You are on page 1of 15

Dochd podstawowy dla wszystkich

Jeeli rzeczywicie ley nam na sercu wolnod, dajmy ludziom bezwarunkowy dochd

Philippe Van Parijs


Na pocztku nowego milenium przedkadam propozycj poprawy kondycji ludzkiej: kady powinien mie prawo do powszechnego dochodu podstawowego (Universal Basic Income, UBI) na poziomie pozwalajcym na przetrwanie. W wiecie, w ktrym co dwie sekundy dziecko umiera z powodu niedoywienia i blisko jedna trzecia populacji yje w "skrajnej ndzy" , ktra czsto okazuje si mierteln, ustanowienie globalnego dochodu podstawowego moe wydawa si poraajco utopijne. Czytelnik moe przypuszcza, e nawet w najbogatszych pastwach OECD bdzie to niemoliwe. Produktywno, bogactwo i dochd narodowy s jednak w tych spoeczestwach na tyle wysokie, e sta je na odpowiednio wysoki UBI. I gdyby postanowiy go wprowadzi, suyby on jako potny instrument osigania sprawiedliwoci spoecznej: zapewniby rzeczywist wolno dla wszystkich poprzez dostarczenie podstawowych zasobw, ktrych ludzie potrzebuj, aby dy do swoich celw. Rwnoczenie pomogoby to rozwiza dylematy polityki wobec ubstwa i bezrobocia oraz posuyoby ideaom feministycznym i ekologicznym. Postaram si to udowodni. Jestem przekonany, tak jak wielu innych w Europie, e UBI nie tylko nie jest utopijny, ale jest zgodny ze zdrowym rozsdkiem w aktualnym kontekcie Unii Europejskiej.1 Brazylijski senator Eduardo Suplicy argumentowa, e jest on odpowiedni rwnie dla krajw mniej rozwinitych. Nie tylko dlatego, e pomaga podtrzymywa odleg obietnic wysokiego poziomu spoecznej solidarnoci bez powodowania wysokiego bezrobocia, ale take poniewa moe inspirowa i pokierowa reformami skromniejszymi i bliszymi w czasie.2 Jeeli UBI ma sens w Europie i w mniej rozwinitych krajach, dlaczego nie miaby by rwnie dobrym (a by moe lepszym) rozwizaniem w Ameryce Pnocnej? 3 Stany Zjednoczone to jedyny kraj na wiecie, w ktrym wprowadzono ju UBI w ycie: w 1999 roku Stay Fundusz (Permanent Fund) wypaci kadej osobie niezalenie od wieku, ktra

Artyku ukaza si w Boston Review, padziernik/listopad 2000. Odpowiedziao na 15 innych autorw, w tym tak znani jak Herbert A. Simon, Edmund S. Phelps, Robert E. Goodin czy Brian Barry. Wszystkie teksty wraz z odpowiedzi Autora dostpne s na stronach Boston Review: <http://bostonreview.net/BR25.5/contents.html>. Przypis od tumacza. Jest to jeden z najlepiej obecnie znanych ordownikw idei dochodu podstawowego. Jego macierzyst uczelni jest Katolicki Uniwersytet Lowaski, wicej informacji zob.: <http://www.uclouvain.be/en11688.html>. Przypis od tumacza. 1 Wielu naukowcw i aktywistw podzielajcych taki pogld stworzyo w 1986 r. organizacj Basic Income European Network (BIEN). W 2008 r. odby si ju 13 wiatowy kongres BIEN, ktra w midzyczasie zmienia nazw na Basic Income Earth Network i do tej pory ma zarejestrowanych 16 krajowych sieci na rzecz dochodu podstawowego. Wydaje ona dwumiesicznik NewsFlash (ostatni ma numer 53) i jest sponsorem akademickiego czasopisma Basic Income Studies zaoonego w 2006 r. Strony BIEN: <http://www.basicincome.org/>. Przypis uaktualniony i skrcony przez tumacza. 2 Senator duego stanu Sao Paulo i czonek opozycyjnej Partii Robotniczej. Popiera ambitny program minimalnego dochodu gwarantowanego, ktry zosta przyjty przez brazylijski Senat w 1991. 3 W Ameryce Pnocnej zaoono dwie sieci popierajce podstawowy dochd: US Basic Income Guarantee Network oraz Basic Income/Canada. Ta pierwsza nadal jest bardzo aktywna, w 2009 r. odby si ma jej smy kongres: <http://www.usbig.net/>.

mieszkaa na Alasce od przynajmniej roku, roczny UBI w wysokoci 1680 $.4 Oczywicie daleko mu do dochodu wystarczajcego na przeycie, ale od dwu dekad od jego uruchomienia wci wzrasta. Ponadto, w Stanach Zjednoczonych publicznie debatowano o UBI na dugo zanim ta kwestia pojawia si w Europie. W 1967 roku, laureat nagrody Nobla, ekonomista James Tobin opublikowa pierwszy techniczny artyku na ten temat. Kilka lat pniej udao mi si przekona Georgea McGoverna, aby popiera UBI, ktry wwczas nazywano "demograntem", w swojej kampanii prezydenckiej w 1972 r.5 Na dobr spraw, po tym krtkim yciu publicznym UBI zosta zapomniany w Ameryce Pnocnej. Czy byy po temu dobre powody? Wierz, e nie. Jest duo istotnych rnic midzy Stanami Zjednoczonymi a Uni Europejsk jeeli chodzi o rynki pracy, systemy owiatowe i zrnicowanie etniczne. Ale adna z nich nie czyni UBI wewntrznie mniej odpowiednim dla Stanw Zjednoczonych w porwnaniu z Uni Europejsk. Waniejsze s rnice w ukadzie si politycznych. W Stanach Zjednoczonych, znacznie bardziej ni w Europie, polityczna ywotno tej propozycji jest silnie uwarunkowana tym, na ile bdzie ona odpowiadaa gustom bogatych sponsorw kampanii wyborczych. Jest to dodatkowa i powana przeszkoda dla jakichkolwiek propozycji, ktre d do rozszerzenia pola wyboru oraz upodmiotowienia najmniej zamonych. Nie mona jednak z konicznoci robi cnoty i powica sprawiedliwo w imi politycznego realizmu. Podczas gdy na porzdku dziennym jest walka o zmniejszenie znaczenia nierwnoci ekonomicznych, zasadnicze staje si, w Stanach Zjednoczonych jak i gdzie indziej, by zaplanowa, zbada i broni idei, ktre s uzasadnione etycznie i maj sens ekonomiczny, nawet gdy niepewna jest ich polityczna przyszo. Oto mj skromny wkad do tej sprawy - trzewy, ostrony i wzmocniony przez europejsk debat trwajc od dwch dekad. Definicja UBI Przez uniwersalny dochd podstawowy rozumiem dochd wypacany przez pastwo, na staym poziomie i regularnie, kademu dorosemu czonkowi spoeczestwa. Jego wypata i poziom nie zale od tego, czy osoba jest bogata albo biedna, mieszka samotnie czy z innymi, jest chtna do pracy lub nie. W wikszoci wersji, a na pewno w mojej, przyznawany jest on nie tylko obywatelom, ale wszystkim staym mieszkacom. UBI nazywa si "podstawowym" poniewa jest czym, na co mona bezpiecznie liczy, jest materialnym fundamentem, na ktrym mona mocno oprze ycie. Jakikolwiek inny dochd w gotwce albo w naturze, z pracy lub oszczdnoci, z dziaalnoci rynkowej czy od pastwa moe by czony z dochodem podstawowym. Z drugiej strony, nic w definicji UBI, tak jak jest on przeze mnie rozumiany, nie czy go z pojciem "elementarnych potrzeb". W takim ujciu UBI moe by mniejszy lub wikszy od tego, co uwaane jest za konieczne dla prowadzenia godnego ycia. Popieram, aby w ramach ogranicze finansowych dochd ten by jak najwyszy i wierz, e sta na niego wszystkie bogatsze kraje na poziomie zapewniajcym wicej ni tylko samo przetrwanie. Domaganie si wprowadzenia dochodu podstawowego od razu na takim poziomie nie jest jednak konieczne. Najatwiejsz i najbezpieczniejsz drog ku temu celowi, chocia szczegy mog rni si znacznie w zalenoci od kraju, jest prawdopodobnie wprowadzenie najpierw niskiego dochodu, ktry nastpnie bdzie wzrasta.
4

W 2008 r. roczna wypata wynosia 2069 $ (plus jednorazowo dodano 1200 $). Dywidenda nie ronie w sposb stay, np. w 2004 i 2005 spada poniej 1000 $. Zob. Alaska Permanent Fund Corporation: <http://www.apfc.org/>. Przypis od tumacza. 5 Zob. James Tobin, Joseph A. Pechman i Peter M. Mieszkowski, Is a Negative Income Tax Practical?, Yale Law Journal tom 77 (1967): 1-27. Zob. te rozmowa z Tobinem w wydawnictwie BIEN James Tobin, the Demogrant and the Future of U.S. Social Policy, Basic Income 29 (wiosna 1998).

Idea UBI ma ju przynajmniej 150 lat. Jego dwa najwczeniej znane sformuowania zainspirowane zostay przez Charlesa Fouriera, podnego francuskiego socjalist utopijnego. W 1848 roku, podczas gdy Karl Marx koczy Manifest Komunistyczny niedaleko, brukselski fourierysta Joseph Charlier opublikowa Rozwizanie Kwestii Socjalnej, w ktrym uzasadnia wprowadzenie "dywidendy terytorialnej", przyznawanej kademu obywatelowi na mocy rwnego prawa wasnoci do terytorium narodowego. W nastpnym roku, John Stuart Mill opublikowa nowe wydanie swoich Zasad Ekonomii Politycznej, w ktrym przychylnie przedstawi koncepcje Fouriera (jako "ze wszystkich form Socjalizmu najzrczniej zintegrowan i najbardziej przewidujc przysze przeszkody") przeformuowan tak, e w wyniku otrzymujemy jasn propozycj UBI: "W dystrybucji, najpierw zostaje wyznaczone pewne minimum do ycia dla kadego czonka spoecznoci, niezalenie od jego zdolnoci do pracy. Pozostay produkt dzielony jest w pewnych okrelonych wczeniej proporcjach pomidzy Prac, Kapita i Talent".6 Pod rnymi nazwami "premia pastwowa", "dywidenda narodowa", "dywidenda socjalna", "wynagrodzenie obywatelskie", "dochd obywatelski", "grant powszechny", "dochd podstawowy" i tak dalej idea UBI bya wielokrotnie podnoszona w intelektualnych krgach w XX wieku. W okresie midzywojennym dyskutowali nad ni powanie lewicowi akademicy tacy jak G. D. H. Cole i James Meade w Anglii, ktrych pogldy, poprzez Abb Lernera, zainspiroway zapewne Miltona Friedmana i jego propozycj "negatywnego podatku dochodowego".7 Dopiero jednak w pnych latach siedemdziesitych idea ta zyskaa polityczne poparcie w niektrych krajach europejskich, na pocztku w Holandii i Danii. Wiele partii politycznych, zwykle zielonych lub lewicowo liberalnych (w europejskim sensie), przyjo t propozycj jako cz swoich oficjalnych programw politycznych. UBI a istniejce programy socjalne Docenienie zainteresowania i poparcia, jakim cieszy si UBI, wymaga zrozumienia, czym si on rni od istniejcych programw socjalnych. Oczywicie rni si on od tradycyjnych instytucji ubezpiecze spoecznych podtrzymujcych dochody (takich jak ZUS). Do wiadcze ubezpieczeniowych uprawnieni s gwnie pracownicy, ktrzy przez odpowiedni czas legalnie pracowali i od ich pac odprowadzano skadki. UBI rni si te od zachodnioeuropejskiej czy pnocnoamerykaskiej pomocy spoecznej, ktra przyznawana jest tylko ubogim. Wikszo krajw europejskich wprowadzia po II wojnie wiatowej jaki rodzaj gwarantowanego dochodu minimalnego. Uprawnienia do wiadcze tego rodzaju zawsze s jednak uwarunkowane mniej lub bardziej surowymi kryteriami trzech rodzajw: 1) jeeli starajcy si o wiadczenie jest zdolny do pracy, to powinien by gotowy do jej podjcia lub te wzicia udziau w szkoleniu, jeeli zostan mu zaoferowane; 2) zasiki wypacane s tylko tym, ktrzy nie maj dochodw z innych rde, albo s one nisze ni oficjalna granica ubstwa; 3) wane jest i to, czy dana osoba mieszka i utrzymuje si sama, czy te prowadzi wsplne gospodarstwo domowe z innymi osobami, ktrych sytuacja ma wwczas znaczenie. W przeciwiestwie do tego uprawnienie do UBI nie wymaga spenienia adnego z tych warunkw. Zwolennicy UBI mog, ale generalnie tego nie robi, zaproponowa go jako peny substytut dla transferw warunkowych. Wikszo popierajcych t ide chce utrzyma prawdopodobnie w formie uproszczonej i koniecznie na mniejszym poziomie ubezpieczenia
6

Zob. Joseph Charlier, Solution du problme social ou constitution humanitaire, Bruksela: Chez tous les libraires du Royaume, 1848; John Stuart Mill Principles of Political Economy, drugie wydanie [1849], Nowy Jork: Augustus Kelley, 1987. 7 Zob. wymian zda midzy Eduardo Suplicy i Miltonem Friedmanem w Basic Income 34 (czerwiec 2000).

spoeczne organizowane publicznie oraz wiadczenia rekompensacyjne dla niepenosprawnych, ktre uzupeniyby dochd podstawowy, wymagajc przy tym spenienia tych warunkw co zwykle. Gdyby rzd wprowadzi w ycie dochd bezwarunkowy, ktry bdzie zbyt may by pokry elementarne potrzeby co miaoby miejsce prawie na pewno w pierwszych latach dziaania takiego rozwizania zwolennicy UBI nie bd chcieli eliminacji istniejcych programw dochodu minimalnego dla ubogich, ale tylko po to, by dostosowa ich poziom. Przykadowo, w kontekcie najbardziej rozwinitych pastw opiekuczych w Europie, mona byoby wyobrazi sobie natychmiastowe wprowadzenie uniwersalnych zasikw rodzinnych i cile zindywidualizowanej, nieskadkowej emerytury podstawowej jako pene substytuty dla obecnych programw zasikw uzalenionych od wielkoci dochodw dla osb modych lub starych. W praktyce kilka z tych krajw ma ju UBI ograniczony wiekowo. Skadkowe plany ubezpieczenia emerytalnego, niezalenie czy obowizkowe, czy fakultatywne, dopeniyby emerytur podstawow. W przypadku ludnoci w wieku produkcyjnym, zwolennicy uniwersalnego dochodu minimalnego mogliby, na krtk met, zgodzi si na "czciowy" (mniejszy ni poziom przetrwania), ale cile indywidualny UBI. Przyjmijmy, e pocztkowo miaby on poziom poowy aktualnie gwarantowanego dochodu minimalnego dla osoby samotnej. W amerykaskich warunkach, byoby to okoo 250 $ na miesic, albo 3000 $ na rok. Dla gospodarstw domowych, ktrych przychody netto s niedostateczne by osign spoecznie zdefiniowane minimum socjalne, bezwarunkowa i indywidualna podstawa byaby uzupeniana przez wiadczenia uzalenione od wysokoci dochodw, zrnicowane ze wzgldu na skad gospodarstwa domowego i z pewnymi wymogami dotyczcymi pracy, tak jak to jest obecnie. Niektre alternatywy dla UBI UBI rni si od tradycyjnego zabezpieczenia spoecznego, ale jest te odmienny od licznych innych innowacyjnych rozwiza, na ktrych ostatnio skupiano uwag. Prawdopodobnie najblisze UBI s rne warianty negatywnego podatku dochodowego (negative income tax, NIT).8 NIT Podstawowa idea negatywnego podatku dochodowego, pomijajc szczegy jej poszczeglnych wariantw, polega na zagwarantowaniu obywatelowi podstawowego dochodu, ale w postaci refundowanych kredytw podatkowych. Od zobowiza podatkowych kadego gospodarstwa domowego odejmuje si kwoty dochodu podstawowego przysugujce jego czonkom. Jeeli rnica jest dodatnia, naley zapaci podatek. Jeeli jest ujemna, pastwo wypaca wiadczenie (negatywny podatek) gospodarstwu domowemu. W zasadzie mona osign taki sam rozkad dochodu gospodarstw domowych po podatkach i transferach za pomoc UBI lub poprzez NIT. Ten drugi moe by taszym rozwizaniem, gdy unika przepyww pieninych w t i z powrotem wynikajcych z wypacania podstawowego dochodu tym, ktrzy maj wysokie dochody, a nastpnie zabieranie go z powrotem w podatku (wysoko UBI nisza od zobowiza podatkowych). Mimo to, UBI ma kilka zasadniczych zalet w porwnaniu z NIT. Po pierwsze, kady wariant NIT, aby mia wpyw na ubstwo, wymaga uzupenienia o system wiadcze
8

W USA jedna z wzgldnie niedawnych propozycji tego rodzaju zgoszona zostaa przez Freda Blocka i Jeffa Manza, Could We End Poverty in a Postindustrial Society? The Case for a Progressive Negative Income Tax, Politics and Society 25 (grudzie 1997): 473-511.

zaliczkowych, ktre pozwol ludziom na przeycie do czasu rozliczenia podatku pod koniec roku podatkowego. Z tego co wiemy o programach socjalnych, brak wiedzy i zamieszanie sprawi, e cz ludzi nie bdzie miaa dostpu do tych wiadcze. UBI bdzie mia wikszy wskanik pobieralnoci (rate of take-up), co ma due znaczenie dla kadego, kto chce walczy z ubstwem. Po drugie, mimo tego, e NIT moe by w zasadzie zindywidualizowany, naturaln dla niego jednostk jest gospodarstwo domowe. W rezultacie, jeeli nawet rozkad dochodu pomidzy gospodarstwami domowymi byby taki sam dla NIT, jak i odpowiadajcego mu UBI, podzia dochodu wewntrz gospodarstw domowych byby znacznie mniej nierwny w przypadku UBI. W szczeglnoci, w obecnych warunkach dochd bezporednio przyznany kobietom bdzie znaczco wyszy z UBI ni z NIT, poniewa ten ostatni ma tendencj do przydzielania wicej zarabiajcemu czonkowi gospodarstwa domowego czci kredytu podatkowego jego mniej zarabiajcego partnera. Po trzecie, UBI stanowi lepsz ni NIT odpowied na wany aspekt puapki bezrobocia, na ktry zwracaj uwag pracownicy socjalni, a pomijany raczej przez ekonomistw. To, czy bezrobotni uznaj za sensowne poszukiwanie pracy lub jej podjcie zaley nie tylko od rnicy midzy dochodem z pracy i poza prac. Tym, co odstrasza ludzi od podjcia pracy jest czsto uzasadniona obawa przed niepewnoci. Wypata zasikw jest czsto przerywana, gdy s zatrudniani, lub gdy dopiero co utracili prac. Ryzyko, e procedury administracyjne si przedu, w szczeglnoci w przypadku ludzi o ograniczonej wiedzy o swoich uprawnieniach i obawiajcych si popadnicia w dugi, lub ludzi, ktrzy prawdopodobnie nie maj oszczdnoci na czarn godzin, sprawia, e najmdrzejsz opcj moe by korzystanie ze wiadcze. Inaczej ni w przypadku NIT, UBI stanowi nieprzerwany strumie dochodu niezalenie od tego, czy jego odbiorca pracuje czy nie pracuje. W zwizku z tym jest lepszym rozwizaniem dla tego aspektu puapki ubstwa. Spoeczestwo udziaowcw UBI rni si take od grantu o staej wysokoci, czy udziau, ktry proponowali kiedy Thomas Paine i Orestes Brownson, a wspczenie popieraj Bruce Ackerman i Anne Alstott w postaci spoeczestwa udziaowcw, czyli powszechnej i jednorazowej wypaty dla osb, ktre osigaj penoletnio.9 Proponuj oni, aby po osigniciu 21 lat kady obywatel niezalenie od tego czy jest bogaty czy biedny, powinien otrzyma 80 tys. $, z ktrymi bdzie mg zrobi co mu si podoba, od zainwestowania ich na giedzie, przez opat ksztacenia wyszego, do przegrania wszystkiego w jedn noc w kasynie. Udzia nie jest uzaleniony od tego, czy kto na niego zasuguje, czy te ma jakie zamiary przyczynienia si do dobra ogu. rodki na ten program pochodziyby z 2% podatku od zamonoci, ktry mgby by zastpiony z czasem (zakadajc, e dua cz jego odbiorcw zakoczy ycie z odpowiednio duymi zasobami) przez kwotowy podatek od wasnoci rwny 80 tys. $ (w rezultacie jest to wymg, aby odbiorca zwrci otrzymany wczeniej udzia). Nie jestem przeciwnikiem podatkw od zamonoci lub majtku, nie uwaam te za bdn ide, aby kademu da niewielki udzia, eby mia lepszy start w dorose ycie.
9

Bruce Ackerman i Anne Alstott, The Stakeholder Society, New Haven: Yale University Press, 1999. Ich rozwizanie to bardziej zoona i uaktualniona wersja pomysu Thomasa Painea. Zob. Agrarian Justice [1796], w: The Life and Major Writings of Thomas Paine, P. F. Foner, (red.), Secaucus, N.J.: Citadel Press, 1974: 605623. Podobne rozwizanie niezalenie zaproponowa libera z Nowej Anglii, a potem konserwatysta, Orestes Brownson w Boston Quarterly Review z padziernika 1840 r. Uwaa on, e jeeli Amerykanie wierz w zasad rwnych szans, to powinni zapewni, e kada osoba dostanie, gdy osignie penoletnio, rwny udzia w oglnym dziedzictwie.

Ponadto, jeeli ten udzia bdzie duy, jego ekwiwalentem bdzie dochd podstawowy z nieco mniejszym poziomem wolnoci wypacany przez cae ycie. Jeeli w dodatku udzia bdzie zwracany na kocu ycia jednostki, jak to przewiduj Ackerman i Alstott, ekwiwalent roczny jest po prostu kwot udziau pomnoon przez realn stop procentow, czyli bdzie to powiedzmy (bardzo skromna) suma 2000 $ rocznie, niewiele wicej ni dywidenda wypacana na Alasce. Jeeli jednak pozwolimy ludziom wyda swj udzia w cigu ycia bo kto ich powstrzyma? ekwiwalent roczny w dochodzie bdzie znaczco wyszy. Niezalenie od poziomu, majc wybr midzy wypacanym na pocztku i jednorazowo udziaem oraz jego ekwiwalentem w postaci UBI, powinnimy wybra ten drugi. Udziay naraone s na marnotrawstwo, szczeglnie wrd tych, ktrzy s gorzej wyposaeni w umiejtnoci wykorzystania szans, ktre daje to rozwizanie. Aby zapewni trwae zabezpieczenie dochodu potrzebne byoby dalsze utrzymywanie pomocy spoecznej dla ubogich i znalelibymy si znowu w punkcie wyjcia potrzebujc UBI jako alternatywy dla istniejcych rozwiza. Dlaczego UBI? Tyle o definicji i rozrnieniach. Przedstawi teraz zasadnicze argumenty za UBI. Sprawiedliwo Gwny argument za UBI oparty jest na pewnej idei sprawiedliwoci. Wierz, e sprawiedliwo spoeczna wymaga , aby nasze instytucje byy zaprojektowane w celu jak najlepszego zapewnienia rzeczywistej wolnoci dla wszystkich.10 Taka prawdziwie libertariaska koncepcja sprawiedliwoci czy dwie idee. Po pierwsze, czonkowie spoeczestwa powinni by formalnie wolni, z dobrze chronion struktur praw do wasnoci, w tym do posiadania samego siebie. Dla kadego prawdziwego obrocy wolnoci, wana jest nie tylko ochrona praw jednostki, ale zapewnienie, aby te prawa miay realn warto: nie powinnimy si troszczy tylko o wolno, ale rwnie, w ujciu Johna Rawlsa, o "warto wolnoci". W pierwszym przyblieniu, realna warto wolnoci osoby zaley od zasobw, ktre ma ona do dyspozycji, aby uczyni uytek ze swojej wolnoci. Z tego powodu konieczna jest dystrybucja szans rozumiana jako dostp do rodkw, ktrych ludzie potrzebuj do zrobienia tego, czego chc zaprojektowana tak, by zaoferowa najwiksze moliwe i realne szanse dla tych, ktrzy maj je najmniejsze, pod warunkiem, e formalna wolno kadego bdzie uszanowana. Takie pojcie sprawiedliwego i wolnego spoeczestwa wymaga uszczegowienia i rozjanienia pod wieloma wzgldami.11 Jeeli jednak dla kogo ta wizja jest atrakcyjna, jego silne poparcie dla UBI wydaje si przesdzone. Dochd dla wszystkich, bez zadawania adnych pyta, bez adnych warunkw, na najwyszym moliwym finansowo poziomie, nie moe by niezgodny z realizacj takiego ideau. A jeeli kto sdzi, e tak nie jest, ciar dowodu ley po jego stronie.

10

Bardziej szczegow dyskusj zawiera: Philippe Van Parijs, Real Freedom for All, New York: Oxford University Press, 1995. 11 Moliwe s te inne normatywne uzasadnienia. Przykadowo, przy pewnych zaoeniach empirycznych UBI jest czci tego, co usprawiedliwia zasada dyferencji Rawlsa. Zob. np. Walter Schaller, Rawls, the Difference Principle, and Economic Inequality, Pacific Philosophical Quarterly 79 (1998): 368-91; Philippe Van Parijs, Difference Principles, w: The Cambridge Companion to John Rawls, Samuel Freeman (red.), Cambridge: Cambridge University Press, 2003. Alternatywnie mona te postrzega UBI jako czciow realizacj marksowskiej zasady podziau wedug potrzeb. Zob. Robert J. van der Veen i Philippe Van Parijs, A Capitalist Road to Communism, Theory and Society 15 (1986): 635-55.

Miejsca pracy i wzrost gospodarczy Drugi sposb uzasadniania UBI ma wiksze znaczenie dla polityki. UBI moe by postrzegany jako sposb rozwizania zastanawiajcego dylematu midzy charakterystycznym dla Europy poczeniem niskiego ubstwa i wysokiego bezrobocia a amerykask kombinacj niskiego bezrobocia i wysokiego ubstwa. W uproszczeniu argument ten moe by przedstawiony nastpujco. Od ponad dwu dekad masowe bezrobocie dotykao gwnie krajw zachodnioeuropejskich. Nawet w szczytowych momentach cyklu koniunkturalnego, miliony Europejczykw na prno szuka pracy. Jak mona rozwiza ten problem? Przez jaki czas, obiegowa mdro mwia, e masowe bezrobocie zniknie, gdy gospodarka bdzie si szybciej rozwija. Jeeli jednak uwzgldnimy szybko, z ktr postp techniczny eliminuje miejsca pracy, stanie si jasne, e nawet fantastyczne tempo wzrostu nie wystarczy, aby ustabilizowa poziom zatrudnienia, nie mwic ju o tym by zmniejszya si liczba bezrobotnych. Takie tempo wzrostu nie byoby rwnie podane z powodw ekologicznych i innych. Alternatywn strategi jest znaczna redukcja poziomu zarobkw pracownikw. Przez zmniejszanie wzgldnego kosztu pracy, mona tak kierowa rozwojem technologii, aby nie wymaga on powicania zbyt wielu miejsc pracy. Stabilizacja zatrudnienia i stopniowe zmniejszanie obecnego poziomu bezrobocia byoby wtedy moliwe przy mniejszym i dlatego trwalszym wzrocie gospodarczym. Mona byoby to osign jednak kosztem narzucania przewaajcej czci ludnoci zbyt niskiego poziomu ycia, tym bardziej, e redukcja zarobkw wymagaaby rwnolegej redukcji zasikw dla bezrobotnych i innych dochodw zastpczych, aby zachowane zostay bodce do podejmowania pracy. Jeeli odrzucamy zarwno przyspieszanie wzrostu, jak i zmniejszanie zarobkw, czy musimy rwnie zrezygnowa z penego zatrudnienia? Tak, jeeli przez pene zatrudnienie mamy na myli sytuacj, w ktrej faktycznie kady, kto chce pracy na penym etacie moe j otrzyma, a przy tym jest ona opacalna dla pracodawcy bez jakiejkolwiek subwencji i dla pracownika bez jakiejkolwiek dodatkowej korzyci. Ale by moe nie, jeeli chcemy przedefiniowa pene zatrudnienie przez albo skracanie tygodnia pracy, pacc subwencje pracodawcom, albo wypacajc je pracownikom. Pierwsza opcja, szczeglnie modna we Francji, polega na spoecznym przedefiniowaniu "penego wymiaru pracy" czyli na zmniejszeniu maksymalnego czasu pracy, w formie redukcji standardowej dugoci tygodnia pracy. U podstaw tego rozwizania jest idea racjonowania miejsc pracy: poniewa nie ma ich do dla wszystkich chtnych, nie pozwlmy, eby je wszystkie przywaszczya sobie tylko jedna grupa. Po dokadniejszej analizie, strategia ta jest jednak mniej uyteczna ni to mogoby si wydawa. Jeeli celem jest zmniejszenie bezrobocia, ograniczenie tygodniowego czasu pracy musi by odpowiednio due, aby da wicej ni tylko zrwnowaenie tempa wzrostu produktywnoci. Jeeli taka dua redukcja bdzie sza w parze z proporcjonalnym spadkiem zarobkw, najnisze pace bd mniejsze od minimum socjalnego, co trudno bdzie zaakceptowa. Jeeli, zamiast tego, cakowite zarobki zostan utrzymane na tym samym poziomie, choby tylko dla gorzej opacanych, koszty pracy podnios si. Wpyw na bezrobocie bdzie wwczas mniejszy, o ile nie cakiem odwrotny, gdy poprzez mechanizacj wiksza bdzie presja na wyeliminowanie prac wymagajcych mniejszych kwalifikacji. Innymi sowy, dramatyczna redukcja czasu pracy moe by szkodliwa dla prac wymagajcych najmniejszych kwalifikacji albo dlatego, e zabije poda (wynagrodzenia za nie bd mniejsze ni dochody zastpujce wynagrodzenia), albo dlatego, e zabije popyt (bd one kosztowa firmy duo wicej w przeliczeniu na godziny pracy). Nie wynika z tego, e redukcja standardowego tygodnia pracy nie odgrywa adnej roli w strategii zmniejszania bezrobocia bez powikszania ubstwa. Ale by unikn
7

wspomnianego dylematu, musi by to poczone z bezporednimi albo porednimi subwencjami do nisko patnych prac. Na przykad, redukcja standardowego tygodnia pracy miaa znaczenie w tak zwanym holenderskim cudzie, ktry polega na tym, e w ostatniej dekadzie zatrudnienie roso szybciej w Holandii ni gdzie indziej w Europie. Byo to gwnie rezultatem zmniejszania wymiaru standardowego tygodnia pracy poniej zwykego czasu dziaania firm, co wywoao restrukturyzacj organizacji pracy uwzgldniajcej znacznie wicej pracy w niepenym czasie. Takie miejsca pracy nie mogy si jednak rozwin bez duych subwencji porednich jakimi s w Holandii powszechne emerytury podstawowe, zasiki rodzinne i system opieki medycznej. Jakakolwiek strategia zmniejszania bezrobocia bez powikszania ubstwa zaley wic od zrnicowanych instrumentw aktywnego pastwa opiekuczego, ktre inaczej ni typowe pastwo opiekucze, nie subwencjonuje pasywnoci (bezrobotnych, emerytw, osb niepenosprawnych i tak dalej), ale systematycznie i trwale (jeeli wysoko jest umiarkowana) subwencjonuje dziaalno produktywn. Takie subwencje mog przybiera wiele rnych form. Jeden biegun wyznacza propozycja oglnych subwencji dla pracodawcw na poziomie, ktry jest stopniowo zmniejszany wraz ze wzrostem pacy za godzin. Edmund Phelps popar rozwizanie tego rodzaju dla USA, ograniczone jednak do zatrudnienia penoetatowych pracownikw.12 W Europie z kolei proponuje si zniesienie skadek ubezpieczeniowych od pracodawcw w przypadku niskich pac, przy zachowaniu praw pracownikw do tego samego poziomu wiadcze. Na drugim biegunie znajduje si UBI, ktry moe by te zrozumiany jak subwencja, ale taka, ktra pacona jest pracownikowi (albo potencjalnemu pracownikowi), przez to daje mu moliwo przyjmowania pracy za nisz pac za godzin albo w krtszym czasie. Pomidzy tymi biegunami mamy du liczb innych rozwiza, takich jak amerykaski Earned Income Tax Credit (EITC, kredyty podatkowe do wynagrodzenia) czy rne programy zasikowe ograniczone do ludzi faktycznie pracujcych albo aktywnie szukajcych pracy w penym wymiarze godzin. Oglna subwencja do zatrudnienia i UBI s bardzo podobne jeeli chodzi o argumentacj ekonomiczn, na ktrej si opieraj i - czciowo - w tym, co chcemy za ich pomoc osign. Na przykad, oba bezporednio maj rozwizywa wspomniany dylemat w zwizku ze zmniejszaniem czasu pracy: umoliwiaj one najmniej wykwalifikowanym zatrudnienie przy niszym jego koszcie dla pracodawcy, a przez to nie prowadz do zuboenia pracownikw. Pod jednym wszake wzgldem te dwa podejcia s zasadniczo rne. Po wprowadzeniu w ycie subwencji dla pracodawcw presja na podejmowanie zatrudnienia pozostanie taka sama, a moe nawet wzronie. W przypadku UBI presja ta jest mniejsza. Nie dlatego, e staa bezczynno staje si atrakcyjn opcj: nawet przy bardzo wysokim UBI trudno oczekiwa, e on sam zapewni zadawalajcy poziom ycia. Zamiast tego, UBI uatwia przetrwanie midzy znalezieniem kolejnych miejsc pracy, decyzje o zmniejszeniu czasu pracy, daje te czas na szkolenia, uatwia podjcie samozatrudnienia czy przyczenie si do spdzielni. UBI sprawia te, e pracownicy podejmowa bd tylko tak prac, ktra wyda si im wystarczajco atrakcyjna , podczas gdy subwencje dla pracodawcw czyni bardziej opacaln ekonomicznie nieatrakcyjn i nisko produktywn prac. Jeeli motywem zwalczania bezrobocia nie jest jaki rodzaj fetyszyzmu pracy obsesja znalezienia zatrudnienia dla kadego ale raczej troska o to, by da kadej osobie moliwo podjcia pracy zarobkowej, w ktrej znajdzie ona uznanie i bdzie miaa osignicia, wwczas naley preferowa UBI.

12

Zob. Edmund S. Phelps, Rewarding Work, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997.

Argumenty feministek i zielonych Trzecia cz uzasadnienia UBI zwizana jest z jego wkadem w realizacj celw ruchw feministycznego i ekologicznego. W kontekcie feminizmu ten wkad powinien by oczywisty. Pciowy podzia pracy w gospodarstwie domowym i "opiekucze" funkcje, ktrymi kobiety s nieproporcjonalnie obcione, ich udzia w rynku pracy i moliwoci wyboru zatrudnienia s znacznie bardziej ograniczone w porwnaniu z mczyznami. Jeeli chodzi o bezporedni wpyw na dystrybucj dochodu midzy jednostkami i dugoterminowy wpyw na moliwoci zatrudnienia, UBI przynosi znacznie wicej korzyci kobietom ni mczyznom. Niektre z nich niewtpliwie skorzystaj z materialnej wolnoci, jak da im UBI, aby zmniejszy czas odpatnej pracy i sprawi, e w pewnych okresach ycia lejsza bdzie "podwjna zmiana" w yciu rodzinnym i zawodowym. Kt moe szczerze wierzy w to, e praca podporzdkowana nakazom szefa i przez czterdzieci godzin tygodniowo jest drog do wyzwolenia? UBI nie tylko zapewnia pewn ochron przed tyrani szefw, ale te przed tyrani mw i biurokratw. Dostarcza on skromnej ale pewnej podstawy ycia dla bardziej bezbronnych, np. gdy maestwa rozpadaj si albo naduywa si wadzy administracyjnej. Dla dyskusji nad zwizkiem midzy UBI a ideaami ruch zielonych, uyteczne bdzie uj je jako poczenie dwu skadnikw. W duym uproszczeniu, centraln kwesti komponentu ekologicznego jest kwestia zanieczyszcze rodowiska generowanych przez spoeczestwo przemysowe. Zasadniczym celem w tym przypadku jest takie zorganizowanie spoeczestwa, aby zapewni jego trway ekologicznie rozwj. Drugi skadnik to zielona alternatywa, dla niego podstawow kwesti jest alienacja, ktrej rdem jest spoeczestwo przemysowe. Gwnym celem w ramach tego podejcia jest ustanowienie spoeczestwa, w ktrym ludzie bd powicali duo czasu na "autonomiczn" dziaalno, nie podlegajc wadzy ani rynku ani pastwa. Dla obu tych komponentw idea UBI jest bardzo atrakcyjna. Gwnym wrogiem ekologw jest produktywizm, czyli obsesyjna pogo za wzrostem gospodarczym. Jednym z najpotniejszych usprawiedliwie dla szybkiego wzrostu, w szczeglnoci wrd klasy robotniczej i jej organizacji, jest walka z bezrobociem. Jak wyej uzasadniano UBI jest spjn strategi zmagania si z bezrobociem bez polegania na szybszym wzrocie. Dostpno takiej strategii podkopuje szerok koalicj popierajc produktywizm i przez to poprawia perspektywy realizowania celw ekologicznych na wiecie, w ktrym zanieczyszczenie rodowiska (nawet w najszerszym sensie) nie jest jedyn rzecz, o ktr dba wikszoci ludzi. Propozycja dochodu podstawowego powinna by te atrakcyjna dla zielonej alternatywy, poniewa UBI moe by traktowany jak oglna subwencja, sfinansowana przez rynek i pastwo, wzmacniajca sfer autonomicznych dziaa. Po czci dlatego, e UBI daje kademu pewn realn wolno w przeciwiestwie do samego tylko prawa by wycofa si z odpatnego zatrudnienia w celu podjcia autonomicznej dziaalnoci, takiej jak oddolny bunt czy nieodpatna opieka. Cz tego wpywu polega na dawaniu najmniej uposaonym wikszej moliwoci porzucania pracy, ktra nie jest dla nich wystarczajco satysfakcjonujca, a przez to tworzenie bodcw do projektowania i oferowania mniej alienujcego zatrudnienia. Kilka argumentw przeciw Przypumy, e wszystko, co dotychczas napisaem jest przekonywujce: e UBI, jeeli byby wprowadzony w ycie, staby si naturalnym i atrakcyjnym sposobem zapewniania uczciwej dystrybucji realnej wolnoci, walki z bezrobociem bez powikszania

ubstwa i wspierania zasadniczych celw feministek i ruchu zielonych. Jakie mog by zarzuty w stosunku do tej propozycji? By moe najbardziej rozpowszechnionym jest to, e UBI bdzie zbyt kosztowny. Jest to argument bez sensu o ile nie zostay okrelone szczegy tego rozwizania, np. zakres i wysoko. Na poziomie 150$ miesicznie na osob, UBI jest oczywicie moliwy do sfinansowania, gdy jest to miesiczny ekwiwalent dywidendy wypacanej rocznie na Alasce. Czy sta nas by byo na UBI bliszy granicy ubstwa? Jeeli pomnoymy prg ubstwa dla jednoosobowego gospodarstwa domowego przez populacj kraju, otrzymamy olbrzymie kwoty, znacznie przewyszajce aktualny poziom cakowitych wydatkw pastwa. Obliczenia tego rodzaju wprowadzaj jednak w bd. Wiele istniejcych wiadcze moe by zniesione lub zmniejszone, gdy wprowadzony zostanie UBI. Dla wikszoci ludzi w wieku produkcyjnym dochd podstawowy i zwikszone podatki (gwnie w wyniku zniesienia ulg i niewielkich stp podatkowych dla niszych przedziaw dochodowych), z ktrych bdzie on finansowany, w duej mierze zrwnowa si wzajemnie. W kraju takim jak Stany Zjednoczone, ktry rozwin w miar skuteczny system podatkowy, nie koszt brutto jest wany, ale jego wpyw na nierwnoci dochodowe, ktry moe by atwo i tak samo osignity przez UBI albo NIT. Szacunki budetowego kosztu netto rnych rozwiza w rodzaju UBI i NIT prowadzono w Europie i w Stanach Zjednoczonych.13 Oczywicie, im bardziej wszechstronne i hojne s istniejce programy zasikw uzalenionych od wielkoci dochodw, tym niszy bdzie koszt netto UBI na danym poziomie. Na koszt netto silnie wypywaj rwnie dwa inne czynniki. Czy za pomoc tego programu bdzie si dy do osignicia efektywnej stopy opodatkowania (i std bodcw zniechcajcych do pracy) na dole rozkadu zarobkw nie wyszej ni podwyszone stawki podatkowe? Czy korzyci odnoszone przez osoby yjce wsplnie bd takie same jak osb samotnych? Jeeli na oba pytania odpowiemy pozytywnie, koszty netto programu majcego na celu eliminacj ubstwa kadego gospodarstwo domowego bd bardzo wysokie i dlatego spowodowayby gbokie zmiany w podziale dochodu, nie tylko od bogatych gospodarstw domowych do biednych, ale te od ludzi samotnych do par yjcych wsplnie.14 Nie znaczy to, e na takie rozwizanie nas nie sta, ale wida, e konieczne jest podejcie stopniowe jeeli mamy unikn gwatownych spadkw dochodw rozporzdzalnych niektrych gospodarstw domowych. Dochd podstawowy albo negatywny podatek dochodowy na poziomie gospodarstwa domowego to jedna z moliwych opcji. Inn jest cakowicie indywidualny, ale "czciowy" dochd podstawowy, z dodatkowymi zasikami dla ubogich jednoosobowych gospodarstw domowych. Drugi czsto podnoszony argument przeciw UBI wskazuje, e miaby on negatywny wpyw na poda pracy. Kilka amerykaskich eksperymentw z programami wsparcia dochodowego w latach siedemdziesitych faktycznie dowiodo, e takie skutki maj miejsce.
13

W przypadku USA fiskalny ekwiwalent programu NIT zaproponowanego przez Blocka i Manza, ktry zwikszyby wszystkie dochody bazowe do przynajmniej 90 procent linii ubstwa (a te ubogich rodzin znacznie powyej), wynisby okoo 60 miliardw dolarw rocznie w dolarach z poowy lat 90. Nowsze szacunki przedstawia Allan Sheahen, dochd gwarantowany na poziomie linii ubstwa dla kadego dorosego, rocznie 10 tys. $ i dla kadego dziecka 2000 $ kosztowaby 1,9 biliona dolarw w warunkach 2004 r., zob. tego Its Time to Think BIG! How the U.S. Can Afford a Poverty-Level Basic Income Guarantee, <http://www.cori.ie/images/pdf//biencongress08/5aisheehanusbi.doc>. O nowszych szacunkach uwaga od tumacza. 14 Podatek dochodowy od osb fizycznych nie jest oczywicie jedynym rdem sfinansowania takiego kosztu netto. W niektrych europejskich propozycjach przynajmniej czciowo rodki pochodziyby z podatkw ekologicznych, od energii lub od ziemi, a take z podatku VAT, z nie powodujcych inflacji instrumentw tworzenia pienidza lub nawet z podatku Tobina naoonego na midzynarodowe transakcje finansowe. adne z tych dodatkowych rde nie zastpi jednak podatku od dochodw osobistych, ktry jest gwnym rdem finansowania. Nie sprawi one rwnie, e da si unikn kosztu netto w kategoriach realnego dochodu rozporzdzalnego niektrych gospodarstw domowych.

10

Pierwsza odpowied moe brzmie: "No i co z tego?". Podwyszanie poday pracy nie jest celem samym w sobie. Kto chciaby przepracowanego i nadaktywnego spoeczestwa. Niech ludzie ze wszystkich klas maj szans, aby zmniejszy swj czas pracy albo nawet przerwa prac w celu zajcia si dziemi albo starszymi krewnymi. Nie tylko zaoszczdzimy na wizieniach i szpitalach. Zwikszymy rwnie kapita ludzki nastpnego pokolenia. Umiarkowany UBI jest prostym i efektywnym instrumentem w utrzymywaniu zdrowej spoecznie i ekonomicznie rwnowagi midzy poda patnej pracy i reszt naszego ycia. Najwaniejsze, eby nasz system podatkowo-transferowy nie by puapk bezczynnoci i zalenoci dla najmniej wykwalifikowanych, albo tych, ktrych zakres wyboru ograniczony jest z jakiego innego powodu. wiadomo tego ryzyka bya jednak potnym czynnikiem w budzeniu publicznego zainteresowania UBI w tych europejskich krajach, w ktrych w duszym okresie znaczna cz pomocy spoecznej bya uzaleniona od wielkoci dochodw. Absurdem byoby zaprzecza, e takie programy w niepodany sposb osabiaj ch pracownikw do podejmowania nisko patnych prac i trwania przy nich, i dlatego te zmniejszaj zainteresowanie pracodawcw projektowaniem i oferowaniem takich miejsc pracy. S inne moliwe odpowiedzi na ten problem ni zmniejszanie poziomu lub bezpieczestwa wsparcia dochodowego na wzr reformy pomocy spoecznej przeprowadzonej w Stanach Zjednoczonych w 1996 r. Inn jest zmniejszanie rnych wymiarw puapki bezrobocia poprzez przeksztacenie wsparcia uzalenionego od wielkoci dochodw w rozwizania o charakterze powszechnym. Wybr midzy tymi dwiema drogami jest raczej jasny dla ludzi zaangaowanych w program czenia zdrowej gospodarki i sprawiedliwego spoeczestwa, w przeciwiestwie do tych, ktrzy chc podwyszania poday siy roboczej do maksimum. Trzeci zarzut ma charakter moralny, a nie po prostu pragmatyczny. Czsto twierdzi si, e UBI daje co za nic ubogim, ktrzy na pomoc nie zasuguj. Wedug jednej z wersji tego argumentu, UBI jest sprzeczny z podstawow zasad wzajemnoci: pogld, e ludzie, ktrzy otrzymuj zasiki powinni co odda w zamian w naturze i tak przyczynia si do dobra wsplnego. Ze wzgldu na bezwarunkowo UBI jest korzystny nawet dla tych, ktrzy nie maj adnych zasug spoecznych, np. dla spdzajcych ranki na ktniach z partnerem, surfujcych na falach po poudniu i palcych trawk ca noc. Mona byoby odpowiedzie na to po prostu pytaniem: ilu ludzi faktycznie wybraoby takie ycie? Ilu, w porwnaniu z niezliczonymi ludmi, ktrzy spdzaj wikszo swojego czasu na aktywnociach spoecznie uytecznych niebdcych odpatn prac? Wszystko , co wiemy zdaje si potwierdza, e prawie wszyscy ludzie usiuj przyczyni si jako do dobra innych. I wielu z nas wierzy, e prba przeksztacenia tych wszystkich spoecznie uytecznych dziaa w patne zatrudnienie byaby czym strasznym. Na tym tle, nawet zasada "Dla kadego wedug jego wkadu" usprawiedliwia skromny UBI jako najbardziej realistyczn cz swojej instytucjonalnej implementacji. Moliwa jest jednak bardziej zasadnicza odpowied. Prawd jest, e UBI to niezasuona dobra wiadomo dla niepracujcego surfera. Jest ona jednak etycznie nie do odrnienia od masy niezasuonego szczcia, ktrym charakteryzuje si obecny rozkad bogactwa, dochodu i czasu wolnego. Nasza rasa, pe i obywatelstwo, wyksztacenie i bogactwo, talenty matematyczne, pynna znajomo angielskiego, wygld fizyczny, a nawet poziom ambicji, zale w przewaajcej mierze od tego, kim akurat s nasi rodzice oraz od innych rwnie arbitralnych okolicznoci. Nawet najbardziej narcystyczny zawdziczajcy wszystko samemu sobie czowiek nie moe uzna, e to on ustali, kim mieli by jego rodzice, gdy przyszed na wiat. Dary losu tego rodzaju s nieuniknione i nie mona ich krytykowa jeeli s one sprawiedliwie rozdzielone. Minimalnym warunkiem takiej

11

dystrybucji jest zagwarantowanie kademu skromnego udziau w tych niezasuonych darach.15 Najpewniejszym sposobem osignicia tego celu jest UBI. Argument moralny tego rodzaju nie bdzie wystarczajcy, aby wpyn na to, co politycznie moliwe. Rwnie dobrze moe si jednak okaza decydujcym. Nie odrzucajc znaczenia pracy i roli osobistej odpowiedzialnoci, uchroni nas od przemonego wpywu retoryki politycznej, ktra usprawiedliwia narzucanie wikszego jarzma najmniej uprzywilejowanym. Upewnia nas on o susznoci uniwersalnego dochodu podstawowego bardziej ni o susznoci powszechnego prawa wyborczego. W oparciu o niego nawet atwiej bdzie si nam zgodzi z tym, e kady powinien mie prawo do dochodu, w tym i ludzie leniwi, ni z tym, e kady powinien mie prawo gosu, nawet ci, ktrzy s niekompetentni.

15

Podobne stwierdzenie pochodzi od Herberta A. Simona, ktry szacowa, e 2/3 z 25 tys. $ PKB na mieszkaca w USA to wynik szczliwego zrzdzenia losu, e kto urodzi si w tym kraju. Dodawa te, e w USA podatek w wymiarze 70% potrzebny do sfinansowania UBI w wysokoci 8 tys. $ zapewne nie bdzie popularny, ale w przyszoci atwo bdzie znale odpowied na argument, e mamy niepodwaalne moralne prawo do tego, aby cay dochd, ktry zarobilimy nalea do nas. Zob. list Simona do organizatorw sidmego kongresu BIEN, Basic Income 28 (wiosna 1998).

12

Odpowied Van Parijsa na komentarze Uzasadnienie Emma Rothschild i Brian Barry trafnie zauwaaj, e cz uzasadnienia dla UBI odwouje si do efektywnoci i interesu publicznego. Decydujca bitwa na gruncie normatywnym bdzie si jednak toczy o sprawiedliwo. Uwaam, e wymaga ona, abymy maksymalizowali minimalny poziom rzeczywistej wolnoci, a UBI to szczeglnie dobry sposb by zapewni tak pojt sprawiedliwo. Elizabeth Anderson i William Galston odrzucaj moj koncepcj sprawiedliwoci preferujc t opart na wzajemnoci, a cilej na obowizku pomocy potrzebujcym tradycyjne uzasadnienie moralne programw pastwa opiekuczego. Za bardziej efektywne od UBI w osiganiu celw wynikajcych z tej koncepcji Galston uznaje kombinacj programw adresowanych. Anderson, ktra jest szczeglnie wraliwa na pitnujcy i wykluczajcy wpyw programw tego rodzaju, wypowiada si ostroniej: dowody empiryczne mog wskazywa, e UBI powinno by czci najbardziej odpowiedniego pakietu instrumentw. Ten wanie rodzaj dowodw dotyczcych trendw spoecznych i ekonomicznych sprawi, e Robert Goodin i Katherine McFate stali si zwolennikami UBI. Normatywna podstawa ich rozumowania nie wydaje si rna od tej, ktr wyznaj Galston i Anderson. Blisze spojrzenie na te trendy na przykad, Goodin uznaje, e ryzyka s obecnie trudniejsze do standaryzacji powinno przekona krytykw do, moe niechtnego, ale pragmatycznego poparcia dla skromnego UBI.1 Krtko mwic, argumenty za tym rozwizaniem nie zale wycznie od przyjcia teorii sprawiedliwoci opartej na idei realnej wolnoci. Pod koniec swojego komentarza, Anderson nawizuje jednak do cakowicie odmiennej podstawy normatywnej transferw socjalnych, z ktrej wynika bardziej bezporednie uzasadnienie dla UBI. Napisaa ona, e przypadek Alaski "sugeruje , i problem legitymizacji w Stanach Zjednoczonych mgby by rozwizany poprzez finansowanie UBI z dochodw zebranych z pomoc wasnoci publicznej". Wgld normatywny, na ktrym opiera si to rozumowanie zosta rozjaniajco rozwinity w komentarzach Herberta Simona i Ronalda Dore. W sformuowaniu Simona, polega on na "uznaniu wsplnego posiadania znaczcej czci zasobw fizycznych i intelektualnych, ktre umoliwiaj spoeczestwu wytworzenie produktu". Z tej perspektywy nie wynika, jak to zasugerowa Gar Alperovitz, e jedynym prawomocnym sposobem finansowania dochodu podstawowego jest dywidenda od publicznych aktyww. Niektre z podatkw, np. od zanieczyszcze lub zuycia energii, popierane przez Anne Alstott i Barryego, rwnie atwo mog by zinterpretowane zgodnie z t lini rozumowania. Co bardziej istotne, jak wyjaniaj Simon i Dore, nawet podatki od dochodw z pracy powinny by rozumiane nie jako konfiskata czci owocw pyncych z wysiku pracownika, ale jako opata za korzystanie z przypadkowych sposobnoci przez stosunkowo wysoko opacanych pracownikw. To podejcie oddala nas od tradycyjnej koncepcji pastwa opiekuczego jako kombinacji (opartego na wasnym interesie) ubezpieczenia i (mniej lub bardziej hojnej) solidarnoci, zbliajc do takiego ujcia, ktre zawiera ide popieran przez Toma Painea: istniej takie transfery, do ktrych mamy prawo nie ze wzgldu na przeszy wkad, ani te dlatego, e jestemy w potrzebie, ale po prostu na mocy naszego czonkostwa w pewnej spoecznoci. Nie jest konieczne by ograniczy to stanowisko, jak to uczyni Paine, do zasobw naturalnych, ani by oprze je, co proponowa Paine i zasugerowa Barry, na domniemanych "prawach naturalnych". Wystarczy tylko uzna moraln arbitralno (bardzo
1

Galston i Phelps przywouja koncepcj Rawlsa przeciw UBI, ale nie jest ona tak nieprzyjazna UBI, jak tradycyjne pogldy socjaldemokratyczne. Zob. mj tekst "Difference Principles", w: Samuel Freeman (red.) The Cambridge Companion to John Rawls, New York: Cambridge University Press, 2001.

13

nierwno rozdzielonych) szans, aby zobaczy, e cokolwiek zostao nam dane jest w wietle sprawiedliwoci dystrybutywnej "wasnoci publiczn". Gdzie indziej prbowaem systematycznie rozwin ten pogld w koncepcj bezstronnego podziau realnej wolnoci. Uwzgldniaa ona rwnie specjalne potrzeby osb niepenosprawnych, wag jak ludzie przypisuj w Europie nie mniej ni w USA do spoecznego szacunku, jaki daje patna praca, albo moralne potpienie ycia prowadzonego umylnie na cudzy koszt.2 Trzeba przyzna, e koncepcja ta bya celem wielu atakw filozoficznych. Ze wzgldu na ograniczono miejsca nie bd ich tutaj odpiera, zainteresowanych Czytelnikw odsyam do moich odpowiedzi na dwa zbiory krytycznych artykuw opublikowanych niedawno.3 Strategia Wade Rathe napisa, e "mona byoby umrze z godu rozprawiajc o dochodzie niezalenym od zarobkw". W tym samym duchu Peter Edelman zauwaa, e popieranie UBI moe by zwizane z wysokimi kosztami alternatywnymi w postaci "czasu nie przeznaczonego na idee bardziej rozsdne politycznie , ktre rzeczywicie mogyby by wprowadzone w ycie". Zgadzam si z tymi opiniami. Nawet ci, ktrzy s przekonani , e UBI jest czci tego, do czego powinnimy dy, musz zgodzi si, e s konteksty, w ktrych, i ludzie, dla ktrych, nie ma sensu powicanie zbyt duo czasu i energii na mylenie o nim, nie mwic ju o mobilizowaniu dziaa na jego rzecz. Mamy duo wanych problemw, ktrych UBI nie rozwie, a ktrym mona by zaradzi za pomoc bardziej dostpnych rodkw. Niemniej jednak, nawet w pozornie najbardziej beznadziejnych sytuacjach, kto powinien bada i popiera projekty politycznie nieosigalne. Po pierwsze, co podkrela Barry, zdarzaj si trzsienia ziemi i naley by przygotowanym intelektualnie na czas nagego pojawienia si politycznych moliwoci. Po drugie, jeeli samochd zakopie si w bocie i chcemy, aby ruszy we waciwym kierunku, nie powinnimy koncentrowa si wycznie na odkopywaniu k czy pchaniu. Kilku ludzi powinno cign za liny holownicze nieco z przodu, a cz niech bada alternatywne szlaki duo dalej. Zasadnicza cz mylenia o przyszoci powinna by skupiona na wypracowaniu najlepszej strategii przejcia, ktra moe si rni w zalenoci od kraju.4 Polityka rodzinna moe by najlepszym punktem wyjcia w jednym miejscu (McFate), a w innym rozwj kont urlopowych (sabbatical leave) [odkadanie czci zarobkw na wypadek koniecznoci przerwania zatrudnienia] (Claus Offe). Nawet istniejce programy typu workfare mog sprzyja UBI poprzez stopniowe rozszerzanie interpretacji wymogu pracy w odpowiedzi na trudnoci z zapewnieniem odpowiedniego zatrudnienia wszystkim klientom (Goodin). Ten proces mgby prowadzi do "dochodu partycypacyjnego", czyli UBI uzalenionego od wynikw jakiej (odpatnej lub bezpatnej) dziaalnoci spoecznie uytecznej. Goodin, Offe i Barry sdz, e taki warunek znacznie zwikszyby szanse polityczne UBI w Europie, nie mniej ni w Stanach Zjednoczonych. Popieram to stanowisko, zgadzam si te z Barrym, e sztywny dochd partycypacyjny moe by zwizany z grob realizacji "upiornego scenariusza ogromnej biurokracji, ktrej powierzone zostan kompetencje w zakresie

2 3

Zob. Philippe Van Parijs, Real Freedom for All, New York: Oxford University Press, 1995. Zob. Basic Income? A Symposium on Van Parijs, Analyse und Kritik 22 (2000); Andrew Reeve, Andrew Williams (red.), Real Libertarianism Assessed: Political Theory after Van Parijs, London: MacMillan, 2003. 4 Nie ma co czeka na globalny UBI, przed wprowadzeniem go w jakim konkretnym kraju. Problem migracyjny wspomniany przez Galstona, Rothschilda, and Barryego moe by rozwizany w taki sam sposb, w jaki si to robi w obecnych systemach pomocy spoecznej.

14

monitoringu [wywizywania si z naoonych warunkw]", ktre albo doprowadz do regresu albo, na co obaj mamy nadziej, do bezwarunkowego dochodu podstawowego. W amerykaskim kontekcie, prawdopodobnie najlepszy punkt oparcia stanowi EITC. Ronald Dore i Fred Block podkrelaj potencja do przeksztacenia go w negatywny podatek dochodowy (NIT), ktry Block uwaa za "znacznie taszy" i dlatego politycznie bardziej realistyczny ni UBI. Dla danego poziomu dochodu gwarantowanego, NIT nie jest jednak taszy ni UBI. Wydaje si taki z powodu czsto popenianego bdu zwizanego z niedostrzeganiem ekonomicznej rwnowano midzy zasikami a wiadczeniami podatkowymi (tax expenditures).5 W tym sensie wariant naszkicowany przez Blocka jest nawet droszy ni UBI, ktry byby sfinansowany przez podatek liniowy od caego dochodu, a to z powodu zwolnienia z podatku pierwszych 3000 $ zarobkw. Zgadzam si jednak, e gdy gwnym rdem finansowania jest podatek dochodowy, droga przez NIT jest najbardziej obiecujca politycznie w Europie i w USA. Nie jest to wszake sprawa prawdziwego kosztu ekonomicznego, ale finansowej kosmetyki. Ci, ktrzy myl , e EITC powinien by przeksztacony w kierunku NIT lub UBI uwaaj, tak jak Alstott, e daje on ludziom za mao moliwoci zmniejszania czasu pracy lub przerywania zatrudnienia. Inni, jak Edmund Phelps, wierz , e EITC daje ludziom zbyt wiele w tym zakresie, i e wymaga reformy w kierunku subwencji do pac, wypacanej pracodawcom i ograniczonej do penoetatowych pracownikw. Phelps nie widzi adnego powodu "by aowa kobiet podporzdkowanych dyktatowi szefa przez czterdzieci godzin tygodniowo". Przeciwnie, daje im to "poczucie przyczyniania si jako do zbiorowego przedsiwzicia narodu, jakim jest biznes". Nie jestem upowaniony, aby mwi o zbiorowym projekcie Ameryki, ale uwaabym za smutne, gdyby by on ograniczony jedynie do biznesu, i za straszne, gdyby kto chcia przekona kobiety, e ich godno, duma, sens ycia maj by cay czas podporzdkowane woli szefa. Wraz z Alstott uwaam za wielk przewag UBI to, e "przyznawany jest bez adnych warunkw, a wic kobiety mog wybra, jak go wyda" i e "przyznaje wadz decyzyjn temu, komu powinien kobietom". Upodmiotowienie najsabszych, upowszechniajce "niezaleno", co podkrelaj Rothschild i Alperovitz, tych, ktrzy obecnie s zaleni od szefw, mw czy urzdnikw socjalnych, to dla mnie nie mniej godny cel ni biznes. Wedug Adama Smitha (ktrego przytacza Rothschild), osiganie go nawet nie moe by ze dla biznesu. A gdyby byo, pozostaoby imperatywem ze wzgldu na wolno i sprawiedliwo dla wszystkich. Dla tych, ktrzy zaangaowali si po stronie mniej zdegenerowanej interpretacji zbiorowego projektu Ameryki zasadnicze jest wnikliwe i odwane mylenie o UBI i rodkach jego osigania. Nie ma adnego powodu do zakadania, e zwolennicy UBI musz przegra. Nie powinny ich oniemiela obawy o "niedopasowanie" do dzisiejszego klimatu opinii. Wygraj, o ile omiel si mwi gono.

Przetumaczy dr Ryszard Szarfenberg r.szarfenberg@uw.edu.pl www.ips.uw.edu.pl/rszarf

Zob. punkt 3 Philippe Van Parijs, Basic Income: A Simple and Powerful Idea for the XXIst Century. Background Paper for BIENs eighth congress, Berlin, October 2000, dostpny na stronach BIEN: <http://www.basicincome.org/bien/pdf/2000VanParijs.pdf>. Pniejsza wersja tego tekstu ukazaa si w Politics & Society 32 (2004): 7-39.

15

You might also like