Podstawowe pojęcia paradygmatu adaptacyjnego w psychologii

• Paradygmat w psychologii
Przez długi okres czasu, ale zapewne krótszy niż historia wyodrębniania się nauk, a
humanistycznych w szczelności, o paradygmacie nie mogło być mowy, chyba że chce się to
wyrażenie rozumieć w bardzo szerokim sensie, a mianowicie zgodnie z greckim
żródłosłowiem „wzór”, „przykład” (od gr. „paradeigma”), wtedy już rozważania pierwszych
filozofów można by uznać za swoisty paradygmat, a nawet przywołanie niektórych
fragmentów twórczości Homera zasługuje na miano paradygmatu w powyższym znaczeniu W
technicznym tj. sensu stricte naukowym znaczeniu, pojęcie to rozumie się jako skończony
zespół kroków badawczych pozwalający na zadawalające, spełniające jednak warunek
powtarzalności, rozwiązanie określonego problemu, zadania. Definiując ów termin w
kategoriach psychologii, nie przyjmuje się bynajmniej cichego założenia, że nie jest on w
mocnym sensie naukowy. Jego naukowość jest zagwarantowana w takim stopniu, w jakim
dziedziny wiedzy humanistycznej skutecznie bronią swych epistemologicznych podstaw. Tak
więc by mówić o paradygmacie na polu psychologii trzeba przyjąć daleko idące uproszczenie,
które raczej zarysowaniu zagadnienia przedmiotu psychologii służą niż jego limitacji
teoretycznej. Tytułem próby przedmiot psychologii można określić jako: czynności człowieka
i ich przedmiot. Kiedy badacza interesują czynności człowieka, a nade wszystko mechanizmy
nimi rządzące wtedy mówi się o psychologii zachowania, natomiast kiedy jej przedmiotem
jest przede wszystkim podmiot tych czynności, wtedy psychologię rozumie się w bardzo
szerokim sensie, jako naukę o człowieku.
Jeden czy wiele paradygmatów adaptacyjnych w psychologii
Tytuł niniejszej pracy może sugerować, że istnieje tylko jeden paradygmat w
psychologii. Tym czasem jak złożona jest sama psychologia jako dziedzina studiów
uniwersyteckich, tak różne można wyodrębnić w niej paradygmaty, stosownie do zagadnienia
czy „szkoły psychologii”. Trzeba pamiętać, że psychologia jest dziedziną nauki o stosunkowo
niskiej spójności paradygmatycznej. W kwestii adaptacji, czyli relacji człowieka z otoczeniem
wyliczyć (kolejność przypadkowa) następujące konstrukcje teoretyczne:
• Szkołę psychoanalityczną
• Behawioryzm
• Neobehawioryzm
• Strukturalizm
• Szkoła psychologii postaci
 • Kierunki psychologii kognitywistycznej
Najbardziej prostą konstrukcje przedstawia behawioryzm. Schemat metodologiczny
paradygmatu przystosowania, czyli relacji człowiek – świat przedstawia się następująco: S –
R, gdzie R – reakcja, S – bodziec.
W neobehawioryzmie powyższy schemat został poszerzony o czynnik wnętrza
człowieka –O, stąd schemat metodologiczny prezentuje się jak następuje S – O – R.
Strukturalizm choć bardziej niż behawioryzm zmierza w kierunku psychologii
współczesnej pozostaje nadal w schemacie dwubiegunowym S – F, gdzie S - struktura, F –
funkcja, nie mniej jednak w odróżnieniu od tego pierwszego akcentuje on funkcję wnętrza
człowieka, jego wewnętrznej struktury.
Szkoła psychologii postaci (niem. „Gestalt”) koncentrując się na informacji
docierającej z zewnątrz jako włączonej w szerszy kontekst posiadanej wiedzy i
doświadczenia, z którą tworzy tzw. „postać”.
Równowaga, znaczenie i kontekst to pojęcia kluczowe dla szkoły psychologii
kogniwistycznej. Informacja ze środowiska zewnętrznego nie dość, że jest kontekstualnie
interpretowana, to jeszcze podmiot wychodzi daleko po za jej zawartość treściową, staje się
„twórcą” tej ostatniej.
Kolisty, liniowy czy hierarchiczny układ paradygmatów adaptacyjnych w
psychologii
Wyliczone powyżej paradygmaty tworzą historię myśli psychologicznej, w której
pozostają ze sobą w mniej lub bardziej intensywnym merytorycznie związku inklinacji
badawczych. Jak opisać ów związek z punktu widzenia współczesnej psychologii. Pojawiają
się trzy możliwości, i to w dwu porządkach. Porządki tworzą dwa szeregi: a) genetyczny, b)
istotowy. Możliwościami są układy: c) liniowy, d) hierarchiczny, e) kołowy. Przy założeniu,
że ujęcie genetyczne jest reprezentatywne dla ujęć historycznych, przedstawiona zostanie
perspektywa porządku istotowego. Nie wdając się w zbytnie dywagacje metodologiczne
można stwierdzić, że poszczególne paradygmaty adaptacji pozostają do siebie w układzie
najbardziej przypominającym kołowy, każdy z nich bowiem czerpie w różnym stopniu jeżeli
nie z aparatu stricte pojęciowego to przynajmniej ze słownego, bądź też z inklinacji
badawczo-filozoficznych. Przy próbie przedstawienia, choćby częściowej, mechanizmów
zachowań adaptacyjnych, korzystając w tym celu wyłącznie z paradygmatu instrumentalnego
badań naukowych, istnieje zasadnicze ryzyko nieupoważnionego redukcjonizmu. Dobrze owo
ryzyko obrazuje porównanie E. Fromm’a, który proponuje wykonanie z rzutu
geometrycznego z góry trzech obiektów geometrycznych, w tym przypadku linii prostej, linii
krzywej, koła. Za każdym razem otrzymujemy wykres linii prostej, czyli dwa pozostałe
obiekty zostają sprowadzone do pierwszego, i z nim utożsamione, co nie jest prawdą, jak
również nie jest prawdą, że np. poszczególne paradygmaty adaptacyjne w obrębie psychologii
są ostatecznie tym samym.

• Podstawowe pojęcia paradygmatu adaptacyjnego

Homeostaza
Pozostając w kręgu psychologii współczesnej, i wskazując na jej podstawowe pojęcia,
można, jako jedne z bardziej fundamentalnych, wskazać „homeostazę”. Jest to pojęcie ze
słownika znanego polskiego psychologa K. Dąbrowskiego. Mówi ono, ni mniej ni więcej, że
każdy organizm, w tym i ludzki, dąży do wewnętrznej równowagi. Już minimalne jej
naruszenie uruchamia mechanizmy adaptacyjne, tak by powrócić do stany równowagi nie
koniecznie na tym samym poziomie, a nawet ze wskazaniem na stopień wyższy, ze względu
na nie spotykaną w podobnym stopniu, u innych istot, zdolność uczenia się.
Adaptacja
Powyższe pojecie, mówiąc precyzyjniej, należy do języka psychologii funkcjonalnej.
Jego semantyczną zawartość stanowi określenie warunku sine quo non harmonijnych relacji
jednostek i grup z otoczeniem; warunku zapewniającego im zaspokojenie większości potrzeb
i realizację stawianych wobec nich (osób) wymagań. Kluczowym zagadnieniem przy
rozważaniu powyższego pojęcia jest natura inteligencji.
Socjalizacja
To pojęcie używa się niekiedy równoważnie z pojęcie adaptacji, jednakże ich pole
denotacji jest różne na korzyść drugiego z nich. Mówiąc kolokwialnie, socjalizacja jest
adaptacją w obszarze relacji czysto ludzkich. Jednostka przyjmując normy, wartości, postawy,
role akceptowane społecznie, ulega procesowi socjalizacji. Internalizacja norm i wartości
grupowych następuje w społecznych interakcjach.
Akomodacja
W żargonie definicyjnym przez akomodację rozumie się modyfikację schematów
postrzegania i myślenia pod wpływem nowych doświadczeń. Powyższa formuła jasno
wskazuję, że jest to termin z repertuaru psychologii humanistycznej, a konkretniej –
kogniwistycznej.
Asymilacja
Również to pojęcie bywa używane zamiennie z pojęciem „adaptacja”, zresztą Słownik
wyrazów obcych podaje jako odniesienie synonimiczne dla powyższego wyrażenia termin
„adaptacja”.
• Adaptacja i stres
Stres jako funkcja procesów adaptacyjnych
W procesie adaptacyjnym do warunków środowiska nie wszystko kończy się happy
endem. Wiele z endogennych wymagalników środowiska częstokroć kształtuje się na
poziomie znacznie przekraczającym adaptacyjne możliwości jednostki. Jeżeli czynniki
pośredniczące nie spełnią swej łagodzącej roli bądź spełnią, ale w zbyt małym stopniu, wtedy
podmiot oddziaływań podlega stanowi psychicznemu, określanemu mianem stres. Klasyczna
definicja stresu brzmi: stan organizmu wywołany przez pobudzenie go nieobojętnymi
bodźcami (stresorami). H. Selye pojmuje stres jeszcze szerzej: ogólna reakcja organizmu na
jakiekolwiek stawiane mu żądanie. Źródła stresu mogą być zewnętrzne lub wewnętrzne.
Rzecz jednak w tym jak jednostka ocenia bodziec stresowy.
Na temat stresu powstało co najmniej kilka teorii. Do bardziej interesujących i więcej
wpływowych należą „Transakcyjna teoria stresu” R. Lazarusa i S. Folkman, „Interakcyjny
model stresu” G.R. Elliotta i C. Eisdorfera. Pierwsza z nich opisuje stres układem procesów
psychicznych sterowanych takimi czynnikami stresu jak: krzywda, strata, zagrożenie,
wyzwanie. Jak widać wszystkie z wymienionych pojęć odwołują się do poznawczej strony
ludzkiej natury: oceny wartościującej stresor. Jeżeli bodziec naruszający homeostazę zostanie
oceniony jako bez znaczenia, reakcja stresu nie zostanie wywołana. Przy drugiej teorii zwanej
potocznie „modelem x, y, z” strategicznym pojęciem jest mediator. Jego rola polega na
modyfikującym wpływie na elementy x (źródło stresu), y (indywidualna reakcja na stres), Z
(dalsze konsekwencje stresu).
Stres jako funkcja zdarzeń życiowych
Również konkretne zdarzenia życiowe mogą być przyczyną głębokiego stresu. Ich
charakter wyróżnia się stosując kryterium biologiczne, psychologiczne, socjologiczne.
Natężenie stresorów niekiedy nie musi być wielkie, by wywołać poważny stres. To właśnie
jest istotnym zarzutem wobec teorii zwanej „Koncepcją stresowych zdarzeń życiowych” B.S i
B.P Dohrenwendów, a mianowicie, ponieważ modyfikatory wewnętrzne mając subiektywny
charakter, sprawiają, że podobne kategorie zdarzeń życiowych nie mogą być porównane u
różnych osób, a nawet u tej samej osoby, ale w różnym okresie. Mówiąc „zdarzenie życiowe”
rozumie się pod tym wyrażeniem takie fakty jak: śmierć bliskich osób, rozwód, ślub,
doznanie osobistej krzywdy, utrata pracy itp.. Wymienieni autorzy podkreślają znaczącą role
mediatorów w łagodzeniu wystąpienia, przebiegu, skutków stresu. Wskazuje się dwa rodzaje
mediatorów: zewnętrzne i wewnętrzne. Przykładem tych pierwszych jest pomoc materialna,
tych drugiej – aspiracje. W efekcie nie musi dojść w ogóle do pewnych zmian w jednostce, a
nawet w niektórych przypadkach stres staje się czynnikiem sprzyjającym rozwojowi
osobowości.
Metody radzenia sobie ze stresem
Zmaganie się ze stresem może przebiegać rozmaicie. Wspólnym ich mianownikiem
jest pewna struktura sytuacyjna jednostki poddanej stresującym wpływom, i tak
podstawowymi jej (struktury) elementami będą: sytuacja stresowa, radzenie sobie ze stresem,
mediator (poznawczy i/lub emocjonalny). Te dwa mediatory określają cały proces radzenia
sobie ze stresem. Sam proces radzenia sobie ze stresem definiuje się w kategoriach strategii,
związanych ze zmianą cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki. W
nawiązaniu do R. Lazarusa i S. Folkmana można wyróżnić dwie główne kategorie radzenia
sobie ze stresem, a mianowicie: a) zorientowaną problemowo, b) zorientowaną emocjonalnie.
Pierwsza może występować w formie konfrontacyjnej lub planowego rozwiązania problemu.
Druga natomiast może przybrać sześć form: a) dystansowania się, b) ucieczki w świat
fantazji, c) samoobwiniania się, d) nadmiernej samokontroli, e) pozytywnego
przewartościowania, f) poszukiwania wsparcia. Jak widać niektóre z nich mają znak dodatni,
niektóre przeciwnie. Wybór bieguna zależy od wielu czynników wewnętrznych i
zewnętrznych. Właśnie to związanie z różnymi czynnikami prowadzi do klasyfikacji stylów
radzenia sobie ze stresem. Styl można rozumieć jako dyspozycję lub cechę jednostki – to
pierwszy wariant definicji, natomiast drugi ujmuje styl jako zbiór dyspozycji i właściwości
człowieka, który ma wielowymiarowy charakter. W modelu H.W. Krohne’a przy pierwszym
wariancie wyodrębnia się styl czujności i styl unikania. Przy drugim wariancie autor wyróżnia
styl zorientowany na zadania, styl zorientowany na emocjach, styl zorientowany na
zastępowaniu. Z dobrze uzasadnionych racji druga kategoryzacja wydaje się bardziej
efektywna. Głównym powodem jest indywidualne traktowanie podmiotu, chodzi o to, że
jednostka podejmuje walkę ze stresem w zależności od swego naturalnego i nabytego
wyposażenia i aktualnie zaistniałej sytuacji stresogennej.
Temat „adaptacji” wydaje się nic nie tracić na swej aktualności, a wręcz odwrotnie
zainteresowanie nim wzrasta.. Z pośród wielu powodów warto wskazać następujące: zmiany
gospodarcze, techniczne kulturowe polityczne, naukowe. Człowiek chcąc nie chcąc musi się z
nimi zmierzyć. Od wyniku tej konfrontacji zależy odpowiedz na Hamletowski dylemat, to
bowiem jak człowiek radzi sobie w gąszczu wymagań, pragnień, zadań określa jakim jest
obywatelem, pracownikiem, politykiem, uczniem, rodzicem.
Pogłębiona znajomość kwestii związanych z zagadnieniem „adaptacji” jest na rękę nie
tylko osobom odpowiedzialnym za społeczne sterowanie, ale przede wszystkim przeciętnemu
zjadaczowi chleba, to on bowiem poddany krzyżującym się wpływom idei i działań o
przeróżnej proweniencji, winien on wiedzieć, gdzie leży racja jego dobrostanu.