OpRacOwanie bROszuRy | anna liwiska

przypowie charakteryzuje stay i atwy do uchwycenia repertuar uytych rodkw. wrd nich znale mona symboliczne, alegoryczne znaczenie, ktremu podporzdkowana jest struktura caego utworu. przypowieci blisko do bajki, obie wykazuj bowiem duy stopie dydaktyzmu. przypowie zawsze zmierza w kierunku uoglnie, formuuje mora w sposb moliwie przystpny, bohaterem za czyni everymana. Filmowe odwoania do tej formy wypowiedzi pokazuj, e jest ona wbrew pozorom elastyczna i wci podlega zmianom. paraboliczno wiata przedstawionego przypowieci oraz nagromadzenie i kondensacja znacze prowadz do powstania struktury dynamicznej i otwartej na nowe znaczenia wanie przez to, e elementy skadowe musimy traktowa wieloznacznie i symbolicznie, poszukujc w nich treci filozoficznych i uniwersalnych. Filmy ywot Mateusza, Schody oraz Arka korzystaj z metod i chwytw parabolicznych. adnej z tych historii nie moemy odczytywa w sposb dosowny, kada niesie ze sob zagadk i tajemnic, kae widzowi szuka podwjnych znacze, rozszyfrowywa ukryte sensy, nieustannie weryfikowa diagnozy i interpretacje. linearne, dosowne odczytanie historii prowadzioby do zuboenia, a nawet cakowitego wypaczenia sensu opowieci. tak odczytany ywot Mateusza by-

by tylko histori nieszkodliwego wariata i podrnika. Arka staaby si opowieci o miertelnym wirusie, Schody za cakowicie absurdalnym i abstrakcyjnym obrazem czowieka. paraboliczny wiat, ktry widzimy we wszystkich omawianych tu filmach, budowany jest z wielu elementw skadowych. umowne s miejsca (gdzie, czyli wszdzie), czas akcji i wreszcie bohaterowie, ktrzy pozostaj dla nas anonimowi. nie dysponujemy wiedz na temat ich yciorysw, nie wiemy, skd przyszli ani dokd zmierzaj. nie potrafimy dokadnie okreli, z jakich rodowisk si wywodz. w imi zasady uniwersalnoci mogliby by bowiem kadym z nas. tym bardziej przykuwa nasz uwag ich los. ycie, ktre przyszo im wie, przynosi fragmentaryczne i przerysowane odbicie naszego losu. zwraca uwag na sprawy fundamentalne, a czsto przez nas przemilczane lub zapomniane. w tym wanie mona upatrywa wspczesnego dydaktyzmu przypowieci. prawa rzdzce nasz codziennoci ulegaj zawieszeniu w wiecie przypowieci. Droga jest tylko jedna by prawidowo odczyta omawiane utwory, musimy przebrn przez gszcz podwjnych znacze i odwoa. pamitajc jednoczenie, e kada z tych historii otwiera si na widza i pozostawia mu nieskoczenie duo swobody interpretacyjnej.

YWOT MATEUSZA

Reyser filmowy, operator; urodzony w 1933 roku w odzi, zmar w 2007 roku w trakcie pracy nad filmem Stary czowiek i pies. ukoczy studia na wydziale elektroniki politechniki warszawskiej. specjalizowa si w realizacji dwiku radiowego i filmowego, dziki czemu praktyk dyplomow odbywa w wytwrni Filmw Fabularnych w odzi. nastpnie ukoczy studia operatorskie (1959) oraz reyserskie (1962) w pwsFtvit w odzi.

w trakcie studiw zrealizowa etiudy: Portret mczyzny z medalionem (1959), Zabawa (1960), Skowronek (1961). by autorem zdj, scenarzyst i montayst. jego debiut fabularny, ywot Mateusza (1967), zachwyci publiczno i by wielokrotnie nagradzany w kraju i za granic. wybrana filmografia: Rewizja osobista (1972), Rekolekcje (1977), Konopielka (1981), Siekierezada (1985), Kolos (1993), Requiem (2001).

Reyser i operator filmw animowanych, plastyk; urodzony w 1940 roku w zakopanem. ukoczy studia operatorskie w pwsFtVit w odzi. Film dyplomowy Wszystko jest liczb (1966) zosta przyjty z entuzjazmem i zdoby wiele nagrd festiwalowych na caym wiecie. kolejne

filmy ugruntoway jego pozycj jednego z najciekawszych twrcw animacji. na pocztku lat 70. wyemigrowa do niemiec. wybrana filmografia: Jeden z 365 (1965), Wykrzyknik (1967), Schody (1968), Susza (1969), Wiatr (1969), Inwazja (1970).

twrca filmw animowanych, specjalista od cyfrowych efektw specjalnych, plastyk; urodzony w 1972 roku. ukoczy wydzia Grafiki asp w warszawie. w pracy zawodowej powici si zagadnieniom komunikacji wizualnej za pomoc nowych mediw (internet, cD/DVD, krtkie formy animowane). w 2000 roku samodzielnie stworzy krtkometraowy film animowany Mantis, ktry zdoby wiele nagrd na festiwalach krajowych i zagranicznych.

Do roku 2003 zatrudniony by w firmie platige image, jednym z najlepszych studiw animacji komputerowej w polsce. w 2003 roku zrealizowa wielokrotnie nagradzany film Arka. Obecnie pracuje w amerykaskiej firmie cafe FX. zajmuje si realizacj cyfrowych efektw specjalnych na potrzeby penometraowych produkcji fabularnych (pracowa przy filmach Liga dentelmenw, Gothika, Sin City, Labirynt Fauna).

ROK PRODUKCJI PRODUKCJA REYSERIA SCENARIUSZ ZDJCIA MONTA MUZYKA OBSADA

CZAS TRWANIA

1967 pwstiF (D), zesp FilMOwy staRt witOlD leszczyski witOlD leszczyski, wOjciecH sOlaRz anDRzej kOstenkO zenOn piRecki aRcanGelO cORelli FRanciszek pieczka (Mateusz), anna Milewska (OlGa), wiRGiliusz GRy (jan), aleksanDeR FOGiel (GOspODaRz), Hanna skaRanka (GOspODyni), witOlD leszczyski (Mczyzna w zaGRanicznyM saMOcHODzie; nie wystpuje w czOwce) 76 Min

Mateusz mieszka wraz z siostr Olg na wsi, gdzie wiedzie skromne, ale pogodne ycie. spokj bohatera zostaje zmcony przybyciem jana, ktrego Mateusz przywiz swoj odzi. jan postanawia zosta z Olg, co wywouje

u Mateusza uczucie niepokoju i lku przed utrat wszystkiego, co byo dla niego najwaniejsze. zmiana jest kocem jego wiata. bohater popenia samobjstwo, bo nie znajduje dla siebie miejsca w nowej rzeczywistoci.

ROK PRODUKCJI PRODUKCJA REALIZACJA ZDJCIA ANIMACJA MUZYKA CZAS TRWANIA

1968 stuDiO MaycH FORM FilMOwycH se-Ma-FOR steFan scHabenbeck HenRyk Ryszka MaRian kiebaszczak zOFia stanczewa 7 Min

Film parabola pokazuje absurdaln sytuacj czowieka, ktry nie moe osign zamierzonego celu. kolejne schody, pitrzce si na drodze bohatera, symbolicznie ukazuj przeszkody, ktrym kady czowiek musi stawi czoa. bohater pokonujc

jedne, automatycznie natrafia na kolejne. towarzyszy mu uczucie entuzjazmu, ktre z czasem zmienia si w zniechcenie i wyczerpanie. kiedy wydaje si, e bohater osignie cel, sam nagle staje si jednym ze schodw, ktre pokonywa.

ROK PRODUKCJI PRODUKCJA REYSERIA SCENARIUSZ GRAFICY 3D

MUZYKA CZAS TRWANIA

2003 MaRcin kObylecki, GRzeGORz jOnkajtys GRzeGORz jOnkajtys GRzeGORz jOnkajtys steVe aRGuellO, aleX FeDeRici, jOe HOback, keVin HOppe, szyMOn kaszuba, GRzeGORz kRzysik, sawOMiR latOs, VOtcH leVi, Olek ywaski, RaDOsaw nOwakOwski, baRtOsz OpatOwiecki, akiRa ORikasa, MaRcin pazeRa, piOtR RusnaRczyk, aaROn sinGeR, tOMasz sObisz, baRtOsz tOMaszewski, piOtR tOMczyk, GabRiel VaRGas pawe baszczak, aDaM skORupa 8 Min

Film rozpoczyna informacja o tym, i nieznany wirus dziesitkuje ludzk populacj. pozostali przy yciu ludzie w ogromnych tankowcach podaj w poszukiwaniu krainy wolnej od zarazy. exodusowi przewodzi jeden czowiek, ktry rwnie w sobie odnajduje zalek wirusa. postanawia popeni samobj-

stwo w koczcym film ujciu odjazd kamery uwiadamia widzowi, e wcale nie obserwuje ucieczki przed zagad. czowiek, ktry przewodzi ekspedycji, jest pacjentem domu spokojnej staroci, a jego lki i samotno stay si bodcem do projektowania wyimaginowanej rzeczywistoci.

SCHODY

SCENARIUSZE ANALIZY FILMOWEJ

przypowie filmowa (podobnie jak literacka) korzysta ze staego repertuaru rodkw wyrazu, a jej struktura podporzdkowana jest uoglnionym sensom alegorycznym. tu gdzie znaczy wszdzie, kiedy zawsze, kto kady . bohater jest tylko pewn umown figur; moe by nim kady z nas. Dziki takiemu uproszczeniu wszystko jest symbolem, artystyczn przenoni, ktra sprawia, e dzieo nigdy nie przestaje by aktualne.
PR ZESTR ZE MITW I SYMBOLI

ywot Mateusza witolda leszczyskiego, Schody stefana schabenbecka oraz Arka Grzegorza jonkajtysa nie rozgrywaj si w konkretnym miejscu ani w okrelonym czasie, dziki czemu staj si uniwersalne. najwaniejsze dla twrcw jest zaoenie, e wszystko, co nieokrelone, zyskuje wymiar symboliczny. istnieje tu dialektyczny zwizek pomidzy perspektyw realistyczn a symboliczn. te dwie przestrzenie przenikaj si, wpywaj na siebie wzajemnie tak, e jedna bez drugiej traci sens. perspektywa realistyczna pozbawiona symboli sta10

je si bezwartociowa. natomiast symbolika bez osadzenia w pewnej rzeczywistoci jest rozmyta, jej metafizyczne znaczenie gubi si i pozostaje niezrozumiae dla odbiorcy. akcja ywota Mateusza moe rozgrywa si na norweskiej wsi (jak w literackim pierwowzorze, powieci Ptaki), ale rwnie dobrze w polsce czy gdziekolwiek indziej. czas pozostaje na tyle nieokrelony, e prno szuka jakiegokolwiek klucza do opisania go. Mateusz jest czyst natur ludzk, yje na uboczu, we wasnym wiecie i tak samo pasuje do kadej rzeczywistoci. podobnie bohater Arki, prbujc ogarn tragiczn egzystencj, staje si reprezentantem lkw, ktre drzemi w kadym z nas. wszystkie z trzech omawianych obrazw zoone s z licznych niedopowiedze, symboli, ktre dla bohaterw s czytelne, a dla widza staj si zagadk. bohater Schodw u pocztku swej wdrwki zdaje si dokadnie wiedzie, dokd zmierza. przewodzcy pasaerom arki kieruje si dobrem innych i, by ich ocali, decyduje si na jemu tylko wiadome rozwizanie. symbole otaczajce

Mateusza s czym realnym dla niego, ale ju dla jego siostry i innych spotkanych osb absolutnie niezrozumiae. ptak, bdcy jednym z najwaniejszych symboli w ywocie Mateusza, pozostaje przez innych waciwie niezauwaony, jest traktowany jako wymys pomyleca, a tymczasem dla Mateusza to zwiastun przeomu. poetyka symbolizmu, jak zauwaa jeden z recenzentw, obejmuje i wchania cay ten film wszystko, co w nim jest, mona wyoy jako parabole ludzi, rzeczy, wiata 1. wok marze i nierealnych wizji Mateusza zobrazowane zostay sprawy, problemy, uczucia, pragnienia jak najbardziej realne i uniwersalne. lech pijanowski pisze dalej: Metaforyczna nono zabiegu uoglnienia scenerii i jej szczegw okazaa si waniejsza, ni pasko tylko ankietowo rozumianego realizmu 2. podobne zdanie mona by sformuowa w odniesieniu do Schodw i Arki, oba filmy zyskuj na wartoci poprzez wpisany w nie symbolizm. problem uniwersalnoci czasu i przestrzeni odnosi si take do kwestii filmowego tu i teraz oraz pyta ostatecznych stawianych przez reyserw. zauwamy, e bohaterowie wszystkich filmw zostaj oderwani od rzeczywistoci, ktra ich otacza. bohater Schodw sam odbywa swoj wdrwk. starzec z Arki ucieka w wiat fantazji, poniewa atwiej mu zaakceptowa myl o zagadzie ni samotno w domu starcw. Mateusz stawia sobie pytanie: Dlaczego jest
1 2 3

tak, jak jest? i nie ustaje w wysikach, aby znale na nie odpowied. jego cige zadziwienie wiatem jest take jednym z powodw wykluczenia i niezrozumienia bohatera przez otoczenie. zadaje on pytania oczywiste, ktrymi nikt nie zaprzta sobie gowy, ale jednoczenie te nikt nie potrafi na nie odpowiedzie. ludzie, ktrzy wymiewaj Mateusza, nazywaj go pomylonym, nie zastanawiaj si nad tym, e sami niczym nie rni si od bohatera. Oni te nie znaj odpowiedzi na odwieczne pytania, ale nawet nie staraj si ich pozna. bohaterowie omawianych filmw w imi odwiecznej tsknoty szukaj na swj indywidualny sposb wasnej krainy marze. niezmienne s jednak elementy wystpujce w tak podanej arkadii: porzdek wiata rolin, zwierzt i ludzi oraz samotno, w ktrej bohater osiga harmoni ze swoim ja. w Schodach samotno jest wartoci, ktra buduje indywidualno i hart ducha, w Arce za staje si krzykiem rozpaczy. w filmie leszczyskiego oznacza pierwotn tsknot za wiatem utraconym, gdzie ludzie yli w bliskim kontakcie z bogami, mieli zdolno rozumienia zwierzt, odczuwali pozarozumow blisko nieba i ziemi. jak zauwaa Mircea eliade: tsknota za Rajem [wyraa] pragnienie przywrcenia stanu wolnoci i szczliwoci sprzed upadku, wol ponownego nawizania cznoci midzy ziemi a niebem 3.

l. pijanowski, Portret z ptakiem i kamieniem, kino 1968, nr 2, s. 8. tame, s. 8. M. eliade, Mity, sny i misteria, tum. k. kocjan, warszawa 1999, s. 82.

11

Mateusz, podobnie jak bohater Arki, tskni do wyimaginowanego wiata, ktry jest stale obecny w jego yciu, ale ktrym nie moe si z nikim podzieli. swoje szczcie, swoj arkadi odnajduje w obcowaniu z przyrod, a zwaszcza w przyjani z ptakiem. ptak jest najwaniejszym symbolem tego obrazu; przynosi Mateuszowi rado, ale zwiastuje te mier. jest symbolem duszy, ktra wyobraa ycie jako wznoszenie si do poziomu bogw, jako mistyczne dowiadczenie. lot ptaka odnosi si do poszukiwania prawd metafizycznych, ktrych tak bardzo pragnie bohater. w kocu, ten, kto rozumie, ma skrzyda4. w wiecie mitw i misteriw podniebny lot zawsze oznacza transcendencj, przekroczenie siebie i wejcie w inn rzeczywisto. Daje wolno, ktrej nie da si osign na ziemi. Oznacza te niespjno, wewntrzne rozdarcie pomidzy pragnieniem powrotu do mitycznego raju a zakorzenieniem w bycie przyziemnym. ta ambiwalencja i ch transgresji towarzysz ludziom od zawsze, Mateusz nie jest pod tym wzgldem wyjtkowy. ale wyrnia go to, e chce swoje marzenie urzeczywistni: przyjani si z ptakiem, wnika w jego wiat, lapidarnie okrelajc ten doskonay stan sowami: ty i ja, ja i ty. Mateusz dziki temu, e cechuje go wraliwo dziecka i prostota w postrzeganiu wiata, nie zaguszy w sobie pamici o raju. pragnienie lotu nie ma na celu fizycznej zmiany miejsca, ale wynika z immanentnej potrzeby dotarcia do pierwotnego wiata niezakconej harmonii.
4 tame, s. 131.

podobn sytuacj odnajdujemy w Arce, gdzie wyimaginowany wiat tankowcw, na ktrych ucieka si z ogarnitego zagad wiata, wyraa tsknot za inn rzeczywistoci. Reyser stawia przed nami pytanie, czy wymylony przez bohatera wiat, cho naznaczony pitnem katastrofy, nie jest dla niego atwiejszy do zaakceptowania ni perspektywa spdzenia ostatnich dni w domu spokojnej staroci. i tylko wyobrania, cho skaona lkami i trwog, moe pomc przetrwa ten koszmar. pamitajmy wszak, e w wizji bohatera wida ld, pikn, arkadyjsk krain; i cho przewodnik wie, e nie dopynie do niej, poniewa musi popeni samobjstwo, to sama perspektywa zwycistwa daje mu si. Okazuje si ona jednak pozorna. najpierw przekonujemy si, e wyspa, do ktrej zmierzaj tankowce, jest maa i z ca pewnoci nie starczy na niej miejsca dla wszystkich, ktrzy zechc si tu schroni. w kocu za dowiadujemy si, e caa historia rozgrywaa si w wyobrani bohatera, starca, ktry stoi na dachu domu spokojnej staroci. powrmy jeszcze do symboliki ywota Mateusza. wiemy ju, e utrata pierwotnego raju pocigna za sob rozdzielenie nieba i ziemi. Gdy niebo zostao brutalnie oddzielone od ziemi, to znaczy, gdy stao si tak odlege, jak dzisiaj, gdy drzewo czy pncze czce ziemi z niebem zostay cite, a gra dotykajca nieba zrwnana z ziemi, okres rajski dobieg kresu, ludzko za znalaza

12

si w stanie obecnym 5 pisze eliade. po tych nieodwracalnych zmianach, gdy powrt sta si niemoliwy, pojawiy si symbole dajce nadziej na ponowne zjednoczenie. jednym z nich by opisany ju przeze mnie ptak, do innych za naleay drzewa czy pncza, umoliwiajce wdrwk do gry. Drzewo z samej swej natury ma w sobie co transcendentnego. jest mocno zakorzenione w ziemi, a jednoczenie siga nieba, ujmuje dwie przestrzenie, dwa poziomy ziemski i nadprzyrodzony. wyjtkowo drzewo zawdzicza take swojemu cyklowi ycia. we wszystkich niemal mitologiach i wierzeniach drzewo czy si z istot cyklicznej, ale nieskoczonej odnowy, regeneracji ycia; uosabia siy witalne i modo. co roku umiera i na nowo budzi si do ycia; jest nie tylko prost ilustracj cyklu przyrody, ale take nadziej na powrt do arkadii. skoro bowiem drzewo rodzi si ponownie, pierwotny wiat rwnie moe si odrodzi. przed swoj mierci Mateusz podbiega jeszcze do drzewa i gryzie je. z brzozy wypywa ciemna ywica, drzewu zostaje upuszczona krew, tak jak za chwil siy witalne opuszcz bohatera. jak pisze eliade: Drzewo wiata objawia [] to wanie, i pojedynczy przedmiot moe oznacza cakowito kosmiczn, a dziki niemu czowiekowi udaje si przey to, co uniwersalne6. Owa cakowito kosmiczna zostaa wyraona take w Schodach. bohater, ktry odby swoj absurdaln i grote5 6 7 tame, s. 74. tame, s. 11. tame, s. 9.

skow wdrwk, jest na kocu czci schodw, stapia si z nimi i dziki temu staje si fragmentem czego uniwersalnego. wdrwka bohatera przypomina wdrowanie przez ycie i w tym przypadku schody maj t sam funkcj, jak w mitologii penio drzewo. s cznikiem ziemi i nieba oraz symbolizuj ludzkie ycie we wszystkich jego przejawach. tsknota za rajem moe mie take odmienne korzenie. Oprcz wiata pogaskiego, pierwotnego, ma swe rdo w filozofii chrzecijaskiej. sny i inne procesy niewiadome otoczone s niejako aur religijn; nie tylko ich struktury da si porwna ze strukturami mitologii, ale i przeycie pewnych treci niewiadomych [] byoby porwnywane z dowiadczeniem sacrum 7. Obie tsknoty maj w gruncie rzeczy wiele wsplnego. tutaj caym wiatem mistycznym jest bg . pierwotnemu procesowi inicjacji odpowiada chrzest; mier take jest przejciem i wkroczeniem w nowy wymiar. Obcowanie z duchami, powrt do cznoci z ziemi i niebem w wierze chrzecijaskiej wyraaj si w pragnieniu nierozerwalnego zjednoczenia z bogiem po mierci. wtedy bowiem dusza wkracza do Raju chrzecijaskiej arkadii. Odwoanie do biblijnego wtku w filmie Arka skania do interpretowania go w nowym kontekcie. ludzie, podobnie jak noe i zwierzta, znajduj schronienie na arce, by uratowa si przed kataklizmem. zmierzaj

13

ku arkadii, ktra jest wyrazem tsknoty za spokojem i jednoci z natur i bogiem. pamitajmy wszak, e w biblii bg przyobieca noemu nie tylko ocalenie przed potopem, da mu take wadz nad wiatem, ktry w swej mdroci i dobroci bdzie musia tworzy na nowo. po czym bg pobogosawi noego i jego synw, mwic do nich: bdcie podni i mncie si, abycie zaludnili ziemi. wszelkie za zwierz na ziemi i wszelkie ptactwo powietrzne niech si was boi i lka. wszystko, co si porusza na ziemi i wszystkie ryby morskie zostay oddane wam we wadanie. [] ja, ja zawieram przymierze z wami, i z waszym potomstwem, ktre po was bdzie 8. Osamotniony bohater Arki w swoich wizjach buduje wiat, ktry daje nadziej na odbudowanie relacji midzyludzkich. Rzeczywisto, ktra go otacza, brutalne zachowanie pielgniarki, przecz jednak temu wyimaginowanemu wiatu. Rang wanego symbolu ma rwnie w omawianych filmach prg, pojmowany metaforycznie jako wejcie w przestrze domu albo jako przeszkoda, ktr naley pokona, jak w przypadku Schodw. niektrzy wierz, e duchy czy bogowie naturalni stranicy strzeg progu zarwno przed fizycznymi wrogami, jak i mocami demonicznymi. nic dziwnego zatem, e bohater ywota Mateusza tak niechtnie przyjmuje pojawienie si jana. susznie przeczuwa, e zmieni on dotychczasowe ycie, zachwieje jego wiatem. Mateusz poczuje si nie-

potrzebny, nie bdzie ju jedynym mczyzn w domu i utraci uwag siostry. nie dostrzega innego aspektu tej sytuacji; dla Olgi ycie zmienia si na lepsze, nie tylko spotyka mio, ale te zyskuje pomoc w codziennych obowizkach, dotd bowiem tylko ona utrzymywaa dom. widz jednak utosamia si raczej z gwnym bohaterem. Rozumie racje Olgi i popiera je, jednoczenie wspczujc Mateuszowi, dla ktrego jest to kres wasnego wiata. tym dramatyczniejszy wydaje nam si los bohatera Arki, ktry zosta wyrwany ze swojego domostwa i w przestrzeni przeraajcych wizji odnajduje wikszy spokj ni w otaczajcej rzeczywistoci.
B O H A T E R

bohaterem przypowieci moe by kady, w nim realizuje si los, ktry znamy z naszego ycia. Everyman oznacza rwnie brak yciorysu, korzeni, rodowodu. nie wiemy nic o bohaterze Schodw przychodzi znikd, odbywa swoj wdrwk i znika, stajc si integraln czci schodw. niewiele moemy te powiedzie o losie bohatera Arki. znikoma wiedza, jak posiadamy na pocztku historii, zostaje zweryfikowana przez zaskakujce zakoczenie, ktre informuje nas o tym, i bohater jest podopiecznym domu starcw. w przypadku filmu leszczyskiego posta everymana jest zainspirowana kinem skandynawskim. Fabuy filmw w reyserii choby bergmana, sjstrma czy sjmana niezwykle czsto skonstru-

8 Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, oprac. z inicjatywy benedyktynw tynieckich, pozna 2000, s. 30.

14

owane s tak, e nic nie wiemy o tym, skd wywodz si bohaterowie, jak drog w przestrzeni spoecznej przeszli, by znale si w punkcie, w ktrym ich poznajemy. tak sam niewiadom jest Mateusz. Dziki temu film zyskuje take wymiar uniwersalny, bowiem nie wiedzc, gdzie rozgrywa si akcja, zakadamy, e moe mie miejsce wszdzie, brak informacji na temat pochodzenia bohatera sprawia natomiast, e moe nim by kady. w kadym z omawianych filmw reyser traktuje swego bohatera z penym zaangaowaniem, powica mu maksimum uwagi i z prawdziwym zaciekawieniem przedstawia i roztrzsa jego problemy. Rezygnujc z yciorysu, pokazuje nam gbi psychologiczn i zoono motywacji, ktre kieruj dziaaniami postaci. bohaterowie tych opowieci samoistnie staj si outsiderami. zostaj wyrzuceni poza nawias spoeczestwa albo te sami wykluczaj si z niego. na pocztku swojej drogi bohater Schodw idzie z wysoko podniesion gow, dumny ze swej odmiennoci. wdrwk koczy na kolanach, powolnie wdrapujc si na kolejne schody. Fina przynosi obraz stopienia si z otaczajc rzeczywistoci. czy oznacza zatem rezygnacj z postawy outsidera i ch asymilacji z otoczeniem? Outsiderski tryb ycia Mateusza wynika z napicia midzy nim a wiatem zewntrznym. brak tu nici porozumienia, sporo za osdzania i interpretowania zachowa innych jako nienor-

malnych. Magdalena szczucka zwraca uwag na fakt, i leszczyski zachowa powieciowe imi Mattis (wykorzystane wielokrotnie w filmie zamiast imienia Mateusz), aby odrni gwn posta od pozostaych: Dlaczego i jego imi nie pojawia si w swej polskiej formie, tak jak imiona pozostaych bohaterw? aby podkreli jego pozycj outsidera? a moe jest to znak, e Mattis przewysza uniwersalnoci inne postaci, a jego imi (i caa posta) nie jest ani polskie, ani norweskie, a jedynie ludzie?9. posta Mateusza z ca pewnoci jest figur outsidera, poniewa bohater wci pozostaje na uboczu spraw, ktre najywiej interesuj wszystkich wok. zamknity w krgu problemw metafizycznych, pozostanie na zewntrz tego, co dotyczy wiata realnego. bohater jest postrzegany przez spoeczno swojej miejscowoci jako odmieniec. traktowany z wyrozumiaoci, jak kady nieszkodliwy wariat. jeli jednak spojrze na to z innej perspektywy, on take odbywa swoj wdrwk (podobnie jak bohater Schodw). Mateusz, ktry niew t p l i w i e r n i si od mieszkacw swojej wioski, przede wszystkim nie potrafi dostosowa si do wymaga stawianych mu przez innych. nie pracuje, nie zarabia pienidzy, nie jest odpowiedzialny za bliskich i nie zastanawia si, co przyniesie kolejny dzie. te mskie role przeja z koniecznoci jego siostra. a on pozostaje zachwyconym obserwatorem, ktry nie ulega sztucznie narzucanym normom

9 M. szczucka, Ptaki Tarjei Vesaasa i ywot Mateusza Witolda Leszczyskiego. Problematyka adaptacji filmowej, kwartalnik Filmowy 2002, nr 39-40, s. 155.

15

i nakazom. nie odnajduje si w grupie spoecznej, w ktrej przyszo mu y. nie ma midzy nim a ow grup jawnego braku akceptacji, ale nie moe by take mowy o asymilacji. zygmunt bauman pisze: konsekwencje, jakie wynikaj dla jednostki z faktu, e jest ona czonkiem jakiej grupy, zale od tego, dla jakiego celu grupa istnieje i jaki typ wizi w niej przewaa. Mona powiedzie oglnie, e wpyw grupy na zachowanie jednostki jest tym wikszy i wszechstronniejszy, (a) im bardziej uniwersalne s cele grupy, tzn. im wiksz sfer ycia spoecznego obejmuj, (b) im wiksza jest rola, jak w integracji grupy odgrywa wi osobista i (c) im silniejsza jest emocjonalna identyfikacja jednostki z grup, czyli im konsekwentniej jednostka przyjmuje grup za grup odniesienia, przyznajc obowizujcym w niej normom rol kryteriw dla oceny swych zachowa. wszystkie trzy zmienne w sumie tworz miernik stopnia zaangaowania ca e j osobowoci jednostki w yciu grupy 10. cho grupa spoeczna, w ktrej yje Mateusz, jest na wskro uniwersalna i jej cele s oglne, bohaterowi nie udaje si z ni zidentyfikowa, nie potrafi sprosta rwnie stawianym przez ni wymaganiom. nigdy nie stanie si jak bohater Schodw czci wikszej caoci, grupy, spoeczestwa. jedn z przyczyn takiego stanu rzeczy jest fakt, i Mateusz bywa nieprzewidywalny. jego nastroje szybko si zmieniaj, wielokrotnie dziaa pod wpywem impulsu. niespodziewane odkrycie u sio-

stry siwych wosw skania go do szukania pracy, a kiedy ju j znajdzie, naga ch obserwowania zakochanych sprawia, e przerywa podjte zajcie. nie jest to spoecznie akceptowane zachowanie. nie jest nim rwnie opowiadanie wszystkim o swoich uczuciach. bohater z radoci dzieli si z kad napotkan osob wiadomociami o wielkim ptaku, rozmowach z nim i przyjani. cechuje go dziecica ufno i wraliwo w kadym widzi przyjaciela, dlatego szybko otrzymuje atk pomyleca i dziwaka. w Arce podobnie zapewne myl pielgniarze w domu starcw o swoim podopiecznym. zarwno oni, jak i mieszkacy wsi, w ktrej mieszka Mateusz, nie zdaj sobie sprawy, e wiat, w ktrym yj bohaterowie, jest bogatszy od realnego. bogatszy o dobro, spontaniczno i nadziej. ludzie nie potrafi zaakceptowa zachowania takich bohaterw jak Mateusz, poniewa nie uznaj ich za penoprawnych czonkw spoeczestwa. ich zdaniem bohaterowie nie doroli w sensie spoecznym. bauman stwierdza: czowiek staje si dorosym w sensie socjologicznym w momencie, gdy przejmuje s a m o d z i e l n e role w spoeczestwie, tzn. takie role, ktre wymagaj od niego utrzymywania samego siebie i innych ludzi i ktre odmawiaj mu tytuu do oczekiwania, e bdzie utrzymywany przez innych, jak dziecko czy osoba modociana. Do tego momentu (jest to postulat normalnego funkcjonowania spoeczestwa, w szczeglno-

10 z. bauman, Zarys socjologii. Zagadnienia i pojcia, warszawa 1962, s. 350.

16

ci za postulat adaptacji modego pokolenia) osobowo czowieka powinna by w zasadzie uksztatowana; innymi sowy powinien on do tego czasu nauczy si rl, wynikajcych ze spoecznego podziau pracy, przyswoi sobie instytucje regulujce wspycie ludzi i uwewntrzni ich nakazy, opanowa uznany spoecznie sposb reagowania na podniety i sytuacje, z jakimi styka si bdzie w yciu; krtko mwic musi by w peni przygotowany do trudnej sztuki wspycia z innymi ludmi w ramach spoeczestwa. ten wanie proces wpajania czowiekowi umiejtnoci niezbdnych dla osoby dorosej zwie si procesem uspoecznienia (socjalizacji) jednostki 11. ze sw baumana wynika jasno, e zachowania Mateusza s sprzeczne z procesem socjalizacji, dlatego bohater nie dorasta i nie odnajduje swojego miejsca w spoecznoci wsi. ta sama zasada moe dotyczy starca z filmu Arka. ulega on jakby odspoecznieniu. jeli nawet by on kiedy czonkiem jakiej grupy, spoecznoci, to teraz zosta wyrzucony poza jej margines, poniewa nie jest w stanie samodzielnie zadba o siebie i utrzyma si. traci wic prawo do decydowania o sobie i zostaje wykluczony ze spoeczestwa, ktrego by czci.
W A R S Z T A T

struktura przypowieci organizuje i porzdkuje wizj, jak pokazuj w swych filmach reyserzy. podlege s jej wszystkie uyte rodki. parabola nie lubi wymyl11 tame, s. 362-363.

nych chwytw i ozdobnikw. Dba o to, by formalnie dzieo byo spjne, wiodo do klarownych wnioskw. pomaga w tym uycie czsto prostych rozwiza, oglnie znanych odwoa do kontekstw i rozpoznawalnych kodw kultury. symetryczny i przejrzysty kadr charakteryzuje kade ujcie Schodw. z klarownej, wrcz banalnej fabuy, ktr moemy opisa w kilku sowach (np.: bohater pokonuje kolejne schody), udao si reyserowi wydoby gbi pyta o los czowieka. prosta figura rozpociera przed nami cay wachlarz interpretacji. Obraz odnosi nasze skojarzenia do niezliczonej iloci znanych nam kontekstw. wiemy przecie, e schody dokd zmierzaj, e s symbolem wspinania si, e stanowi cznik midzy Doem a Gr, e pitrzce si przed nami stopnie oznaczaj kolejne problemy... prostota wyzwala wielo interpretacji i odniesie. w Arce struktura paraboli zostaje ujawniona dopiero w ostatnich ujciach filmu. zakoczenie kae nam spojrze na cay obraz od nowa, odczyta go w innych kontekstach. Reyser dawkuje informacje w sposb bardzo oszczdny. najpierw kieruje nasze skojarzenia ku motywom biblijnym. kiedy jednak uruchomimy ju wszystkie interpretacje zwizane z tym kontekstem, kiedy jestemy pewni, e ogldamy histori przypominajc biblijny potop, zostajemy zmuszeni do zweryfikowania naszych sdw. w wiecie skomplikowanej animacji komputerowej jeden ruch kamery odkry-

17

wa przed nami istot paraboli, za ktr kryje si smutna prawda o porzuceniu i lkach staroci. tytu ywot Mateusza jednoznacznie odnosi nasze skojarzenia do ywotw witych oraz ywota czowieka poczciwego. Reyser pokazuje wiat szczeglny i jego wyjtkowo udaje mu si uchwyci za pomoc wzniosej muzyki klasycznej oraz dziki dialogom, ktre zostaj odarte ze zbdnych sw. zarwno klasycyzm, jak i symetria oraz oszczdno uytych rodkw uwzniolaj histori, czynic j bardziej symboliczn. z drugiej jednak strony, jeli przyjrzymy si czciom skadowym tego utworu, zauwaymy, e nosz one znamiona realizmu. jerzy paewski pisze: Rewelacyjna fotografia andrzeja kostenki jest tak adna, e mona jej pospiesznie przyzna funkcje symbolizujce. tymczasem zgodnie z koncepcj bohatera jest wanie odwrotnie. np. jezioro, fotografowane z gry, wyglda jak niebo, a pomost dla odzi, po ktrym idzie Mateusz, byby wtedy jakimi schodami do nieba. panoramowanie do gry ujawnia jednak w tym ujciu prawdziwy horyzont i osadza rzecz na ziemi. zauwamy kierunek dziaania: ku konkretowi. a wanie odwrotny ruch kamery nadaby ujciu warto przenoni, uoglnienia. i tak jest wszdzie; piknie, ale konkretnie. uderzenie wiatru, pokazane kolejno na falach, na trawie, na lesie, jest wanie uderzeniem wichru przed burz. jak i wielkie zblienie mchu (czy w jakim filmie fabularnym widzia-

no kiedy zblienie mchu?). Mech jest mchem 12 . paraboliczno tego obrazu zasadza si na napiciu midzy tym, co widzi bohater, a tym, co jest odbierane z zewntrz. Realizm zdj pokazuje, e wiat dziwaka i pomyleca, jakim dla mieszkacw wsi jest Mateusz, moe by tak samo prawdziwy jak ten, ktry ich otacza. Ograniczenie narracji tylko do dialogu i obrazu, rezygnacja z narratorskich komentarzy czy te czstych monologw wewntrznych (ktre mona by usprawiedliwi, powoujc si na pierwowzr literacki) day w przypadku ywota Mateusza niezwyk spjno kompozycyjn. lech pijanowski w swym opracowaniu podkrela, e reyser za najwaniejsz uznaje gsto samego obrazu, odrzucajc sztuczki montaowe i operatorskie, nie onglujc czasem ani przestrzeni 13. Dziki temu udaje mu si zaznaczy harmoni wszystkiego, co skada si na film. Forma nie jest czym dodanym do treci, sama staje si treci. kady przedmiot kryje znaczenie sam w sobie, a przy tym jest istotny dla caoci obrazu. wyeliminowane natomiast zostaje wszystko to, co zbdne, co burzy jasno i klarowno przekazu. Reyser stosuje owe zabiegi bardzo przemylanie i precyzyjnie, niczego wanego nie pomija, rzeczy niewane prbuje przeku w te, ktre nios znaczenie. Dzieo bowiem musi zawiera w sobie cae swoje znaczenie i dziaa na ogldajcego, zanim pozna jego tre 14.

12 j. paewski, Dzikczynienie,ekran 1968, nr 8, s. 7. 13 l. pijanowski, Portret z, op. cit., s. 6. 14 H. peyre, Co to jest klasycyzm?, warszawa 1985, s. 269.

18

same zabiegi adaptacyjne powieci Ptaki tarjei Vesaasa pokazuj, e reyser wykorzystuje zasady przypowieci, aby na nich zbudowa czasoprzestrze filmu. w stosunku do oryginau dokonanych zmian jest bardzo duo. zmieniony jest przede wszystkim tytu, ktry teraz w centrum zainteresowania sytuuje bohatera, sugeruje, e jego ycie nie jest zwyke czy bezbarwne to ywot podniosy. samo sowo kojarzy si take z hagiografiami, opisami ycia witych. Mateusz naturalnie nie pretenduje do tego miana, ale reyser chcia zwrci uwag na niezwyko tej postaci, jej niespotykane relacje z ludmi i przyrod przede wszystkim. w tym ostatnim aspekcie przypomina ywot witego Franciszka. imi bohatera w tytule zostaje nieznacznie zmienione (z Mattisa na Mateusza, cho w samym filmie imi Mattis jest rwnie wykorzystywane), niesie ono ze sob odwoania do kontekstw religijnych. jak pisze szczucka, imi Mateusz pochodzi od hebrajskiego mattanya i oznacza dar jahwe, w kulturze chrzecijaskiej za jest ono kojarzone z Mateuszem ewangelist 15. imiona pozostaych bohaterw zostaj po prostu spolszczone: Hege staje si Olg, inger to ewa, a jrgen nazwany jest janem. te zmiany mona potraktowa jako jedynie formalne, przystosowujce film do naszej rzeczywistoci. leszczyski wprowadzi jednak wiele waniejszych modyfikacji. chodzio mu wszak o rezygnacj z realizmu na rzecz wprowadzenia do filmu poetyckiego
15 M. szczucka, Ptaki..., op. cit., s. 152.

pejzau i liryzmu, rozszerzenia interpretacji o nowe konteksty. w ksice, podczas prb poszukiwania i podjcia pracy, bohater zatrudnia si przy pieleniu burakw, w filmie za jest to sadzenie lasu. atwo sobie wyobrazi, e jest to czynno o wiele bardziej metaforyczno-poetycka, nie tak przyziemna, jak wyrywanie chwastw. Reyser dodaje take, nieistniejc w powieci, scen na polanie, podczas ktrej Mateusz ukada swoj przemow do jana, prbuje gestw i intonacji sw. uwidacznia ona jego szczegln wraliwo, opisuje lk, jaki mu towarzyszy przed decydujc rozmow. podkrelona zostaje take dziecinno bohatera, jego przesadny strach. Dao to pogbiony efekt prostoty i skupienia na wraliwoci, na psychice, a nie zachowaniu zewntrznym. leszczyski dokona take bardzo istotnych zmian fabularnych w ywocie Mateusza, przede wszystkim zrezygnowa z obecnych w ksice licznych powtrze. jako widzowie filmu nie wiemy, e Mateusz dwukrotnie usiuje popeni samobjstwo (za pierwszym razem poprzez zjedzenie trujcego grzyba), wiele razy szuka pracy, dwa razy ucieka przed burz i wreszcie jego dka take tonie dwukrotnie. w Ptakach o wiele mocniej zaakcentowane s take dwie zapowiedzi nieszczcia, mierci: zabicie ptaka i zamanie si drzewa symbolizujcego jedno z rodzestwa. Reyser zmienia take wymow zakoczenia. mier Mateusza nie jest gr z losem, jak to ma miejsce w powieci. tam bowiem Mateusz zakada,

19

e jeli tylko dwa wiosa wystarcz mu, by dopyn do brzegu, bdzie to znaczyo, i ma y. w ywocie Mateusza samobjstwo jest wiadomym, heroicznym wyborem gwnego bohatera, tragiczn form protestu wobec wiata, w ktrym nie znajduje dla siebie miejsca, ktrego nie rozumie i w ktrym sam nie czuje si rozumiany. nie zostawia sobie adnej moliwoci ratunku, uwaa, e od raz podjtej decyzji nie ma ju odwrotu. leszczyski wyranie podkreli, e w swojej twrczoci wybiera klarowne, jednoznaczne zakoczenia: Fina filmu jest, tak jak wiele innych elementw, uproszczony, a przez to zaostrzony, surowy, gwatowny16. jest jasny i czytelny jak puenta kadej przypowieci. Do takiego zakoczenia ustosunkowa si sam autor Ptakw: leszczyski zmieni zakoczenie powie-

ci. w filmie Mattis wiadomie popenia samobjstwo. a ja wolaem, aby pozostawi sobie cho minimaln szans wyjcia na brzeg . prawd jest jednak to, e nie czekaoby go tam nic innego prcz nowych zmartwie 17. wszystkim reyserom omawianych filmw precyzyjnie i w peni celowo udao si skorzysta z zasad rzdzcych przypowieci. wykorzystali je w sposb kreatywny, doskonale ilustrujc idee, ktre towarzyszyy im przy pracy nad filmami. Okazuje si, e parabola, przez wielu uznana za form skostnia, jest gatunkiem progresywnym. Doskonale odnajduje si nawet w wiecie wspczesnych odwoa i skojarze. pomaga uporzdkowa przestrze filmw, a przed widzem stawia inspirujce zadanie rozszyfrowywania kodw i kontekstw.

16 tame, s. 159. 17 t. Vesaas, Gos z Terje Vinje, Film 1968, nr 15, s. 10.

20

ARKA

1 czy film jako sztuka, ktr czsto nazy-

6 Marzy i ni czy wiat fantazji moe

wamy rozrywkow, moe przekazywa wartoci uniwersalne? 2 konformizm czy lepiej jak bohater Schodw sta si czci grupy, czy jak Mateusz pozosta wiernym sobie, nawet za cen odrzucenia? 3 Relatywizm ocen i wielo punktw widzenia historia Mateusza i bohatera Arki jako dwie opowieci o tym, i na kade zjawisko mona spojrze z wielu stron i podda je skrajnie rnym ocenom. 4 cierpicy z powodu samotnoci czy szczyccy si swoj indywidualnoci? motyw outsidera w kulturze. 5 tsknota za rajem utraconym motyw powrotu do arkadii, do harmonii z bogiem i ludmi.

konkurowa z rzeczywistoci? czy moe pomc w zaakceptowaniu wiata, w ktrym przyszo nam y? 7 przeklty czy nadwraliwy? motyw samobjcy w literaturze i filmie. 8 naturalna przyroda jako warto ocalajca na przykadzie ywota Mateusza rozwa, jak natura moe wpywa na los czowieka. 9 Dlaczego jest, jak jest? czy we wspczesnym kinie jest miejsce dla pyta uniwersalnych i filozoficznych, ktre zadawa sobie bohater filmu leszczyskiego? 10 Motyw everymana w kulturze co oznacza stwierdzenie, e bohater powieci lub filmu mgby by kadym z nas?

Dariusz czaja, Dlaczego jest tak, jak jest?, kwartalnik Filmowy 1997, nr 18 krzysztof Demidowicz, ywot Mateusza, Film 2001, nr 6 jerzy Giycki, Droga do filmu animowanego. Mwi Stefan Schabenbeck, kino 1969, nr 6 Mikoaj Halicki, Drugie odejcie Mateusza, kino 2001, nr 10 witold leszczyski, Mateusz to ja [w:] Debiuty polskiego kina, pod red.: Marka Hendrykowskiego, konin 1998 witold leszczyski, Muzyka w filmie ywot Mateusza, kino 1968, nr 2 piotr litka, mier bez starych dekoracji, kwartalnik Filmowy 1999, nr 26-27

Dominika Makwka, ladem wspczesnego Noego, Rzeczpospolita 2005, nr 261 Mariusz Miodek, Ku yciu i ku mierci, Film 1986, nr 39 Maciej pawlicki, ywot naiwnych mdrcw, Film 1987, nr 34 Marta Raczek, Witold Leszczyski przypadki i opowieci o ludziach poczciwych [w:] Autorzy kina polskiego, pod red.: Grayny stachwny, joanny wojnickiej, krakw 2004 [ski], Spotkania i rozmwki: Ze Stefanem Schabenbeckiem, Film 1970, nr 21 piotr miakowski, Ludzie i wirusy (wywiad z Grzegorzem jonkajtysem), kino 2007, nr 6

22

projekt polskiego instytutu sztuki Filmowej, finansowany ze rodkw Ministerstwa kultury i Dziedzictwa narodowego, polskiego instytutu sztuki Filmowej oraz polskiego wydawnictwa audiowizualnego. projekt objty patronatem Ministra kultury i Dziedzictwa narodowego bogdana zdrojewskiego, realizowany w ramach priorytetowego programu edukacji artystycznej. www.filmotekaszkolna.pl

pRODucent wykOnawczy | polskie wydawnictwo audiowizualne paRtneR MeDialny | telewizja polska s.a.

licencjODawcy FilMw: studio Filmowe perspektywa ul. puawska 61, 02-595 warszawa www.studioperspektywa.pl puRe Marcin kobylecki

Filmoteka narodowa ul. puawska 61, 00-975 warszawa www.fn.org.pl

publikacja zawiera materiay audiowizualne chronione prawem autorskim. wszystkie prawa autorskie i prawa producenta do nagranych utworw s zastrzeone. pyty DVD s przeznaczone wycznie do nieodpatnego uytku edukacyjnego. kopiowanie, rozpowszechnianie, publiczne odtwarzanie i nadawanie jest zabronione.