsomanoli-Fillipaki i Staikourasa (2004) stwierdzili, e rde wyszej konkurencji panujcej w sektorach bankowych nowych krajw Unii w latach 19982002, midzy innymi Polski,
Tabela 9. Wartoci Statystyki H dla wybranych krajw UE-15 Lata 1991-97 1991-97 1991-97 1991-97 1991-97 1991-97 1996-98 Kraj Finlandia Hiszpania Belgia Francja Szwecja Niemcy Niemcy Wartoci H 0,781 0,551 0,891 0,701 0,801 0,601 0,681 Struktura rynku Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. A. Bikker: Competition and Efficiency in Unified European Banking Market..., op. cit, s. 114, 115, 116, 123, 124 oraz H. S. Hempell: Testing for Competition among German Banks, op. cit., s. 17. 1Hipoteza o H=0 i H=1 zostaa odrzucona na poziomie ufnoci 99,9.
43
Tabela 10. Wyniki estymacji statystyki H dla UE -15 i UE-10, w latach 1998-2002 Zmienna zalena Przychd odsetkowy/aktywa Cakowity dochd/aktywa UE-15 H = 0,54 H = 0,61 UE-10 H = 0,78 H = 0,46
rdo: N. Koutsomanoli-Fillipaki, CH. Staikouras: Competition and concentration in the New European banking Landscape., op. cit., s. 37, s. 39.
dopatruje si w niszych barierach wejcia na rynek oraz obecnoci kapitau zagranicznego, ktra w analizowanym okresie, w krajach UE-10 wykazywaa tendencj wzrostow68.
przesanek fuzji i przej tj. istnieniu efektw skali70, poniewa ich wystpowanie lub te ich brak powinny wpyn na ksztatowanie si struktury i optymalnej wielkoci banku 71 . W przypadku bankw, model korzyci skali opisuje zaleno midzy liczb oferowanych przez bank komercyjny produktw oraz usug z przecitnym kosztem cakowitym. Zaznaczy jednak naley, e korzyci skali pojawiaj si do pewnego momentu tzn. s osigane przy pewnej liczbie oferowanych usug, natomiast po jej przekroczeniu koszty zaczynaj ponownie rosn. Zjawisko to, okrelane mianem dyzekonomii skali, wyznacza naturalne granice ekspansji banku72. Ponadto, na skutek pocze midzy bankami duymi powstaj banki jeszcze wiksze ni ju istniejce, co powoduje, e bd one o wiele za due, eby upa nie tylko na szczeblu krajowym, ale i midzynarodowym. Dlatego wydaje si, e pozytywny aspekt poprawy efektywnoci po-
Naley zauway, e autorzy prac obejmujcych analiz poziomu konkurencji przy zastosowaniu metod niestrukturalnych prezentuj dwie przeciwstawne teorie. Na podstawie analiz empirycznych dotyczcych relacji midzy wzrostem koncentracji a konkurencj w wielu pracach stwierdzono, e w gospodarkach rozwinitych nie ma jednoznacznych zwizkw midzy wzrostem koncentracji systemu a poziomem jego konkurencji (por. Claessens i Laeven (2003), Gelos i Roldos (2002), Hempell (2001)). Z drugiej strony, stosujc rwnie metody niestrukturalne stwierdzono, e wzrost koncentracji moe osabi konkurencj (por. Bikker (2004))
69.
8. Badanie stwierdzajce wystpowanie efektw skali w polskim sektorze bankowym w latach 20022003
Straty w efektywnoci banku mog by rwnie efektem niedostatecznego wykorzystania istniejcych korzyci skali. Dlatego w tej czci opracowania skupiono si na jednej grupie 44
przez zwikszenie bazy kapitaowej powinien by w pewnym, momencie zahamowany73. Pozytywne lub negatywne efekty skali s wskazwk, na ile wielko badanego banku jest bliska optimum74, czy np. poczenie z innymi jednostkami mogoby nie ze sob wzrost efektywnoci. W zwizku z tym, starano si zbada czy na polskim rynku bankowym istnieje nadal
miejsce dla dalszych fuzji i przej (tzn. czy banki dziaajce w Polsce wykorzystuj cigle rosnce korzyci skali i czy dalszy proces konsolidacji midzy bankami bdzie sprzyja zwikszaniu ich efektywnoci przez wykorzystywanie rosncych efektw skali). Porwnujc wielko aktyww bankw komercyjnych dziaajcych w krajach o podobnym obszarze i podobnej liczbie ludnoci75 wida wyranie, e aktywa polskich bankw s duo mniejsze. Dlatego te, na podstawie analizy miar efektywnoci bankw, starano si uzasadni tez, e banki komercyjne w Polsce pod koniec 2002r. i 2003r. dziaay w obszarze rosncych efektw skali, co pozwalaoby na dalsze kontynuowanie procesu fuzji i przej w sektorze, sprzyjajcych poprawie ich efektywnoci. Teza zostaa poddana empirycznej weryfikacji, w ktrej szczegln rol peniy testy statystyczne. W celu wykazania, e banki komercyjne w Polsce dziaaj w obszarze rosncych efektw skali wykorzystano miary efektywnoci technicznej uzyskane przy pomocy metody DEA. Fakt nieistnienia statystycznej rnicy midzy miarami efektywnoci technicznej przy zaoeniu staych efektw skali (e_crs) i nierosncych efektw skali (e_nirs) przemawia za tym, e analizowane banki dziaaj w obszarze rosncych efektw skali, co oznacza, e s nadal mae (maj zbyt niskie nakady, aby osign odpowiednie wykorzystanie nakadw do wynikw) 76. W celu stwierdzenia rodzajw efektw skali wystpujcych w polskim sektorze bankowym, za-
stosowano test x177 dla k rednich. Jest to test, ktry pozwala porwna istotno rnic rednich z rozkadw dwch miar efektywnoci, tzn. e_crs oraz e_nirs, ktre naley traktowa jako dwie zmienne z 2-wymiarowej populacji. Wybr wyej wymienionego testu nie jest przypadkowy, poniewa w takiej sytuacji nie mona zastosowa powszechnie uywanych testw opartych na rozkadzie zmiennej t-Studenta78. I. Hipotez zerow (H0) oraz alternatywn jednostronn (H1), formuujemy w nastpujcy sposb70: H0: 1 = 2 (gdzie 1 = e_crs, 2 = e_nirs) H1: 1 2 II. Statystyka testujca ma nastpujc posta: (1.1)
qx =
x2 x1 c n R
(1.2)
gdzie:
x1, x2 rednie
arytmetyczne z uporzdkowa-
nych poziomw miar efektywnoci technicznej tj. e_crs oraz e_nirs; c jest wspczynnikiem o wartoci zalenej od k i n (w tym przypadku k = 2, n = 40 dla 2002 r.; n = 34 dla 2003 r.) R rednia z poszczeglnych Ri , czyli tzw. rozstpw w wierszach macierzy [ xij, xj ]; Ri = (xij xj ) max (xij xj ) min

(1.3)
45
III. Podjcie decyzji weryfikacyjnej w oparciu o porwnanie obliczonej wartoci testu qx z q odczytanych z odpowiednich tablic. Jeeli qx q hipotez (1.1) odrzucamy na przyjtym poziomie istotnoci. Oceny liczbowe testu prezentuje tabela 11:
Wyniki dotychczasowej analizy, wykorzystujcej metod DEA, wykazay pozytywny wpyw fuzji i przej na efektywno dziaania bankw w krajach CE-3. Ponadto wzrost redniej miary efektywnoci skali, odzwierciedla pozytywne efekty przemian zachodzcych w sektorach bankowych tych krajw.
Tabela 11. Wyniki testw rnic rednich dla bankw komercyjnych dla miar e_crs i e_nirs Lata 2002 2003 rednie dla miar: e_crs 0,72 0,73 e_nirs 0,77 0,82 Liczba bankw 40 34 Ocena liczbowa testu qx 5,346 5,921 Decyzja przy =0,05*) Nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej Nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej
rdo: obliczenie wasne na podstawie indywidualnych miar efektywnoci oraz poziomu teoretycznego testu qx por. tabela 47, Domaski Cz., op. cit. s. 316.
Wyniki weryfikacji hipotezy (1.1) za pomoc testu pozwalaj na stwierdzenie, e komercyjne mog i powinny si nadal czy, poniewa dziaaj w obszarze rosncych efektw skali, tj. maj cigle zbyt niskie nakady, aby osign odpowiednie i optymalne wykorzystanie nakadw do osignicia maksymalnych wynikw80. Wynik ten moe przemawia za tym, e proces konsolidacji polskiego sektora bankowego moe by nadal kontynuowany, poniewa jest jeszcze miejsce do dalszych pocze.
Jakkolwiek, z przeprowadzonego badania dla polskiego sektora bankowego wynika, e potencjalne korzyci, wynikajce z fuzji i przej w 2002 r. nie byy w stanie zrekompensowa wpywu sfery realnej na sektor bankowy i pogarszania si jakoci portfela kredytowego, co spowodowao spadek efektywnoci technicznej. Rok 2003 przynis ponownie popraw efektywnoci bankw komercyjnych spowodowan m.in. oywieniem gospodarczym i lepszymi wynikami bankw.
Wnioski
Poniewa europejskie instytucje finansowe s najwikszymi zagranicznymi inwestorami w bankach w Polsce, to transakcje fuzji i przej pomidzy nimi bd niewtpliwie powodowa dalsze zmiany strukturalne na polskim rynku bankowym, ktre bd miay wpyw na jego efektywno i poziom konkurencji. 46
Na podstawie analizy empirycznej poziomu konkurencji przeprowadzonej metod Panzara i Rossea wykazano, e banki komercyjne w krajach CE-3 w analizowanym okresie, dziaay w warunkach konkurencji monopolistycznej. Ponadto z przeprowadzonej analizy empirycznej wynika, e proces konsolidacji zwizany gwnie z procesami fuzji i przej nie wpyn jak dotychczas na obnienie poziomu konkurencji w polskim sek-
torze bankowym. W analizowanym okresie poziom konkurencji w sektorze bankw komercyjnych w Polsce wykazywa tendencj wzrastajc, podobnie jak poziom efektywnoci bankw komercyjnych, bdcy czynnikiem ich konkurencyjnoci. Ponadto stwierdzono, e poziom konkurencji w sektorach bankowych krajw CE-3 jest zbliony do poziomu konkurencji wystpujcego w krajach UE. Za przyczyny wysokiej konkurencji panujcej w polskim sektorze bankowym, uwaa si nisze bariery wejcia na oraz wysoki udzia kapitau zagranicznego. Naley zauway, e banki dziaajce w Polsce s bardzo zaawansowane w wykorzystywaniu najnowszych technologii informatycznych i oferuj nowoczesne produkty bankowe, ktre nie odbiegaj jakoci od produktw oferowanych w bankach starych krajw czonkowskich UE. Na podstawie miar efektywnoci wspartej dodatkowo weryfikacj ustale odpowiednim testem statystycznym wykazano, e cigle jest jeszcze przestrze dla dalszych pocze bankw komercyjnych dziaajcych w Polsce, ktre powinny wpyn na dalszy wzrost efektywnoci.
Bibliografia
T. Beck, A. Demirguc-Kunt, R. Levine: Bank Concentration and Crises. Praca prezentowana na konferencji pt. Conference on Bank Concentration and Competitions, The World Bank, 2003. A. N. Berger, D. B. Humphrey: Efficiency of financial institutions: International survey and directions for future research. European Journal of Operational Research, 98, s. 175-212. J. A. Bikker: Competition and Efficiency in Unified European Banking Market. Edward Elgar 2004, Cheltenham, UK&Northampton, MA, USA. J. A. Bikker, J. W. B. Bos: Trends in Competition and Profitability in the banking Industry: A Basic Framework. Praca prezentowana na 25 SUERF Colloquium, Madryt, Padziernik 2004. M. Buszko: Konsolidacja sektorw bankowych w krajach rozwijajcych si wspczesne tendencje w zakresie fuzji i przej. Bank i Kredyt Nr 3, 2003, NBP . A. Charnes, W. W. Cooper, A. Rhodes: Measuring the Efficiency of Decision Making Units. European Journal of Operational Research, 1978, 2 (6), s. 429-444. A. Charnes, W. W. Cooper, A. Y. Lewin, L. B. Seiford: Data Envelopment Analysis, Theory, Methodology and Applications. Kluwer Academic Publishers, Boston/Dordrecht/London, 1997. J. Ciecielg, A. Tomaszewski: Ekonometryczna analiza danych panelowych. Wydzia Nauk Ekonomicznych, Warszawa 2003. S. Claessens, L. Laeven: What drives bank competition? Same international evidence. Praca prezentowana na konferencji pt. Conference on Bank Concentration and Competitions, The World Bank, 2003. ECB. Financial Sectors in EU Accession Countries, 2002. ECB. Banking Structures in the New EU Member States, 2005. G. Debreu: The Coefficient of Recourse Utilization. Econometrica, 19 (3), (July, 1951), s. 273-292. M. J. Farell: The Measurement of Productive Efficiency. Journal of the Royal Statistical Society, Series A, 1957, vol. 120 (3). C. A. Favero, L. Papi: Technical Efficiency and Scale Efficiency in the Italian Banking Sector: Non-parametric Approach. Applied Economics, nr 27 s. 386-395. H. O. Fried, C. A. Knox Lovell, S. S. Schmidt, The Measurement of Productive Efficiency Techniques and
47
Applications.,, Oxford University Press, New York, Oxford, 1993. R. G. Gelos, J. Roldos: Consolidation and Market structure in Emerging Market Banking Systems. IMF Working Paper 2002, WP/02/186. M. Gospodarowicz: Procedury analizy i oceny bankw komercyjnych. Materiay i Studia NBP, Warszawa 2000, zeszyt nr 113, s. 51. D. A. Grigorian, V Manole: Determinants of Commer. cial Bank Performance in Transition: An Application of Data Envelopment Analysis. IMF Working Paper 2002, WP/02/146. Group of Ten Report on Consolidation in the Financial Sector (January 2001): www.bis.org, www.imf.org, www.oecd.org. I. Hasan, A. Lozano-Vivas, J. T. Pastor: Cross-Border Performance in European Banking. Bank of Finland Discussion Papers, 24/2000, Research Department 31.12.2000. H. S. Hempell: Testing for Competition among German Banks. Discussion paper 04/02, Economic Research Centre of the Deutsche Bundesbank 2002. M. Iwanicz-Drozdowska: Kryzysy bankowe, Przyczyny i rozwizania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2002, Warszawa. M. Iwanicz-Drozdowska: Metody oceny dziaalnoci banku. Poltext, 1999, Warszawa. K. Jackowicz, O. Kowalewski: Koncentracja dziaalnoci sektora bankowego w Polsce w latach 1994-2000. Materiay i Studia NBP, Warszawa 2002, zeszyt nr 143. T. Kopczewski: Efektywno technologiczna i kosztowa bankw komercyjnych w Polsce w latach 19972000, cz I. Materiay i Studia NBP, Warszawa 2000, zeszyt nr 113. T. Kopczewski, M. Pawowska: Efektywno technologiczna i kosztowa bankw komercyjnych w latach 1997-2000, cz II. Materiay i Studia NBP, Warszawa 2001, zeszyt nr 135. N. Koutsomanoli-Fillipaki, CH. Staikouras: Competition and concentration in the New European banking Landscape. Department of Accounting and Finance, Athens University of Economics and Business, 2004, Greece. M. Lthgren, W. Tambor: Alternative Approaches to Estimate Returns to Scale in DEA-Models. Stockholm School of Economics, Working Paper Series in Economics and Finance 1996, nr 90. W. yszkiewicz: Industrial Organization, Organizacja Rynku i Konkurencja. Warszawa 2002, Dom Wydawniczy Elipsa.
E. Miklaszewska: Deregulacja rynkw finansowych a zmiany w strategiach bankw komercyjnych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 2004. C. More, M. Nagy: Relationship between Market Structure and Bank Performance: Empirical Evidence for Central and Eastern Europe. MNB Working Paper, 2003/12. NBP Rozwj systemu finansowego w Polsce w la. tach 2002-2003. L. Orziak, B. Pietrzak: Bankowo na wiecie i w Polsce stan obecny i tendencje rozwojowe. Instytut Naukowo Wydawniczy OLYMPUS, Centrum Edukacji Rozwoju Biznesu SA, Warszawa 2001. J. C. Panzar, J. N. Rosse: Testing for monopoly equilibrium. Journal of Industrial Economics 35, 1987, s. 443-456. M. Pawowska: Wpyw fuzji i przej na efektywno w sektorze bankw komercyjnych w Polsce w latach 1997-2001. Bank i Kredyt, nr 2, 2003, NBP . M. Pawowska: Wpyw zmian w strukturze sektora bankowego na jego efektywno w latach, 1997-2002 podejcie nieparametryczne. Bank i Kredyt, nr 11/12, 2003, NBP M. Pawowska: Efektywno, konkurencyjno i koncentracja na polskim rynku bankowym w latach 1997-2002 zwizki midzy pojciami. Bank i Kredyt, nr 6, 2004, NBP M. Pawowska, T. Saby: Analiza efektw skali w sektorze bankowym z zastosowaniem metod statystycznych. Bank i Kredyt, nr 11/12, 2004, NBP-w druku. J. Prokop: Przyczynek do teorii przejmowania kontroli nad spkami akcyjnymi. Monografie i Opracowania, 487, SGH w Warszawie, 2001. G. Rogowski: Metody analizy i oceny banku na potrzeby zarzdzania strategicznego. Wydawnictwa Wyszej Szkoy Bankowej Pozna, Pozna 1998. J. K. Solarz: Konsolidowanie si systemw bankowych. Fundacja Edukacji i Bada Bankowych, Warszawa 1993. K. Stpie: Konsolidacja a efektywno bankw w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2004. J. Vesala: Testing for competition in banking: behavioural evidence from Finland. Bank of Finland Studies, (1995), E: 1. M. Zychowicz: Ocena korzyci skali z zastosowaniem metody DEA. Bank 06/2001. H. ukowska: Ewolucja systemw bankowych w Europie rodkowej i Wschodniej. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skodowskiej, Lublin 2003.
48
Zacznik
Tabela 1. Podstawowe statystyki miar efektywnoci technicznej i skali w latach 1997-2003 Lata Statystyki opisowe rednia miar odchylenie standardowe 1997 warto minimalna ilo efektywnych bankw udzia (%) efektywnych bankw w analizowanej prbie rednia miar odchylenie standardowe 1998 warto minimalna ilo efektywnych bankw udzia (%) efektywnych bankw w analizowanej prbie rednia miar odchylenie standardowe 1999 warto minimalna ilo efektywnych bankw udzia (%) efektywnych bankw w analizowanej prbie rednia miar odchylenie standardowe 2000 warto minimalna ilo efektywnych bankw udzia (%) efektywnych bankw w analizowanej prbie rednia miar odchylenie standardowe 2001 warto minimalna ilo efektywnych bankw udzia (%) efektywnych bankw w analizowanej prbie rednia miar odchylenie standardowe 2002 warto minimalna ilo efektywnych bankw udzia (%) efektywnych bankw w analizowanej prbie rednia miar odchylenie standardowe 2003 warto minimalna ilo efektywnych bankw udzia (%) efektywnych bankw w analizowanej prbie e_crs 0,64 0,30 0,10 13 24,5 0,66 0,29 0,09 12 22,6 0,72 0,27 0,16 18 34,0 0,73 0,25 0,31 18 34,0 0,74 0,25 0,13 16 34,0 0,72 0,25 0,13 11 27,5 0,73 0,24 0,17 17 29,0 e_vrs 0,76 0,30 0,10 22 41,5 0,79 0,29 0,10 25 47,1 0,82 0,26 0,18 28 52,8 0,81 0,23 0,33 20 37,7 0,81 0,25 0,19 21 44,7 0,83 0,25 0,19 20 50 0,83 0,26 0,21 21 49 e_s 0,85 0,18 0,44 13 24,5 0,84 0,18 0,41 12 22,6 0,89 0,14 0,53 17 34,0 0,90 0,12 0,53 15 34,0 0,93 0,10 0,67 16 34,0 0,87 0,10 0,67 11 27,5 0,88 0,15 0,48 11 27,5 e_nirs 0,75 0,30 0,10 22 41,5 0,79 0,28 0,10 24 45,2 0,80 0,27 0,18 25 47,1 0,78 0,24 0,31 21 39,6 0,79 0,26 0,13 21 44,6 0,77 0,26 0,13 16 40,0 0,82 0,16 0,48 16 40,0
rdo: obliczenia wasne. Por: T. Kopczewski, M. Pawowska: Efektywno technologiczna i kosztowa bankwop. cit., s. 34.
49
Uwaga: Zaleno midzy miarami efektywnoci: Zawsze midzy miarami efektywnoci zachodzi nastpujca zaleno: 0 < e_crs e_nirs e_vrs 1. Ponadto, jeeli zachodzi nastpujca zaleno: e_crs < e_vrs, to uzyskana miara efektywnoci skali e_s jest mniejsza od 1. Oznacza to, e jednostka ta jest nieefektywna wzgldem skali zaangaowanych czynnikw produkcji. Na podstawie uzyskanej efektywnoci skali e_s nie mona dokona rozrnienia, w jakim rejonie dana jednostka funkcjonuje, tj. staych, rosncych czy malejcych efektw skali. Aby to okreli, naley dokona odpowiednich porwna z miar e_nirs. Jeeli zachodzi nastpujca zaleno: e_crs = e_nirs, to dana jednostka nie jest efektywna wzgldem skali zaangaowanych czynnikw produkcji (dziaa w obszarze rosncych efektw skali). Jeeli zachodzi nastpujca zaleno: e_nirs < e_crs, to dana jednostka nie jest efektywna wzgldem skali zaangaowanych czynnikw produkcji (dziaa w obszarze malejcych efektw skali) 81.
Tabela 2. Wskaniki efektywnoci wgierskiego sektora bankowego w latach 19972003 (w%) Wskaniki efektywnoci Zysk netto z aktyww (ROA) Zysk netto z kapitau (ROE) Dochody odsetkowe/aktywa (NIM)
rdo: Narodowy Bank Wgier.
1997 0,96 11,19 4,47
1998 -2,19 -24,44 4,51
1999 0,55 6,32 4,08
2000 1,23 14,44 3,94
2001 1,68 18,3 4,12
2002 0,18 1,82 4,03
2003 1,83 21,86 3,93
Tabela 3. Wskaniki efektywnoci czeskiego sektora bankowego w latach 19972003 (w%) Wskaniki efektywnoci Zysk netto z aktyww (ROA) Zysk netto z kapitau (ROE) 1997 -0,17 -2,53 1998 -0,34 -4,64 3,47 1999 -0,21 -3,46 2,83 2000 0,56 12,24 2,55 2001 0,93 20,34 2,62 2002 1,59 34,91 2,48 2003 1,64 30,8 2,35
Dochody odsetkowe/aktywa (NIM) 2,19

rdo: Narodowy Bank Czech.
Tabela 4. Liczba bankw w latach 1997-2001 1997 Czechy Wgry 50 46 1998 45 45 1999 42 44 2000 40 43 2001 38 42
rdo: Narodowy Bank Czech i Narodowy Bank Wgier.
Tabela 5. Liczba bankw w analizowanej prbie z BankScope w latach 1997-2001 1997 Czechy Wgry
1998 18 10
1999 23 14
2000 21 19
2001 24 18
16 10
50
Tabela 6. Udzia aktyww bankw w analizowanej prbie w aktywach caego systemu w poszczeglnych krajach (w%) w latach 1997-2001 1997 Czechy Wgry
1998 62 61
1999 64 75
2000 64 79
2001 89 81
61 61
Przypisy
1
W 2000 r., z oglnej wartoci transakcji 3,5 bln USD, 216 mld USD przypadao na sektor bankowy, ktry uzyska trzeci wynik po telekomunikacji i usugach medialnych. Por: K. Stpie: Konsolidacja a Efektywno Bankw w Polsce. CeDeWu, Warszawa 2004, s. 5.
J. Prokop: Przyczynek do teorii przejmowania kontroli nad spkami akcyjnymi. Monografie i Opracowania 487, SGH, Warszawa, 2001, s. 22. 3 M. Iwanicz-Drozdowska: Kryzysy bankowe, Przyczyny i rozwizania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2002, Warszawa, s. 439. 4 Efektywno techniczna odnosi si do jakoci przetwarzania nakadw na wyniki: dana jednostka jest efektywna technicznie, jeli przy danej wielkoci nakadw osiga najwysze moliwe wyniki lub okrelon wielko wynikw uzyskuje przy najniszych moliwych nakadach. 5 K. Stpie: Konsolidacja a Efektywno Bankw w Polsce. CeDeWu, Warszawa 2004, s. 8. 6 Group of Ten Report on Consolidation in the Financial Sector (January 2001): www.bis.org, www.imf.org, www.oecd.org, s. 247-268. 7 Ibidem, s. 267. 8 Naley jednak zauway, e o ile pozytywna rola konkurencji dla rynkw towarowych jest niekwestionowana, to historycznie rynek bankowy uwaany by za obszar, gdzie silne efekty zewntrzne powoduj konieczno administracyjnego regulowania poziomu konkurencji. Por: E. Miklaszewska: Deregulacja rynkw finansowych a zmiany w strategiach bankw komercyjnych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 2004, s. 7-8. 9 Por: J. A. Bikker: Competition and Efficiency in Unified European Banking Market.., op. cit., s. 63. 1 W powyszej teorii, zajmujcej si organizacj rynku i konkurencj, 0 bada si zachowania firm w warunkach pewnych ogranicze, naoonych przez konsumentw i konkurentw. Centralnym zagadnieniem tej teorii byo rozszerzenie analizy mikroekonomicznej o rynki niedoskonale konkurencyjne, a gwnym rozwaanym modelem w tej teorii jest model oligopolu. Por: W yszkiewicz: Industrial Organization, . Organizacja Rynku i Konkurencja, Warszawa 2002, Dom Wydawniczy Elipsa, s. 28. 11 Por: W. yszkiewicz: Industrial Organization, Organizacja Rynku i Konkurencja, op. cit., s. 29-30, oraz por: A. Noga:
Dominacja a efektywna konkurencja. Fundacja Naukowa Taylora, Warszawa 1993, s. 26. 12 Por: S. Hempell: Testing for Competition among German Banks. Discussion Paper 04/02, Economic Research Centre of the Deutsche Bundesbank, s. 3. 13 K. Jackowicz, O. Kowalewski: Koncentracja dziaalnoci sektora bankowego w Polsce w latach 1994-2000. Warszawa, Materiay i Studia NBP, Warszawa 2002, zeszyt nr 143, s. 2. 14 Por: J. A. Bikker, J. W. B. Bos: Trends in Competition and Profitability in the banking Industry: A Basic Framework. Praca prezentowana na 25 SUERF Colloquium, Madryt, Padziernik 2004, s. 6. 15 J. A. Bikker: Competition and Efficiency in Unified European Banking Market... op. cit., s. 64-65. 1 K. Jackowicz, O. Kowalewski: Koncentracja dziaalnoci sektora 6 bankowego w Polsce w latach 1994-2000..., op. cit., s. 2. 1 Por: W. yszkiewicz: Industrial Organization, Organizacja 7 Rynku i Konkurencja..., op. cit., s. 30. 1 J. C. Panzar, J. N. Rosse: Testing for monopoly equilibrium. Jour8 nal of Industrial Economics, 35, 1987, s. 443-456. 19 Pierwszy model opisany przez Panzara i Rossea dotyczy tylko monopolu, por Panzar J. C., J. N. Rosse, Testing for monopoly equilibrium... op. cit., s. 446. Pniej model P-R zosta poszerzony o inne struktury rynku, por: Vesala J., Testing for competition in banking: behavioural evidence from Finland, Bank of Finland Studies, E: 1, (1995). 20 Statystyka ta jest oglnie przyjt miar poziomu konkurencji na rynku bankowym. 21 Model oligopolu dla n firm w warunkach rwnowagi Cournota. 22 Poniewa w stanie dugookresowej rwnowagi zyski s zerowe, nie ma zacht do podejmowania dziaalnoci, ale rwnie nie dzieje si nic, co zachcaoby firmy do wychodzenia z gazi. Gazie w dugookresowej rwnowadze, o zyskach zerowych, uznaje si za gazie dojrzae. 23 Na podstawie powyszego zaoenia definiowane s trzy nakady banku: fundusze, praca i kapita. 24N. Koutsomanoli-Fillipaki, CH. Staikouras: Competition and concentration in the New European banking Landscape. Department of Accounting and Finance, Athens University of Economics and Business, 2004, Greece, s. 22. 25 Test ten atwo przeprowadzi uywajc powyszych wskanikw, poniewa w stanie rwnowagi dugookresowej zarwno ROA, jak i ROE nie zale od cen nakadw.
51
26 Por: J. A. Bikker: Competition and Efficiency in Unified European Banking Market. Edward Elgar 2004, Cheltenham, UK&Northampton, MA, USA, s. 198. 27 G. Debreu: The Coefficient of Recourse Utilization. Econometrica, 19 (3) (July, 1951), s. 273-292. 28 M. J. Farell: The Measurement of Productive Efficiency. Journal of the Royal Statistical Society, Series A, 1957, vol. 120 (3), s. 253-290. 29 D. A. Grigorian, V Manole: Determinants of Commercial . Bank Performance in Transition: An Application of Data Envelopment Analysis. IMF Working Paper, 2002, WP/02/146, s. 18. 30 A. Charnes, W. Cooper, A. Rhodes: Measuring the Efficiency of Decision Making Units. European Journal of Operational Research, 1978, 2 (6), s. 429-444.
31
Efektywno =
j X j
j =1
i =1
iYi
; przy czym: Yi wynik, Xj
nakad, liczba wynikw, -liczba nakadw, i wagi dla wynikw, j wagi dla nakadw. 32 Szerzej o metodologii DEA np. w: G. Rogowski: Metody analizy i oceny dziaalnoci banku na potrzeby zarzdzania strategicznego. Wyd. Wyszej Szkoy Bankowej w Poznaniu, Pozna 1998. 33 Do jej wyliczenia wykorzystuje si odpowiednie modele programowania liniowego opisane m.in. w pracy: M. Pawowska: Wpyw fuzji i przej na efektywno w sektorze bankw komercyjnych w Polsce w latach 1997-2001. Bank i Kredyt, nr 2, 2003, NBP, s. 66. 34 W niniejszym opracowaniu zostay przyjte nastpujce miary efektywnoci: e_crs miara efektywnoci uzyskana przy zaoeniu staych efektw skali, e_vrs miara efektywnoci uzyskana przy zaoeniu zmiennych efektw skali, e_nirs miara efektywnoci uzyskana przy zaoeniu nierosncych efektw skali oraz miara efektywnoci skali ktra jest zdefiniowana jako iloraz miary efektywnoci uzyskanej przy zaoeniu staych efektw skali i miary efektywnoci uzyskanej przy zaoeniu zmiennych efektw skali: e_s = e_crs/e_vrs. 35 Dekomponowana posta indeksu Malmquista (M):,
M0t +1 ( xt +1 , yt +1, xt , yt ) =
t D t0+1( xt +1 , yt +1 ) D t0( xt , y t ) D0 ( x t +1, y t +1) 2 t D t0 ( xt , yt ) D t0+1( xt , y t ) D0+1( x t +1, y t +1) E TC 1
gdzie jest funkcj odlegoci Shepharda (1970), szerzej: T. Kopczewski, M. Pawowska: Efektywno technologiczna i kosztowa..., op. cit., s. 10-11. 36 R. Fre, S. Grasskopf, B. Lindgren, P Roos: Productivity . Developments in Swedish Hospitals: A Malmquist Output Index Approach, w A. Charnes, W. W. Cooper, A. Y. Lewin, L. M. Seiford (eds.), Data Envelopment Analysis: Theory, Methodology, and Applications. Kluwer Publishing, Boston fifth printing, (2000), s. 257. 37 Dla wartoci indeksu produktywnoci Malmquista wikszej od 1 przyjmuje si, i w badanym okresie, od t do t + 1 nastpi, wzrost produktywnoci. Gdy warto indeksu jest mniejsza od 1 to wskazuje to na spadek produktywnoci.
Warto rwna 1 wskazuje na utrzymanie produktywnoci na tym samym poziomie. 38 G. Rogowski: Metody analizy i oceny dziaalnoci banku na potrzeby zarzdzania strategicznego. Wyd. Wyszej Szkoy Bankowej w Poznaniu, Pozna 1998, s. 58. 39 Por: L. Orziak, B. Pietrzak: Bankowo na wiecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe. Warszawa 2001 Instytut Naukowo Wydawniczy OLYMPUS centrum Edukacji Rozwoju Biznesu SA, s. 246. 40 Por: M. Pawowska: Wpyw zmian w strukturze sektora bankowego na jego efektywno w latach 1997-2002, podejcie nieparametryczne, Bank i Kredyt 11/12, 2003, s 53. 41 do 12 marca 2002 Gospodarczy Bank Poudniowo-Zachodni SA. 42 Wskaniki: C , C , C 5 10 15 oznaczaj odpowiednio udzia w rynku 5, 10, 15 najwikszych bankw np. w aktywach. 43 Wskanik HHI jest definiowany jako suma kwadratw udziaw w rynku poszczeglnych bankw komercyjnych odpowiednio w: kredytach brutto, aktywach, depozytach. 44 NBP. Rozwj systemy finansowego w Polsce w latach 2002-2003, s. 73. 45 M. Buszko: Konsolidacja sektorw bankowych w krajach rozwijajcych si-wspczesne tendencje w zakresie fuzji i przej. Bank i Kredyt, NBP nr 3, 2003, s. 77. 46 R. G. Gelos, J. Rolds: Consolidaton and Market Structure in Emerging Market Banking Systems. IMF Working Paper, WP/02/186, s. 11. 47 ECB. Financial Sectors in EU Accession Countries, s. 105. 48 ECB. Banking Structures in the New EU Member States, s. 32 i 34. 49 Odpowiednie zmienne zdefiniowano na podstawie pracy: G. R. Gelos, J. Rodos: Consolidation and Market structure in Emerging Market Banking Systems. IMF Working Paper, WP/02/186, s. 22. 50 Udzia nalenoci zagroonych od sektora niefinansowego: poniej standardu, wtpliwych i straconych, w aktywach. 51 Model ten zakada, e rnice midzy poszczeglnymi jednostkami mog by wychwycone przez rnice w wyrazie wolnym. Por: J. Ciecielg, A. Tomaszewski: Ekonometryczna analiza danych panelowych, Wydzia Nauk Ekonomicznych, Warszawa 2003, s. 8. Estymacji wspczynnikw analizy panelowej modelu z czynnikami staymi dokonano na niezbilansowanym panelu danych przy pomocy pakietu Eviews 4.0. 52 e_crs miara efektywnoci uzyskana przy zaoeniu staych efektw skali, e_vrs miara efektywnoci uzyskana przy zaoeniu zmiennych efektw skali, e_s miara efektywnoci skali, e_nirs miara efektywnoci uzyskana przy zaoeniu nierosncych efektw skali. Miara efektywnoci skali (e_s) w metodzie DEA jest zdefiniowana nastpue_crs jco: e_s = e_vrs .
53
Szerzej o wyborze nakadw i wynikw w metodzie DEA zobacz: C. A. Favero, L. Papi: Technical Efficiency and Scale Efficiency in the Italian Banking Sector: Non-parametric Approach. Applied Economics, nr 27 s. 386-395. Za nakady przyjto: x1 -liczba zatrudnionych, x2 aktywa trwae netto, x3 nalenoci zagroone. Za wyniki przyjto: y1 kredyty
52
netto, y2 depozyty avista, y3 depozyty terminowe, y4 prowizje netto (uwzgldniajce jako kredytw w portfelu). Por. T. Kopczewski, M. Pawowska: Efektywno technologiczna i kosztowa bankw op. cit., s. 17-18. 54 Panel danych obejmowa wszystkie banki komercyjne, jednak analizie poddano tylko 53 banki za okres 19972000, a w roku 2001 ze wzgldu na procesy fuzji i przej, poddano analizie tylko 47 bankw, a w latach 20022003, 40 bankw. Dane wyraone w jednostkach pieninych zostay urealnione przez zdeflowanie indeksem wzrostu cen konsumpcyjnych CPI. 55 Do oblicze miar DEA zorientowanych na wyniki wykorzystano program dr T. Kopczewskiego napisany w pakiecie komputerowym Gauss. 56 Por: M. Pawowska: Wpyw fuzji i przej na efektywno w sektorze bankw komercyjnych w Polsce w latach 19972001. Bank i Kredyt, NBP, nr 2, 2003, s. 26. 57 Banki nieefektywne poprawiy swoj technologi i przybliyy si pod wzgldem sprawnoci technologicznej do bankw efektywnych. 58 Banki efektywne usprawniay swoj technologi (empiryczna funkcja produkcji przesuwaa si w gr). 59 Por: M. Pawowska: Wpyw fuzji i przej na efektywno w sektorze bankw komercyjnych w Polsce w latach 19972001. Bank i Kredyt, NBP, nr 2, 2003, s. 29-32. 60 Wspczynnik korelacji miary efektywnoci (e_vrs) i udziau kapitau zagranicznego wynosi 0,83. 61 Baza ta zostaa stworzona przez Bureau van Dijk-Electronic Publishing. Zawiera dane dotyczce bilansw i rachunkw wynikw bankw komercyjnych w poszczeglnych krajach wiata. Dane w bazie s danymi rocznymi i audytowanymi. Dla poszczeglnych krajw baza BankScope zawiera informacje dla okoo 90% populacji sektora bankowego danego kraju w walutach krajowych, EUR i USD. Badania ilociowe sektorw bankowych prowadzone przez instytucje midzynarodowe, takie jak np. MFW, OECD, prowadzone s na podstawie danych zawartych w tej bazie. 62 Panel danych zawiera 33 obserwacje dla Czech i 42 obserwacje dla Wgier. Estymacji dokonano przy pomocy pakietu EViews 4.1. 63 G. R. Gelos, J. Roldos: Consolidation and Market structure in Emerging Market Banking Systems, op. cit., s. 22. 64 D. A. Grigorian, V Manole: Determinants of Commercial . Bank Performance in Transition: An Application of Data Envelopment Analysis. IMF Working Paper, 2002, WP/02/146, s. 15. 65 Ibidem, s. 18. 66 Klasyfikacja ta zostaa zaproponowana przez Grigorian i Manole (2002). Zmienne z bazy BankScope wzite do badania jako nakady to: personnel expenses, total fixed assets, interest expense. Jako wyniki to: total loans net, liquid assets, total deposits. W badaniu Grigorian i Manole, (2002), zamiast zmiennej personnel expenses wzito number of employees. Za nakady przyjto: x1- koszty pracy, x2 -aktywa trwae netto, x3 koszty odsetkowe. Za wyniki przyjto: y1 kredyty netto, y2 -aktywa pynne, y3-depozyty ogem. Klasyfikacja ta, ze wzgldu na przyjcie kredytw netto jako wyniku w technologii bankowej, bierze rwnie pod uwag poziom rezerw celowych w banku. Por. M. Pawowska:
Wpyw zmian w strukturze sektora bankowego na jego efektywno w latach, 1997-2002 podejcie nieparametryczne. Bank i Kredyt, nr 11/12, NBP, s. 57. 67 Por: J. K Solarz: Konsolidowanie si systemw bankowych. Fundacja Edukacji i Bada Bankowych, Warszawa 1993, s. 101. 68 N. Koutsomanoli-Fillipaki, CH. Staikouras: Competition and concentration in the New European banking Landscape., op. cit., s. 29-30. 69 Zobacz: J. A. Bikker: Competition and Efficiency in Unified European Banking Market, op. cit., s. 198. 70 Naley zauway, e przesanek fuzji i przej jest duo wicej i tutaj mona wymieni np. dywersyfikacj ryzyka, regulacje nadzorcze oraz midzynarodowe fuzje i przejcia obejmujce banki macierzyste (zagranicznych inwestorw w polskich bankach). 71 M. Zychowicz: Ocena korzyci skali z zastosowaniem metody DEA.. Bank 06/2001, s. 46. 72 K. Stpie: Konsolidacja a Efektywno Bankw w Polsce. CeDeWu, Warszawa 2004, s. 94. 73 M. Iwanicz-Drozdowska: Dziaania bankw w: Kryzysy bankowe, Przyczyny i rozwizania, PWE, Warszawa 2002, s. 442. 74 Por: Group of Ten Report on Consolidation in the Financial Sector (January 2001), The IMF and the OECD: www.bis.org, www.imf.org, www.oecd.org, s. 248. 75 Np. w Hiszpanii gdzie koncentracja aktyww mierzona wskanikiem CR5 jest na podobnym poziomie jak w Polsce np. (w kocu 2002 r. w Polsce wynosia okoo 53% a w Hiszpanii 52%) aktywa bankw s wielokrotnie wiksze. 76 Jeeli zachodzi statystycznie istotna rnica miedzy oszacowanymi miarami efektywnoci przy zaoeniu staych i zmiennych efektw skali, to na podstawie porwnania tych miar mona wnioskowa o wystpowaniu efektw skali w danej gazi. Miara efektywnoci skali jest zdefiniowana nastpujco: e_s = e_crs/ e_vrs. Jeeli zachodzi zaleno: 0< e_crs< e_vrs 1, to uzyskana miara efektywnoci skali e_s jest mniejsza od 1. Oznacza to, e jednostka ta jest nieefektywna wzgldem skali zaangaowanych czynnikw produkcji. Na podstawie uzyskanej efektywnoci skali e_s nie mona dokona rozrnienia, w jakim regionie dana jednostka operuje tj. staych rosncych lub malejcych efektw skali. Aby to okreli, naley dokona odpowiednich porwna z miar e_nirs. Jeeli e_crs = e__nirs nie jest efektywna wzgldem skali zaangaowanych czynnikw produkcji, dziaa w obszarze rosncych efektw skali. Jeeli e_nirs < e_crs to firma nie jest efektywna wzgldem skali zaangaowanych czynnikw produkcji, dziaa w obszarze malejcych efektw skali. 77 Por. Cz. Domaski., op. cit. s. 152. 78 W niniejszej analizie zastosowano powyszy test dla k=2 tzn. dla miar efektywnoci technicznej bankw komercyjnych przy zaoeniu staych efektw skali e_crs i nierosncych efektw skali e_nirs. 79 Przy spenieniu zaoe sformuowanych w: Domaski Cz., op. cit, s. 152. 80 M. Pawowska, T. Saby: Analiza efektw skali w sektorze bankowym z zastosowaniem metod statystycznych. Bank i Kredyt, nr 11/12, 2004, NBP-w druku. 81 M. Lthgren, W. Tambor: Alternative Approaches to Estimate Returns to Scale in DEA-Models. Stockholm School of Economics, Working Paper Series in Economics and Finance 1996, nr 90, s. 17.
53
n o t a t k i
54

Banki

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Banki

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zeszyty BRE Bank CASE

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych

Publikacja jest kontynuacj serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE

CASE-Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa 00944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12

BRE Bank SA 00950 Warszawa, ul. Senatorska 18

Copyright by: CASE-Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa i BRE Bank SA

Redakcja naukowa Ewa Balcerowicz Sekretarz Zeszytw Krystyna Olechowska

Autorzy Wojciech Kwaniak Magorzata Pawowska Andrzej Topiski

Projekt okadki Jacek Biekowski

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

LISTA UCZESTNIKW SEMINARIUM

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Struktura sektora bankowego

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Koncentracja rynku bankowego

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Andrzej Topiski Krajowa Izba Rozliczeniowa SA

Zmiany w sektorze bankowym po wejciu Polski do UE

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Wojciech Kwaniak Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego

1. Stan polskiego sektora bankowego

2. Sytuacja bankw i nadzoru bankowego w momencie przystpienia Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

informacji z wadzami nadzorczymi krajw pochodzenia tych inwestorw.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

Konkurencyjno sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

76 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 3 lutego 2005 r.

+ a lnwk + doth + e*cap