Dodziuk Anna - Pokocha siebie Wydawnictwo Intra Warszawa 1993 Psychologia podrczna cz trzecia

Dzie dobry, mj kochany. Znajd troch czasu na to, by by szczliwym! Jeste cudem, ktry yje, Ktry rzeczywicie istnieje na ziemi. Jeste kim jedynym, niepowtarzalnym, nie mona ci z nikim pomyli. Czy wiesz o tym? Dlaczego si nie zdumiewasz, nie podziwiasz, nie cieszysz si swym istnieniem i istnieniem innych wok ciebie? Czy to tak oczywiste, czy to nic nadzwyczajnego, e yjesz, e moesz y, e dano ci czas, aby piewa i taczy, czas, aby by szczliwy? (...) Phil Bosmans: Nie zapomnij o radoci. Pallotinum Warszawa 1990 Serdecznie dzikuj wszystkim, ktrzy przeczytali maszynopis i podzielili si ze mn swoimi uwagami: Agnieszce Korzeniewskiej, Mai Lis, Graynie Pachciskiej, Piotrowi Fijewskiemu, Wodkowi Kameckiemu, a zwaszcza Andrzejowi Goszczyskiemu, ktry od paru lat jest cierpliwym i ba-rdzo wnikliwym pierwszym czytelnikiem tego, co przetumacz lub napisz. Wiesz, zajmuj si tym ju prawie 20 lat i cigle nie mog si nadziwi. A trudno uwierzy, jak le ludzie myl o sobie i jak le sami siebie traktuj. Zrb may eksperyment: powiedz paru znajomym komplement, a zobaczysz, ile wysiku wo w to, eby go uniewani udowodni Ci, e s brzydsi i gupsi ni mylisz, a ciuch, ktry Ci si spodoba, to stara szmata.

A co Ty robisz, kiedy kto Tobie powie co miego albo Ci pochwali? Co Ci wtedy przychodzi do gowy? Czy natychmiast zaczynasz szuka argumentw, eby udowodni sobie, e to nieprawda? Jeeli tak, to myl, e nie lubisz te patrze na siebie w lustrze. Jedna moja koleanka wrcia po dugich wakacjach na zabitej wsi w bardzo dobrym humorze i stwierdzia, e najlepszy by nie wspaniay las dookoa, nie pikny widok na Tatry ani zatrzsienie grzybw, ktre uwielbia zbiera - tylko fakt, e nie byo tam lustra i przez dwa miesice nie musiaa na siebie patrze. Chcesz przyglda si temu dalej? Sprawd jeszcze co, tym razem u siebie. Zaznacz we waciwych miejscach odpowiedzi na pytania i pocz je lini tak, eby tworzyy wykres. Jakie uczucia odczuwasz do samego siebie? W tym celu uyj poniszej skali skali: 1. Nigdy. 2. Wyjtkowo. 3. Rzadko. 4. Czasem. 5. Czsto. 6. Prawie zawsze. W stosunku do swoich uczu: 1. Mio, sympatia do samego siebie. 2. Uczucia mieszane (do samego siebie). 3. Niech, nienawi do samego siebie. Przeanalizuj swoje odpowiedzi. Po przeczytaniu ksiki odpowiedz ponownie na postawione wyej pytania. Chciaam Ci prosi, eby to zrobi nie tylko dla siebie, ale i dla mnie. Moe si kiedy spotkamy, wtedy poprosz Ci, eby mi powiedzia, czy bya jaka rnica - jeli tak, to znaczy, e udao mi si wpyn na zmian Twojego autoportretu. A na tym mi zaley, bo mam taki oto ambitny zamiar: eby nie tylko dowiedzia si czego o sobie, ale te eby co si w Tobie zmienio. eby Ci byo atwiej i weselej y. W najwikszym skrcie mona to uj tak. Mylenie o sobie moe dodawa

Ci skrzyde, a moe je obcina. Moe by motorem, ktry dostarcza Ci energii do ycia, realizowania przedsiwzi, pomysw i marze, a moe by kul u nogi, bagaem, z powodu ktrego wszystko przychodzi Ci z trudem, rzadko co si udaje, a marzenia nie speniaj si nigdy. Najczciej mylimy o sobie le, chocia zwykle nie przyznajemy si do tego przed ludmi, a nawet przed sob. Poniewa wiele lat temu, zaczynajc prac jako psycholog w poradni rodzinnej przekonaam si, e wszystkim moim pacjentom doskwiera ze mniemanie o sobie, zaczam to sprawdza u innych ludzi. Ilekro miaam na ten temat wykad czy jakie spotkanie - a sprawa po-czucia wasnej wartoci jest moim hobby i mwiam o tym do setek sucha-czy - zadawaam zebranym prociutkie zadanie: prosiam, eby dokoczyli zdanie, skadajce si z wasnego imienia i sowa jest. W moim przypadku brzmiao to Ania jest.... Oni mieli na trzy-cztery zapa pierwsz myl jaka odruchowo przyjdzie im do gowy. Ot niezalenie od tego, czy byli to pacjenci, ktrzy mieli jakie kopoty ze sob, psycholodzy szkolcy si w lepszym pomaganiu innym czy te po prostu ludzie zainteresowani poznawaniem siebie, ktrzy przyszli z ulicy do jakiego domu kultury - zawsze reakcja bya taka sama. Najpierw poruszenie, szmer, wyrane zaskoczenie na wielu twarzach, potem peen napicia miech albo smutek. Niektrzy zaczynali niecierpliwie trca ssiada, eby natychmiast zwierzy si ze swojego odkrycia. Oczy-wicie tak mocna reakcja pojawiaa si nie u wszystkich, ale u znacznej wikszoci. Znalazo si zawsze par osb na tyle odwanych i otwartych, eby podzieli si tym, co im wyszo. Mogoby si wydawa, e pojawi si tu gwnie takie okrelenia, ktrych uywamy zapytani o charakterystyk jakiej osoby. Kto to jest Kowalczyk? Mody facet z Poznania, nauczyciel, onaty. Albo sprzedawczyni z naszego sklepu osiedlowego, starsza pani. Jednak wrd setek odpowiedzi, jakie zdarzyo mi si sysze, zawd ani miejsce zamieszkania nie wystpowao nigdy, pe i wiek tylko par razy, podobnie stan rodzinny. Okrelenia, jakie paday, to nie byy informacje, lecz oceny.

I to oceny w znacznej wikszoci negatywne: Piotrek jest gupi, Basia jest brzydka, Jzek jest do niczego. Czasem bardziej rozwinite bardziej szczegowe - niektrym na przykad przychodzio do gowy zdanie Krysia wszystko gubi albo niczego nie potrafi doprowadzi do koca. Robi ten eksperyment ju kilka lat i nadal szokuje mnie, jak duy jest procent osb z takimi negatywnymi ocenami wrd zgromadzonych na dowolnej sali. No dobrze, nie ma si czemu dziwi, kiedy siedz tam ludzie z jakimi problemami: alkoholowymi, maeskimi, z trudnociami w szkole (daj takie przykady, bo z kopotami tego rodzaju najczciej miaam do czynienia). Ale rwnie kiedy grupy byy dobierane pod innym ktem modzie z warszawskiego klubu osiedlowego, studenci, doksztacajcy si pracownicy socjalni - zawsze okrelenia na minus przewaay nad pozytywnymi i bya to przewaga miadca. A co z Tob? Czy ju sprawdzie, co masz w gowie na wasny temat? Moesz powiedzie, e to si rozpisuje na cae mnstwo rnych szczegowych ocen. To znaczy: co mylisz o sobie jako o czowieku w ogle albo jako o kobiecie czy mczynie jakim jeste synem, jak matk, jakim pracownikiem. Jak gotujesz, pywasz, caujesz, jak sobie radzisz w towarzystwie, czy umiesz zbiera grzyby, co mylisz o wasnych zdolnociach do uczenia si jzykw obcych. To prawda, w kadym z tych obszarw masz jak samoocen, mylisz o sobie dobrze albo le. Kady z nich zreszt i niezliczone inne mona by dzieli na jeszcze mniejsze czstki. Ale masz rwnie - jak kady - pewien syntetyczny obraz, jakie oglne poczucie na wasny temat. U amerykaskiego psychoterapeuty Erica Bernea nazywao si to poczuciem, czy jestem O.K. czy nie O.K., czy jestem w porzdku, czy nie. Mona o tym mwi jeszcze inaczej, mianowicie: jaki mam stosunek do samego siebie? Czy siebie akceptuj, lubi, kocham? Czy godz si na siebie takiego lub tak, jaka jestem? Co jestem wart czy warta? (Niestety, mam z t ksik pewien kopot w zdaniach takich jak dwa poprzednie trudno za kadym razem uywa i rodzaju mskiego, i eskiego. Po dugich wahaniach zdecydowaam si konsekwentnie zwraca si do Ciebie w rodzaju mskim, poniewa

wszyscy jestemy przyzwyczajeni do okrelonego sposobu czytania. Ot jak myl - zdanie jeste dobra zostanie tylko przez kobiety odczytane jako skierowane do nich, za jeste dobry brzmi naturalnie zarwno dla mczyzn, jak i dla kobiet. Andrzej, mj przyjaciel i recenzent, ktremu zwierzaam si z tej trudnoci, troch mnie pocieszy: Przecie zwracasz si do czowieka, a czowiek w naszym jzyku jest rodzaju mskiego). Mnie samej, musz Ci powiedzie, jako uzupenienie zdania Ania jest... przez wiele lat pojawiao si gupia albo brzydka. Mwi to, bo chc, eby byo jasne, e problem niskiej samooceny znam nie tylko z pracy z pacjentami i psychologicznej literatury - gdzie ostatnio powica si tej sprawie coraz wicej miejsca - ale te z wasnych prze-y. Udao mi si wiele poprawi, mj autoportret jest coraz lepszy. Z tym, e w trakcie tej nieatwej pracy uprzytomniam sobie co wane-go: e negatywne mylenie o sobie to sprawa nie tylko indywidualna, ale i spoeczna. Mwi i myle! - o sobie dobrze jest czym nieadnym, nietaktownym, tak nie wypada. Czowiek boi si, e zostanie uznany za chwalipit, narazi si na zarzut wywyszania si albo pychy. Nie ma zwyczaju nie tylko chwalenia siebie, ale te innych. Skrytykowa, powiedzie ca prawd prosto w oczy, wytkn bdy z pochwa chwalenia, i niedostatki - tak, to si ceni. Jestemy dostrzegania korzystnych cech i otwartego przesiknici takimi nawykami. Natomiast rzadko kiedy spotykamy si wyraania pozytywnych opinii o drugim czowieku. Dlatego nawet jeli jak powietrza potrzebujesz dobrego sowa, yczliwego zdania o sobie, uznania ze strony innych, to sam uparcie im tego odmawiasz. I oto mamy do czynienia ze spoeczestwem pod tym wzgldem dosownie wygodzonym. Nie da si tego zmieni tak od razu, ale - jak mawia pewien chiski mdrzec - nawet droga o dugoci dziesiciu tysicy li zaczyna si od pierwszego kroku. Napisaam t ksik dla tych, ktrzy chc go zrobi. Kilkanacie lat temu pracowaam przez pewien czas w zespole jednego z najlepszych polskich psychoterapeutw. Kiedy rozmawialimy o wypisaniu z orodka pacjentki z nerwic, ktrej udao si podczas leczenia pozby przykrych objaww nieustannego lku. Pamitam smutne

sowa szefa: Ona jest moda, adna, inteligentna ale tak strasznie le myli o sobie. Anka, co ja mam zrobi? Wziam sobie to pytanie mocno do serca i przez nastpne pitnacie lat szukaam odpowiedzi na nie. Czytaam ksiki, analizowaam wasne prze-ycia, a przede wszystkim suchaam ludzi, ktrzy zdecydowali si zajrze w siebie i co w sobie zmieni. Poszukiwania wcigay mnie coraz bardziej i nie wyglda na to, ebym miaa ich zaprzesta, bo cigle odnajduj jakie nowe cegieki, z ktrych buduje si odpowied. W kadym razie dzisiaj wiem ju Rozdzia 1 Co naprawd mylisz o sobie? Czy ju wiadomo, o czym waciwie mamy rozmawia? W jzyku psychologicznym mwi si o poczuciu wasnej wartoci, samoocenie albo obrazie wasnej osoby. I kady wie, e najoglniej chodzi o to, jak przeywamy samych siebie, czy mylimy o sobie dobrze czy le, jaki jest nasz prywatny wewntrzny autoportret. Ale... co innego patrze z zewntrz, z dystansu, a co innego znale si w skrze czowieka z samopoczuciem typu mniej ni zero. Skomplikowany autoportret Jestem gupia, za i brzydka; do niczego si nie nadaj, nic mi nigdy nie wychodzi; czy komu moe zalee na kim takim jak ja? - niestety, wikszo ludzi przynajmniej czasami myli o sobie w ten sposb. Niektrzy nawet zawsze. Najpierw sprbujemy poapa si w tym myleniu, przeanalizowa je nieco dokadniej, rozoy na czynniki pierwsze - bowiem kady plan poprawy sytuacji musi poprzedza rozeznanie czyli diagnoza. Masz wic i Ty, jak kady, jak ogln samoocen. Malujesz swj auto-portret w janiejszych lub ciemniejszych barwach. Ale ten obraz jest oczywicie znacznie bardziej skomplikowany, zoony z rnych - jeli tak mona powiedzie - skadnikw czy wymiarw. Myl, e cztery z nich s najwaniejsze: - powierzchowno, wygld zewntrzny, ciao - inteligencja, mdro, na pewno, e niska samoocena to jedna z najwaniejszych i najbardziej powszechnych ludzkich dolegliwoci.

zdolnoci - dobro, uczciwo, kwalifikacje moralne - jak jestem kobiet? jakim mczyzn? Jest jeszcze pity wany wymiar co myl o sobie w obszarze jainni. Czy ludzie mog mnie lubi? Czy warto ze mn by? Czy zasuguj na mio? Mona by przecie piknym, mdrym i dobrym, a mimo to czu si bardzo samotnie. Jedna z moich przyjaciek zwierzaa mi si kiedy: Jestem niebrzydka, yczliwie traktuj wszystkich i chtnie im pomagam, gow mam te nie najgorsz, nauka zawsze sza mi dobrze i w pracy osigam spore sukcesy. Ale chyba mi czego wanego brakuje. Prawie nie mam przyjaci, znajomi o mnie zapominaj, mczyni si mn nie interesuj. Strasznie mi tego brakuje. Rozumiem j, pewnie i Ty j rozumiesz - trudno cieszy si yciem bez dobrych kontaktw ze znajomymi, przyjacimi, najbliszymi. Sprbuj zastanowi si przez chwil nad kadym z tych piciu obszarw - zachcam Ci do tego samego. Ale przedtem jeszcze par zda dla tych, ktrzy lubi rozwaa kwestie teoretyczne. Jeeli Ciebie to nie interesuje, po prostu opu ten kawaek i zacznij czyta dalej od nastpnego. Dla tych, co lubi rozwaania teoretyczne Czy obraz wasnej osoby i poczucie wasnej wartoci to jest to samo, czy te co innego? - pytaj mnie czasami. Ot moim zdaniem, chocia na temat tego rozrnienia zostaa napisana niejedna ksika, dla naszych potrzeb mona uywa tych dwch poj zamiennie. Co prawda poczucie wasnej wartoci i sycha to ju w samym sformuowaniu jest skojarzone z wartociowaniem czyli myleniem o sobie dobrze albo le, z plusem albo z minusem. Natomiast obraz wasnej osoby mgby by czym neutralnym czym w rodzaju nieoceniajcego samoopisu. Tylko e tak nie bywa. Czowiek jest dla siebie zbyt wanym tematem i sam siebie przeywa w sposb ogromnie zaangaowany. W zwizku z tym, gdy prbujesz zrobi nawet najbardziej neutralny opis, sporzdzi czysto informacyjny autoportret, to jest on taki tylko pozornie, bo do kadego jego elementu s doczone jakie uczucia i oceny. Jeli czytasz ten fragment, to znaczy, e

jeste dociekliwy i pewnie zechcesz na wasnym przykadzie sprawdzi, czy tak jest. Wypisz na kartce dziesi cech, ktre charakteryzuj Ciebie bd Twoj sytuacj, a potem dopisz do kadej plus albo minus - w zalenoci od tego, czy to dobrze czy le, e tak jest. Drugie wane pytanie: jak si ma poczucie wasnej wartoci do uczu wobec siebie samego? Inaczej mwic, idzie o to, czy siebie lubisz, czy nie lubisz. Ludzie o niskiej samoocenie czy negatywnym obrazie wasnej osoby nie lubi siebie, nie maj do siebie zaufania, brakuje im pewnoci siebie, kiedy zabieraj si do zrobienia czego albo kiedy kontaktuj si z innymi. Nie musi tak by w kadej sytuacji ani we wszystkich sprawach, ale generalnie tak wanie jest. Marzy mi si, eby kto skonstruowa przyrzd do mierzenia samooceny. Taki wartociometr na jednym kracu skali miaby totaln akceptacj: lubi siebie, kocham siebie, w caoci siebie akceptuj. Na drugim biegu-nie: w ogle siebie nie lubi, nic mi si w sobie nie podoba, uwaam, e zasuguj wycznie na negatywne oceny we wszystkich sprawach. Oczywicie takie skrajne okazy nie wystpuj w przyrodzie, wic ani na jednym, ani na drugim kocu skali mego przyrzdu pomiarowego nie znalazby si aden konkretny czowiek. Na lepszym nie byoby nikogo, poniewa rne niesprzyjajce okolicznoci i przeszkody yciowe s informacj, e czego si nie moe, nie wie, co si nie udaje - i w wyniku zetknicia z nimi nawet absolutnie jasny obraz samego siebie musiaby ulec przyciemnieniu. Natomiast czowiek z drugiego bieguna, ktry niczego by w sobie nie akceptowa, niczego nie lubi, ywi do siebie wycznie niech, moim zdaniem umarby po prostu, pogrony w gbokiej depresji i apatii. A wic wszyscy lokujemy si gdzie porodku. Za przyrzd pomiarowy chciaabym mie, bo myl, e oglna samoocena stanowi fundament, na ktrym gorzej lub lepiej buduje si cay gmach swojego ycia. No dobrze - zapyta mnie kiedy znajomy psycholog - ale czy nie spotka-a takich ludzi, ktrzy w zasadzie siebie akceptuj, ale jest jaki obszar, ktrego nie toleruj, jaka cecha czy wasno, ktrej wrcz nienawidz i chcieliby j wyci,

usun? Ot nie spotkaam. Myl, e jeli czowiek absolutnie odrzuca, fundamentalnie nie akceptuje jakiego kawaka samego siebie, to ten fakt musi rzutowa na cao. Ludzie z dobrym stosunkiem do siebie s tolerancyjni i ta tolerancja obejmuje rwnie ich samych. Powiadaj: ja jestem w porzdku, a moje saboci, wady czy nieudolno znosz i godz si z nimi albo prbuj je poprawia. Ale do teoretyzowania. Wrmy do samooceny w piciu najwaniejszych wymiarach. Nie kada jest jak Wenus, nie kady jak Apollo Byam kiedy uczestniczk grupy rozwoju osobistego dla kobiet, gdzie wanym tematem - jak zwykle w kobiecych grupach - bya atrakcyjno fizyczna. Dla niektrych najwaniejsza bya twarz, dla innych zgrabna sylwetka. Przy bardziej szczegowym rozwaaniu kompleksw okazao si, i jednej zatruwa ycie fakt, e ma nie do szczupe nogi, drugiej - za duy brzuch i pupa, kolejnej - za may biust (ta miaa zreszt w grupie swj negatyw dziewczyn, ktra uwaaa za niewybaczaln wad swojej urody biust zbyt wydatny). Miay jeszcze nie takie nosy, rce, oczy, no i oczywicie wosy. Musz tutaj zrobi dygresj na temat wosw. Wyczytaam gdzie opis pracy z grup modziey, w ktrej co si zgadao na temat wosw. Nie byo tam ani jednej osoby, ktra akceptowaaby to, co ma na gowie. Ludzie w tej grupie mieli wosy najrniejsze: byli bruneci i szatyni, blondyni; o wosach prostych i krconych, dugich i krtkich - nikomu nie podobay si takie, jakie ma. Wszyscy si ich wstydzili. Kady prbowa co z nimi zrobi, ale nikomu nic nie wychodzio. Myl, e wszyscy czujemy si nieswojo w sprawie swego wygldu zewntrznego i jako si to wie z wosami. Wosy s mieszne. Kupa czego takiego wyrasta ci z gowy. I masz co z nimi zrobi. S pewne reguy, ktrych naley przestrzega, tylko nikt dobrze nie wie jakie. (Tim Jackins: Wstyd - nie trzeba si z nim liczy, tylko odreagowywa. Nowiny Psychologiczne nr 1-2 (66-67), 1990, s.161). Zaczam po cichu sprawdza i po paru latach musiaam zgodzi si z opini autora tamtego artykuu: prawie nie zdarzaj si ludzie - i kobiety, i mczyni - zadowoleni ze swoich wosw. I niemal caej reszty. Jestem

pewna, e nie ma wrd moich czytelnikw nikogo, kto nie uwaa-by, e ma jak fundamentaln skaz na urodzie. Odstajce uszy czy za due stopy to co, czym sami jestemy gotowi latami zatruwa sobie ycie. I co ciekawe, obiektywno nie ma tu nic do rzeczy. Spotkaam przy rnych okazjach dziesitki bardzo atrakcyjnych kobiet i mczyzn, ktrzy uwaali, e s okropni. Na szczcie pracuj gwnie z grupami i okazuje si, e jeli kilka osb w grupie wypowiada si o kim pozytyw-nie, to w kto musi zmieni nastawienie do siebie, chocia troch uwierzy, e moe si podoba. Tylko niestety w yciu rzadko trafiaj si okazje pozbierania takich opinii o sobie. Zreszt jeeli spojrze na ca t spraw od innej strony, to okazuje si, e prawie wszyscy powyej pewnego wieku komu si w yciu bardzo spodobali. Statystyka jest wysoce wymowna: dziewidziesit par procent dorosych wchodzi w zwizki maeskie, a przecie zwykle m czy ona nie jest pierwsz osob, ktra zwrcia na nich uwag. Widocznie za dugi nos albo nie taka sylwetka jeszcze niczego nie przekrelaj wany jest cay czowiek. W poradni maeskiej wielokrotnie pytaam mw i ony, co im si pod-oba u drugiej poowy, i najczciej syszaam: Ona caa albo Wszystko mi w nim odpowiada. Zarczam, e nie przychodzili do mnie akurat maonkowie nadzwyczaj urodziwi, tylko zwyczajni ludzie, niekiedy niemodzi, niekiedy sporej tuszy. I co z tego? Kady z nas ma w gowie jaki idea urody, zwykle bardzo odbiegajcy od wasnego wygldu. Tymczasem dla oso-by, ktrej si podobasz, atrakcyjne s cechy, na jakie si emocjonalnie i erotycznie uwarunkowaa. A mwic prociej, z ktrymi ma pozytywne skojarzenia. Dla jednych bdzie to typ urody - wtedy kto z boku moe na przykad zauway, e kolejne dziewczyny Grzesia s do siebie dosy podobne, zawsze blondynki bez biustu, o ostrych rysach i dugim nosie. Innych najmocniej pociga sposb poruszania si albo gos. I podobno wszystkich - zapach, ktrego zwykle w ogle nie jestemy wiadomi. A wic paradoksalnie: jaka dziewczyna moe zadrcza si tym, e ma

grube

nogi,

gdy

tym-czasem

dla

mczyzny

jej

ycia s

w wyniku wycznie

okrelonego

uwarunkowania

erotycznego

pocigajce

kobiety z grubymi nogami. W sprawie ng, jak te innych rzekomo niewybaczalnych felerw urody, polecam wszystkim opowiadanie Witolda Gombrowicza ze zbioru Bakakaj zatytuowane Na kuchennych schodach (Witold Gombrowicz Bakakaj, W: Dziea t. I, Wydawnictwo Literackie Krakw - Wrocaw 1986). W skrcie: jego fascynuj bohatera, nieskoczenie Ministerstwa eleganckiego Spraw grube pana, wysoko latami postawionego urzdnika Zagranicznych

nogi sug do wszystkiego,

i pokraczne jak supy,

o potwornie rozklapanych sto-pach. Marzy o nich i podglda je ukradkiem, a z obrzydzeniem myli o no-gach wasnej ony, gitkich jak liana, dugich, cienkich w pcinie. Podsumowanie mona zrobi banalne: jeli chodzi o atrakcyjno zewntrzn, nie to adne, co adne, a co si komu podoba. To jak jest z Tob? Czy Ty te jeste w stanie spojrze na siebie od tej strony tylko przez pryzmat za grubych ng (jeli jeste kobiet) albo zbyt sabo uminionej klatki piersiowej (jeli jeste mczyzn)? A Twoje pikne oczy? A wyrazista, adna twarz, niepowtarzalna, jedyna na wiecie? A rce, ktre na pewno chciaby malowa ktry ze starych holenderskich mistrzw albo rzebi Wit Stwosz? Tym, ktrzy maj szczeglne pretensje do losu, e nie wyposay ich w olniewajc filmow urod, chc zaleci par minut rozmyla nad wygldem zewntrznym dwojga ludzi sukcesu. Dla zakompleksionych panw - Woody Allen, may, le zbudowany, ysiejcy okularnik, twarz e poal si Bo-e. A w yciu? Wyreyserowa i zagra w kilkunastu filmach, ktre oglda cay wiat, rozchwytywany przez elit intelektualn i kulturaln USA oraz reszty kuli ziemskiej, bogaty do obrzydliwoci, romansowa z niebywale piknymi kobietami, przez kilkanacie lat onaty ze zjawiskowo liczn Mi Farrow (wanie si z ni rozchodzi, o czym plotkuje Ameryka i p Europy). Dla pa - Barbara Streisand, niezgrabna, nieregularne rysy, mae, jakby krzywe oczy i dugi nieforemny nos. Co

zrobia z tym wyposaeniem, chyba nie trzeba nikomu mwi. Niezwykle popularna aktorka, sama robi filmy, piewa i mimo niemodego wieku cigle podbija serca setek nowych wielbicieli. Co wiesz? Co umiesz? Co potrafisz? Intrygujce, co te przychodzi Ci do gowy w odpowiedzi na te pytania. Nie sdz, eby lawin napyway myli o niezliczonych talentach i umiejtnociach. Raczej dwa-trzy niemiae pomysy, a i to ze znakami zapytania. Zawsze mnie szokowao, jak wielu ludzi uwaa si za nieudolnych czy wrcz tpych. A ju prawie kady jest zdania, e nie ma zdolnoci do matematyki, nie potrafi nauczy si jzykw obcych i na pewno nie umie piewa. No wanie, jak to jest z tym piewaniem? Chyba nie znalazby si nikt o zdrowych zmysach, kto gotw byby powiedzie o Luisie Armstrongu, e nie umia piewa. A wiesz, e mia wrodzon wad strun gosowych i jego synna chrypka to nie maniera, nie sposb na suchaczy ani wyrafinowanie artystyczne? Twierdz, e masz lepszy gos od Armstronga, i w 99% nie myl si. Jestem przekonana, e Twoje zdolnoci umysowe s wielokrotnie wiksze, ni sobie wyobraasz. Skd to wiem? Z obserwacji dzieci: wszystkie s zdolne, twrcze, atwo przyswajaj nowe wiadomoci i atwo je kojarz. Niestety, pniej - w za duej grupie, w atmosferze konkurencji i ostre-go oceniania zbyt czsto przestaj korzysta ze swoich moliwoci, zaczynaj le reagowa na samo uczenie si i pozornie gupiej. Pewien psycholog z maego miasteczka opowiada mi, jak robi szeciolatkom wiejskim tak zwany test dojrzaoci szkolnej. Na jednym z obrazkw by krlik bez oka, dzieciaki miay odpowiedzie na pytanie, czego mu brakuje. Jaki bystry maluch powiedzia, e ten krlik nie ma arcia, wic pi. I oczywicie w tecie dosta minus, bo odpowied przewidziana przez miejskich autorw sprawdzianu bya inna. Zawsze mi si przypomina ten krlik bez oka i bez arcia, kiedy zastanawiam si nad tym, jak oduczano nas od mylenia. Zwaszcza e wszystkie sprawdziany odbyway si na pewno

w atmosferze napicia i stresu. Tylko nieliczni w takiej sytuacji mobilizuj si i zaczynaj radzi sobie lepiej ni zwykle. Wikszo ludzi gorzej si wtedy skupia, mylc gwnie o czekajcym ich niepowodzeniu. A przecie bywa inaczej. Wielki pianista Artur Rubinstein, jeden z nielicznych szczliwych geniuszy, w swoich pamitnikach opowiada o tym, jak po raz pierwszy koncertowa publicznie. Dla rodzicw bya to nieatwa decyzja, nie miaem jeszcze omiu lat (...). Termin koncertu ustalono na 14 grudnia 1894. Rankiem tego dnia cay dom popad w stan najwyszego podniecenia i tylko ja byem spokojny i zadowolony. Otrzymaem wanie pikne, wspaniae ubranko, z czarnego aksamitu z biaym koronkowym konierzykiem, tote czuem si okropnie wany. Koncert wypad znakomicie (...). Poniewa w garderobie artystw ju wczeniej zauwayem wielkie pudo czekoladek, w nader szczliwym nastroju wykonaem sonat Mozarta, a take dwa utwory Schuberta i Mendelssohna, publiczno gorc owacj. (Artur za, zoona Moje gwnie mode z czonkw lata. mojej rodziny, ich przyjaci, a take dzkich melomanw (...) nagrodzia mnie Rubinstein: Pastwowe Wydawnictwo Muzyczne, Warszawa 1976, s.17). I w tej dziedzinie - podobnie jak w sprawach wygldu zewntrznego bardziej koncentrujemy si na brakach ni na tym, co nam wychodzi dobrze. Szkoda, e ludzie prawie nie maj wspomnie podobnych do Rubinsteina. Uczciwy, dobry, szlachetny Jak czsto gryz Ci wyrzuty sumienia, co? Nie tylko w zwizku z tym, co zrobie wczoraj albo tydzie temu, ale te par miesicy czy par lat wstecz. Czy kiedy wyrzdzisz komu co zego, mylisz raczej: Przy-kro mi, zdarzyo si, musz przeprosi, czy te zagbiasz si w bolesne rozwaania o tym, e jeste z gruntu zy? Gdyby przecign lini od anioa do diaba i kaza Ci umieci si gdzie na niej w zalenoci od tego, ile masz z jednego i z drugiego, gdzie wypadoby Twoje miejsce? Moe zawsze, kiedy tylko co si nie ukada - niekoniecznie Tobie, innym te - mylisz sobie: to wszystko przeze mnie. Moe czujesz si podobnie jak dziecko z rodziny alkoholika, ktrego samopoczucie tak

opisuje Janet Woititz, amerykaska specjalistka od tego problemu: Nie moge si oprze wraeniu, e gdyby ci nie byo, nie byoby wszystkich tych kopotw. Matka nie walczyaby z ojcem. Nie byaby spita cay czas, nie krzyczaaby, nie byaby skonna do wybuchw. ycie byoby o niebo lejsze, gdyby ci po prostu nie byo. Czue si bardzo winny. W pewien sposb ju samo twoje istnienie spowodowao t sytuacj: gdyby by lepszym dzieckiem, byoby mniej problemw. To wszystko przez ciebie, jednak najwidoczniej nie moge zrobi nic, eby zmieni ycie na lepsze. (Janet Woititz: Dorose Dzieci Alkoholikw. IPZiT, Warszawa 1992, s.13). Wszyscy mamy sobie co do zarzucenia, chodzcych ideaw nie ma - i chyba nawet byyby nieznone. Moja znajoma dopytywaa si kiedy o pewnego mczyzn, nazwijmy go Jzkiem, ktry jej si podoba, a ja go dobrze znaam. Zaczam opowiada o jego zaletach, nazbierao si tego sporo i na to ona poprosia mnie: Znajd szybko jak wad, bo zaraz Jzek w ogle przestanie mnie interesowa. Chc opowiedzie o jednej rzeczy, ktra zawsze zdarza si w grupach, jakie prowadz. Po pewnym czasie uczestnicy nabieraj zaufania do innych, coraz wicej mwi o sobie, zaczynaj zdradza wstydliwe tajemnice. Kady jak ma, nie yjemy wrd witych, a niektrzy naprawd nie-le w yciu narozrabiali. Przyznaj si do tego, bo chc sprawdzi, czy mimo to kto moe ich jeszcze akceptowa, nie potpia, nie skrela cakiem. Nie maj miaoci zapyta o to, patrz w podog, boj si rozejrze dookoa. Zachcam wtedy, eby taki winowajca podszed do kadego czonka grupy, zada pytanie: Co teraz o mnie mylisz? i eby patrzy na tego kogo pyta. Reakcje s rne, ale najwicej jest rozumiejcych i yczliwych typu: Wiem co o twoim yciu i myl, e trudno ci byo po-stpi inaczej, Sama nieraz robiam podobne rzeczy, ale nie chc si tym drczy do koca ycia, Znam ci i lubi, wic nie przekonasz mnie, e jeste a taki okropny. Okazuje si, e jeli czowiek sam si osdza, zwykle jest dla siebie znacznie surowszy ni inni. Nie mwi tu o tych, ktrzy s zawsze pewni

swojej racji i znajduj rnorakie uzasadnienia dla wasnych wistw i podoci. Mwi o osobach z mizern samoocen moraln. Te nie s zbyt skonne do uwzgldniania okolicznoci agodzcych, a swoje trudnoci i problemy widz jako wady czy skazy moralne. Jaka z ciebie kobieta? Jaki mczyzna? Wyobra sobie pierwsze spotkanie ksicia i Kopciuszka, tylko bez interwencji dobrej wrki. Moe ksi nawet si i zakocha, ale Kopciuszek musi mie niebywa si ducha, eby chocia na pi minut przesta si zajmowa swoj podart sukienk i zaczerwienionymi od domowych prac rkami. Bdzie wic albo zachowywa si nienaturalnie, prbujc jako odcign uwag ksicia od swego mizernego pooenia, albo wci sprawdza, czy takie umorusane zero jak ona naprawd podoba si temu wspaniaemu facetowi. Panna Kopciuszek - tak samo jak jej mski odpowiednik - pena lku i niepewna wasnej atrakcyjnoci nie bdzie w stanie zdoby si na spontaniczno, swobodnie dawa (co godnego uwagi mogabym mu da?) ani bra (c moe si nalee komu tak niepocigajcemu jak ja?). Pamitasz zreszt, jakie plany mia Kopciuszek, zanim nie pojawia si wrka? W ogle nie zamierza i na bal. Ty rwnie - jak Ci znam - czsto w ogle nie wychodzisz z kta, boisz si odezwa wyczekujco podpierasz cian, zwaszcza jeli w pobliu jest kto bardzo dla Ciebie atrakcyjny. Zamiast zachowa si jak paw, rozpuszy najpikniejsze pira swego ogona, chowasz si albo uciekasz. W dodatku na pewno masz w gowie szereg wyobrae o tym, jaka powinna by kobieta i jaki powinien by mczyzna. A te wyobraenia czsto Ci przeszkadzaj, bo zwykle nie pasuj do tego, jaka czy jaki jeste. Facet ma by silny, twardy, peen inicjatywy, niczym si nie przejmowa. Wic pod grob utraty poczucia, e jest prawdziwym mczyzn, nie moe pozwoli sobie na mikko i ciepo ani chwilow nawet sabo, chocia na pewno czasem bardzo tego potrzebuje. Kobieta ma by ciepa, na pierwszym miejscu stawia mio i rodzin, nie moe by za mdra ani zbyt przedsibiorcza. Wic boi si okaza zo czy zachowa stanowczo

nawet w obronie swoich najwaniejszych praw, nie wypada jej za bardzo koncentrowa si na sprawach zawodowych, wiecznie ma wyrzuty sumienia, e zaniedbuje rodzin. Spotkaam u znajomych pewn pani z zagranicy, wietnego lekarza o midzynarodowej sawie, ktr zapraszano, eby jeszcze raz przyjechaa do Polski, tym razem na duej. Bez zastanowienia odpowiedziaa, e nie moe tego zrobi swojej rodzinie. Poniewa miaa najwyraniej ponad 60 lat, z czystej ciekawoci zapytaam o t rodzin. Ku mojemu zdziwieniu okazao si, e ma ma, rwnie lekarza rozjedajcego po wiecie i dwie zamne crki po trzydziestce, ktre w dodatku mieszkaj w innym ni ona miecie. Czyli w rzeczywistoci pani profesor nie miaa ju absorbujcych obowizkw rodzinnych, a jednak wci gotowa bya czu si nie w porzdku jako kobieta, ona i matka. Wiesz, tak naprawd nikt dobrze nie wie, na czym polega prawdziwa msko i kobieco. Dc do tego, eby to ucili, prbowano na rne sposoby bada wrodzone psychologiczne rnice midzy pciami, ale wyniki zawsze wychodziy sprzeczne i niepewne. Zwyczaje czy tradycja te nie dostarczaj jasnych wskazwek, raczej - tworzc zdumiewajce mieszanki z deniem do nowoczesnoci - s rdem dodatkowego zamtu. A skoro nie ma jednego wyranego modelu mczyzny i kobiety, dla mnie wynika z tego przynajmniej tyle: masz wicej do wyboru. Twoje cechy, skonnoci, zachowania s wystarczajco mskie, nawet jeli daleko od-biegasz od ideau spartaskiego wojownika, i dostatecznie kobiece, nawet jeli nie jeste wzorow straniczk domowego ogniska ani sodkim kobiecitkiem. W kontaktach z ludmi Jakie uczucia i myli towarzysz Ci, kiedy wybierasz si gdzie z wizy-t? Co sobie wyobraasz, kiedy masz wkrtce spotka si z osob najblisz Twemu sercu? Na pewno inaczej jest przed pierwsz randk, a inaczej po dwudziestu latach maestwa. Ale czy jest to raczej radosne oczekiwanie miego kontaktu, czy ponure przewidywania czego przykrego? Bezpiecznie czuj si tylko wtedy, kiedy jestem sama. Jak tylko znajd si w towarzystwie, boj si, e si zbani, wykonam co

nie tak i zrobi si gupia sytuacja. Ale znowu w ogle nic nie mwi i nie robi - te gupio. To mnie kompletnie paraliuje - tak napisaa do mnie kiedy Kasia, ktr usiowaam korespondencyjnie leczy z kompleksw. Niestety, listowne poradnictwo nie jest zbyt skuteczne, bo eby si czego istotnego dowiedzie o sobie w ukadzie ja-inni, potrzebne s informacje od tych innych. Kasia mimo niemiaoci daa si przekona i znalaza si w jednej z prowadzonych przeze mnie grup. Poprosiam j, eby zrobia bilans swoich wad i zalet w kontaktach midzyludzkich. Oczywicie bukiet wad by daleko bogatszy i bardziej barwny ni nieliczne i mizerne zalety. A potem zrobiymy sprawdzian: dla kogo jej poszczeglne wady rzeczywicie s wadami, komu s obojtne, a kto uwaa je za zalety? Katarzyna bya bardzo zdziwiona. Paru osobom na przykad podobaa si jej niemiao i zahamowania. Kto powiedzia, e lubi niemiae dziewczyny, kto jeszcze okreli t cech jako skromno, dwie osoby uznay, e to pasuje do niej. Pamitam, jak si rozpogodzia, kiedy jeden chopak, jej rwienik, prawie na ni nakrzycza: To co, e si nad wszystkim dugo zastanawiasz? Nie znosz mwienia co lina na jzyk przyniesie. Ty jak si odezwiesz, to przynajmniej do sensu. Mwisz mao, ale smacznie. I tak byo ze wszystkim oprcz obgryzania paznokci, ktrego nie pochwali nikt. Czy Ty te stronisz od ludzi, jak kiedy Kasia? Pamitaj, Tobie te jak jej - tylko wydaje si, e inni nie bd chcieli Ci zaakceptowa. Bzdura! Wikszo z nich po prostu boi si tego samego co Ty i dlatego trzyma si na dystans. Inne plusy i minusy Wiem, e to jeszcze nie wszystko w Twoim skomplikowanym autoportrecie. Kad z tych rzeczy mona rozoy na szereg mniejszych i wikszych kawakw. Jedne z nich bd dla Ciebie bardzo wane, inne prawie bez znaczenia. Czsto nawet nie w peni zdajesz sobie spraw, ile tego jest. Kiedy pogrzeba gbiej, stworzy ludziom okazj, eby uwaniej rozejrzeli si w sobie pod ktem samooceny, wwczas kolejne nieakceptowane detale wyskakuj jak grzyby po deszczu. Najczciej, niestety, nie rwnowaone przez plusy. Zrb teraz

swoj list. Nie tak, eby wypisywa wszystko, tylko pi rzeczy, jakie Ci najpierw przyjd do gowy. Nie myl zbyt dugo, wane s pierwsze skojarzenia. Natomiast w rubryce plusw moesz si zastanawia duej, bo podejrzewam, e nie nawyke do zauwaania swoich mocnych stron i moe bdzie to okazja, eby troch powiczy t bardzo potrzebn umiejtno. A oto lista: I. W wygldzie zewntrznym, we wasnym ciele: 1) nie lubi w sobie (uwaam za swj minus): a... b... c... d... e... 2) lubi w sobie (uwaam za swj plus): a... b... c... d... e... II. W swojej inteligencji, mdroci, zdolnociach: 1) nie lubi w sobie (uwaam za swj minus): a... b... c... d... e... 2) lubi w sobie (uwaam za swj plus): a... b... c... d... e... III. W swoim charakterze, kwalifikacjach moralnych: 1) nie lubi w sobie (uwaam za swj minus): a... b... c... d... e... 2) lubi w sobie (uwaam za swj plus): a... b... c... d... e... IV. Jako mczyzna/kobieta 1) nie lubi w sobie (uwaam za swj minus): a... b... c... d... e... 2) lubi w sobie (uwaam za swj plus): a... b... c... d... e... V. W zwizkach z ludmi, byciu z nimi, kontaktach 1) nie lubi w sobie (uwaam za swj minus): a... b... c... d... e... 2) lubi w sobie (uwaam za swj plus): a... b... c... d... e...

VI. W innych wanych dla mnie sprawach, ktre nie mieszcz si w tamtych kategoriach 1) nie lubi w sobie (uwaam za swj minus): a... b... c... d... e... 2) lubi w sobie (uwaam za swj plus): a... b... c... d... e... Ciekawe, czy co Ci zaskoczyo? Czy atwiej byo Ci pisa o plusach, czy o minusach? Czy Twoje oglne zdanie na wasny temat wie si jako ze szczeglnymi ocenami? Sytuacja yciowa a samoocena Chc jeszcze powiedzie o jednej rzeczy, z ktrej pewnie zdajesz sobie spraw, ale moe nie do wyranie. Samoocena nie jest czowiekowi dana raz na zawsze. Zmienia si na przykad z wiekiem. Przypomnij sobie, co byo najwaniejsze w Twoim autoportrecie par lat wstecz, sprbuj wyobrazi sobie co moe wybi si na pierwszy plan za par lat. Dostaam list od Magosi dokadnie na ten temat. Pisaa: Bdc mod dziewczyn strasznie si mczyam. Zawsze mi si zdawao, e jestem nie-stosownie ubrana, inne dziewczyny - one umiay zrobi si na bstwo! W dodatku nie taczyam za dobrze. W ogle byam strasznie zakompleksiona. Teraz przestaam si przejmowa tym, jak wygldam. Wane, eby ludzie mnie lubili i eby mie paru przyjaci od serca. Potrafi gada z nimi godzinami, pomagamy sobie nawzajem w trudnych chwilach. Nie wyadniaam, nigdy nie byam zbyt adna, zreszt wiesz - lata lec. Ale chyba zmdrzaam i mniej si skupiam na sobie, a bardziej na innych. Moe to jest mj sposb na kompleksy? Bez wtpienia na samoocen wpywa Twoja sytuacja yciowa, co

najlepiej wida, kiedy si gwatownie zmienia. Przekonuj si o tym choby wszyscy modzi rodzice, kiedy - wraz z pojawieniem si na wiecie ich pierwszego potomka - zaczynaj liczy si umiejtnoci i dobra orientacja w sprawach pieluszek, kolek, karmienia itd. itp. Na par tygodni albo miesicy dla matki takie rzeczy staj si najwaniejsze we wasnym autoportrecie, okrelaj jego jasn lub ciemn tonacj. A wszyscy ci, ktrzy ze wsi przenieli si do miasta i nagle okazao si, e caa ich skomplikowana i obszerna wiedza o przyrodzie oraz zdolnoci do cikiego wysiku fizycznego specjalnie si nie licz? A mczyni, ktrzy wraz ze wzrostem bezrobocia stracili prac i teraz musz jako odnale si w sytuacji, kiedy jedyn pracujc osob w rodzinie jest ona? Lepszy - gorszy czyli w puapce bezustannych porwna Jeszcze siedziae w wzku, siusiae w pieluchy i niewiele rozumiae z tego, co mwi doroli, a ju nad Twoj gow co chwila kto Ci do kogo porwnywa: Piotrusiowi wyrs zbek! A mojemu Stasiowi jeszcze nie. A czy ju siada, czy ju staje, czy ju liczy do piciu, bo moje ju do siedmiu? yjemy w spoeczestwie, w ktrym od zera ucz nas porwnywania. Na pewno byoby Ci atwiej wymieni pidziesit rzeczy, w ktrych jeste od innych lepszy albo gorszy, ni pi takich, ktre s niepowtarzalne, odrbne, jedyne na wiecie. Takie mylenie w kategoriach lepszy-gorszy wroso w nas do tego stopnia, e nie jestemy w stanie wyobrazi sobie innego podejcia do ycia. A przecie mona. Z wyksztacenia jestem etnografem, w zwizku z tym miaam okazj - oczywicie poprzez lektur - przyjrze si na przykad poudniowo-amerykaskim Indianom Zuni, opisywanym przez Ruth Benedict, synn badaczk ludw egzotycznych. Owi Zuni w ogle ze sob nie rywalizuj. Podczas rytualnych wit urzdzaj biegi, w ktrych wcale nie chodzi o to, eby wygra. Kady biegacz ma dotrze do mety, natomiast nie stara si wyprzedzi innych. Czsto co podobnego dzieje si w grupach terapeutycznych, kiedy usiujemy wyeliminowa porwnywanie, a w to miejsce wprowadzi

koncentrowanie si na swoich mocnych stronach. I okazuje si, e mona myle w taki sposb: jestem inny, niepodobny do nikogo na wiecie. W czym dobry, a nie lepszy; w czym marny, a nie gorszy. Albo jeszcze inaczej - nie jestem kiepski, tylko to jest moja trudno. Jest jedna sytuacja, w ktrej si nie porwnuje, raczej przeciwnie podkrela jedyno i wyjtkowo. Jest inna ni wszystkie, nikogo takiego jeszcze nie spotkaam - tak mwi zakochani. A wic umiemy patrze te w ten sposb, a wszyscy ci, ktrzy byli zakochani z wzajemnoci, wiedz, jak szczliwy moe by czowiek, gdy nie obawia si porw-na. I przeciwstawna sytuacja: z pracy odchodzi kto kogo wszyscy lubili i cenili, a Ty przychodzisz na jego miejsce i masz wraenie, e kady Twj krok i kade odezwanie jest zestawiane z postpowaniem owej nieobecnej osoby. Trudno si w takiej sytuacji wyrobi, prawda? Kade inaczej oznacza gorzej, wszystko obraca si na Twoj niekorzy. Czy masz by ideaem? Peno jest wszdzie dookoa nas rnych wzorw doskonaoci, modeli do naladowania, ktre - jeeli traktowane zbyt powanie - potrafi popsu humor nawet zadowolonym z siebie. Wkroczylimy w epok reklam i mam wraenie, e musi si to le odbija na poczuciu wasnej wartoci wielu z nas. Bo ktra ma takie wosy i sylwetk, jak Cindy Crawford, zachcajca do kupowania szamponu firmy LOreal? Ktry wyglda tak korzystnie jak facet z reklamy Gilette - najlepsze dla mczyzny? Nie sta Ci rwnie na nowy model Opla czy nawet Poloneza. Zapewne nie jeste i moe nigdy nie bdziesz eleganckim biznesmenem korzystajcym z komputera IBM najnowszej generacji. Ale czy tylko o to chodzi? Zastanw si dobrze: pragniesz mie hollywoodzk urod, umys Einsteina i karier zawodow w tempie Alexis Colby czy po prostu chcesz by szczliwy? Niejednokrotnie te reklamowane symbole powodzenia i sukcesu wcale nie maj szczliwego ycia. Jestem przekonana, e Marylin Monroe zamieniaby si z niejedn szar myszk, dziewczyn z Putuska, ktra ma kochajcego ma i udane

dzieci. Wrcimy do tego jeszcze, a teraz posuchaj: kady z nas, a wic i Ty, ma w sobie co niepowtarzalnego, jedynego na wiecie i przez to cudowne-go i piknego. Nikt nie jest ideaem, ale te nikt nie jest kompletnym zerem. A wic i Ty nie jeste. Sprbuj spojrze na to tak: czsto myl o sobie le, ale to nie jest obiektywna prawda, tylko moje wyobraenia. A skoro tak, to mog zacz je zmienia. Rozdzia II Co wynika z twojego mylenia Wemy sytuacj najprostsz, jaki sprawdzian czy egzamin. Dostae pierwsze pytanie, ktre nie bardzo Ci pasuje, i zmagajc si z nim moesz wpa - jak wz na piaszczystej drodze w wyobione koleiny - w jeden z dwch torw mylenia: 1. Na pewno nastpne pytanie bdzie gorsze i skompromituj si jeszcze bardziej. Po co w ogle si do tego zabieraem, skoro wiem, e jestem do niczego. Ju tyle razy mi si nie powiodo. Dobrze pamitam, jak daem plam w zeszy wtorek. Mam coraz wiksz pustk w gowie... Nic mi nie wyjdzie! 2. Zobaczymy, czy nastpne pytanie nie bdzie lepsze. Jestem cakiem niele przygotowany. Teraz trzeba tylko skupi si i nadrobi ze wrae-nie. Ju par razy poradziem sobie z duo trudniejsz sytuacj. Przecie nie dalej jak przedwczoraj poszo mi tak dobrze. Musi si uda! Nie musz mwi, kto ma wiksze szanse. Lubi to porwnanie, bo waciwie we wszystkich yciowych sprawach jest podobnie, od projektu ugotowania zupy po plan przebudowy wiata. Najpierw co zamierzamy sami lub pod wpywem oczekiwa innych ludzi - potem zastanawiamy si, jak nam to pjdzie, i ten pesymizm albo optymizm wyznacza dalszy bieg zdarze. Idzie jak z patka albo jak po grudzie. Oczywicie, tak zwane obiektywne okolicznoci te maj znaczenie, ale nasze nastawienie jest duo waniejsze, ni na og sdzimy. A moe sam jeste autorem wasnych niepowodze? Jak to si dzieje? Ot najpierw uruchamiamy acuch wspomnie. Osoby, ktre maj skonno do doowania si, przypominaj sobie swoje poprzednie niepowodzenia i dosownie zwieszaj nos na kwint. Do i tak

ju cikiego bagau przekonania o swoich nikych szansach dodaj now ceg i znowu prbuj. Nadal bez skutku, tyle e dalej jest im coraz ciej. Kolekcja niepowodze ronie jak toczona w d kula ze niegu. A ci, ktrzy s nastawieni, e pjdzie dobrze? Ich kolekcja skada si z kolorowych balonikw - wspomnie udanych dziaa i sytuacji - ktre cign ich do gry, czc si w coraz wikszy pk. Czyli im gorzej, tym gorzej, a im lepiej, tym lepiej. Co jest przeciwiestwem nosa na kwint? Nos triumfalnie skierowany ku grze. Mwi zawsze, e czowiek ma wypisane na nosie to, co ma go spotka. I jest to - po acuchu wspomnie - druga tajemnica Twoich sukcesw i nie-powodze. Tam wszystko odbywa si w Twojej gowie: musisz zuy mnstwo energii, eby przebi si przez swoje negatywne nastawienie i ju nie tak wiele zostaje na samo zadanie, ktre przed Tob stoi. Tu w gr wchodz inni ludzie, ktrzy czytaj z Twojego nosa. Zreszt nie tylko z nosa. Niska samoocena, niewiara we wasne moliwoci da si odczyta z wielu rnych sygnaw, chocia by moe nie zda-jesz sobie z tego sprawy. Przyjrzyj si na przykad swojej sylwetce. Jeli masz ze mniemanie o sobie, pewnie nie nosisz dumnie wypitej piersi, tylko raczej kulisz ramiona. Pewnie masz skonno do cofania brody i pochylania gowy, zamiast obnosi j wyprostowan po krlewsku. Moe te trzymasz rce blisko tuowia i nie zagarniasz nimi wiata, tylko czsto krzyujesz na piersiach, jakby si chcia przed nim osoni. Bywa odwrotnie: chocia w rodku czujesz si bezradny jak mae dziecko i tak naprawd nie wart uznania i uczucia - nadrabiasz min i postaw, wypinasz pier, zadzierasz gow, mocno gestykulujesz. Wymowa niby inna ni u tych niepewnych i zahamowanych, ale tylko niektrzy daj si zwie pozorom. Bo jednak czsto mona zauway, e Twoja przebojowo jest troszk przesadna czy sztuczna, e jeste odrobin za sztywny albo ciut zbyt gony. Jakby to nie by Ty, tylko maska czy przebranie, zza ktrych chwilami przeziera co cakiem innego. Jeli tak wanie funkcjonujesz - wewntrz niska samoocena, na zewntrz pewno siebie i dobre samopoczucie - to jestem przekonana, e musi Ci to drogo kosztowa. Pacisz cigym napiciem,

albowiem wspinanie si na palce pochania wiele energii i na krtk met zwyczajnie mczy. A jeli utrzymuje si przez duszy czas, moe si nawet niekorzystnie odbi na Twoim zdrowiu. I drugi rodzaj kosztw: zamieszanie, jakie wywouje Twoja niejednoznaczno u ludzi, ktrzy usiuj Ci zrozumie. Gdyby kto nawet chcia da Ci to, czego potrzebujesz, trudno mu bdzie odczyta, o co Ci waciwie chodzi. Mam przyjaciela Filipa, ktry zaoy now firm i wpad w - przejciowe zreszt - tarapaty. Jego dziewczyna alia si kiedy, e chciaaby podtrzyma go na duchu ale nie umie tego zrobi. Wyczuwa jego znkanie i niepokj, natomiast Filip zachowuje si tak, jakby wszystko spywao po nim jak woda po gsi. Pozostajc jednak przy skulonych ramionach i nosie na kwint - to tylko przykady sygnaw, jakie bezwiednie dajesz innym. Jeden z nich jest szczeglnie wany, to mianowicie, czy w kontaktach z ludmi patrzysz im w oczy. Osoby niepewne siebie na og tego nie robi. Co wtedy przeywa ten, na kogo nie patrzysz? Najczciej myli sobie: co tu jest nie w porzdku, chce co przede mn ukry, pewnie oszuka; a moe, skoro unika kontaktu, le o mnie myli albo mnie lekceway. Mao komu przychodzi do gowy, e to z niemiaoci czy zaenowania. Jak wiele moe zmieni patrzenie w oczy, sprawdziam w bardzo niewdzicznej sytuacji midzyludzkiej, mianowicie przy zaatwianiu spraw urzdowych. Najwikszy formalista, dla ktrego normalnie klient czy petent to wrg, jeeli zapa jego wzrok - miknie i zaczyna traktowa czowieka bardziej po ludzku. Nie mwi ju o tym, e jeli nie patrzysz, pozbawiasz si wielu bezcennych informacji, przede wszystkim nie dowiadujesz si, jaka jest reakcja na Ciebie i rne Twoje zachowania. Miaam raz w prowadzonej przez siebie grupie przykad jak z podrcznika. By tam bardzo duy facet, Krystian, ktry ba si ludzi, i kiedy co od nich chcia, zawsze patrzy sobie na buty. Zaproponowaam mu, eby podnosi wzrok, ilekro zwraca si do innej osoby. I dokonao si wielkie odkrycie: Krystian stwierdzi, e to oni si go boj. No, moe nie wszyscy, ale spora cz.

Wrmy do sytuacji egzaminacyjnej majc na uwadze, e cae ycie to je-den wielki egzamin, bo - pamitasz, jak pisaa Wiesawa Szymborska nic dwa razy si nie zdarza i nie zdarzy. Z tej przyczyny zrodzilimy si bez wprawy i pomrzemy bez rutyny. A wic stajesz ze skulonymi ramionami i oczami wbitymi w podog, a na nosie masz wypisane, e na pewno Ci si nie uda. Egzaminator widzi to i Twoje przekonanie przynajmniej w jakim stopniu mu si udziela. Czyli jeszcze zanim cokolwiek si zacz-nie, ju ma do Ciebie nie najlepsze nastawienie. Ono z kolei udziela si Tobie, kulisz si jeszcze bardziej i Twj sygna, e spodziewasz si niepowodzenia, staje si wyraniejszy. I tak nastawiacie si nawzajem coraz gorzej i gorzej. Na szczcie w yciu nie jest a tak le. Specjalnie przesadziam w tym opisie, eby wyraniej byo wida, jak sam stajesz si rdem wasnych kopotw. Namawiam Ci w tym miejscu na may eksperyment: postaraj si par razy w rnych sytuacjach, kiedy czujesz si nieszczeglnie, wyprostowa ramiona, podnie gow i patrze prosto w oczy. Sprawd, czy to co zmienia, moe si zachcisz do troch innego zachowania, ni dotd miae w zwyczaju. Trudne pocztki Pamitasz jak byo, kiedy znalaze si w nowej szkole albo poszede na studia? Gdy zaczynae now prac? Opowiadaa mi znajoma dziewczyna, jak czua si przez par pierwszych tygodni w szkole za granic, dokd wyjechali subowo jej rodzice: Byam kompletnie ogupiaa i zupenie do niczego. Na lekcjach jak przygup, na prywatkach jak jaki rarg. Nie wiedziaam nawet, o czym rozmawia na przerwach, co si odezwaam, to gupio. Byam nie tak ubrana, inaczej podnosiam rk na lekcjach. Miaam wraenie, e nawet nogi i rce mam nie takie. Tak mi si wtedy wydawao. Z czasem zaczo by lepiej, wcignam si. Co jaki czas, bez wyjedania, wszyscy trafiamy na sytuacje, w ktrych czujemy si jak w obcym kraju. Kada nowa sytuacja wymaga przystosowania, wszystkie pocztki obfituj w niepowodzenia, bo poruszasz si po nieznanym gruncie bez rozeznania i wprawy. Nic dziwnego, e reagujesz niepewnoci

wtpliwociami na wasny temat i zwykle w konsekwencji pogarsza si Twj autoportret. Przypuszczam, e nie jeste wtedy dla siebie zbyt dobry i nie fundujesz sobie okresu ochronnego, czasowej taryfy ulgowej na wejcie w nowe ukady. Pewnie z przykroci stwierdzasz, e inni radz sobie lepiej, zazdrocisz im, a nawet jeste na nich zy. Trudno bywa zwaszcza wtedy, gdy oni znaj si od lat i duo ich ze sob czy. Naprawd nie do pozazdroszczenia jest sytuacja nowego pracownika trafiajcego do zgranego zespou, nowej dziewczyny czy chopaka wprowadzanego do paczki starych przyjaci swojej sympatii, maonka przyjedajcego z pierwsz wizyt do rodziny partnera. Oni miej si z jakiej zabawnej historii sprzed lat, a Tobie wydaje si, e z Ciebie. Rozumiej si w p sowa, przerzucaj doskonale czytelnymi dla nich aluzjami, a Ty nic nie kojarzysz i czujesz si jak ostatni tuman. Spokojnie! Moesz by pewien, e to minie, jeeli tylko nie zamkniesz si w sobie i nie podejmiesz postanowienia, e si odcinasz i wycofujesz. To troch tak, jakby si znalaz wrd ludzi mwicych w obcym jzyku i z czasem zacz si nim posugiwa, najpierw sabo, a potem co-raz swobodniej. Wic lepiej poprzygldaj si i troch poczekaj pamitajc, e na pocztku pewna sztywno i niezrczno to rzecz naturalna, a Twoje marne samopoczucie jest zrozumiae i przejciowe. P biedy, kiedy chodzi o dalsz rodzin albo szkolnych kolegw Twojej drugiej poowy - moesz przesta si z nimi widywa. Ale jeeli to jest nowa praca lub szkoa czy, powiedzmy, teciowie? Trudno cakiem zerwa takie kontakty. Bywa, e decydujesz si wwczas na co w rodzaju emigracji wewntrznej. Rezygnujesz z wczania si we wsplne rozmowy i rozrywki, jeeli to moliwe siadasz w kcie, starasz si wyj jak najwczeniej. I moe si to cign latami, pogbiajc Twoje poczucie, e jeste niewany, nielubiany, gorszy. Pobray si dwa zera A jeli yjesz z kim pod jednym dachem i - jak dawniej mwiono - dzielisz z nim lub ni st i oe? Pracujc w poradni rodzinnej zauwayam, e raz po raz powtarza si pewien rodzaj kopotw, ktre trapi maonkw ze z samoocen. Chc przedstawi je tutaj

bardziej szczegowo, bo prawie wszyscy albo jestemy z kim w staym zwizku, albo bdziemy, albo - co gorsza - ju mamy za sob rozpad takiego ukadu. Zacznijmy od konkretnej sytuacji, bardzo prostej i typowej. Niech to bdzie Gosia i Andrzej, moe po dwch, moe po siedmiu latach maestwa. W kadym razie zdyli ju zapomnie o zalotach i miodowym miesicu, tkwi w prozie codziennego ycia: praca, gospodarstwo domowe, pewnie te dzieci. On uwaa, e jest niezbyt atrakcyjnym mczyzn i marnym mem, ona nie czuje si ani adna, ani pocigajca i stale ma do siebie pretensje, e nie wywizuje si na pitk z roli ony (bo prowadzenie domu, prosz Pastwa, to tak skomplikowane i wielowtkowe zadanie, e zawsze mona znale co, co si zrobio nie do dobrze). Punkt wyjcia wemiemy banalny - on mwi do niej: Mia moja, zupa jest przesolona. Bo rzeczywicie jest. Teraz zajmiemy si czytaniem w mylach. Kobieta, ktra dobrze czuje si w yciu, w swoim zwizku i w roli gospodyni domowej, pomyli w takiej sytuacji: Przykro mi. Nastpnym razem, kiedy bd robi ogrkow, musz pamita, eby da mniej soli. A nasza Gosia? Jej monolog wewntrzny wyglda zupenie inaczej: Nie smakuje mu. Dobra ona potrafiaby ugotowa tak, jak on lubi. Pewnie ma do mnie jeszcze mas innych zastrzee i pretensji. Kto wie, czy w ogle mu odpowiadam. Moe ju nie chce ze mn by?. I tylko czeka, e Andrzej za chwil zacznie mwi o rozwodzie. A on powiedzia jedynie, e zupa jest przesolona. Teraz kolej na to, eby zajrze do gowy Andrzejowi. Gosia, u ktrej jego niewinna uwaga uruchomia lawin maeskich kompleksw, musi zrobi niezadowolon min, bo przecie z jej punktu widzenia ju nie chodzi o zup, tylko o ostateczne rozstanie. A on patrzc na t skrzywion buzi myli sobie: Co jej zego zrobiem, zaraz obrazi si i dojdzie do wniosku, e ma mnie po prostu dosy. To, e wysza za takie zero, wcale nie oznacza, e zawsze bdzie chciaa ze mn by. Jednym sowem on te ju prawie pakuje walizki. Tym razem - jak setki razy wczeniej i pniej - rozejdzie si po kociach. Pewnie za par minut albo par godzin ktre z nich wykona jaki

pojednawczy gest i wszystko jako tako wrci do normy. Tylko e jeli tak dzieje si czsto, w pewnym momencie ilo przejdzie w jako. Spjrzmy wic na konsekwencje podobnych sytuacji. Po pierwsze - obydwoje zuywaj du cz swojej energii na cige sprawdzanie. Z napit uwag ledz: jak jest w tej chwili? czy on jeszcze mnie kocha? czy jej jeszcze na mnie zaley? I wtedy oczywicie zawsze znajdzie si co, co potwierdzi najczarniejsze przewidywania, jak choby owa przesolona zupa. Powiem wicej, nawet niektre obojtne albo pozytywne uwagi mog by odbierane jako negatywne. Zamy, e Gosia za-oya nowy opalacz, za Andrzej, ktremu si w nim spodobaa, powie: O masz dwuczciowy kostium. A ona - pewna tego, e nie jest do zgrabna - nawet na niego nie spojrzy i nie zauway jego zadowolonej miny, tylko pomyli: No tak, chcia mi delikatnie da do zrozumienia, e nie powinnam pokazywa brzucha. Ju mu si nie podobam. Wobec nagromadzenia podobnych niezrozumie i nieporozumie obydwoje staraj si unikn zapalnych tematw. W ich sytuacji takimi szybko okazuj si wszystkie, ktre co mwi o drugiej stronie. Inaczej mwic, w ogle przestaj ze sob rozmawia o sobie. Po drugie unikaj zwaszcza okazywania wszelkich oznak niezadowolenia. Andrzej na drugi raz gboko si zastanowi, czy w ogle mwi, e mu nie smakuje zupa. W efekcie Gosia bdzie niewiele wiedzie o tym, co on lubi a czego nie, za Andrzej bdzie tumi swoje niezadowolenie i godzi si z sytuacj, ktra mu nie odpowiada. Do czasu, poniewa kiedy uzbiera si tego duo i w rnych dziedzinach, jedno z nich pierwsze wy-buchnie. Wtedy to drugie, ktre te zdyo ju nagromadzi sporo urazy i pretensji, odpowie tym samym. I zacznie si co, czego obydwoje nie rozumiej: wielka awantura z bahego powodu. Po trzecie - kada oznaka smutku, zoci lub zniecierpliwienia Gosi jest odbierana przez Andrzeja jako sygna, e to on zrobi co nie tak, e wszystko przez niego. A Gosi moe bole zb, mogy j spotka jakie przykroci w pracy czy zdenerwowa dzieci. I chce, eby j kto po-cieszy

albo chocia wysucha, a tu lubny najdroszy te ju zdy wpa w przygnbienie bd irytacj pod wpywem jej minorowej miny. Wic traci ch opowiadania temu ponuremu facetowi, co jej si dzi przykrego wydarzyo. To samo Andrzej: mia mczcy dzie albo boli go gowa, a Gosia ju jest pewna, e ma co do niej. Wic na wszelki wypadek nie odzywa si i schodzi mu z drogi. W ten sposb zamiast wspiera si nawzajem w drobnych i wikszych kopotach, oddalaj si od siebie. Po czwarte - obydwoje czekaj na jakie potwierdzenie, dowartociowanie, przejaw uczucia drugiej strony, ale nie s zbyt skonni wychyla si z tym sami. Nie zrobi tego, boj si, e mnie odtrci - myl. I tak czekaj obydwoje, nieraz latami, coraz bardziej utwierdzajc si w poczuciu, e s niewani, niekochani, niezauwaani. Po pite unikaj jak ognia wyjaniania tego, co si midzy nimi dzieje. Kade z nich obawia si, e kiedy choby pinie co na ten temat, dopiero wtedy druga strona zacznie si serio zastanawia i niechybnie dojdzie do wniosku, e zrobia yciowy bd decydujc si na ten zwizek. Jest w tym co z mylenia magicznego (niektrzy nazywaj to strusi polityk): jeli nie dotkn tej chwiejnej konstrukcji, jest szansa, e si utrzyma; ale jak nieopatrznie rusz, a jest to gmach wzniesiony z chybotliwych, nie poczonych ze sob cegie, to w cigu paru sekund rozsypie si w gruzy. Niestety, maestwom takim jak Gosia i Andrzej nie sprzyja te tradycja czy zwyczaje rodzinne. Spodobao mi si podsumowanie, jakie zrobia kiedy na moj prob pewna pani: Pochodz z rodziny, gdzie nawet pyta-nie ktra godzina? byo zbyt osobiste. W ich rodzinnych domach musiao by tak samo: doroli ani midzy sob, ani z dziemi nie rozmawiali o wzajemnych uczuciach, o alach i pretensjach, nikt nikogo nie chwali i nie zapewnia, e kocha. Skd to wiem? Bo inaczej nie mieliby tych kopotw. Zamiast zadrcza si wtpliwociami, mogliby zabra si do wyjaniania sytuacji i przekonaliby si szybko, e caa ta spirala rozkrcajca si w ich gowach jest absurdalna - e naprawd chodzi tylko o zup, a ca reszt kochaj nad ycie. Wic gdyby to ode mnie zaleao,

od przedszkola wprowadziabym nauk porozumiewania si z bliskimi. Kiedy pracowaam w poradni rodzinnej, miaam okazj towarzyszy wielu ludziom w prbach lepszego porozumiewania si aujc, e spotkalimy si tak pno, gdy ju naroso mnstwo przykrych zaszoci. Umawiaam si z rnymi maestwami, e wprowadz u siebie zwyczaj systematyczne-go rozmawiania o tym, jak im ze sob jest, co do siebie czuj, z czego s zadowoleni, a z czego nie. Wiem, wiem, to takie sztuczne, ale chc podkreli, e ludzie, ktrzy maj duo lkw i wtpliwoci - wynikajcych z niskiej samooceny - z pewnoci nie przestawi si spontanicznie na inny sposb porozumiewania. Natomiast przy odpowiedniej zachcie mog popracowa nad wyrobieniem sobie lepszych nawykw czy rutyny. Jeli partnerzy wsplnie decyduj si na mwienie o tym, co si pomidzy nimi dzieje, wtedy wiadomo, e naraaj si obydwoje, wic powanym i zasadniczym rozmowom przestaje towarzyszy atmosfera zagroenia, nikt nie musi si wychyla z inicjatyw, mona nawet losowa, kto zaczyna. W poradni dokadnie uzgadnialimy, e na przykad we wtorki po pooeniu dzieci spa zawsze przeznaczaj na ten cel po p godziny lub trzy kwadranse i obydwoje maj powiedzie, co zego i co dobrego spotkao ich ze strony tego drugiego w minionym tygodniu. Gdyby si zdecydowa wprowadzi taki zwyczaj w swoim zwizku, musisz trzyma si kilku zasad. Trzeba pilnowa: a) eby nie skoczyo si na samym postanowieniu; to naturalne, e - tak jak od kadej trudnej rzeczy - bdziecie mieli ch si wykrci; b) eby kady mia z gry uzgodnion ilo czasu, a potem zmiana (np. Gosia kwadrans, Andrzej kwadrans, Gosia kwadrans, Andrzej kwadrans - po dwch-trzech prbach bdziecie wiedzieli, jaki czas jest dla Was najwygodniejszy); c) eby w tych uzgodnionych ramach czasowych nie przerywa sobie nawzajem; d) eby mwi i o plusach, i o minusach, nawet gdyby na pocztku trzeba byo wyszukiwa co na si (jednym jest trudniej mwi o dobrym, innym o zym, to te jest naturalne); e) eby zaczyna od alw i pretensji, a koczy na rzeczach pozytywnych, miych, ciepych.

Z czym jeszcze mog by kopoty? Sdz, e miae okazj stwierdzi to sam w rnych sytuacjach: niekorzystne mylenie o sobie jest samospeniajcym si proroctwem. Nie jestem w stanie omwi rozlicznych dziedzin, w ktrych moe Ci hamowa i ogranicza, jednak musz powici par sw przynajmniej nauce i pracy. Co do zdolnoci uczenia si - mam spor wpraw w przebijaniu si przez uporczywe ze mniemanie o sobie osb uczcych si jzykw obcych i pracy z komputerem. To rwnie dobre przykady jak kade inne. We wmawianiu sobie, e komputer to nie dla mnie i nigdy si tego nie naucz celuj kobiety. Jeeli ju potrzeba albo ch zmusi ktr z moich zaprzyjanionych pa, eby jednak sprbowa, zaczynam od tego: Ta maszyna nie jest duo bardziej skomplikowana od pralki automatycznej. Umiesz j obsugiwa? Jeli tak, to z komputerem te dasz sobie rad. Oczywicie pocztkowo nie wierz, ale stopniowo - par prostych operacji, eby przekona si, e to skomplikowane zwierz jest posuszne - nabieraj pewnoci siebie. Napisz co, wydrukujemy to, eby mogy szybko zobaczy efekt swojej pracy. I jeszcze namawiam je do robienia bdw, eby si z nimi oswoiy i przy samodzielnych prbach nie wpaday w totaln bezradno, kiedy co pjdzie nie tak. Z nauk jzykw jest podobnie. Jest mnstwo ludzi, ktrzy latami obiecuj sobie, e zabior si za angielski czy francuski, i nie robi tego, bo nie wierz, e co im wyjdzie. Znam na to dwa sposoby proste i trzeci pracochonny. Pierwszy: we obcojzyczn gazet i na dowolnej stronie (byle nie z ogoszeniami) znajd 100 sw, ktre rozumiesz. Nie uda Ci si to po grecku czy po wgiersku, ale angielski, niemiecki, woski, hiszpaski, nawet holenderski czy portugalski od razu stanie si bardziej przezroczysty. Drugi sposb polega na tym, eby przed kad lekcj czy odrabianiem za-da domowych powtrzy sobie kilka razy na gos (jeli si boisz, e rodzina uzna Ci za wariata, ktry gada sam do siebie, zrb to szeptem): Angielski sam wchodzi mi do gowy. Jeeli jeste zainteresowany innym jzykiem, wstaw go w miejsce angielskiego.

I sposb trzeci: popro kogo, eby wskaza Ci prosty i niezbyt dugi, a interesujcy dla Ciebie tekst, i przetumacz go ze sownikiem. Moe si okaza, e satysfakcja ze zrozumienia czego, na czym Ci zaleao, jest wiksza ni nieporadno jzykowa. Moje pokolenie z duym skutkiem uczyo si angielskiego na Beatlesach, a rosyjskiego na Okudawie. Opowiadam to wszystko, eby byo wida, co oznacza czy te z czego si skada owo nie potrafi si tego nauczy. Na pierwszym miejscu oczywicie krluje oglne poczucie niemonoci. Ale wane jest te i to, e ani Twoi dotychczasowi nauczyciele, ani Ty sam nie mielicie wprawy w stopniowaniu trudnoci, wybieraniu na pocztek zada, ktrych dobre wy-konanie zachcioby Ci do dalszych prb. Nie byo te pomostu do czego, co ju umiesz. A poza tym nie miae okazji przey choby niewielkiej satysfakcji zwizanej z wstpnym opanowaniem nowej umiejtnoci. Chc Ci na zakoczenie tego wtku powiedzie jedn rzecz: eby przekona mnie, e nie jeste w stanie czego si nauczy, musiaby zuy ba-rdzo duo energii i czasu. A myl, e i tak by Ci si nie udao. Teraz sprawa pracy. Odnosi si do niej to wszystko, co mwiam o trudnych pocztkach. Na niepewno zwizan z now sytuacj i nowymi zadaniami nakada si jeszcze co - powszechny niedobry zwyczaj, e przeoeni niechtnie wyraaj uznanie, za to do skrupulatnie wytykaj bdy i z upodobaniem gani. Jeli ju i tak nie mylisz o sobie zbyt dobrze, pograsz si w tym jeszcze bardziej. I czsto nawet nie umiesz zobaczy, kiedy z nieporadnego nowicjusza zmieniasz si w kompetentnego fachowca. A dopki czujesz si modszym koleg, Twoi wsppracownicy i zwierzchnicy te maj skonno, eby Ci tak traktowa. Moe warto co pewien czas sprawdza to przekonanie? Jednym z atwo dostpnych sprawdzianw jest robienie od czasu do czasu - co p roku, co rok - bilansu wasnych dokona. Szczegowo i konkret-nie: kartka papieru, Twoje prywatne podliczenie, ile i czego wykonae w okresie sprawozdawczym. Sama tak robi, bo mnie te nieraz przychodzi do gowy, e od duszego czasu nic godnego uwagi nie zrobiam. Musz powiedzie, e ilekro kogo namwiam na takie

sprawozdanie, zawsze koczyo si radosnym zaskoczeniem. A gdyby nawet wyszo Ci inaczej, przynajmniej bdziesz mia jak miar, rozeznanie, e Twoje nic nie zrobiem oznacza o trzy za mao w jednej sprawie, nie do starannie w innej, a w pozostaych nie najgorzej. Zobacz, e to zupenie inny punkt wyjcia, gdyby chcia co zmieni. Najlepiej takie podliczenie robi niepracujcym matkom, ktre czsto uwaaj, e czas przecieka im przez palce, s le zorganizowane i z niczym nie daj sobie rady. Jeeli jeszcze krytykuje je w tym duchu m albo teciowa, trudno przekona je inaczej ni robic bilans czasu. Mwi o tym przy okazji pracy, poniewa uwaam, e zajmowanie si maym dzieckiem i domem to cika i odpowiedzialna praca, niejednokrotnie trudniejsza ni zajcia zawodowe. W podsumowaniu chc przypomnie, e w kadej z wymienionych dziedzin - w maestwie, w nauce, w pracy - Twoje zdanie o sobie jest wanym czynnikiem sprawczym. Mwic prociej, kiedy jest dobre, lepiej funkcjonujesz i Ty, i czsto inni wok Ciebie; kiedy jest ze, wyrabiasz si z reguy gorzej. Podstawowa zasada postpowania byaby tutaj taka: nie ufaj swoim oglnym zym opiniom o sobie sprbuj je podwaa, zbieraj dowody na to, e nie masz racji, kiedy si tak doujesz. Obiektywno nie ma tu nic do rzeczy Namawiam Ci, eby konkretnie i szczegowo analizowa swoje przewiadczenia na wasny temat, poniewa przekonaam si, e niskie poczucie wasnej wartoci w rnych dziedzinach potrafi mie niezbyt wiele wsplnego z obiektywn rzeczywistoci sprowadzon wanie do namacalnych konkretw. Chc opowiedzie tu o dwch przypadkach, kiedy kontrast midzy ogln z ocen a jej rozpisaniem na poszczeglne elementy by wyjtkowo dobrze widoczny. Jedna to opowie Marka, pacjenta z grupy dla osb z nerwic, w ktrej byam obserwatorem, kiedy uczyam si swego zawodu. Ot Marek uwaa, e jest nie do sprawny fizycznie i wysportowany. Jego niedocigym wzorem by ojciec, kapitan marynarki, ktremu chcia

zaimponowa. Zapytany, czy uprawia kiedy jaki sport, Marek wymieni jedziectwo, pywanie i par innych dyscyplin, w ktrych osiga bardzo dobre wyniki. Kiedy doszed do tego, e zdoby mistrzostwo Polski w skokach spadochronowych, grupa zacza si mia. On w pierwszej chwili nie zrozumia, co ludzi tak bawi, wic chichocc zaczli mu tumaczy, e wyej w mskich sportach wspi si ju nie mona. Bohaterk drugiej sytuacji, te w grupie terapeutycznej, bya Lusia, trzydziestoletnia pracujca matka, matka dwojga dzieci. Paczc oskaraa si o to, e jest wyrodn matk i z on, nie dba o dom i rodzin, powica im za mao czasu i stara. Na marginesie dodam, e pracowaa na ptora etatu. Poprosiam Lusi, eby opowiedziaa, jak wyglda jej powszedni dzie i sobota z niedziel, szczegowo, od rana do wieczora. W tej grupie byo nas jeszcze pi w podobnej sytuacji, jednoczenie matek i pracownic. Wszystkie opowiedziaymy o swoim gospodarowaniu czasem i okazao si, e kada - chocia ma tylko jedn prac - powica obowizkom domowym i rodzicielskim mniej wicej tyle samo czasu co Lusia. Mona powiedzie, e tych dwoje to wyczynowcy. I rzeczywicie, a mimo to wynikom ich yciowych stara nie udao si przebi przez uporczywe przewiadczenie, e nie sprawdzili si w wanych dla siebie dziedzinach. Tym bardziej trudno mi uwierzy, e uda si to w Twoim przypadku, skoro nie skaczesz ze spadochronem i nie pracujesz na ptora etatu (troch si niepokoj, czy aby te przykady - powtarzam, wyjtkowe znw nie wpdziy Ci w kompleksy). Dlatego jeszcze raz namawiam Ci do sprawdzania swego oglnego mniemania o sobie za pomoc rozkadania go na czynniki pierwsze. Nic nie zrobie w tym tygodniu? Wypisz, czym si zajmowae w kadym kolejnym dniu. Zawsze wszystko gubisz? Przypomnij sobie ostatnie trzy przypadki, kiedy Ci co zgino. Jeste zym pracownikiem? Sprawd, ile razy i za co zgani Ci ostatnio szef. Moe uda Ci si przeledzi to bardziej szczegowo i konkretnie, a dziki temu bardziej realistycznie - i w korzystniejszym wietle - zobaczy siebie.

Na wierzchu i pod spodem Chciaabym wspomnie o jeszcze jednej konsekwencji niskiej samooceny, ktra chyba Ciebie nie dotyczy. Jeli zabrae si do czytania tej ksiki, to na pewno masz wiadomo swoich kopotw i ch zmiany. Natomiast sytuacja, ktr teraz chc opisa, dotyczy ludzi niewiadomych swoich kompleksw. Chodzi mi o zarozumialcw, szpanerw, zadufkw - oso-by, ktre za wszelk cen usiuj udowodni swoj wyszo. Ot chc Ci zwrci uwag, e w gruncie rzeczy s do Ciebie podobni. Przypomina mi si Wika, ktra nie dawaa nikomu doj do sowa; Pawe, ktry zawsze wiedzia lepiej; Monika prbujca oczarowa wszystkich mczyzn bez wyboru; Kuba zawsze gotowy, eby lekcewaco wypowiedzie si o cudzych osigniciach, choby to nawet bya nagroda Nobla. Zawsze mylaam o nich ze wspczuciem. Skoro tak bardzo chcieli udowodni caemu wiatu, e s lepsi - albo e inni s gorsi, co na jedno wychodzi - to rozumiem, e sami bynajmniej nie byli o tym przekonani. Czuli si tak niepewnie, e a musieli zbudowa sobie ca sztuczn konstrukcj, teatr pozorw, eby zasoni przed ludmi swoje prawdziwe samopoczucie. Zreszt robili to nie ze zej woli, tylko dlatego, e byo im - tak jak Tobie - trudno ze sob wytrzyma. Z czasem tak zyli si z odgrywan przez siebie rol, e stracili kontakt ze swoim wntrzem, swoimi prawdziwymi przeyciami. Myl, e czasem im zazdrocisz atwoci, z jak przedstawiaj swoje zdanie, siy przebicia i pewnoci siebie. Rzeczywicie, z wieloma sytuacjami radz sobie lepiej od Ciebie, ale czy lepiej si czuj? Nie jestem o tym przekonana. Wiem na pewno, e dopadaj ich zaamania i depresje, nagle przestaj si wyrabia i wtedy czuj si bardziej bezradni od Ciebie. A przede wszystkim kiepsko im si ukadaj kontakty z ludmi. Paradoksalnie, potrzebuj tego samego co Ty: uznania, docenienia, pochway. A inni wcale si do tego nie kwapi. Sam pewnie wiesz, e jak kto si wywysza, masz go ochot nie pochwali, tylko cign na ziemi, przeku szpilk jak balon, eby uszo powietrze. Ci, ktrzy naprawd siebie lubi, znaj swoj warto i maj zaufanie do wasnych moliwoci, nie musz si przed nikim wykazywa. Nie potrzebuj cigych

potwierdze od innych, bo rzeczy oczywiste nie wymagaj dowodw. S zwyczajnie skromni, nie musz te ukrywa wad i saboci, y z cig obaw, e kto ich zdemaskuje. Ich spokj i harmonia wewntrzna promieniuj na zewntrz, a ludzie lgn do nich i kochaj - zdawaoby si za nic. Prawie wszystko moesz Kady z nas wykorzystuje tylko niewielki procent siy swoich mini i moliwoci swojego umysu. I nie jest to moje pobone yczenie ani wyraz oglnej wiary w czowieka, tylko wynik mudnych i wieloletnich bada fizjologw. Jak sdz, osigamy tak mao w stosunku do swoich moliwoci midzy innymi dlatego, e brak nam wiary w ich ogrom i rnorako. Przez wiele lat zgromadziam niema kolekcj opowieci z literatury i z ycia o ludziach, ktrym udao si dokona rzeczy niemoliwych. Joanna DArc zebraa wielk armi i poprowadzia j do walki, Ghandi bez prze-mocy uwolni Indie od Anglikw, Jacek Kuro zapocztkowa ruch spoeczny, dziki ktremu run w Polsce ustrj komunistyczny - to s przykady szeroko znane. Ale chc te wspomnie o kilku innych, znacznie skromniejszych, a rw-nie nieprawdopodobnych. Mwi nieprawdopodobnych, poniewa zanim te osoby zrobiy to, co zrobiy, wszystkim wok wydawao si to niemoliwe. Jak choby Tadeusz Paciorek, psycholog wizienny z Siedlec, ktry przez par lat dobija si o wprowadzenie grup Anonimowych Alkoholikw do zakadw karnych. Kto troch wie o polskim wiziennictwie, przyzna, e taki pomys cakiem niedawno musia wydawa si szalony. Dzisiaj mamy w Polsce ju kilkadziesit grup AA za kratkami, s nawet stosowne odgrne instrukcje uatwiajce zakadanie nowych. Zawsze, kiedy spotykam Tadeusza, mam wraenie, e kontaktuj si z czowiekiem, ktry przebi gow mur. Inny przykad to Ewa Milewicz, kobieta po chorobie Heinego-Medina, ktrej tak trudno si porusza, e problemem dla niej jest nawet wejcie na schody. A jednak: bya w opozycji jeszcze przed Sierpniem 1980, w stanie wojennym aktywnie dziaaa w podziemiu, dzi jest w czowce dziennikarzy Gazety Wyborczej. Ale najbardziej Ewa zadziwia mnie tym,

e po wyjciu za m urodzia i wychowaa dziecko, cho w jej sytuacji wydawao si to zamiarem ponad siy. Crka Ewy jest ju na studiach i stanowi ywy dowd na to, e rzeczy niemoliwe s moliwe. I wreszcie trzeci przykad: Tadeusz Orowski, niepenosprawny zdobywca Tatr. Wybitny lekarz, czonek Polskiej Akademii Nauk, dzi ju starszy pan, nalea do najlepszych polskich taternikw swojego pokolenia. Ma jedn nog krtsz, mocno utyka, a mimo to dokona pierwszych przej wielu drg wspinaczkowych w Tatrach. Tak trudnych, e podobno wrd naszych alpinistw kursuje powiedzenie: Ja na drogi Orowskiego wol chodzi na drugiego (bo wtedy spadanie jest mniej niebezpieczne). Myl, e kto inny na jego miejscu nawet by si nie wybra na duszy grski spacer. Nie namawiam Ci tutaj, eby nastawia si na przebudow wiata albo cakiem nie liczc si z okolicznociami porywa si z motyk na soce. Chc tylko uprzytomni Ci, e zasadnicza rnica pomidzy tymi osobami a innymi jest taka, e one wierzyy w moliwo osignicia z pozoru nie-realnych celw. Chc korzystajc z ich przykadu przekona Ci, eby - zanim odruchowo, z nawyku powiesz o czym to nie dla mnie - zastanowi si nad tym. Moe jednak warto zakrela swoje plany ambitniej, a nawet duo ambitniej, ni masz w zwyczaju? Rozdzia III O adowaniu akumulatorw, nagrywaniu pyt i filtrach Gdyby Ci si zdawao, e ten rozdzia zosta przez pomyk przeniesiony z innej ksiki, to chc Ci uspokoi, e jednak tak nie jest. Nadal bdziemy si zajmowa poczuciem wasnej wartoci, a konkretnie tym, jak ono si ksztatuje. Po prostu czasem lubi porwnywa mechanizmy psychologiczne do jakich urzdze, bo wtedy najwaniejsza zasada funkcjonowania staje si lepiej widoczna - wpywy, jakim podlega psychika ludzka, s tak skomplikowane i rnorodne, e czsto warto opisa co za pomoc pewnego skrtu. Akumulator jako model pojawi mi si tak dawno, e ju nawet nie pamitam kiedy. Na pewno byo to w momencie, gdy czuam si wyczerpana, z zewntrz, na kto resztkach mgby energii i bez szans na oparcie w kim si mi pomc doadowa nieco nowych

i optymizmu. Potem si okazao, e nie ja jedna mam podobne skojarzenia, w kadym razie dla bardzo wielu osb jest ono czytelnym i rwnie wygodnym skrtem mylowym jak dla mnie. O czym w rodzaju zapisw czy te nagra w psychice czowieka mwi wielu autorw, a w jzyku potocznym te natrafiamy na wyrane lady tego typu skojarze, kiedy mwimy, e co komu w duszy gra albo e stale powtarza star piewk. Ta analogia przyda nam si te w nastpnym rozdziale, kiedy bd mwi o tym, jak wymazywa stare nagrania i nagrywa czy zapisywa inny tekst - moe melodi? - w miejsce starego, ktry nie najlepiej Ci suy. Za do filtrw dojdziemy w stosownym momencie. Wszystkie te porwnania czy modele maj swoje zalety (prostota, czytelno, atwo przekazywania innym), ale te zasadnicz wad: nie do wszystkiego pasuj, naduywane nie sprawdzaj si. Jeeli jeste jak gramofon... Wrmy do wiczenia z pocztku - uzupeniania zdania Ania jest.... Jest to najbardziej zwizy i zarazem bardzo archaiczny opis Twego poczucia wasnej wartoci. Jak ju mwiam, mnie przez cae lata pojawiao si - mimo cakiem niezych zdolnoci intelektualnych - zdanie Ania jest gupia. I adne dobre stopnie, sukcesy na studiach, rozpoczty doktorat, nawet napisane ksiki nie potrafiy tego zmieni. Dlaczego? Bo w gowie miaam - Ty te masz - jaki wczeniejszy zapis, jakie przewiadczenie na wasny temat, twarde jak skaa i jak skaa odporne na wpywy zewntrzne. Trudno je zmieni, bo pochodzi z najwczeniejszego okresu ycia, jeszcze z niemowlctwa. Pamitasz film Disneya o picej krlewnie? Jest tam scena, kiedy trzy zacne grubiutkie wrki pochylaj si nad koysk krlewskiej crki i dotykajc jej rdkami przepowiada-j, e bdzie pikna, dobra i mdra. Z nami wszystkimi byo podobnie: nad koysk albo troch pniej jakie wane osoby powiedziay nam, jacy bdziemy. Moe nie tyle powiedziay, co mwiy wiele razy i w cigu wielu lat. Moe nie zawsze mwiy, tylko daway do zrozumienia poprzez gest czy min, jak rwnie poprzez to, czego nie robiy. Dziesitki razy we wspomnieniach z dziecistwa, jakie syszaam w prowadzonych przez

siebie grupach, powtarzay si gorzkie sowa: Nikt mnie nigdy nie bra na kolana, nie przytula, nie gaska po gowie, nie chwali. W pierwszych latach ycia - jedni mwi o pierwszym roku, inni o dwch latach, jeszcze inni o piciu albo nawet duej - nagrao Ci si w gowie szereg pyt z informacjami moliwociach. Wemy sobie prosty przykad. Maluch postawi trzy klocki jeden na drugim i przyszed do mamy ze sowami: Patrz, jaki zbudowaem pikny paac. Rzecz zreszt moga dzia si znacznie wczeniej nie przyszed, tylko przyczoga si na czworakach i nie powiedzia, tylko spojrza pytajco. Od tego, co zrobi matka, zaley teraz, jakie nagranie na wasny temat zapisze si w gowie jej dziecka. Rozpatrzmy kilka moliwoci zakadajc, e tak wanie matka reaguje czsto, na tyle czsto, e u dziecka wytwarza si na tej podstawie prze-konanie o naturze wiata. Tak, tak, myl e nie przesadzam dla niemowlaka do roku czy ptora matka stanowi prawie cay wiat, wic to ona jest gwnym rdem poczucia, e ten wiat jest yczliwy, godny zaufania, bezpieczny, czy te obojtny albo wrcz szorstki i wrogi. Moliwo pierwsza - mama zajta czym innym nie zwraca uwagi na dziecko. Skutek: wytwarza si u niego przekonanie, e adne moje starania czy osignicia nie maj znaczenia. Moliwo druga - mama zirytowana na przykad na ojca albo bardzo zmartwiona brakiem pienidzy odburknie, eby da jej spokj. Skutek: powstaje zapis, e kiedy co mi wychodzi, inni zoszcz si i opdzaj ode mnie. Moliwo trzecia - mama odezwie si lekcewaco: tylko trzy klocki? i stoj krzywo! Skutek: ebym nie wiem jak si stara, nic godnego uwagi mi nie wyjdzie, nie uda si zasuy na uznanie. Moliwo czwarta - mama pochwali licznie, synku! i pogaszcze albo popatrzy z ciep aprobat. Skutek: warto si stara, potrafi!. Moliwo pita (a waciwie caa gama moliwoci) - mama pochwali, ale nawet nie spojrzy albo zrobi zniecierpliwion min. Skutek: niepewno dezorientacja co do o tym, jaki jeste, o Twojej urodzie, zdolnociach,

znaczenia rnych sygnaw docierajcych ze wiata, poczucie, e si ich nie rozumie. Naturalnie w rzeczywistoci malutkie dziecko podlega najrnorodniejszym wpywom, zwykle ju od pocztku otacza je kilka osb, a matka nie jest automatem i zachowuje si raz tak, a raz inaczej. Mona wic raczej mwi o tym, e suma tych wszystkich oddziaywa skada si na powstanie pewnej skonnoci do odbierania wiata. Sytuacja z klockami to celowe uproszczenie, zrobione po to, eby atwiej byo zaobserwowa, jak ksztatuje si poczucia wasnej wartoci. Wydaje mi si, e przywizujemy zbyt ma wag do tego, w jakim stopniu i w jaki sposb nasza wasna historia odcisna si w nas i jak wpywa na teraniejszo. Pozwl, e odbdziemy teraz t wdrwk: od pocztku ycia do dorosoci. Narodziny - najwaniejsza chwila w yciu Psychika noworodka to nieomale czysta, biaa karta czy - jeli wolisz - zestaw nowych pyt, na ktrych jeszcze nic nie zostao nagrane. Dlatego wszystko, co do Ciebie wwczas docierao, osadzio si bardzo gboko, tworzc jakby fundament tego, jakim si staniesz. To, czego dowiadujesz si o sobie, moe pochodzi nawet z czasw jeszcze wczeniejszych. W mdroci ludowej zawsze byo wiadomo, e kobieta w ciy nie powinna oglda strasznych widokw, e trzeba chroni j przed przykrymi przeyciami i dostarcza nie tylko dobrego jedzenia, ale te dobrych myli, otacza mioci, za dookoa powinno by duo piknych rzeczy i muzyki. Jeeli lubisz racjonalne wyjanienia, to moe przekonywajco zabrzmi dla Ciebie przypuszczenie, e zapewne jest to zjawisko o naturze biochemicznej: pod wpywem pozytywnych bodcw, w dobrej atmosferze zmienia si wydzielanie wewntrzne i do podu przez ppowin docieraj wraz z krwi matki inne substancje. Wiele kobiet w ciy odruchowo gaszcze si po brzuchu, niektre rozmawiaj ze swoim jeszcze nienarodzonym dzieckiem, co - dla mnie nie ulega wtpliwoci - dobrze robi takiemu maemu czowiekowi. Z drugiej strony wiele kobiet, zwaszcza w pierwszej ciy, przeywa

bardzo duo lku i napicia. Gdyby mogy si nim podzieli, opowiedzie komu o swoich obawach, ju to miaoby dobroczynny, kojcy skutek. Moe mogyby usysze co pocieszajcego wiem, e kilka uspokajajcych sw potrafi radykalnie zmieni na lepsze nastrj przyszej matki. Jej naturalny obroca i opiekun, przyszy ojciec, akurat tutaj czsto nie potrafi wiele pomc, bo sam bardzo si boi i woli unika niepokojcych tematw. W dodatku wszyscy - niestety - jestemy wychowani w jakim faszywym kulcie macierzystwa, ktry nakazuje kobiecie by zadowolon i szczliw w oczekiwaniu na dziecko (mwi si przecie bogosawiony stan), a nie pozwala zdradza si z obawami i poczuciem dyskomfortu. Pozostaje wic albo tumi te uczucia, albo rozmawia o nich tylko z kobietami, ktre s bd byy w podobnej sytuacji. A ich opowieci zwykle dodatkowo podsycaj lk. Pamitam, jak pod koniec pierwszej ciy zostaam wczeniej skierowana do szpitala i gwnie chowaam gow pod kodr albo zasaniaam si ksik (walkmanw jeszcze wtedy nie byo), eby nie sysze tego, co mwi moje wspmieszkanki. Bo cay czas opowiaday tylko o smutnych, przykrych, okropnych i przeraliwych rzeczach, jakie zdarzyy si i mog zdarzy przy porodzie lub po nim. Przysza matka rzadko moe da upust napiciom i lkom, wic nosi je niejako w sobie razem z przyszym dzieckiem. Dlatego nie jest rzadkoci sytuacja, gdy ono, zanim si jeszcze urodzi - tak przynajmniej twierdz niektrzy, a ja si z nimi zgadzam - odbiera komunikat, e co w zwizku z nim jest nie w porzdku. Wreszcie pord, zwykle bardzo higieniczny, ale te bardzo przykry i bezosobowy. Pierwsze wraenia, jakie atakuj dziecko przychodzce na wiat w szpitalu, to ostre wiato, przeraliwie gone dwiki, straszne zmiany temperatury i mechaniczne dotknicia rk. To nie jest powita-nie oczekiwanego gocia, tylko tamowa obrbka: mycie, krpowanie na sztywno w kilka pieluch, zakraplanie czego do oczu, zastrzyk. I przede wszystkim samotno. S ju miejsca na wiecie, gdzie jest inaczej:

dziecko rodzi si do rk ojca, ktry z czuoci i trosk przenosi je na brzuch matki. Myl, e to zupenie inny start w ycie. Przecie i tak noworodek ma wystarczajco trudne zadanie. Musi z przyjaznego i w stu procentach dostosowanego do jego moliwoci rodowiska przenie si w takie, do ktrego on ma si przystosowa. Musi nauczy si oddycha, ssa, opanowa regulacj temperatury - s to wszystko rzeczy, ktre wymagaj nieprawdopodobnego nakadu energii i wytonego treningu. Jeli kompletnie bezbronny maluszek nie ma wtedy poczucia czyjej ciepej obecnoci, oparcia, rda ukojenia, to ju u samych pocztkw nabiera przekonania, e nie jest wart opieki i troski, e nie zasuguje na mio. Stanowimy kolejne pokolenie takich szpitalnych noworodkw i na pewno fakt, e jest wrd nas tak wiele osb o zej samoocenie, po czci z tego wanie wynika. A swoj drog, ciekawa jestem, jakie bd dzieci rodzone bez lku, w przymionym wietle i cichych dwikach agodnej muzyki, nie odrywane od matki, ktrej cay czas towarzyszy kto bliski i kochajcy. Czy wiesz co o tym, w jakiej atmosferze Ty przyszede na wiat? W do-mu czy w szpitalu? Czy bye dla rodzicw wyczekiwanym gociem, czy zbdnym balastem? Chc si z Tob podzieli histori jednej z najbardziej promiennych osb, jakie spotkaam w yciu, amerykaskiej terapeutki Heidi Schleifer. Jej w miejscu, rodzice uciekli z hitlerowskiego przedostali obozu si do koncentracyjnego Szwajcarii. Heidi w Transylwanii i po wielokilometrowej pieszej wdrwce znaleli si z ktrego cudem opowiadaa: Przy-szam tam na wiat dokadnie w dniu, kiedy zostaa wyzwolona Francja. Wszyscy szaleli z radoci. Nieznajomi rzucali si sobie na szyj, ludzie szli po ulicach objci, pakali ze szczcia, piewali - a ja mylaam, e to wszystko na moj cze. Mio przenika przez skr To zdanie, ktre porazio mnie swoj trafnoci, pochodzi z artykuu w czasopimie Rodzice i Dziecko (maj 1992), gdzie wyczytaam, e w pro-porcji do wagi ciaa niemowl ma okoo dwa razy wiksz powierzchni skry ni dorosy. I jeszcze: Dla

niemowlcia czuoci ze strony matki s warunkiem niezbdnym do ycia, poniewa kade jest dotknicie gorszy. jest impulsem dla mzgu brak i systemu kontaktu nerwowego. Od dawna wiadomo, e rozwj dzieci, ktre nie s gaskane i pieszczone, W skrajnych przypadkach fizycznego prowadzi moe nawet do mierci. Dlatego dawny zwyczaj noszenia niemowlaka w chucie na piersiach czy na plecach i nasze dzisiejsze nosideka, pozwalajce swobodnie porusza si z maluszkiem przytroczonym do brzucha lub biodra, maj dobroczynne dziaanie. Instynktowna wiedza o wanoci kontaktu fizycznego sprawia, e czsto ojcowie - mniej ni matki przejci straszliwymi bakteriami - kad sobie tak kruszynk na brzuch albo pier i tak spdzaj z ni czas ku oboplnemu wielkiemu zadowoleniu. Widziae na pewno, jak matka albo babcia przewija lub ubiera dziecko. Jeli masz wasne, czy zastanawiae si, jak to robisz? Najczciej jest to okazja do pieszczot i czuoci, ale niekiedy widuj mamy bardzo spite albo zirytowane, kiedy to robi. Zauwayam te, e znaczna cz matek - nawet tych najczulszych - omija rne partie ciaa, na przykad prawie nie dotyka dou brzucha i narzdw pciowych, chyba e podczas mycia. Kiedy ju byam tego wiadoma, zorientowaam si w pewnym momencie, e przy przewijaniu mojej modszej crki lepiej traktuj ty ni przd, o wiele rzadziej dotykajc jej klatki piersiowej, brzuszka i podbrzusza. Staraam si to pniej zmieni w obawie, eby moja maa nie zostaa z informacj, e jedne kawaki jej ciaa s lepsze, a inne gorsze. Myl, e skoro mio przenika przez skr, niemowlaki powinno si gaska od stp do gw. Wane jest nie tylko dotykanie, lecz cay sposb kontaktowania si, na przykad noszenie na rkach: mona jak obojtny pakunek, a mona czule, mikko i wygodnie. Wanym rdem informacji o sobie jest te dla malutkiego dziecka ton gosu otaczajcych je dorosych. Treci by moe jeszcze nie rozumie, ale sens wyczuwa, gwnie z tonu gosu. Zauwaylicie, e matki, babcie, a czsto i ojcowie, kiedy maj poczucie,

e nikt si im nie przysuchuje, zaczynaj przemawia do niemowlakw takim specjalnym, wysokim gosem? To ciu-ciu-ciu niektrych mieszy, ale jego gwny odbiorca jest zachwycony, bo z tego czyta, e jest kochany, e lubi si z nim by. Pomidzy niemowlciem a jego otoczeniem, zwaszcza matk, wkrtce wytwarza si odruchowy mechanizm porozumiewania si bez sw, odczytywania stanw uczuciowych. Zwykle matka bardzo szybko uczy si, e kiedy jest spita, zdenerwowana, pena niepokoju albo zoci, wtedy jej dziecko zaczyna by paczliwe, gorzej je, wyrywa si przy ubieraniu. W niedobrej atmosferze nawet karmienie piersi - tak wskazane dla dziecka zarwno ze wzgldu na warto pokarmu, jak i moliwo najcudowniejszego dla niego kontaktu - moe okaza si niekorzystne. Wyczytaam gdzie kilkanacie lat temu sprawozdanie z bada amerykaskich nad dwoma rodzajami obkw. Jedne - w bogatej dzielnicy, prowadzone byy niezwykle higienicznie i naukowo, z fachowymi pielgniarkami w charakterze opiekunek. Drugie - w dzielnicy biedoty miay kiepskie warunki lokalowe i poziom czystoci, za dziemi zajmoway si proste kobiety bez adnych kwalifikacji. Pielgniarki w obawie przed infekcj staray si jak najmniej dotyka niemowlakw, a one mimo to bardzo duo choroway, rozwijay si wolno, byy apatyczne. Natomiast w gorszych obkach maluchy byy wesoe, energiczne, rozgarnite i zdrowe. O ile pamitam, wanie te choroby spowodoway ca seri bada. Nie udao si znale adnego czynnika o charakterze medycznym czy higienicznym, ktry mgby je powodowa. Domysy skierowano wic w stron psychologii i wtedy wyszo na jaw, e ciepe, gadatliwe murzyskie nianie - ktre skubay, gaskay, przewracay, przytulay, nosiy dzieci - s wanie tym poszukiwanym elementem zapewniajcym zdrowie i dobre samopoczucie. A zatem w tym okresie ycia, kiedy jeszcze nie potrafie porozumiewa si za pomoc sw, wieloma innymi drogami docieray do Ciebie informacje ksztatujce Twj autoportret. Od tego, czy otaczaa Ci

wwczas atmosfera zadowolenia i zachwytu, czy lku, zoci i napicia, zaleao nie tylko to jak w niemowlctwie spae i jade, pakae czy nie, bye zdrowy jak rydz czy chorowity, ale rwnie to, jak si w pniejszych latach czue na wiecie i jak z tym jest dzisiaj. Inaczej mwic, z tamtego okresu pochodzi podstawowy zrb Twego poczucia, e zasugujesz na mio i rado ycia albo nie. Musz tu zrobi jedn dygresj, przeznaczon zwaszcza dla kobiet, ktre maj do siebie pretensje, e za mao czasu powicaj dziecku. Ot myl, e lepsza od penego powicenia i cigej obecnoci jest sytuacja, kiedy matka potrafi zorganizowa sobie wychodne, skoro poczuje, e ma dosy opiekowania si swoj pociech i przesiadywania w domu. Zajmowanie si malutkim dzieckiem to cika praca i duy wysiek psychiczny, ktry wymaga przerw na odpoczynek i zmian otoczenia. Jeeli matka sobie tego nie zapewni, czsto, chcc nie chcc, daje dziecku od-czu, e jest nim zmczona. zamiast I mimo najlepszych dobrze mi intencji z tob, i najuczciwszych stara komunikatu

przekazuje co wrcz przeciwnego: jeste dla mnie ciarem, mczysz mnie, zocisz mnie. Kiedy moja pierwsza crka miaa cztery miesice, a ja chciaam by idealn matk i byam ju na ostatnich nogach, mdra lekarka - pediatra, ktra si ni opiekowaa, powiedziaa do mnie: Niech pani zadba o siebie, zajmie si troch czym innym. Maej jest potrzebna mama wypoczta i zadowolona z ycia. mnie sta? Odpowied na to pytanie ksztatuje si nieco pniej, w czasie, kiedy malutki czowiek zaczyna zdobywa wiat: uczy si siada, stawa i chodzi, posugiwa si przedmiotami, uruchamia urzdzenia. Wci jeszcze jego osignicia i poraki zale od innych, ale w coraz wikszym stopniu staje si aktywnym uczestnikiem, a nie tylko obiektem ich zabiegw. Na przykadzie nauki chodzenia najlepiej wida, jak powstaje poczucie ja mog - ta cz samooceny, od ktrej bdzie zaleaa aktywno i inicjatywa, zdolno osigania sukcesw i znoszenia niepowodze. Dwuletni Krzy, o ktrym chc tu opowiedzie, jest dzieckiem chyba nie-

typowym. Wazi na kredens w kuchni i na pianino, wdruje po porczach foteli, skacze z murkw i sprztw prawie tak wysokich jak on sam. Przewraca si czasami przy bieganiu, ale rzadko kiedy pacze. Musi si naprawd porzdnie rbn, eby chciao mu si obwieszcza wiatu gonym rykiem, e co sobie zego zrobi. Wyranie rni si od swoich rwienikw sprawnoci fizyczn i miaoci. Spytaam jego mam, skd si bierze ta rnica. A ona na to opowiedziaa mi, jak postpuj soniowe matki wzgldem maych soni, kiedy te maj si wygramoli z dou albo wej na skarp. Wyczytaa to gdzie i postanowia przyj jako regu wasnego postpowania. Ot sonitko samo wdrapuje si pod gr tak dugo i na tyle wysoko, jak da rad. I dopiero kiedy zaczyna si obsuwa, sonica podpycha je trb, ale delikatnie, tylko na tyle, eby starao si dalej. Pozwala mu nawet spada, a z po-moc przychodzi dopiero wtedy, gdy zanosi si na to, e mae zrezygnuje. Inaczej mwic, pozwala mu przekona si, ile potrafi, i wykorzysta do maksimum wasne moliwoci. Wiesz - mwia dalej - strasznie si o niego boj i dlatego staram si by w pobliu i w razie czego zapa w locie. Ale nie chc, eby wyrs na tak niezdar jak ja. Mnie, kiedy byam maa, mama albo babcia tak skutecznie chroniy przed jakimkolwiek niebezpieczestwem, e zawsze by-am jaka taka nieruchawa i nieporadna. Nie biegaj, bo upadniesz, nie skacz, bo si potuczesz - bez przerwy wbijali mi do gowy w dziecistwie. Wbijali, a wbili chyba na zawsze. Czsto doroli prbuj ochroni dziecko albo uatwi ycie jemu i sobie: nakarmi ci, bo si ubrudzisz; dam pi, bo jeszcze rozlejesz; ubior, to bdzie szybciej; przynios, eby ci nie byo ciko. Na rne sposoby ograniczaj jego denie do samodzielnoci. A do malucha, ktremu nie pozwala si prbowa, dociera wyrany komunikat, e nie potrafisz, nie moesz, tobie si nic nie uda. Lepiej nie przeywa Chc tu powiedzie o jeszcze jednym fragmencie autoportretu, ktry zaczyna ksztatowa si na tyle wczenie, e warto o nim mwi ju teraz, kiedy zastanawiamy si nad znaczeniem

najwczeniejszego etapu ycia. Chodzi mianowicie o to, co wolno, a czego nie wolno przeywa. W tym miejscu oddam gos wietnemu angielskiemu psychoterapeucie Robinowi Skynnerowi, ktry opisuje powstawanie wewntrznego zakazu przeywania na przykadzie zoci. (...) Nasz maluch stopniowo nabierze przekonania, e zo jest niedobra, poniewa pozostaa cz jego rodziny czuje si w obliczu zoci bardzo nieswojo, niezrcznie i bardzo si jej wstydzi. (...) Taki komunikat dociera do dziecka raz po raz. Widzi ono rwnie, jak bardzo jego zo smuci rodzicw, jak wcale nie potrafi sobie z ni poradzi i jak ignoruj je albo odsuwaj si od niego czy nawet atakuj, ilekro ono samo prbuje j okaza. Nie trzeba wiele czasu, eby dziecko te zaczo przeywa zo jako co niedobrego. Widzi przecie, e nie moe by kochane, kiedy si wcieka, a poniewa wszystkie dzieci chc by kochane przez rodzicw, chc ich kocha i uszczliwia - stara si ukry przed nimi wszelkie przejawy wasnej zoci. Czyli kojarzy sobie zo z lkiem przed odrzuceniem, a to dla dziecka musi by zagroeniem najgorszym z moliwych. (...) W dodatku dziecko oczywicie ma jeszcze poczucie, e oszukuje, poniewa nie moe by na-prawd sob. Czuje si w jakim stopniu odcite od rodzicw, bo nie jest akceptowane w peni - musi udawa, e nie przeywa zoci. Ale oszukiwanie nie jest a tak ze, jak groba kompletnego odrzucenia, wic zapewne wybierze raczej to, by by faszywym i kochanym ni autentycznie sob, ale odrzuconym. Czyli odtd, kiedy wydarzy si co, co rozzocioby normalnego malucha, to dziecko pohamuje swoj zo. Aeby ukry j przed rodzicami. A nastpnie nauczy si ukrywa j przed sob samym, gdy tylko w ten sposb zdoa zachowa poczucie, e jest warte mioci. Zo jest czym a tak niedobrym, e w ogle nie moe przyzna si do jej przeywania, na-wet przed sob. Dlatego przyzwyczai si do niezauwaania zoci - nauczy si odcina od niej - w kocu nabierze przekonania, e jej tam wcale nie ma. (...) W kadej rodzinie niektre uczucia s uwaane za dobre, a niektre

za ze. Ze umieszcza si za kurtyn i caa rodzina ma rodzaj cichej, ale bardzo wicej umowy, e emocje ulokowane za kurtyn musz pozosta niezauwaone. Wszyscy udaj, e ich tam nie ma. Wic te kade kolejne dziecko uczy si usuwa te same rzeczy z pola widzenia. Zwyczaj odcinania si od nich jest przekazywany jak odra - ani celowo, ani wiadomie, tote nikt nie wie, e si to dzieje. (Robin Skynner, John Cleese: y w rodzinie i przetrwa. Jacek Santorski & Co, Warszawa, 1992, s.38-39) A wic w rnych rodzinach dzieci ucz si, e nie wolno przeywa, a przynajmniej okazywa rnych uczu i tym sposobem staj si jakby oka-leczone emocjonalnie. Ma to dwojaki wpyw na poczucie wasnej wartoci. Wemy tym razem jako przykad bl i rozpacz, eby pokaza, jakie skutki ma zakaz odczuwania. Po pierwsze - kiedy zakazane uczucie pojawia si (a pojawia si musi, bo tak jest skonstruowany czowiek, e reaguje blem i rozpacz na przykad na rozstanie z kochan osob czy pozbawienie wanej dla siebie rzeczy), w lad za nim narasta przekonanie, e jestem nie w porzdku, jestem niedobry. Sprbuj sobie uprzytomni, ile razy w dziecistwie musiae jako zareagowa na to, e mama wychodzi, e trzeba wyjecha od babci, e ojca nie ma, gdy go potrzebujesz. Albo tragedia, kiedy zgubia si ulubiona zabawka - takich i podobnych zdarze byy dziesitki. Jeli otaczajcy Ci doroli dawali Ci do zrozumienia, e nie naley paka, bardzo czsto musiae mie poczucie, e nie jeste taki, jak trzeba, skoro zbiera Ci si na pacz. Po drugie - odcinajc si od wasnych bolesnych uczu musiae straci zdolno rozpoznawania ich u innych i odpowiadania wspczuciem. Chciae by dobry, wspczujcy - wszystkie dzieci chc - ale jako Ci to nie wychodzio i zreszt nadal nie wychodzi. Nie wiesz, jak si zachowa, co powiedzie, kiedy przytuli, zaproponowa pomoc. A czujc si nieswojo z cudzym blem, unikasz go i w ten sposb oddalasz si od ludzi nawet bardzo Ci bliskich. I te dochodzisz do wniosku, e co musi by z Tob nie w porzdku, skoro Twoje kontakty s tak powierzchowne. To samo mona powiedzie o wielu rozmaitych uczuciach: zazdroci, radoci, wstydzie

i wszystkich innych. Odcicie od ktregokolwiek - a trening w tej sprawie zaczyna si bardzo wczenie, jeszcze przed nauk siadania na nocniku powoduje, e czujesz si gorszy i nie moesz w peni zaakceptowa siebie. Kady jest dzieckiem podszyty Takim wnioskiem koczy si jedno z opowiada w moim ulubionym zbiorze Gombrowicza zatytuowanym Bakakaj, ktry ju tutaj cytowaam. Oczywicie w peni podzielam ten pogld. To, co zostanie przekazane maemu dziecku przez najblisze otoczenie czyli rodzin, zapisuje si bardzo gboko z dwch powodw. Po pierwsze jest to zwykle najwczeniejszy i przez par lat jedyny model, jaki widzi z bliska, najwaniejsza pula do-wiadcze i informacji, w tym oczywicie rwnie informacji na wasny temat. Po drugie - rodzice s tak wanymi osobami, od ich opieki i mioci zale dosownie szanse przetrwania, e dzieci nie maj innego wyjcia: musz dostosowa si do sposobu ycia i mylenia, jaki si im proponuje. Wpyw rodzicw moe by bardzo wyranie widoczny lub ogromnie subtelny: od solidnego klapsa za to, e maluch dotkn pani w kolejce (na marginesie: przyjrzyj si, jaki popoch budzi u mamu dotykalskie dziecko i jaki to musi mie wpyw na pniejsze trudnoci w kontaktach fizycznych) do bardziej uwanego spojrzenia, nieznacznego uniesienia brwi, kiedy zrobi co niestosownego. Moe to by bicie, ale moe te by kara rwnie dotkliwa, mianowicie odmowa mioci. Jeli nie sam, to u innych na pewno syszae zdanie: Jak nie zjesz zupki (nie woysz kapci, nie przestaniesz wrzeszcze, nie pocaujesz cioci), mamusia nie bdzie ci kochaa. I znw, nie musi tego mwi, Taka wystarczy, e spojrzy jak w okrelony si j sposb, wzruszy ramionami, lekko si zmarszczy. warunkowa mio okrela w niektrych metod podrcznikach psychologii jest niewtpliwie skuteczn

uzyskiwania podanych rezultatw. Jest atwiejsza, mniej pracochonna,

szybsza ni przekonywa-nie, zachta, cierpliwe znoszenie zych humorw i atakw wciekoci, jakie inaczej nieuchronnie wywouj zakazy i nakazy nie po myli wychowanka. Tak jest wygodniej: dzieci pene lku, e rodzice przestan je kocha, jeeli bd nieposuszne, nie buntuj si. S naturalnie gorsze rzeczy: maltretowanie, Ale uwaamy je godzenie, za cakowity brak zainteresowania i opieki. wynaturzenie i kiedy

wychodz na jaw, rodzicom odbiera si prawa rodzicielskie, a nawet stawia przed sdem. Ju samo groenie czym takim jest uwaane za zncanie si nad dzieckiem. Natomiast groba odebrania mioci jest traktowana jako co cakiem normalnego w arsenale podrcznych metod wychowawczych. A dla mnie to jeden z najprzykrzejszych moliwych widokw: may czowiek idea-lnie grzeczny, apatyczny, co chwila z niepokojem popatrujcy na rodzica, czy aby jest w porzdku. To te jest przewiadczenie, ktre moe zapisa si w psychice na cae dalsze ycie: mio, akceptacja, zainteresowanie to nie jest co, na co zasugujesz sam przez si, Ty jako taki, z tego tylko powodu, e jeste; musisz na nie zarobi, dostosowa si do okrelonych oczekiwa, by taki a nie inny. Do szybko stajesz si wasnym stranikiem - psychologowie mwi, e uwewntrzniasz te wymagania. I sam zaczynasz si doowa, kiedy tylko nie zdoasz utrzyma si w ramach, dawno temu narzuconych Ci z zewntrz. W poradni, kiedy zachcaam ludzi do troch innych zachowa ni dotd, czsto miaam wraenie, e reaguj, jakby chodzio o naruszenie jakiego straszliwego tabu. Gdy mwiam na przykad zaradnym, dzielnym kobietom, z pogod znoszcym przeciwnoci losu, e mogyby pokaza mowi i dzieciom, jakie w rzeczywistoci s zmczone i zagonione - nieraz reagoway na te moje sugestie autentycznym silnym lkiem. Po bliszym rozpatrzeniu okazywao si, e boj si utraty uczu swoich bliskich, jeli si zmieni; byy przekonane, e s do przyjcia tylko w tej jednej wersji. Zawsze w takiej sytuacji pytam: A jak byo u pani w domu rodzinnym? i w 99% tam odnajdujemy rdo owego lku. Zarczam Ci, e z Tob byo tak samo. Te musiae dostosowa si

do oczekiwa, uwewntrzni je i uzna, e wynik tego zabiegu to wanie prawdziwy Ty. Nie miae innego rda wiedzy o sobie i si rzeczy musiae uwierzy w to, co wyczuwae przez skr, odczytywae z zachowania swoich najbliszych, syszae o sobie. Jednym sowem, Ty rwnie jeste dzieckiem podszyty. Na Twoje pierwsze, najwczeniej zapisane w psychice przekonania na wasny temat z czasem zaczynaj nakada si inne, ktre mog by zgodne lub sprzeczne z tamtymi, mog je utrwala albo modyfikowa. Ale pniejsze wpywy s zwykle sabsze, gdy trafiaj na co, co ju jest nagrane. Owe istniejce nagrania stanowi jakby filtr, ktry z wiksz atwoci przepuszcza informacje podobne do ju zgromadzonych, za osabia albo wrcz nie pozwala przedosta si tym, ktre odbiegaj od istniejcego zapisu. Mona tu uy te innego porwnania: e jest to rodzaj oku-larw, ktre s rowe albo ciemne i nadaj odpowiedni odcie wszystkie-mu, co widzimy. Dlatego kto, kto nabra przekonania, e jest okropny i nie da si nawet lubi, a c dopiero kocha, moe latami by guchy na szczere komplementy i nie dostrzega dowodw sympatii. Troch tak, jakby klawisz play w jego magnetofonie wcisn si na stae i gra mu cigle tylko nikt mnie nie kocha, nikt mnie nie lubi. Nawet w przyjaznym otoczeniu nie rozstanie si z poczuciem, e tak naprawd wcale nie jest dobrze, a swoim zachowaniem faktycznie bdzie zniechca tych, ktrzy zechc okaza mu yczliwo, mio czy uznanie. Ile razy mona na przykad powiedzie: podobasz mi si albo mdrze mylisz komu, kto na kady taki tekst odwraca wzrok, krzywi si, chce odej, odpowiada nie wygupiaj si albo zastanawia, czego od niego chcesz? W kadym razie wida, e raczej nie sprawia mu to przyjemnoci, moe nawet jest przykre. Oczywicie sprbujesz raz i drugi, ale potem zrezygnujesz. To jakby dziaanie wbrew wasnym potrzebom: osoby, ktre maj najgorsze zdanie o sobie i dlatego najmocniej potrzebuj dowartociowania z zewntrz, najbardziej te od niego uciekaj i nawet broni si.

Natomiast jeli gwny motyw nagrany na pycie jakiej osoby brzmi jestem sympatyczna i warta mioci, dobrze mi idzie, ludzie mnie lubi, to z atwoci zobaczy ona i usyszy pozytywne sygnay z otoczenia, odpowie na nie i nastpnie zbierze kolejne dowody, umacniajce j w poczuciu wasnej wartoci. Goebbels mia racj Szef hitlerowskiej propagandy twierdzi, e dowolne kamstwo powtarzane wystarczajco czsto i uporczywie wchodzi ludziom do gowy. Mwi co prawda o propagandzie politycznej, ale jestem gotowa posun si do stwierdzenia, e rne deprecjonujce bzdury, ktre uwaasz za prawd na swj temat - przypomn: e jeste brzydki, niezdolny, niedobry, mao inteligentny, nie nadajesz si do tego czy tamtego, a w trudnej sytuacji ju na pewno nie dasz sobie rady - zostay Ci wmwione na takiej samej zasadzie, jak nazizm Niemcom. Raz zdarzyo mi si sysze co podobnego w postaci rzeczywicie zblionej do okupacyjnej szczekaczki. Przechodziam ulic obok naronego do-mu i usyszaam z okna na pierwszym pitrze straszny wrzask. W pierwszej chwili sdziam, e to awantura maeska, moe m wrci do domu pijany. Brzmiao to tak: Co ty sobie mylisz, ty ajdaku! Mylisz, e ja ci bd na wszystko pozwalaa? Co ty sobie wyobraasz? Mam ju przez ciebie kompletnie zdarte nerwy! I niespodziewane zakoczenie: Ile razy bdziesz jeszcze wychodzi z kojca? Myl, e skoro on by w stanie wyj z kojca, to ju na pewno rozumia, co si do niego mwi. Normalnie brzmi to o wiele znoniej i dlatego mniej zauwaalnie. Znowu rozlae mleko? Ale jeste niedorajda, Jak ty okropnie wygldasz! Id si uczesz, Dlaczego zawsze wszystko gubisz?, To nie do pomylenia, eby tak brzydko pisa itd. itp. Musz podkreli to bardzo wyranie: nie byo w tym adnej zej woli. Po prostu wszyscy myleli, e tak trze-ba, bo dziecko moe si zepsu, wbi si w dum, bo musi realistycznie ocenia swoje moliwoci, bo trzeba je odpowiednio wychowa. A odpowiednio oznacza za pomoc wytykania bdw, okazywania niezadowolenia i pretensji, krytykowania. Mam przed oczami pewn scen jak z filmu. Jedna z dziewczynek

z mojej dalszej rodziny bya bardzo maa, siedziaa w niemowlcym leaczku i za-kochany w niej bez pamici ojciec powtarza: Monisiu, jaka ty jeste liczna, ja ciebie uwielbiam, jaka ty jeste cudowna. Na to wesza babcia i mwi: Jak to dobrze, e Monika jest jeszcze taka malutka. Ju niedugo nie bdzie mona mwi do niej takich rzeczy, bo si j zepsuje. Szkoda, czulibymy e wychowalimy wiecie si w takiej inaczej, atmosferze. gdyby od Przecie pocztku si na zupenie

towarzyszyy nam takie sowa, jakie na co dzie syszy Monika. Ju sobie wyobraam, e w tym miejscu kto moe zgosi sprzeciw, e dzieci akceptowane bez za-strzee wyrastaj na egoistw przekonanych, e im si wszystko naley i e maj wiksze prawa od innych ludzi. Takie mylenie - moim zdaniem - opiera si na nieporozumieniu: brak dyscypliny i pozwalanie dziecku na wszystko myli si z jego dowartociowaniem. Czsto rodzicom, ktrzy postanowili wychowywa swoj pociech bez hamulcw - a waciwie nie wychowywa jej wcale - przywieca szlachetna intencja, eby przypadkiem nie wytworzy u dziecka kompleksw. Nic bar-dziej mylnego. Pozbawione drogowskazw i regu czuje si zdezorientowane zagubione i rzeczywicie depcze ludziom po odciskach, poniewa nie wie, e im to przeszkadza. A w kocu - nawet jeli rodzicom uda si wytrwa w takiej nieznonej sytuacji - dowie si, kiedy ju wyjdzie spod rodzinnego ochronnego klosza, e inni ludzie nie mog z nim wytrzyma. A wracajc do Goebbelsa: paradoksalnie rodzina jest najlepszym miejscem do wkadania dziecku bzdur do gowy. Zwaszcza e ma ono mizerne moliwoci sprawdzenia, czy to, co powtarzaj mu na okrgo i daj do zrozumienia na rne sposoby, jest zgodne z prawd, czy od niej odbiega. I tak oto olbrzymie moliwoci, z jakimi przychodzimy na wiat, s bardzo czsto blokowane zamiast rozwija si i rozkwita. Na zakoczenie tego wtku chc opowiedzie co o sobie. Moja macocha z du pewnoci siebie mawiaa do mnie: aden z Dodziukw nie mia zdolnoci artystycznych. Nie wiem, moe rzeczywicie ich nie miaam, ale nawet nie prbowaam si o tym przekona. Przez nastpne 30 lat nie

rysowaam nawet dla wasnej przyjemnoci, starannie omijaam w szkole, na studiach i podczas wakacyjnych szalestw wszelkie inicjatywy teatralne czy kabaretowe, nie zabieraam si do grania na adnym instrumencie, nie napisaam te chyba ani jednego zdania, ktre byoby blisko literatury. W gronie kolegw Dzieciaki z podwrka, koledzy z klasy, Twoja paczka albo chocia jeden dwch przyjaci, dziewczyny, chopaki z czasem to wszystko zaczyna by coraz waniejsze. Od ich opinii w coraz wikszym stopniu zaley poczucie wasnej wartoci. Najwyraniej wida to w sytuacjach skrajnych: spotkaam w yciu paru niedoszych modych samobjcw, ktrzy postanowi-li skoczy ze sob, bo zostali odtrceni przez rwienikw. Ju od piaskownicy, od pierwszych zabaw na podwrku kady z nas stan przed nowym zadaniem yciowym - przystosowania si do rwienikw. Pamitasz, jak w gronie kolegw bardzo chciae mie to co inni i umie to co inni, nawet jeli to wcale do Ciebie nie pasowao? Mini, punkowe fryzury, muzyka, ktra doprowadzaa do szau dorosych, i niezliczone inne rzeczy powodoway konflikty z rodzicami i poczucie, e jeli Tobie tak nie wolno, to jeste gorszy, bo Kasia czy Mietek wszystko ma i moe. Opinia kolegw, akceptacja z ich strony bya waniejsza, jeli nie miae oparcia w jakim-takim albo jeszcze lepiej dobrym zdaniu o sobie samym. Aeby je poprawi zyskujc ich uznanie, bye gotw robi rzeczy, ktre nie podobay si dorosym naraay Ci na kary i ktre by moe sam rwnie uwaae za niesuszne. Kiedy si zastanawiam nad przyczyna-mi tak powszechnego wrd modych ludzi palenia, picia alkoholu, prbowania rozmaitych narkotykw, amania prawa - myl, e robi to mimo po-tpienia spoecznego gwnie po to, eby podnie w ten sposb poczucie wasnej wartoci. Pod tym wzgldem nastoletni etap ycia to bardzo trudny czas. Nie bd si przy nim zatrzymywa duej, bo o okresie dojrzewania i konflikcie pokole zostay napisane cae tomy. Myl, e jednym z czciej przeywanych wtedy uczu s niepewno i wstyd. Pamitam opowiadanie Grayny o tym okresie jej ycia: Nie cierpi przypomina sobie, jak to wtedy byo. Cay czas wydawao mi si, e robi co nie tak

i byam gotowa spali si ze wstydu. Oczywicie byo mi gupio, e przestaj by komplet-nie paska, ale tak samo gupio, e jeszcze nie mam duych piersi. Ze dwa lata musiaam si przeamywa, eby chodzi do szkoy, kiedy miaam okres, a poza tym staraam si nie wychodzi z domu, tak si wstydziam. Jak nikt ze mn nie taczy, byo mi okropnie wstyd, ale jeeli jaki chopak mnie poprosi, robiam si caa sztywna na myl, e wyjd na rodek i na pewno wszyscy bd na mnie patrze. Mwi ci, po prostu koszmar! Tu chciaabym na chwil wrci do analogii z gramofonem. Przez pierwsze lata ycia zdya si ju nagra caa pytoteka i w zalenoci od sytuacji zaczyna si odtwarza ta lub inna pyta. Nawet jeli kto ma w przewadze te gorsze, to przecie nie graj mu one w gowie cay czas: kiedy si kpie, czyta ksik, rozmawia z sympatyczn ciotk, robi co, co lubi, gramofon moe milcze bd snu przyjemn melodi. Natomiast w momentach napi, niepowodze, w nowych lub niejasnych okolicznociach albo gdy dzieje si co, co przypomina poprzednie przykre sytuacje - wtedy ciszej lub goniej wcza si jedna z pyt z negatywnym nagraniem. Zawieszenie midzy dziecistwem a dorosoci, zmiany fizjologiczne, ujawniajce si potrzeby seksualne, pierwsze niepewne prby kontaktw erotycznych - wszystko to sprzyja szczeglnie czstemu przywoywaniu tych zapisw czy nagra, ktre nie nale do przyjemnych. Pamitasz, jak bae si wwczas miesznoci? Jeeli kto si mia albo choby umiecha, a Ty nie wiedziae, z jakiego powodu, wtedy zawsze domylae si, e z Ciebie - i pewnie Ci to zostao do dzi. Czsto umiecham si do ludzi albo miej z radoci na ich widok i ju jestem przygotowana na pytanie: Ze mnie si miejesz?, bo czsto zdarza mi si je sysze. Cierpliwie tumacz: To nie z ciebie, tylko do ciebie. A wtedy rzeczywicie wymiewalicie si z siebie nawzajem, poniewa to by sposb, eby zaguszy wasny wstyd i obaw przed miesznoci, wyglda na bardziej pewnych siebie. Szczeglnie trudn sytuacj wrd rwienikw, dojmujce poczucie,

e s gorsi, maj modzi ludzie z biednych rodzin. Krysia wspomina: Miaam marne ciuchy, wikszo z darw. Szlimy gdzie wszyscy i klasa mnie wy-pchna na jezdni. Powiedzieli, e nie mog z nimi i, bo wygldam jak ze wsi. Poszam w drug stron i dostaam od nauczyciela nagan za odda-lanie si od klasy. Jeeli bye biedniejszy od kolegw, z innego rodowiska ni wikszo z nich, jeeli wyrniae si jako fizycznie albo interesowae zupenie czym innym ni oni - dawali Ci to bolenie odczu. I Twj autoportret po kadym takim dowiadczeniu wydatnie si pogarsza. Lepiej si nie wychyla czyli szkoa dla przecitniakw Rzadko spotykam ludzi, ktrzy maj dobre wspomnienia ze szkoy. Pamitaj raczej nauczycieli, ktrzy si czepiali, kary za nieprzygotowanie jakich zada domowych czy niewaciwe zachowanie, konieczno naginania si do wymaga, w ktrych nie widzieli sensu. Z ich opowieci wyania si obraz szkoy, w ktrej chodzio raczej o to, eby przyapa na czym ucznia, ni eby czego go nauczy. Byam cakiem dobr uczennic, ale mnie te towarzyszyo poczucie, e potencjalnie jestem stale nie w porzdku i w kadej chwili moe to wyj na jaw. Z do pokanej wiedzy psychologicznej o funkcjonowaniu grup wiadomo, e osoba prowadzca grup moe przytomnie kontaktowa si najwyej z kilkunastoma osobami. Powyej tego progu ju nie sposb podchodzi do kadego indywidualnie, orientowa si w jego moliwociach, nawet trudno utrzyma w pamici podstawowe informacje o poszczeglnych osobach. Jak liczne byy klasy, do ktrych Ty chodzie? Moje mieway po 30-35 osb, w najwikszej byo nas 56. Si rzeczy bylimy dla nauczycieli niesforn i niezrnicowan gromad, ktr trzeba byo utrzyma w ryzach i wystawi stopnie, a nie uczy i wychowywa. Dla rodzicw i prawie wszystkich nauczycieli wanie stopnie byy najwaniejsze. Rozumiem, e w szkole musi istnie pewien jednolity system ocen, ale ten, z ktrym mielimy do czynienia, by wyjtkowo niefortunny. Okrela zestaw stereotypowych umiejtnoci i wiadomoci, a caa procedura oceniania polegaa na przystawianiu kolejnych uczniw

do gotowego, bardzo sztywnego szablonu. Jeli do niego pasowae - to dobrze, a jeli nie - musiae strawi swoj porcj upokorze i informacji, jaki to jeste kiepski. Mielimy w liceum chopaka, niezwykle zdolnego chemika. Uchodzi wrd nas za geniusza, by pupilem pana od chemii, ale najbardziej rzucao si w oczy - pamitam to wyranie do dzisiaj - e jest strasznie smutny. Mia cikie ycie z innymi nauczycielami, z trudem przechodzi z klasy do klasy i ledwie zda matur. Jako niezwykle wczenie w olimpiadzie chemicznej zaszed tak wysoko, eby bez egzaminw dosta si na studia. Spotkaam go potem jeszcze par razy i z przyjemnoci stwierdziam, e bardzo powesela. Nasz model szkoy w gruncie rzeczy najbardziej lubi takich, ktrzy s niekopotliwi i ukadni. Podsuchaam kiedy odbierajc crk ze szkoy, jak nauczycielka z zachwytem mwia do innej matki: Kasia bya dzisiaj taka grzeczna, taka grzeczna, jakby jej w ogle nie byo. Ile musieli si nacierpie ci, ktrzy odwayli si zaistnie na lekcjach na swj wasny sposb, przeciwstawi si nauczycielom. Jeden z twrcw obecnej reformy naszego systemu owiaty opowiada mi, e przebrn ca szko z opini ucze arogancki, bo miewa wasne zdanie. Tak, w szkole nie starano si o to, eby myla o sobie dobrze, nabra zaufania do wasnych moliwoci czy eby mia okazj przekona si, jakie s Twoje mocne strony. Dorwna idolom Jako pracownik poradni rodzinnej miaam wiele lat temu okazj oglda szwedzki film Jzyk mioci, sponsorowany przez Krlewskie Towarzystwo Wychowania Seksualnego. W filmie czwrka lekarzy i pedagogw omawiaa rozmaite aspekty owiaty seksualnej dla modziey, a poszczeglne tematy byy ilustrowane krtkimi scenkami. Szwedzi s - zgodnie z powszechnym przekonaniem - mielsi od nas w mwieniu o seksie i pokazywaniu go na ekranie, ale wraenie zrobio na mnie cakiem co innego. Oto na przykad siedz tam na awce modzi ludzie pieszczc si i caujc, on ma tr-dzik, a ona odcinity na ramieniu lad po ramiczku od stanika. Albo pokazany tam fragment seksu maeskiego: dosy zaywna pani w wakach na gowie, ze ladami kremu

na twarzy idzie do ka z ysiejcym panem z brzuszkiem w mao efektownej piamie i skarpetkach. adnego retuszu, adnego upikszania specjalnie po to, eby byo wida, e ci ludzie s zwyczajni. Wanie to mnie zafrapowao: rnica midzy tym, co widziaam, a gadkimi, wypielgnowanymi, idealnie pikny-mi ciaami, jakie normalnie ogldamy na ekranie. Film, reklamy, ilustrowane tygodniki atakuj nas takimi wizerunkami, do jakich mgby si porwnywa najwyej jeden czy jedna na tysic. Jaki to ma zwizek z poczuciem wasnej wartoci? Ano taki, e Twoje nogi w porwnaniu z dugoci ng lalki Barbie czy Julii Roberts musz wyglda pokracznie, a minie Schwarzeneggera mog wpdzi w kompleksy nawet kulturyst. Inaczej mwic, film i reklama s dla wikszoci z nas - zwaszcza we wczesnej modoci - nie tylko wzorem do naladowania, ale te rdem cigej frustracji, poniewa do tak wygrowanych, idealnych modeli nie sposb si docign. Mieszkacy masowej wyobrani, jak ich nazywa Krzysztof Teodor Toeplitz, osoby przedstawiane w telewizji i prasie to przecie ci najlepsi, najwybitniejsi, rekordzici, ludzie sukcesu. W dodatku s wspaniali w tak rnych dziedzinach: jedni zdobywaj medale olimpijskie, inni nagrody Nobla, a jeszcze inni filmowe Oskary. W cichoci ducha zazdrocilimy im wszystkim, zwykle zapominajc, e ci najpikniejsi czy najlepiej wysportowani na og nie s tytanami intelektu, sawom z ekranu nie musi ukada si ycie osobiste, a wielcy artyci moe przez wiele lat klepali bied czekajc na uznanie. Na pewno byoby znakomicie mie naraz olniewajc urod, salomonow mdro, wszechstronne zdolnoci Leonarda da Vinci, mnstwo siy i zrcznoci oraz zdolnoci do robienia wietnych interesw. Tylko e tak po prostu nie bywa, cho bardzo bymy tego chcieli. Jedynie nieliczni w wieku parunastu lat s na tyle pewni siebie, eby myle: Mnie te na wiele sta, bd dy do tego, eby co niezwyke-go zrealizowa w przyszoci. Wikszo czuje si raczej przytoczona takim zmasowanym atakiem doskonaoci i z gry poddaje si, nawet nie

prbujc oceni, w jakiej dziedzinie ma szanse powodzenia i jak due s te szanse. Moe posuwam si za daleko, ale mam wraenie, e rodki masowego przekazu przyczyniaj si do powstawania u wikszoci z nas postawy rezygnacji i niemonoci. Z czym wchodzimy w dorose ycie? Mj kolega z poradni rodzinnej - znany Ci moe z telewizyjnych Rozmw intymnych - Andrzej Komorowski mwi, e wszystkiemu s winne duchy. Duch to kto (lub co), kto (lub co) ju nie istnieje, ale pojawia si w bezcielesnej postaci, eby zakca ycie tym, co yj. Nasze ze duchy to lady przeszoci, ktre utrwaliy si w psychice w dawnych i pniejszych latach iw pewnych okolicznociach ujawniaj si, utrudniajc nam funkcjonowanie. Czsto prawie nie kontaktujemy si z realn rzeczywistoci, tylko wanie z duchami. Wczasy, wesoa zabawa, Magda siedzi w kcie i nie wcza si ani do rozmw, ani do tacw - stracia cay impet towarzyski, od kiedy paczka jej chopaka przez rok usilnie udowadniaa jej, e do nich nie pasuje. Tamtych ludzi wrd rozbawionych wczasowiczw nie ma, ale Magd te duchy nieomale paraliuj. Oldze nie ukada si wspycie seksualne z mem, bo zawsze w intymnych momentach nie moe odczepi si od poczucia, e ma brzydkie ciao a takie przekonanie towarzyszy jej, odkd siebie pamita przez ostatnie dwadziecia par lat zmienia si bardzo, jest adnie zbudowan, zgrabn kobiet, ale duchy s silniejsze od zapewnie ma, e jest dla niego bardzo pocigajca. Te duchy szepc nam do ucha swj wasny tekst, nie pozwalajc usysze informacji docierajcych z zewntrz. Ustawiaj si pomidzy nami a wiatem, znieksztacajc jego obraz jak w krzywym zwierciadle. S rdem takiego mylenia, ktre w wielu dziedzinach zmniejsza nasze yciowe szanse. W psychice jak w przyrodzie nic nie ginie, wszystkie jej warstwy - ta uksztatowana w chwili narodzin, we wczesnym dziecistwie, w latach przedszkolnych i szkolnych w modoci trwaj w utajeniu i zawsze co moe nas cofn do ktrej z nich, wywoa jakiego ducha.

Inaczej mwic, jeeli bye nie do tulonym niemowlakiem, nie chwalonym maluchem, wiecznie sztorcowanym dzieckiem, wymiewanym modym czowiekiem - to nadal jeste nimi wszystkimi naraz. Pewnie dzisiaj, jako dorosa osoba, umiesz to niele ukrywa i przed innymi, i czsto przed samym sob. Ale potrzeba ciepego fizycznego kontaktu, dobrego sowa, szacunku, uznania, jednym sowem dowartociowania na rne sposoby nie da si zaguszy i nieraz daje o sobie zna. A wtedy jest Ci przeogromnie smutno, bo nie wierzysz, e moesz dosta w yciu to, czego Ci zawsze brakowao. Ju czas, eby zobaczy, czy jest to moliwe. A jeli tak, to jak to zrobi? Szczliwie rnego rodzaju pomoc psychologiczna w postaci grupowego treningu, konsultacji indywidualnych, warsztatw psychologicznych zaczyna by troch bardziej dostpna wic jeli masz tak moliwo i wystarczajco duo determinacji, moesz poszuka fachowcw i zgosi si do nich. Jest te par domowych sposobw, pomocnych w zmianie autoportretu na lepszy. O nich mwi nastpny, ostatni ju rozdzia. Rozdzia IV Kade brzydkie kacztko moe zosta abdziem Nieraz w rozmowach albo po wykadach o poczuciu wasnej wartoci, ktrym z uporem maniaka zajmuj si od lat, pada pytanie: no dobrze, a co w sytuacji, kiedy kto rzeczywicie nic nie potrafi, naprawd jest gupi albo brzydki? Co wtedy? Czy co tu da si zmieni? Ot w tej sprawie mam bardzo skrajne stanowisko: gupi moe sta si mdrym, z brzydkiego potrafi zrobi si pikny, a najwiksza niedorajda moe zmieni si w sprawn, wietnie funkcjonujc osob. Skd to wiem? Bo widziaam wiele takich cudownych przemian na wasne oczy. Negatywne cechy charakteru i umysu czy brzydki wygld to skutek przykrych prze-y, ktre si w czowieku zapisay, a wic mog si te odpisa. Powiem wicej, Ty te to widziae, tylko moe nie przyszo Ci do gowy, eby popatrze od tej strony. Wemy dwa przykady, kiedy

zmiana sytuacji jest tak wyrana, e mona wyrobi sobie jakie pojcie o skali moliwych przeobrae. Gdy wychowanek domu dziecka trafia do dobrej rodziny adopcyjnej i po paru miesicach z apatycznego, niezgrabnego, jakby ociaego umysowo mruka robi si ywe, wesoe, zgrabne i przemdrzae stworzenie. Albo kobieta, ktr rzuci ukochany m: gwatownie postarzaa si i zbrzyda, zgorzkniaa, przestaa radzi sobie nawet z nie-skomplikowanymi zadaniami yciowymi. I nagle - jakby nie ta sama, znw adna, pogodna, energiczna, bo przeywa now mio. Mwi o tym, poniewa chc, eby sobie uprzytomni, e i z Tob wcale nie jest tak beznadziejnie, jak mylisz. eby Ci jeszcze troch poprzekonywa, chc si zatrzyma przy piknie i brzydocie. Bo c to jest brzydki czowiek? Mam wraenie, e taki, ktry ma gorycz, strach, wstyd, bl, zo czy wstrt na stae wypisane na twarzy, jakby zastyge na niej. Wic kiedy zmieni si co w jego wntrzu, w sposobie przeywania uczu i nastawieniu do wiata, to agodniej ostre rysy, kciki ust unosz si do gry, zmarszczki i bruzdy wok ust rozprostowuj si. Twarz przestaje mie martwy, biaoszary odcie, nabiera ciepego, rowego koloru, oczy zaczynaj by due i byszczce. Bardzo czsto ludzie maj lk wypisany na twarzy w ten sposb, e ich oczy robi wraenie bardzo maych. Wydaje si, e to konstrukcja powiek, zostaj tylko wskie szparki. Ale - widziaam to wielokrotnie i uwielbiam ten widok - w yczliwym otoczeniu, wrd dobrych uczu, w atmosferze bezpieczestwa, kiedy mona by sob bez obawy, e kto skrytykuje, ukarze, wykpi, nagle okazuje si, e ten sam czowiek ma due, byszczce oczy. Zamiast dawnej brzydoty wszyscy dookoa zaczynaj dostrzega, jaki jest pikny. Bo pikno to nic innego jak harmonia wewntrzna i ywy, nieskrpowany przypyw uczu. Przyjrzyj si dzieciom: s takie rne i wszystkie takie adne, kiedy ca gam rnorodnych przey wida na ich twarzach i jasne jest, e to co wewntrz i co na zewntrz pozostaje ze sob w zgodzie. Kiedy si odzyskuje ten dziecicy, bezporedni sposb przeywania - wszyscy staj si pikni. Brzydkich po prostu nie ma. Albo

inna cecha, o ktrej mylisz, e nie da si jej zmieni: gos. Tyle razy syszaam, jak pod wpywem wewntrznych zmian - wikszej pewnoci i wiary w siebie, wzrostu poczucia, e mog kocha i by kochany wysokie, piskliwe gosy zmieniay si w gbokie, dwiczne, niskie, pene wyrazu. I nikt mnie nie przekona o tym, e to naley do wrodzonego wyposaenia czowieka. Podobnie jest z wieloma cechami, o ktrych mylisz, e to Twoja natura czy charakter. Ja w ogle uwaam, e charakteru nie ma, poniewa wiele razy w yciu widziaam, jak w wyniku psychoterapii albo korzystnych zmian sytuacji yciowej zajce zamieniaj si w lwy, a z jeozwierzy robi si gobki. Z natury jeste skryty? Ju taki masz charakter, e wolisz nie ryzykowa? Skonno do podporzdkowania si i bierno to cechy Twojej osobowoci? Z dowiadczenia wiem, e charakter, osobowo, natura czowieka nie s mu dane raz na zawsze i traktowanie rnych swoich cech w ten sposb, opisywanie ich za pomoc takich poj stanowi tylko wyraz naszej niemonoci uwierzenia, jak bardzo moemy si zmieni. Nie bd taki pewny, najpierw sprbuj Prawd mwic zaleaoby mi na tym, eby jak najwicej swoich prze-wiadcze o sobie samym postawi pod znakiem zapytania. I oczywicie e-by zacz je testowa czynnie czyli przez eksperymentowanie. Nie potrafisz czego? A kto powiedzia? Sprbuj, a gdy nie wyjdzie, sprbuj jeszcze raz. Jestem w tej szczliwej sytuacji, e zajmuj si pomaganiem ludziom w zmianie. Dlatego mam okazj bardzo czsto sysze: Nigdy nie przypuszczaem, e uda mi si... Czasami taka zmiana bdzie wymagaa inwestycji i czasu. Ale przecie jeeli nie zaczniesz, na pewno Ci nie wyjdzie. Przypominam: kady czowiek ma wielkie niewykorzystane rezerwy - uytkujemy tylko kilkanacie procent swojej siy miniowej i kilka procent moliwoci swego mzgu. A wic wmawianie sobie bezradnoci, bezsilnoci i niemonoci nie ma adnego realnego uzasadnienia. Jedno z rozwiza polega na tym, eby prze-sta zastanawia si nad swoim potencjaem, tylko zrobi

z niego

uytek,

przej

od

teoretyzowania

na

ten

temat

do

eksperymentowania. Ale do tego musisz zapewni sobie dobre warunki zewntrzne i wewntrzne. Wsparcie z zewntrz to kto, z kim moesz podzieli si swoimi trudnociami i niepowodzeniami. Moe to by osoba z rodziny, przyjaciel, wasne dziecko, jeeli nie jest bardzo mae. Jedna z moich znajomych po-sza teraz do nowej pracy w prnej firmie z wymagajcym szefem. I umwia si ze swoj siostr, e bdzie j wykorzystywa: dzwoni nawet codziennie i opowiada, jak jej idzie. Baa si, e bez tego zjedz j obawy i niepewno, ktre przestaj by tak dolegliwe, jeeli mona da im upust. Za warunki wewntrzne to przeksztacenie wasnego nastawienia czyli wiadoma, celowa zmiana negatywnego mylenia o sobie na pozytywne. Mam tu ma myli gwnie afirmacje. Czowiek jest automatem samosterujcym Tumacz to od dawna ludziom, z ktrymi pracuj: na co si nastawisz, to najprawdopodobniej uzyskasz. Dla wikszoci z nas staym, uwaanym za naturalny nawykiem jest cige wmawianie sobie niekorzystnych treci. Mona ten proces odwrci i kaza mu dziaa na swoj korzy - inaczej mwic, rwnie skuteczne jest wmawianie sobie informacji pozytywnych. Mona nazywa to z aciska autosugesti. Jest to metoda znana od staroytnoci, a wspczenie szeroko wykorzystywana (chyba najbardziej popularny przykad to wprowadzanie siebie w stan relaksu). Osoby od lat posugujce si ni do wprowadzania gbokich zmian w yciu opracoway wiele szczegowych technik jej stosowania. Jedn z nich - prac z afirmacjami - zamierzam przedstawi tutaj na podstawie ksiki Sondry Ray Zasuguj na mio. Sondra, ktra jest tak sam optymistk jak ja, w rozdziale zatytuowanym Potga afirmacji pisze: Afirmacja to pozytywna myl ktr si wiadomie wybiera, eby zaszczepi j w swoim umyle w celu uzyskania podanego wyniku. Innymi sowy, robisz tak celowo dostarczasz swojej psychice okrelonych treci. Na pewno moe ona wykreowa wszystko, co zechcesz, jeeli tylko

dasz jej szans. Przez powtarzanie moesz zasili je pozytywnymi mylami i osign podany przez siebie cel. S rne sposoby posugiwania si afirmacja-mi. Chyba najprostsz i najbardziej skuteczn, metod, z jak si zetknam, jest przepisanie kadej afirmacji 10 czy 20 razy na kartce papieru i zostawienie miejsca po prawej stronie na reakcje (...). Kiedy afirmacja jest ju napisana po lewej stronie, wtedy na prawej poowie kartki notuje si wszystkie myli, uwagi, przewiadczenia, lki i inne emocje - wszystko, co moe przyj do gowy. Powtarzaj afirmacj i obserwuj, jak zmienia si reakcja po prawej stronie. Afirmacja o duej mocy jest w stanie wydoby wszystkie negatywne myli i uczucia tkwice gboko w podwiadomoci. A wtedy powstaje szansa odkrycia, co przeszkadzao Ci osign cel. Systematyczne przerabianie afirmacji bdzie wywiera wpyw na Twoj psychik, wymazujc stare schematy mylowe i powodujc trwae podane zmiany w Twoim yciu! (...) Za kadym razem za pomoc afirmacji udawao mi si odsoni jakie negatywne decyzje, ktre podjam w bardzo wczesnym okresie swego ycia. Zmieniajc te postanowienia nagle poczuam si uwolniona od wasnej przeszoci. Nabraam odwagi, eby zaj si rzeczami, ktre w cichoci ducha zawsze chciaam robi. Staam si niezalena materialnie. Cakiem przestaam chorowa. A moje zwizki z mczyznami s teraz trwae, wszechstronnie mnie wzbogacaj i nie wymagaj adnego wysiku. Jak atwo sobie wyobrazi, te zmiany tak mnie zafascynoway, e wprost nie mogam si doczeka, kiedy podziel si nimi z przyjacimi i wreszcie z klientami. Zaczam uwaniej sucha, co ludzie do mnie mwi, dostrzega ich negatywne myli, przerabia je na pozytywne i t metod dobiera dla nich afirmacje. Dotychczas nie zdarzyo mi si stwierdzi, eby ta technika zawioda wobec kogo, kto j zastosowa. (Sondra Ray: Zasuguj na mio. Jak dziki afirmacjom poprawi swoje ycie osobiste i seksualne. Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 1991, s.8-10) Jeszcze par uwag technicznych i przykad, eby mg lepiej

zobaczy, jak posugiwa si afirmacjami. Ot trzeba je pisa codziennie, mniej wane przez kilka dni, a zasadnicze, fundamentalne nawet miesic i duej. Jestem stosunkowo wieym kierowc i na pocztku uoyam sobie afirmacj Ja, Ania, prowadzc z domu, samochd miaam czuj si pewnie gdzie i bezpiecznie. Mniej wicej po tygodniu zacza dziaa: przestaam si ociga z wy-chodzeniem kiedy pojecha samochodem, i ju nie drczyy mnie wizje strasznych wypadkw, ktrym ulegam. Teraz niekiedy ten sam lk odzywa si znowu, ale eby ustpi, wystarczy kilkakrotne powtrzenie albo napisanie tamtej afirmacji. Warto na pocztku przez par dni - zgodnie z sugesti Sondry Ray dzieli kartk na dwie czci i na drugim kawaku po kadej afirmacji zapisywa reakcje. Nastpnie wybra z tych reakcji dwie-trzy najwaniejsze, przerobi na afirmacje i doczy do pierwszej, wyjciowej. Czas na przykad. Poniewa ostatnio nie najlepiej si czuj, zaczam dzisiaj od napisania 15 razy nastpujcej afirmacji: Ja, Ania, z dnia na dzie czuj si lepiej, odzyskuj form i energi do pracy. Reakcje: Bzdura, przecie to nie zaley ode mnie; Dopiero bd musiaa si namczy, jeli zaczn pracowa na peny gaz; A czy to w ogle war-to? Po co?; I tak nie zarobi tyle, ile mi si naley; Znowu bd musiaa udawa pogodn i weso. Jak jestem chora, to przynajmniej mog mie smutn min; Moe to jednak lepiej nie chorowa; Waciwie lubi, jak mi dobrze idzie; To wcale niezy pomys. W zanotowanych z prawej strony reakcjach jest materia na kilka nastpnych afirmacji, ktre mog doczy do ju napisanej. S to: Moje zdrowie i dobra forma zale ode mnie, Ja, Ania, zawsze mog zrobi sobie przerw w pracy Zasuguj i odpocz na To, co robi, jest sensowne bd i poyteczne, godziwe wynagrodzenie i takie

dostawa, Ja, Ania, mam prawo by smutna i za rwnie kiedy jestem zdrowa. Wybraam do dalszej pracy t o wypoczywaniu i ostatni, bo wydaj mi si najwaniejsze. Chc tu przytoczy jeszcze par przykadw afirmacji z ksiki Sondry Ray, eby pokaza, e nie musz one - jak te dotychczas cytowane

- suy doranym, wskim celom. Moje ulubione to oczywicie tytuowa Zasuguj na mio i dotyczce bezporednio poczucia wasnej wartoci: Ja..., z dnia na dzie lubi siebie coraz bardziej. Ja..., jestem tak udana, e mog podoba si kademu. Ja..., staram si teraz by dobry dla siebie. Ja..., nie jestem pechowcem, tylko wyjtkowym szczciarzem. I jeszcze dwie - przepraszam za ten natok - dla dwch specjalnych kategorii czytelnikw. Pierwsza dla tych, ktrzy s zdania, e maj nadmiarow tusz i musz si odchudza: Wszystko, co zjem, przysparza mi zdrowia i urody. Druga dla osb samotnych, nieszczliwych z powodu braku partnera: Ja..., jestem teraz gotw, eby w moim yciu zjawia si taka kobieta, jakiej zawsze pragnem albo ...taki mczyzna, o jakim marz. Mogabym, prawd mwic, powici sprawie afirmacji ca ksik, wic musz si cho troch ogranicza. Dlatego jeszcze tylko kilka sw o sposobach ich ukadania i stosowania. Afirmacji nie trzeba daleko szuka: sprawd, co o sobie mylisz i zamie myli negatywne na pozytywne. Nie potrafi... na coraz lepiej mi idzie..., nie zasuguj... na jestem wart..., nikt mnie nie lubi na wszyscy kochaj mnie i ubiegaj si o mnie. Dalej: z afirmacjami jest jak z aspiryn - nie zaywane nie skutkuj. Chcesz mie efekty, pisz je. Mona te powtarza w myli lub jeszcze lepiej gono, zwaszcza w chwilach, kiedy masz woln gow i zajte rce, na przykad przy zmywaniu naczy albo goleniu. Jazda autobusem, stanie w kolejce to te dogodne momenty. Z tym e pisanie daje lepsze skutki, bo angauje wicej zmysw. Dobrze jest rwnie nagra sobie afirmacje na magnetofon - mog by take w trzeciej osobie (na przykad Kasia jest bardzo zgrabna), bo w takiej formie docieray do nas negatywne komunikaty - i sucha choby w ku przed snem. Oprcz afirmacji Uwaam, e afirmacje s najskuteczniejsz z domowych - nie wymagajcych pomocy psychoterapeuty - metod przeksztacania swojego mylenia, a w lad za nim i ycia. Ale chc krtko

powiedzie te o innych sposobach, bo moe akurat ktry z nich Ci si przyda. Pierwszy to chwali siebie samego. Po raz kolejny namawiam do tego, eby bra przykad z dzieci. Czsto podsuchuj wasne i nieraz zdarza mi si sysze podniecony szept: Udao si! Udao! albo Ale mi fajnie wyszo!. Podejrzewam, e jeste z tych, co za niepowodzenia obwiniaj tylko siebie, natomiast swoje sukcesy skonni s uwaa za dzieo przypadku albo innych ludzi. Dlatego zachcam Ci, eby nie zostawia adnego, nawet drobnego powodzenia bez pochwalenia si za nie. Moesz nie doczeka si uznania od innych - pamitasz, co mwiam o niedobrej tradycji, ktra kae unika pochwa, rezerwujc je tylko na wielkie okazje. Zreszt o niektrych Twoich sukcesach wiesz tylko Ty sam. Z trudem przychodzi Ci zaatwianie spraw w urzdach, a dzisiaj zdobye dwa papierki; nie umiesz zmusi si do odpisywania na listy, ale wysae kartk z pozdrowieniami; zwykle ubieranie dzieci trwa dugo i denerwujesz si przy tym, teraz poszo Ci spokojnie i sprawnie. Nie s to oczywicie wielkie wydarzenia i nawet trudno byoby dopomina si, eby kto je zauway. Ale Ty wiesz i moesz nie pozostawia ich bez skwitowania jakim wyrazem uznania dla siebie samego. Moesz posun si o krok dalej w dbaniu o siebie. Ot Ty sam moesz dawa sobie nagrody i sam pociesza si w trudnych chwilach. Jeeli co Ci si udao - przeszede trudny sprawdzian, zaatwie sobie prac, zdobye si na powiedzenie wanej osobie, e nie chcesz by przez ni le traktowany, skoczye robi pk zaczt dwa miesice temu koniecznie wymyl dla siebie jak nagrod. To nie musi by nic wielkiego: kup sobie adne skarpetki lub wymarzon ksik, zjedz lodowego Snickersa albo pikn brzoskwini, id na mao ambitny film czy do wesoego miasteczka. Wane, eby to byo co, co lubisz, i eby byo jasne, e to w nagrod. Teraz od drugiej strony: spotkao Ci co przykrego. Bolesne borowanie u dentysty, niemia rozmowa z narzeczonym, pominli Ci przy awansach i podwyce, znowu zabrali si do kucia cian w Twoim bloku, jeste w doku psychicznym bez wyranego powodu - taktyka ta sama.

Zrb co, co sprawi Ci przyjemno, zadbaj o siebie. Sprawdziam na sobie i innych, to dziaa! Agatka, moja moda przyjacika, kobieta w wieku pno-szkolnym, a wic bez wasnych rde dochodu, kupuje sobie w takich chwilach na po-cieszenie adn chusteczk do nosa. Wszystkie te pochway i nagrody zmierzaj do jednego: eby sam sobie udowodni, e jeste wany. A kiedy ju przestaniesz mie siebie za nic i zaczniesz dobrze traktowa, inni na pewno si docz. To znana prawidowo: kiedy chcesz zmieni na lepsze nastawienie wiata zewntrznego, zacznij od stosunku do samego siebie. Inna moliwo zmiany mylenia na wasny temat to koncentracja na swoich mocnych stronach. Jeli zatruwa Ci ycie fakt, e masz brzydkie nogi to znajd jedn lub dwie cechy, ktre Ci si u siebie podobaj i zacznij trening przeciwstawiania si mylom o nogach za pomoc zdania: Ale przecie mam pikne oczy i adne rce. Dla myli nie umiem gotowa przeciwwag moe by jednak dobrze sprztam, a lekarstwem na jestem marnym pracownikiem - za to dobr matk. Masz wtedy szans poprawi bilans, rozpamitywanie minusw przynajmniej w pewnym stopniu rwnowac przypomnieniem o plusach. Znam jeszcze jeden, dorany sposb usuwania zych myli ze wiadomoci. Jest on tak prosty, e przedstawiam go z pewnym zaenowaniem. Ot gdy tylko pojawi si w gowie, trzeba zacz piewa albo chociaby nuci jak melodi. I ta technika - jak dwie poprzednie wykorzystuje tak oto cech ludzkiego umysu: w naszej wiadomoci moe zmieci si naraz tylko jedna myl. Kiedy zaczynasz myle o czym innym, to si rzeczy wyrzucasz z gowy to, co byo tam poprzednio. Wanie dlatego mona sterowa swoim myleniem, przestawia je na lepsze tory. Przecie mona si upomnie Czy wiesz, e moesz si upomnie o aprobat i docenienie, kiedy uwaasz, e Ci si naley? Rozumiem, boisz si, e kto Ci zgasi i zamiast ciepej, yczliwej reakcji zostaniesz potraktowany zimno i pogardliwie. Rzeczywicie ryzykujesz, ale s moliwoci zmniejszenia ryzyka. Jeden ze sposobw to zacz od rzeczy,

ktrych jeste absolutnie pewien. Asekurujesz si w ten sposb, bo zdanie innych moe Ci zrani tylko wtedy, gdy sam masz wtpliwoci. Gdyby Ci kto powiedzia, e masz zielone wosy, pomylaby, e to wariat, chocia pewnie na wszelki wypadek zerknby w lustro. Inny sposb polega na tym, eby nie pyta, tylko zwraca si o potwierdzenie. Nie Czy mi w tym adnie?, tylko Zobacz, jak mi w tym do twarzy!. Nie Smakuje wam?, tylko Ugotowaam dzisiaj dla was pyszn zup. Nie Jak mi poszo? tylko Uwaam, e mi poszo wietnie. Albo jeszcze bardziej wprost: Prosz mnie pochwali. Warto zainwestowa pewien wysiek w tym kierunku zwaszcza w kontaktach z ludmi, z ktrymi jeste na codzie: z rodzin, kolegami z pracy, z dziemi. Z pocztku bdziesz si czu gupio, ale z czasem najpewniej zdoasz ich nauczy, eby Ci chwalili. Sprbuj razdrugi, moe wyniki bd zachcajce. Tylko nie zapominaj o tym, e ich te trzeba chwali, jeli maj si przyzwyczai do takiego stylu Waszych wzajemnych stosunkw. Opowiadaa mi pewna kobieta, jak latami cierpiaa z tego powodu, e jej mczyni - ojciec, m i syn - wiecznie krytykowali pieczoowicie przygotowywane dla nich obiady. C poradzi, wanie tutaj miaa ulokowane ambicje i ich niezadowolenie stawiao pod znakiem zapytania jej samopoczucie w roli crki, ony i matki. Miaa mnstwo pracy w domu i zaj zawodowych, wic tym bardziej oczekiwaa, e doceni jej starania. Doradziam jej taktyk opisan przed chwil i udao si! Ojciec po raz pierwszy po obiedzie - zamiast z ponurym wyrazem twarzy odsun od siebie talerz - powiedzia dzikuj, czym wprawi j w radosne osupienie. M zacz zjawia si w kuchni, gdzie jadali, z pytaniem: Co mamy dzisiaj dobrego na obiad?. A syn coraz rzadziej mwi nie lubi albo nie bd tego jad. Pamitam z dawnej pracy, inny, bardzo wymowny zdolnego przykad i ogromnie mego przyjaciela ale niesychanie pracowitego,

wiecznie skwaszonego, poniewa - jak twierdzi - nikt nigdy nie wyraa si dobrze o tym, co zrobi, i wszyscy traktowali go jak klasycznego modszego koleg. Zbieg okolicznoci sprawi, e kilkakrotnie podczas dyskusji

w zespole musia uy jako argumentu informacji o swoich kompetencjach i przypomnie par najlepszych rzeczy, jakie wykona. Inni suchali tego z szacunkiem i uwag i chyba czego go to nauczyo, bo zamiast zoci si w kcie zacz od czasu do czasu spokojnie przypomina, co potrafi. Po paru miesicach uprzytomniam sobie, e po sfrustrowanym modszym koledze nie zostao ladu, a w swoim gronie mamy wsppracownika pewnego swoich racji i otoczonego uznaniem. Nie puszczaj mimo uszu tego, co mwi inni Pamitasz, co mwiam o filtrach, ktre lepiej przepuszczaj te informacje z zewntrz, ktre s zgodne z Twoim wczeniejszym nastawieniem? Jeli uwaasz, e jeste nie w porzdku, nie taki jak naley, wwczas wyapujesz z otoczenia gwnie sygnay, ktre to potwierdzaj. Ale skoro ju o tym wiesz, moesz wiadomie nastawi si na odbir tych sabiej syszalnych czyli lepszych i nawet je wzmacnia. Bye na przyjciu, cz obecnych potraktowaa Ci obojtnie, ale nie-ktrzy wyranie ucieszyli si na Twj widok. Przypomnij sobie, kto by zadowolony przy poprzedniej podobnej okazji i kiedy jeszcze miae po-czucie, e jeste mile widziany. Panie niech sumiennie kolekcjonuj przejawy mskiego zainteresowania, do prb nawizania rozmowy w pocigu wcznie. Pechowcy niech zrobi rejestr sytuacji, kiedy fortuna umiechna si do nich. Musisz uwiadomi sobie, co naprawd mwi i daj Ci do zrozumienia ludzie na Twj temat. Po prostu potrzebujesz - jak kady - aktualnych informacji o sobie, jeli masz przesta polega na tym, co tpo i uporczywie odtwarza si na Twojej starej pycie. Nie jest atwo zapyta drugiego czowieka: Jak ci ze mn jest? albo Czy mnie lubisz? A za co?. Zdarzaj si jednak takie momenty szczerych nocnych rozmw z przyjacielem czy dugiej wsplnej podry, kiedy mona o to zagadn. A ju na pewno warto, nawet bez specjalnego pretekstu, dowiadywa si o to od najbliszych i kochanych. Tylko nie w momentach napicia czy zoci, bo wtedy gr musz wzi pretensje. Takie informacje zwrotne od innych s jedn z najwaniejszych technik zmiany autoportretu stosowanych w grupowej psychoterapii.

Jestem pod wieym wraeniem z ostatniego weekendu: spotkalimy si z grup trzewych alkoholikw i ich on z pewnego Klubu Abstynenta, ktrzy od paru lat przyjani si ze sob i yj - tak to okrelali - jak w rodzinie. Zaproponowalimy im na zakoczenie, eby kady wysucha od wszystkich czonkw grupy informacji o dwch rzeczach, jakie si w nim podobaj, i dwch, ktre si nie podobaj. Troch si tego bali, ale pniej wszyscy byli uszczliwieni. Mwili, e mimo dobrej znajomoci i czstych kontaktw jeszcze nigdy nie dowiedzieli si tyle o sobie i e nie przypuszczali, jak dobrze inni o nich myl. W naturalnych, nieterapeutycznych sytuacjach prawie nigdy nie ma do te-go okazji. Czasami na obozach harcerskich czy Oazach robi si podsumowanie dnia z podzikowaniem dla tych, ktrzy co dobrego dzisiaj dla mnie zrobili. Niektre maestwa zachoway z czasw pierwszego zakochania zwyczaj mwienia sobie o mioci i wanoci dla siebie nawzajem. Niekiedy przegldu wsplnej przeszoci dokonuj osoby sposobice si do mierci. S to wszystko rzadkie, wyjtkowe sytuacje. Normalnie jeste skazany na domysy albo przypadkowe strzpki informacji. Mog Ci tylko zachca: nie zamykaj oczu i uszu. Nawet z tych strzpkw da si zoy obraz bardziej prawdziwy ni Twoje utrwalone dawno te-mu przewiadczenie. Wane jest nie tylko to, co moesz usysze, ale przede wszystkim inne sygnay - oczy rozjanione na Twj widok, oznaki troski i pamici, ywe zainteresowanie suchacza, kiedy mwisz o sobie. Wymazywanie starych nagra Sposoby, o ktrych dotd bya mowa, polegay na wprowadzaniu nowych treci w miejsce starych niekorzystnych. Teraz chc opowiedzie o tym, jak mona usuwa obcienia z przeszoci. Tam wiey zapis nakada si na dawny, tu idzie o jego wymazanie. Aeby mogo do tego doj, musimy mie moliwo odreagowania przykrych przey zwizanych z okrelonym zdarzeniem czy seri zdarze z przeszoci. Owo odreagowanie polega na ujawnieniu uczu, ktrym dotd nie pozwalae doj do gosu. Zamy, e kiedy bye may, musiae na jaki

czas rozsta si z matk, poniewa posza do szpitala. Nie moge wtedy smuci si, paka i protestowa, bo doroli wok Ciebie - ojciec, babcia, inni krewni - sami byli zdenerwowani i smutni i starali si jak najszybciej Ci uspokoi. Stumie wic swoje bolesne uczucia, ktre latami tkwiy ukryte w zakamarkach Twojej psychiki, pozostawiajc Ci w poczuciu, e widocznie nie jeste a tak wany, skoro mona Ci niespodziewanie opuci. Gdyby chcia dzisiaj stworzy sobie okazj do odreagowania skutkw tamtych zdarze - a w konsekwencji zmieni to poczucie, ktre zatruwa Ci ycie - musiaby nie tylko opowiada o tym, pewnie wiele razy, ale te wypaka cay bl, jaki wtedy przeywae. Czasami robimy to w samotnoci, kajc w poduszk, czasami ogldajc film, w ktrym los bohaterw jako przypomina nasz wasny. Ale najbardziej pomocna w odreagowaniu jest yczliwa obecno innego czowieka, ktry jest uwany i skoncentrowany na Tobie, rozumie Ci i nie stara si uspokoi. Trudno o kogo takiego, zreszt samemu te nieatwo si zdecydowa, bo od malekoci konsekwentnie uczono nas powstrzymywania si od paczu. Kiedy si uderzye albo spotkaa Ci inna przykro, doroli na wyprzdki zaczynali Ci uspokaja. W jednych rodzinach w tekst mg brzmie tak: No ju, no ju, nie pacz (buju, buju). No ju, no ju, nie pacz, nie pacz. W innych syszelicie co w rodzaju: W porzdku, synu, we si w gar! Nie ma co paka nic ci z tego nie przyjdzie. Co si stao, to si nie odstanie. Ju, w porzdku! itd. Inne wersje, jakie znacie z wasnego dowiadczenia albo z opowiada, to midzy innymi: Cicho bd! Przesta paka albo tak dostaniesz, e na-prawd bdziesz mia powd do paczu; Prosz ci, przesta paka, bo robisz mamie przykro; Patrz, jaki adny obrazek! liczny, prawda? Lepiej sobie obejrze adny obrazek ni paka, prawda? W miych lub szorstkich sowach i tonie zmuszano kadego z nas, kiedy co nas zranio, do hamowania uzdrawiajcych procesw. Zwykle pojedyncza wymwka nie wystarczaa do powstrzymania nastpnych prb pozbycia si cierpienia; ale za kadym razem nieodwoalnie zdarzao si to samo: kiedy

zwracalimy si do jakiej osoby, zaczynalimy odreagowywa i uwalnia si od doznanego blu, kto mwi - najczciej ten dorosy, u ktrego szukalimy wsparcia - e powinnimy stumi swoje uczucia i nie obnosi si z nimi. (Harvey Jackins: W peni ludzkich moliwoci. Teoria Wzajemnego Pomagania. Rational Island Publishers, Seattle /w druku/, s. 78-79). Rzadko mona usysze: Wypacz si, bdzie ci lej. Raczej wszyscy wok nawet w przypadku wielkiego nieszczcia namawiaj, eby wzi si w gar, zaj czym innym, obnosi pogodn twarz. Nawet mwienie o blu czy cierpieniu jest na og le widziane. Dobry suchacz taki, ktry nie wymieje i nie zbagatelizuje, nie bdzie wtrca si ze swoimi kopotami, podsuwa rozwiza, ocenia ani zmienia tematu zdarza si niezwykle rzadko. A wanie tego potrzebujemy: nie tylko wypaka ale i wypowiedzie swj smutek, gorycz, lk. Bowiem mwienie, jeli towarzysz mu emocje, jest rwnie form odreagowania. Podobnie miech. Ogldajc komedie Chaplina nie zdajemy sobie sprawy, e zamiewajc si do rozpuku odreagowujemy wstyd, lk przed omieszeniem, rozmaite obawy i napicia. Mwimy nawet nerwowy chichot o takim miechu, ktry suy wyrzucaniu z siebie napicia. A pamitasz, jak bez koca zarykiwalicie si z byle czego wieczorami na kolonii albo innym zbiorowym wyjedzie? Wiadomo, e po takim seansie miechu czowiek czuje si znacznie lepiej. Zdarzyo Ci si te na pewno nieraz zetkn z odreagowaniem zoci. Klasyczny przykad to facet obsztorcowany przez szefa, ktry po powrocie z pracy pod dowolnym pretekstem zaczyna wcieka si na domownikw. Sam zreszt wiesz, co si dzieje, kiedy powiedzmy w urzdzie zostae potraktowany jak mie: wewntrzne cinienie, eby wyrzuci z siebie zo jest tak due, e niecierpliwie szukasz suchacza, przed ktrym mgby ciska si, wymachiwa rkami, pokrzykiwa. Wreszcie drenie, ktre jest odreagowaniem lku. Kiedy si dzieje co strasznego - albo chwil pniej, gdy zagroenie mija i ju mona skupi si na sobie - czasem dr nam kolana lub trzsie si broda,

jakbymy

szczkali

zbami.

Mamy

tak

mocno

wbudowany

zakaz

pozwalania sobie na co takiego, e zdarza si nam nie przestrzega go tylko w sytuacjach rzeczywicie skrajnych: podczas poaru, napadu, wypadku. Dlatego ten rodzaj odreagowania mona zobaczy czciej w grupie terapeutycznej, ni w yciu. gdzie Skoro kady rodzaj ju, przeywania na czym jest dopuszczalny, wiadomo polega

odreagowanie, chc jeszcze poradzi Ci, jak z niego korzysta. Ot przede wszystkim - nie powstrzymywa, jeli tylko warunki na nie pozwalaj. Osobicie bardzo broni swojego prawa do paczu i tego samego domagam si dla moich dzieci. Jeeli trafi w kinie na wyciskacz ez, staram si pj drugi raz w celach leczniczych. Moi domownicy, przyjaciele, wsppracownicy przyzwyczaili si do tego, e czsto pacz. Kiedy kto usiuje uspokoi ktr z moich paczcych crek, cierpliwie tumacz, eby nie przeszkadza, bo jest im to potrzebne. Nie jest stosownym momentem narada u kierownika ani imieniny cioci, ale sam ze sob czy z bliskim czowiekiem moesz pozwoli sobie na zy, bo one uzdrawiaj. Ten leczcy mechanizm odreagowania, powodujcy wymazywanie starych zapisw w Twojej psychice, jest naturalny i odruchowy. Kolejny raz odwoam si do tego, jak zachowuj si mae dzieci, zanim zostan nauczone po-wstrzymywania naturalnych reakcji. Pacz caym ciaem, wrzeszcz wymachujc rkami i nogami, zamiewaj si do rozpuku, lata im broda, a kiedy ju potrafi mwi i spotka je co przykrego, s gotowe gada, gada i gada. Zanim nie naucz si, e to brzydko, nie wypada i w ogle bez sensu. Na szczcie zdolno do odreagowania mona odzyska. Wystarczy da mu szans, czyli zapewni sobie dobrego suchacza i bezpieczne warunki (eby nikt nie podglda, nie przerywa itp.), a odreagowanie przyjdzie samo, jeeli zdecydujesz si poruszy jaki bolesny temat z przeszoci. Moe by konkretny, jeli na przykad bye bity lub upokarzany jako dziecko i zechcesz o tym komu szczegowo opowiedzie. Moe te by oglny: opowie o Twoim yciu, dziecistwie, rodzinie, o przykrych zdarzeniach, dotkliwych stratach czy porakach.

Twoja mdra psychika sama wybierze z tego oglnego tematu takie wtki, ktre potrzebujesz odreagowa. Gdyby sprbowa, przekonaby si, e opowie na ten sam temat za kadym razem bdzie inna. Dlatego jeli widzisz, e kto bliski mwi o czym z przejciem i zbacza z zapowiedzianego tematu, nie trzeba zwraca mu uwagi - najpewniej zdrowy instynkt prowadzi go we waciw stron. Od siebie te nie musisz w podobnych sytuacjach wymaga elaznej logiki, bo kieruje Tob logika emocjonalna. Prawie zawsze w grupach, ktre prowadz, prbuj uczy ludzi odreagowywania obcie z przeszoci. Najpierw ustalamy temat, na przykad Kiedy byem dzieckiem.... Potem prosz ich, eby usiedli w parach i uzgodnili, kto z nich bdzie mwi pierwszy, a kto drugi. eby nastpnie po-dzielili dostpny czas na p - 10-15 minut to ju jest wartociowy kawaek czasu - i eby najpierw jedna osoba opowiadaa, a druga patrzya na ni i suchaa nie przerywajc, nie komentujc i nie radzc (dobrze jest te wzi mwicego za rk). Za po upywie pierwszej czci umwionego czasu maj zamieni si rolami. Zawsze znajd si jakie osoby, ktre protestuj, e kwadrans to dla nich za duo, a potem dziwi si, e to ju koniec. Widz, jak bardzo brakuje im tego, eby wyrzuci z siebie swoj trudn przeszo jak czasem ywo gestykuluj, miej si albo ocieraj zy. I zawsze mwi, e im to przynosi ulg. Niejednokrotnie dugo w noc rozmawiaj ze sob dalej, ju poza grup. Czsto zdarzao mi si rwnie zaleca co podobnego parom maeskim: dwa razy w tygodniu po pooeniu dzieci spa mieli - kade przez p godziny - opowiada drugiemu histori swego ycia rozpoczynajc od najwczeniejszych wspomnie. Liczyam nie tylko na to, e w wietle przeszoci rne pozornie nieuzasadnione zachowania i reakcje partnera stan si zrozumiae. Uwaam rwnie, e jest to okazja do odreagowania uczu, ktre - zalegajc w psychice od dawna - utrudniaj im wzajemne kontakty. Pamitam pacjentk, ktrej m bardzo si zoci, e po zmroku

zawsze prob i grob zatrzymuje go w domu - widzia za tym brak zaufania i podejrzenie o niewierno. Zrozumia, e ona si zwyczajnie boi, dopiero kiedy odnalelimy w jej yciorysie straszn wojenn noc, gdy jako kilkuletnia dziewczynka z modszym bratem i babci, w domu oddalonym od wsi, przez par godzin w poczuciu penej bezsilnoci suchaa dobijania si do drzwi jakiego mczyzny. Umwiam si z nimi, e on bdzie wykorzystywa swoje p godziny na mwienie o tym, o czym zechce, za ona - zaapelowaam do niego o cierpliwo - bdzie za kadym razem opowiada tamto zdarzenie tak szczegowo, jak tylko zdoa sobie przypomnie. Potrzeba byo piciu czy szeciu razy, eby przestaa ba si zostawa sama w domu kiedy jest ciemno. Nawiasem mwic, przy okazji pozbya si te bezsennoci, ktra drczya j zawsze, ilekro m wyjeda w delegacj, do czego wczeniej si nie przyznawaa, bojc si posdzenia o zazdro. Gdyby chcia skorzysta z tego sposobu, musisz przestrzega paru regu. Przede wszystkim uzgodnij z osob, ktr upatrzye sobie na suchacza, czy akurat ma czas i woln gow. Chciabym Ci opowiedzie co o sobie. Masz dla mnie p godziny? Chodzi mi tylko o to, eby mnie wy-sucha z grubsza tak mogoby wyglda to uzgodnienie. Poza tym trzy-maj si wyznaczonego czasu. Na kocu podzikuj za wysuchanie i zaproponuj, e teraz lub w innej umwionej chwili Ty jeste gotw zrewanowa si tym samym. Wiesz, zawsze marzyam o tym, eby wydosta si spod wadzy duchw przeszoci i wzi swoje ycie we wasne rce. Okazao si, e wiedza o odreagowaniu i sposobach przestawiania si na pozytywne mylenie, zwaszcza o afirmacjach, umoliwia mi to w coraz wikszym stopniu. Moe Ty te sprbujesz? Kolejnym krokiem - po zadbaniu o swoje wewntrzne nastawienia - moe by zajcie si tym, co jest na zewntrz, mianowicie rodowiskiem, w jakim przebywasz. Trujce otoczenie Zaczn od historii mojej przyjaciki Misi, ktra przez ostatnie par lat chodzi do pracy jak na cicie. Zawsze si denerwuje, rozmyla, co j tam zego spotka, rozpamituje nieprzychylne

uwagi koleanek. Czsto mam wraenie, e po powrocie do domu nie rozstaje si z tamtymi problemami, ktre nawet we nie jako j gnbi. Zreszt kiepsko sypia i w nocy zastanawia si, jak powinna ustawi si wobec szefowej. Caa sprawa nabraa ju niemal rozmiarw obsesji. Ale na wszelkie moje sugestie, e-by rozejrzaa si za inn prac, Misia reaguje le. Jest podobnie bezradna wobec teciw: utrzymuje z nimi regularne kontakty, mimo e nie s dla niej w adnym stopniu budujce. Zawsze jest na-raona na uszczypliwe uwagi, prby udowodnienia, e wszystkie jej pomysy na ycie s bez sensu, e le wychowuje dziecko, a jeszcze na dodatek nie umie si ubra. Co tu mwi o wizytach - obowizkowo co tydzie nie-dzielny obiad - kiedy kady telefon teciowej wytrca j z rwnowagi na par godzin. Przy czym takie telefony bywaj prawie codziennie, a czasem kilka razy w cigu dnia. Jedyna rada, jak mam dla Misi i osb jej podobnych, to odci si od trujcych wpyww. Najpierw trzeba rozejrze si dookoa i sprawdzi: czy ludzie, z ktrymi si widuj, pomagaj mi myle o sobie dobrze, czy wrcz przeciwnie. Czasami trudno bywa nawet zacz zastanawia si nad tym, bo nasze prawdziwe odczucia przesania jaki oglnie suszny pogld, na przykad: jak moe mi by le u rodzicw, przecie dziecku u mamy zawsze musi by dobrze; albo: Nowakowie to tacy kulturalni ludzie, powinnimy si z nimi widywa. Nieraz ciko si przebi przez tego typu przekonania. eby odrni trujce otoczenie od poywnego, musisz zada sobie dwa pytania. Pierwsze: co w danym miejscu sysz na swj temat, jakie komunikaty do mnie docieraj? Jeeli gwnie typu le postpujesz, gupio mylisz, brzydko wygldasz oraz pretensje i pouczenia; jeli spotyka Ci tam gwnie brak zrozumienia i nigdy nikt nie staje po Twojej stronie - zastanw si, czy czasem nie warto zrezygnowa z tych kontaktw albo przynajmniej powanie je ograniczy. Druga wana kwestia: jak reagujesz na towarzystwo tych ludzi lub tej osoby. Czy na przykad masz poczucie, e jeste ciki czy lekki? Czy czsto boli Ci wtedy gowa albo brzuch? Czy kto Ci tam uwanie sucha? Czy s jakie

wyrane

oznaki

zadowolenia,

kiedy

si

pojawiasz?

U siebie

zaobserwowaam pewn charakterystyczn reakcj: w miejscach, ktre mi nie su, mam zwolnione ruchy, tak jakby byo mi trudno podnie rk czy nog. Kiedy si na tym api, zaczynam uwanie przyglda si caej tej sytuacji i zastanawia, czy mam tam jeszcze zosta, czy raczej wyj. Szczeglnie trudno odci si od trujcych wpyww szerszego krgu rodzinnego: rodzicw, teciw, dalszych krewnych. Czsto widz, jak zupenie doroli, samodzielni ludzie, ktrzy maj ju wasne potomstwo, zachowuj si tak, jakby dali im uprawnienia do wtrcania si i swobodnego wyraania swoich niepochlebnych opinii. Jakby istniaa cicha umowa, e rodzinie nie mona w tym miejscu powiedzie stop, nie ycz sobie te-go. I zdecydowa, e do podtrzymania wizi rodzinnych wystarczy Boe Narodzenie i Wielkanoc plus moe jeszcze imieniny dziadka. Przeczytaam kiedy stosy pamitnikw, przysane na konkurs Moje maestwo i rodzina i utkwi mi w pamici jeden z nich. Moda matka pisaa, jak par razy w tygodniu przychodzi do niej teciowa, zaglda we wszystkie kty, nawet do garnkw i do szaf, nie szczdzc cierpkich uwag. Musz powiedzie, e dla mnie ta historia zabrzmiaa naprawd przeraajco. W podobnych przypadkach zachcam Ci do kierowania si zasad ujt w angielskim przysowiu Mj dom to moja twierdza. Masz moliwo wyboru, moesz tam wpuszcza tylko swoich sprzymierzecw. A jeli zdecydujesz si pozwoli wej komu innemu, to na wyranie okrelonych przez Ciebie zasadach. Prosz bardzo, herbata albo kawa, po-bawi si z dzieckiem ale naprawd wiat si nie zawali, jeeli powiesz: Kuchnia i sypialnia nie jest dla goci albo O szstej mamy co wane-go do zrobienia, wic serdecznie zapraszam do za dziesi szsta, a potem ju musimy zaj si naszymi sprawami. I o 17.50 przypomnie, e taka bya umowa. Boisz si narazi, jeeli zrobisz co takiego? Przecie naprawd nic nie tracisz - z pewnoci chodzi o kogo, kto i tak niezbyt Ci szanuje (a moe zacznie, kiedy okae si, e nie moe swobodnie chodzi Ci po

gowie?). W rzeczywistoci grozi Ci nie to, e stracisz dobr opini, tylko zudzenie, e uda Ci si na ni zasuy. Rozmawiajc z ludmi przekonaam si, e najtrudniej ograniczy kontakty z wasnymi rodzicami. I nie tylko z powodu normy spoecznej czy te obyczaju. Do ponawiania kontaktw, ktre ju tyle razy okazay si trujce, przyciga nas jak magnes nadzieja, e uda si otrzyma od nich co, czego si nie dostao w dziecistwie. Moe teraz zauwa, doceni, zaczn kocha? Czsto nie do koca zdajemy sobie spraw, e takie dziecinne nadzieje na otrzymanie mioci i uznania przetrway do dzi. Tylko e skoro przez tyle lat ich spenienie si nie powiodo, to trudno - trzeba rozsta si z iluzjami i zacz szuka gdzie indziej. Jak zapewni sobie wsparcie? W tej sprawie masz zapewne bardzo sab wyobrani, poniewa jak przypuszczam - rzadko kiedy kto Ci rozumnie wspiera. Teoretycznie wiemy, e od tego mamy przyjaci, ukochanych czy rodzicw, eby byli gotowi pomc, podbudowa, doda otuchy. W praktyce bywa z tym bardzo rnie. Zawsze zazdrociam ludziom, ktrych najblisi poczuwali si do towarzyszenia im w trudnych sytuacjach: chodzili z nimi do dentysty, tkwili na korytarzu podczas egzaminw - im trudniejszy moment, tym wiksz otaczali trosk i yczliwoci. Niestety, w moim otoczeniu czciej spotykam wyznawcw zasady kady powinien radzi sobie sam. Jeeli dorastae w takim przekonaniu, to nic dziwnego, e kiedy dzisiaj masz kopoty albo chandr, wstyd Ci nie tylko poprosi o pomoc (choby pobd troch ze mn, bo jest mi smutno), ale nawet przyzna si, e co Ci gnbi. To pierwsza bariera utrudniajca otrzymanie wsparcia. Zapominasz o tym, e wszyscy - nawet najwspanialsze okazy doskonaego zdrowia psychicznego - maj swoje doki, zaamania, momenty bezradnoci i beznadziejnoci. Drug barier jest przewiadczenie, e nie jeste tego wart i nic Ci si nie naley. To oczywisty nonsens: wsparcie naley Ci si po prostu dlatego, e go potrzebujesz - i nie wymaga to adnych dodatkowych uzasadnie. Wreszcie trzecia bariera - poczucie, e wok Ciebie nie ma nikogo, kto

byby gotw zainteresowa si Twoim samopoczuciem, powici Ci troch czasu, kto Ci naprawd lubi czy kocha. e nie ma adnego grona ludzi, w ktrym Ty autentyczny, ze swoimi kopotami i problemami mgby znale dla siebie miejsce. Syszaam to dziesitki razy i tyle razy zachcaam do rozpoczcia poszukiwa i prb. I przekonaam si, e kiedy czowiek jest gotw przyzna si przed sob, e potrzebuje innych ludzi, i zacz-nie si rozglda - inni wyczuwaj to i zbliaj si do niego. Wic jeli potrzebujesz dobrych, dowartociowujcych kontaktw, a masz ich mao albo nie masz wcale, to najpierw zrb przegld swoich starych oraz obecnych znajomoci i przyjani, eby sprawdzi, czy nie warto nie-ktrych z nich odnowi albo wzmocni. Mia koleanka szkolna ma dwjk maych dzieci i nie chcesz sprawia jej dodatkowych kopotw? Ale niewykluczone, e ona marzy, eby kto wpad do niej pogada. U kuzyna, ktrego lubisz, nie bye ju trzy lata i czujesz si nie w porzdku? Cakiem moliwe, e jemu te jest przykro, e si nie widujecie. Chtnie zaprosiby na imieniny par osb z pracy, ale nie ma takiego zwyczaju. To dlaczego Ty nie miaby go wprowadzi? Rozejrzyj si, poprbuj, w w to troch wysiku. Nastaw si, e nie wszystkie prby pjd Ci rwnie dobrze, pewnie si zdarzy par niewypaw. Caa sztuka polega na stworzeniu sobie moliwoci wyboru, bo przecie wida, kogo Twoja obecno cieszy, a komu ciy. Tylko pamitaj, e inni te mog mie kompleksy, wic musisz zdoby si na troch inicjatywy: zapyta, czy moesz wpa, zaproponowa kaw u siebie, zaprosi na spacer. Jest tutaj jeszcze jedna wana rzecz: nie tylko nie rb drugiemu, co Tobie niemio, ale i odwrotnie - rb to, co byoby mie dla Ciebie. Chcesz, eby kto by z Tob szczery i otwarty, wic pierwszy zdobd si na szczero. Chcesz, eby Ci wysucha, wic zacznij od uwanego suchania. Chcesz usysze co yczliwego o sobie, wic sam raz i drugi powiedz co miego. Moe efekty nie bd natychmiastowe, ale wkrtce przekonasz si, e to skutkuje. Zadbaj o swoich bliskich, a oni zadbaj o ciebie Czasami trudno w to

uwierzy, zwaszcza jeeli tkwisz w maestwie, gdzie uczucie wyglda na mocno ju wystyge albo te toczy si nieustajca wojna; jeli z rodzin czujesz si obco; jeeli Twoje dzieci s z Tob w ostrym konflikcie. Wiem to na pewno: poza nielicznymi wyjtkami dowartociowanie bliskich osb zmienia sytuacj na lepsze. Chc Ci za-proponowa par - zreszt do oczywistych - sposobw jak to robi. Z jednym zastrzeeniem: adnego faszu, bo wtedy najbardziej finezyjne metody nie skutkuj. Nawet w bardzo wrogich ukadach s lepsze momenty, kiedy ciepo mylisz o drugiej osobie, czujesz, jak wana jest dla Ciebie, co Ci si szczeglnie spodobao albo Ci ujo. Nie chodzi o manipulacj, tylko o ujawnianie pozytywnych rzeczy, ktre przychodz Ci do gowy, a ktre dotd miae w zwyczaju zachowywa dla siebie. Musz si tu pochwali najmniej pracochonnym sukcesem, jaki odniosam w poradni rodzinnej. Przysza do mnie pani po pidziesitce, o do przecitnej powierzchownoci i pokanej tuszy. Skarya si, e m zacz znika z domu, prawie z ni nie rozmawia, burcz tylko na siebie i obrzucaj si pretensjami. Doradziam jej, eby go czasem pochwalia, powiedziaa co miego, zatroszczya si troch o niego (z zastrzeeniem jak wyej). Pani znikna i pojawia si znowu po p roku, tym razem w sprawie konfliktw z doros crk zreszt niezbyt gbokich. Przy okazji opowiedziaa mi o czym, co zakrawao niemal na cud: zastosowaa si do moich wskaza i m zupenie si odmieni. Znw przesiaduje w domu, jest grzeczny i miy, powtarza, e j kocha, i... nosi na rkach. Moe zechcesz skorzysta z podobnych sposobw dowartociowania swoich bliskich. Przede wszystkim mw im rzeczy dobre i mie, kiedy tylko przyjd Ci na myl. Najpierw bd moe nieufni, moe pomyl, e co chcesz za to uzyska albo zatuszowa jakie swoje przewinienie (onom w pierwszej kolejnoci przychodzi do gowy, e skoro m jest taki podejrzanie miy i prawi komplementy, to pewnie wykona skok w bok). Ale po pewnym czasie zobaczysz, jacy s uszczliwieni. Drugim wanym sposobem dowartociowania s ciepe gesty. Kady czowiek potrzebuje - wiesz o tym dobrze, kiedy chodzi o Ciebie, a przecie

oni maj podobne potrzeby - pogaskania, przytulenia czy choby przyjaznego poklepania albo wzicia za okie. Boisz si tak bez okazji? Nie wiesz, jak si przeama? Moesz jemu czy jej oprze gow na ramieniu przy wsplnym ogldaniu telewizji albo usi rami w rami jadc gdzie autobusem. Pomalutku, bezpiecznie. Dobrze jest rwnie troch zadba o najbliszych. Przygotowa albo ku-pi co, co szczeglnie lubi. Moja starsza crka za najwyszy dowd mioci uwaa to, e czasami przynosz jej polskie Bravo albo inne czasopismo z rockowymi zespoami. Warto zapewni czasami odrobin komfortu: poda gorc herbat, kiedy wrci zzibnity, chocia mgby obsuy si sam; zaproponowa pgodzinn drzemk, kiedy ona wyglda na zmczon; jeli ma smutn min, zapyta, czy czego nie potrzebuje. Myl, e bardzo wane jest take okazywanie autentycznego zainteresowania i uwagi. Banalne jak tam dzisiaj? czy jak ci poszo? poczone z uwanym spojrzeniem i gotowoci wysuchania odpowiedzi moe by bardzo przekonywajcym sygnaem. Tak samo powiedzenie, e widzisz, w jakim nastroju jest druga strona Chyba ci zmartwio to, co powiedziaem, Widz, e jeste dzisiaj bardzo zdenerwowana, To mio, e masz taki dobry humor. Zdaj sobie spraw, jak trudno jest zrealizowa kad z tych sugestii. Zwaszcza jeeli nie masz adnego treningu czy nawyku w tej dziedzinie: nie jeste zbyt wylewny ani dotykalski, mao si orientujesz w potrzebach i upodobaniach swoich bliskich, boisz si, e odrzuc Twoj trosk i zainteresowanie. Niemniej moim zdaniem warto zacz, bo czsto nawet drobna zmiana wystarczy, eby uruchomi proces ocieplania caego ukadu. Inaczej mwic, jest spora szansa, e jeli zrobisz pierwszy krok czy raczej par krokw, eby dowartociowa najbliszych, to po pewnym czasie oni zaczn odpowiada tym samym. Co to znaczy kocha siebie? Wszystko, o czym mwiam w tym rozdziale zmierzao do jednego

celu: e-by si zapozna z paroma sposobami zmiany wasnej samooceny na lepsz. eby poprawio si Twoje nastawienie do siebie samego czyli eby bar-dziej siebie polubi czy nawet pokocha. Cytowana tu niedawno Sondra Ray pisze, i ludzie czsto tak le o sobie myl, e nawet nie rozumiej, na czym ma polega taka mio do samego siebie. I proponuje swoje rozumienie: Kocha siebie to chwali siebie i werbalnie wyraa dla siebie uznanie. Kocha siebie to akceptowa wszystkie swoje dziaania. Kocha siebie to mie zaufanie do swoich moliwoci. Kocha siebie to sprawia sobie przyjemno bez poczucia winy. Kocha siebie to kocha swoje ciao i zachwyca si swoim piknem. Kocha siebie to dawa sobie to, czego pragniesz z poczuciem, e na to zasugujesz. Kocha siebie to pozwala sobie na wygrywanie. Kocha siebie to dopuszcza do siebie innych zamiast godzi si na samotno. Kocha siebie to kierowa si wasn intuicj. Kocha siebie to odpowiedzialnie tworzy swoje wasne zasady. Kocha siebie to dostrzega wasn doskonao. Kocha siebie to sobie przypisywa zasugi za to, co si zrobio. Kocha siebie to otacza si piknem. Kocha siebie to pozwoli w biedzie. Kocha siebie to otoczy si mnstwem przyjaci. Kocha siebie to nagradza si i nigdy si nie karci. Kocha siebie to mie do siebie zaufanie. Kocha siebie to karmi si dobrym poywieniem i dobrymi mylami. Kocha siebie to otacza si ludmi, ktrych obecno ci suy. Kocha siebie to czerpa rado z aktywnoci seksualnej. Kocha siebie to czsto dawa sobie robi masa. Kocha siebie to uwaa siebie za rwnego innym. Kocha siebie to wybacza sobie. sobie na zamono zamiast y

Kocha siebie to pozwala na czuo. Kocha siebie to by dla siebie autorytetem zamiast cedowa to na kogo innego. Kocha siebie to rozwija swoje twrcze impulsy. Kocha siebie to cay czas dobrze si bawi. Kocha siebie to przemawia do siebie naprawd agodnie i czule. Kocha siebie to sta si wasnym, akceptujcym rodzicem wewntrznym. Gdyby do tego momentu jeszcze nie wiedzia jak zabra si do kochania siebie samego, masz tu prawdziw kopalni pomysw. Moe by inaczej Niewtpliwie byoby lepiej, gdyby wiat by inaczej urzdzony: gdyby by otoczony wycznie yczliwymi ludmi, pomocnymi i wspierajcymi, penymi uznania dla Twoich zalet i urokw, ale te wyrozumienia dla saboci i felerw. Pomylaam, e na koniec mogabym Ci zachci do tego, eby nie czeka, a tak bdzie, tylko zabra si do zmieniania wiata - zacz traktowa innych tak, jak sam chciaby by traktowany. Moesz zacz od siebie i swoich najbliszych, swojego miejsca pracy czy nauki. e nic Ci nie wyjdzie w pojedynk? Dookoa masz peno sojusznikw, chocia zapewne oni sami jeszcze o tym nie wiedz. Kto moe by Twoim sprzymierzecem? Kady. Przecie wszyscy podobnie jak Ty - marz o tym, eby przesta si chowa i odgradza od innych, eby spotyka si z akceptacj i mioci. Tylko e kto musi zacz i nie ma adnego powodu, eby to nie by Ty. Jak ju mwiam, prbuj co robi na tym polu od kilkunastu lat i mam poczucie, e moje starania nie id na marne. Wiem te, e jestem jedn z wielu osb, ktre dziaaj w tym samym kierunku: leczc ludzi, wychowujc dzieci, tworzc sztuk, wykonujc inne zawody - robi to wszystko w taki sposb, e kady, kto si z nimi styka, czuje si potem lepszy i lepiej traktuje siebie i innych. Krg si poszerza, bo kto, kto bardziej kocha siebie, jest te bardziej zdolny do obdarzania mioci innych. Na koniec chc Ci opowiedzie bajk, ktr syszaam po raz pierwszy ponad 20 lat temu. Nie wiem, kto jest jej autorem i skd pochodzi, ale mam nadziej, e - jak wszystkie bajki - jest wsplnym

dobrem, z ktrego wolno swobodnie korzysta. Wahaam si troch, czy umieci j tutaj, bo dotychczas opowiadaam j tylko ludziom zaprzyjanionym i bliskim, a Ciebie przecie nie znam. Ale przypomniaam sobie, e to nieadnie by skpym i postanowiam podzieli si z Tob. Bajka o ciepym i puchatym W pewnym miecie wszyscy byli zdrowi i szczliwi. Kady z jego mieszkacw, kiedy si urodzi, dostawa woreczek z Ciepym i Puchatym, ktre miao to do siebie, e im wicej rozdawao si go innym, tym wicej przybywao. Dlatego wszyscy swobodnie obdarowywali si nawzajem Ciepym i Puchatym wiedzc, e nigdy go nie zabraknie. Matki daway Ciepe i Puchate dzieciom, kiedy wracay do domu; ony i mowie wrczali je sobie na powitanie, po powrocie z pracy, przed snem; nauczyciele rozdawali w szkole, ssiedzi na ulicy i w sklepie, znajomi przy kadym spotkaniu; nawet grony szef w pracy nierzadko siga do swojego woreczka z Ciepym i Puchatym. Jak ju mwiam, nikt tam nie chorowa i nie umiera, a szczcie i rado mieszkay we wszystkich rodzinach. Pewnego dnia do miasta sprowadzia si za czarownica, ktra ya ze sprzedawania ludziom lekw i zakl przeciw rnym chorobom i nieszczciom. Szybko zrozumiaa, e nic tu nie zarobi, wic postanowia dziaa. Posza do jednej modej kobiety i w najgbszej tajemnicy powiedziaa jej, eby nie szafowaa zbytnio swoim Ciepym i Puchatym, bo si skoczy, i eby uprzedzia o tym swoich bliskich. Kobieta schowaa swj woreczek gboko na dno szafy i do tego samego namwia ma i dzieci. Stopniowo wiadomo rozesza si po caym miecie, ludzie poukrywali Ciepe i Puchate, gdzie kto mg. Wkrtce zaczy si tam szerzy choroby i nieszczcia, coraz wicej ludzi zaczo umiera. Czarownica z pocztku cieszya si bardzo: drzwi jej domu na dalekim przedmieciu nie zamykay si. Lecz wkrtce wyszo na jaw, e jej specyfiki nie pomagaj i ludzie przychodzili, coraz rzadziej. Zacza wic sprzedawa Zimne i Kolczaste, co troch pomagao, bo przecie by to wprawdzie nie najlepszy - ale zawsze jaki kontakt. Ju nie umierali tak szybko, jednak ich ycie toczyo si wrd chorb i nieszcz. I byoby tak

moe do dzi, gdyby do miasta nie przyjechaa pewna kobieta, ktra nie znaa argumentw czarownicy. Zgodnie ze swoimi zwyczajami zacza caymi garciami obdziela Ciepym i Puchatym dzieci i ssiadw. Z pocztku ludzie dziwili si i nawet nie bardzo chcieli przyjmowa - bali si, e bd musieli odda. Ale kto by tam upilnowa dzieci! Bray, cieszyy si i kiedy jedno z drugim powycigay ze schowkw swoje woreczki i znw jak dawniej zaczy rozdawa. Jeszcze nie wiemy, czym si skoczy ta bajka. Jak bdzie dalej, zaley od Ciebie. Post scriptum Od Agnieszki i Lucyny, dwch uroczych dziewczyn i wietnych terapeutek dowiedziaam si, co Albert Einstein uwaa za najwiksze odkrycie swego ycia. Mylisz si, jeli sdzisz pochopnie, e teori wzgldnoci. Ot pewien dziennikarz zapyta o to wielkiego uczonego pod koniec jego ycia i usysza od Einsteina: najwaniejsze, co odkryem, to e Wszechwiat jest askawy Autorka, Anna Dodziuk, od blisko 20 lat zajmuje si poradnictwem, treningiem psychologicznym, psychoterapi w Instytucie oraz uczeniem Zdrowia pomocy psychologicznej. w Warszawie, Pracuje gwnie Psychologii i Trzewoci

z grupami trzewych alkoholikw i czonkw ich rodzin. Po-przednio w Poradni Przedmaeskiej i Rodzinnej Towarzystwa Planowania Rodziny zajmowaa si indywidualnym poradnictwem i psychoterapi dla par. Ukoczya studia etnograficzne. Ma 45 lat, wychowuje dwie crki.