ATENEUM WILESKIE

CZASOPISMO NAUKOWE, POWICONE BADANIOM PRZESZOCI ZIEM W. X. LITEWSKIEGO.

Wydawnictwo III Wydziau Towarzystwa Przyjaci Nauk w Wilnie z zasiku Wy dziau Nauki M. W. R. I O. P. REDAKTOR: KAZIMIERZ CHODYNICKI Pro Uniwersytetu Stefana Batorego. ROK I WILNO 1923. Nr. 1.

Zakady QnftaM D. 0. K. III w WlMfc

IE

TRE.
Od Redakcji Str. I.

Rozprawy:
Jan Jakubowski. Czy istnieli kniaziowie Niewiescy? . , 1 . Antoni Procbaska. Wyprawa w. Kazimierza na Wgry (14711474) n 10. Micha Brensztejn. Zegar mistrzostwo wileskie w wiekach XVI f XVII 29. Kazimierz Tyszkowski. Odgosy rokoszowe na Litwie , 39. n Miscellanea archiwalne:

Antoni Procbaska. Nieznane dokumenta do unji Florenckiej w Polsce str. 58, Henryk Mocicki. Czacki i Targowica . . , , 75. Janusz Iwaszkiewicz, Przyczynki do powstania Kociuszkowskiego na Litwiet 1) Aresztowanie Szymona Kossakowskiego 77, 2) Przyczynek do charakterystyki pukownika Stefana Grabowskiego . . 83. Przegld krytyczny:

H a l e c k i O s k a r . Dzieje unji Jagielloskiej (Cbodynicki) . 8s. M l a k u b o w s k i . Z zagadnie unji polsko-litewskiej (Cbodynicki) 99. J a k u b o w s k i . Dzieje Litwy w zarysie (4. P-ska) . . 101. N a t a n s o uL e s i. Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej (A P-ska) 102. 9 K u t r z e b a , Sejm walny dawnej Rzpltej (A. P-ska) . . 103 Bibljografja I06. Kronika II2.

Skad Gwny: Wilno. Ksigarnia Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego. W sprawach redakcyjnych i administracyjnych naley si zwraca pod adresem: Wilno. Uniwersytet, prof. Kazimierz
Cbodynicki.

JAN

JAKUBOWSKI.

CZY ISTNIELI KNIAZIOWIE NIEWIESCY?

M i c h a ! B a l i s k i i L u d w i k K o n d r a t o w i c z , piszc historie gonego gniazda radziwiowskiego N i e w i e a , cofaj dzieje te a do X I I I w., opowiadajc o k n i a z i a c h N i e w e s k i c h , ktrzy mieli tu panowa w cigu kilku stuleci a do czasu, gdy siedziba ta dostaa si w posiadanie monego rodu litewskiego K i s z k o w, a od nich przez maestwo do rk R a d z i w i w 1 ) . Opowie ta uznana zostaa za histo ryczn i znalaza uwzgldnienie w artykuach encyklopedyj, powiconych Niewieowi, oraz w Sowniku Geograficznym. Jednak ju S t a d n i c k i , a za nim W o l i / , wyraali wtpliwo co do istnienia k n i a z i w na N i e w i e u , odnoszc wzmianki rde o kniaziach .Niewiezkich" czy Niewidskich" do N i w i d a czy N i e w i e a na Woyniu3). I ;

W ostatnich latach sprawa kniaziw Niewieskich wzia w literaturze inny obrt. J z e f ks. P u z y n a w pracy swej O pochodzeniu kniazia Fed*ka Niewizkiego (Mie. herald. 1911, t6) stara si dowie, ze gony w w. XV k n i a Fed'k o N i e w i z k i , ktrego ju M. Baliski wiza z Niewieem, by identyczny z k n i a z i e m F e d o r e m K o r y b u * I o w i c z e m , a wic pochodzi od Gedymina. Niewie mia mu si dosts jako cz d z i e l n i c y N o w o g r d z k i e j jego ojca K o r y b u ta. Nowy ten pogld wywoa oywion polemik naukow na amach Mie. heraldycznego, w ktrej zabierali gos Z, L. R a d z i m i s k i , A. P r o I c h a s k a , W . S e m k o w i c z , oraz sam autor. Wszyscy trzej polemici I odrzucili tez ks. Puzyny o tosamoci kniazia Fed'ka Niewizkiego z kniaI ziem Fedorem Korybutowiczem, autor jednak z twierdzenia swego nie zrezygnowa. O temr czy kn. Fed'ko Niewizki wzi nazwisko swe od j T l N i e w i e a czy od N i e w i e a , nie zastanawiano si gbiej, poniewa ^ kwestja ta nie miaa wikszego znaczenia przy rozstrzyganiu pytania gw1 nego. A jednak dr. A. P r o c h a s k a w artykule swym Czy moliw jest 1 identyczno kniaziw Newleskfct? z Korybutowiczami?(Mie. herald. 1912.
*) B a l i s k i M. i L i p i s k i T. Staroytna Polaka, III. Warszaw, 1&4. -t. 623 4. B a l i s k i M. Niewie do czasw ks. Karola Radziwia zwanego Pani* Kochanku. (Niezapominajki, noworocznik na rok 1847. Warszawa), str. 2902. S y r o k o m l a W a d y s a w . Wdrwki po moich niegdy okolicach Wilno. 1853, str. 98-101) 7 ) S t a d n i c k i K. Bracia Wadysawa Jagiey. Lww. 1887. stf. 107-8. W o l f f . Rd Gedymina. Krakw. 1886, str. 1548. * Kniaziowie Htew&ko-ruscy, str. 275-6.

Jaji_JbkuJbowskJ 56 Hr. 91) zdaje si przyjmowa pogld o pochodzeniu kn. Fedka Niewizkiego z Niewiea. Zamieszcza on tam dopisek, ktry na pierwszy rzut oka jak gdyby rozstrzyga kwest j ostatecznie w sensie twierdzcym Oto jego brzmienie: . . . Na tern miejscu zauwa., e gdy przed laty zwiedzaem archi wum "Niewieskie, dostrzegem tam pomidzy lunemi pergaminami akt fundacyjny w jzyku aciskim o ile sobie przypominam ks. r-ed ka Niewieskugo dla kocioa w Niewieu z trzeciego dziesitka XV wieku. Moe ta notatka zachci badaczy do dokadnego zregestrowania lub ogo szenia tego dokumentu. Piecz niestety brakuje tame*. Pracujc przez czas duszy w archiwum Niewieskiem i zbierajc tam materjay do projektowanej monografji historycznej Niewiea, musiaem zapozna si z najdawniejszemi dokumentami, tyczceml si Niewiea, a takie z dziejami dbr niewieskich w okresach pniejszych. Te moje studja pozwoliy mi nie tylko odtworzy w gwnych zarysach najdawniejsza dzieje Niewiea, lecz I rzuci pewne wiato na ciemn dotd spraw pochodzenia wspominanych w rdach k n i a z i w N i e w i e s k i c h . Przedewszystkiem musz zaznaczy, e zawarta w przytoczonym powy ej dopisku d-ra A. Prochaski wiadomo jest mojem zdaniem bdna. Pami tym razem nie dopisaa znakomitemu uczonemu. Pomijajc ju t okoliczno, e pergaminy archiwum niewieskiego s oddawna upo rzdkowane i spisane, i e niema tam i by nie moe adnych lunych pergaminw", przemawia przeciw twierdzeniu d-ra Prochaski zupeny brak pomienionego aktu nie tylko wrd istniejcych pergaminw, ale i wrd rejestrw archiwalnych. Na dowd przytocz pocztek znajdujcego si w arch. nie w. Rejestru przywilejw kocioa niewieskiego z r. 1820: Ie. 1492 w wigili w. Macieja Ap. (24 lutego) w Wilnie. Fundusz czyli przywilej Kocioowi Parafjalnemu Niewieskiemu sucy przez Mikoaja Niemirowicza uczyniony, a przez Nayianieyszego Kazimierza Krla Polskiego potwierdzony, na trzech poddanych, dwch w* wsi Kacza' nowiczach. a trzeciego w Niewieu
w kopii tytt, I.

Tak wic rejestr pochodzcy z r. 1820, a oparty na dawniejszym kopjarjuszu, nie zna zupenie wymienionego przez d-ra Prochask aktu fundacyjnego kn. Fed'ka Niewizkiego* Wymieniony w rejestrze fundator M i k o a j N i e m i r o w i c z zosta posiadaczem Niewiea w r. 1446, jak wida z nastpujcego aktu nadaw czego w. ks. K a z i m j ^ r z a J a g i e l l o c z y k a . , . , , . . 17 , . 9. (. papier, z pieczci w Arch. Niew. Dz. 15A 1). Dokument ten wiadczy, i w r. 1446 Niewie nalea do dbr hos-

istnieli kniaziowie Niewiescy? s k i n T i wyranie mwi, e ojcowizn jego s wocie Z b a r a s k a , Winn i c k a i( i nh m ieemni icck a * ; . O Niewieu niema tam adnej wzmianki. I C mi l ka*) Przytem i caa dziaalno kn. Fed'ki rozgrywa sie na terenie Woy Podola i Rusi Czerwonej. Nic (prcz le odczytanego nazwiska) nie wska zuje na jakkolwiek czno jego z pniejszem gniazdem Radziwiw. Jeeli wiec kn. Fed'ko Niewidski l cay rd jego nie pochodzili z Niewiea, a raczej z woyskiego Niewida czy Niewiea, to co myle o k n i a z i a c h N i e w i e s k i c h * wspomnianych w w. XIII w latopisach ruskich. Przedewszystkkm naley zaznaczy, e latopis mwi o jednym tylko kniaziu J u r j u N i c w i e s k i m , ktry zgin wraz z piciu innemi knia?iami ru>kimi w bitwie z Tatarami nad rzek Kak w r. 1224. Oto s sowa latopisca: . . . 6 : , , , , (. . Str. 2 1 8 - 9 ) . Inne, mnie! poprawne, teksty zamiast maj o.aro (Widem III. 41) lub {Ibidem X. 92). Trzeba zwrci uwag na to, e knia Jurij wymieniony jest tu ostatni, przed nim za bezporednio mamy dwch kniaziw: S w j a t o s a w a S / u m s k i e g o i Mci s a w a C z e r n i h o w s k i e g o . Nastrcza si pytanie czy ten Jurij Niewieskij musi koniecznie pochodzi z naszego Niewiea. Wiemy przecie, e nasz Niewie we wszystkich aktach ruskich zawsze pisa si Nie w i"; dlaczego wic latopis ruski pisze . N i e w i e s k i j * (warjanty: Niewieskij", >Niewiersklj") nie za N i e w i s k i j". Wyjanienie tej sprawy daje nam znajdujce si w tyme latopisie W7liczenie grodw ruskich. Tam wrd grodw zaleskich", t. j. pooo nych w dorzeczu grnej Wogi i Oki spotykamy i grd N i e w i e s k i j * , a przed nim S z u m s k i j* albo S z u j s k i j" (od m. S z u i4). Teraz widzimy jasno, gdzie znajdowao si dawne ksistwo Niewieskit". Leao ono gdzie w ssiedztwie m. Szui. Kniaziowie, co polegli nad Kak: Szumski i Niewieski, byli zapewne ssiadami. Nasz za Niewie, jak wida z najstarszego dokumentu nadawczego z r. 1446, by woci hospodarsk, ktr hospodar nadat w doywocie lub tylko do woli" naprzd Sielawce, a pmej panu Mikoajowi Niemirowiczowi. Wo ta bya niedua. W rodku znajdowa si dwr, ktry wczenie zapewne przeksztaci si w grdek obronny i sta si punktem oparcia dla niewielkiej osady handlowej. Wzrost swj zawdzicza obronnemu pooeniu swemu wrd bagnistej, mao dostpnej okolicy, w kotli nie, skd bierze pocztek rzeka U sza. Przez zatamowanie biegu rzeki atwo byo utworzy stawy, ktre stay si naturaln obron zameczku.
) r u p o w i z. Zbir dyplom. Wilno. 1858. stf. 1 8 - 2 0 . ) . . . : . . , . , , (warjant: , , , . ; , *, . . - . ( - - VII. 11>
4

Jan Jakubowski Dla utrzymania grdka w naleytym stanie trzeba byo przydzieli do niego jak wiksz wo, aby ludno je) przychodzia naprawia ostrokoy i dostarczaa ywnoci zaodze. litewski Al
litewskich kiego, marszaka ziemskiego

dziczn szereg woci, wrd ktrych na pierwszem miejscu figuruje N i e w i e . b) Dokument nadawczy nic nie wspomina o poprzednim posiadaczu Niewiea Mikoaju Niemirowiczu Czy Niewie zosta ode brany od niego, czy sta s? znowu woci hospodarsk dopiero po jego mierci nie wiemy. ) Ustp tyczcy si Niewiea brzmi w dokumencie nadawczym w ten sposb: . . . curiam nostram Nyeszwysz dicta m in fluvio Uscfra nuneupato; item predium se u curiolatn Krutbybreb dictam super eodem fluvio Uscha, ad curiam Nyeswysz spectantem; item tributarios Czuczewhzy, ex antiquo ad supradictam curiam spectantes . . . W dokumencie lym zwraca przedewszystkiem uwag o e Niewie nie jest tu nazwany zanikiem, ani grodem, lecz tylko dworem (curia). Naley jednak przypuszcza, e by to ju dwr obronny. Wskazuje na to przynaleno do niego nie tylko drugiego niniejszego dworca (curiola) w ssiedztwie, ale i caej duej woci C z u c z e w i c z , pooonej na Polesiu o kilkanacie mil od Niewiea Ciekawem jest, e Czuczewicze, wedug dokumentu, nale do Niewiea z starodawna" (ex antiquo). Z tyche mniej wicej czasw mamy i inn wiadomo o Niewieu. Dawna kronika litewska (t z. kromka Bycbowca), piszc o najedzie tatar skim w r. 1502, wspomina i o Niewieu. Oto jej sowa: Tatarowe e poszli e w zahony w zemlu, szedsze wojewali okoo Kiecka Neswia, ehsze horod Keck byli nedochodiaczy Nowhorodka w szesty milach na Iskolty . . , " ( . . . XVII 565). Autor tej zapiski roczni karskiej, zapewne wspczesny opisywanym wypadkom, wymienia N i e w i e obok grodu ksicego K i e c k a , jako miejscowo niewtpliwie znaczniejsz w tych stronach. Czy Niewie by take grodam, z zapiski wywnioskowa nie mona. Raczej naley przy puci, e nie; gdy bowiem kronikarz wspomina o spaleniu przez Tatarw grodu kleckiego, o grodzie niewieskim zamilcz. W r. U H a wic w dwa lata po otrzymaniu Niewiea, ginie woje woda trocki Piotr Janowicz, nie zostawiajc potomkw mskich. Znaczne dobra pozostae po nim, wrd ktrych prcz Niewiea spotykamy i O yk , ulegaj podziaowi. Jedna cze (z Niewieem) dostaje sie crce jego A n n i e , polubionej Stanisawowi K i s z c e , wojewodzie poocklcmu, druga cz (z Oyk) pozostaje we wadaniu wdowy p. P i o t o w e j. W r. 1513 crka Stanisawa i Anny z Montygirdw Kiszkw, A n n a h s z c z t k a , wychodzi za m za Jana M i k o a j e w i c z a R a d z i **ch 2 1 '
Z 1 p i c

" * d * u'

AfChl

Niew

Dz

* i ** 631. Dat. w -

Czy istnieli kniaziowie Niewiescy? w i l l a , otwierajc w ten sposb Radziwiom widoki na Niewie. Z ma estwa tego ma dwch synw: M i k o a j a ( C z a r n e g o ^ i an Radziwiw, Gdy nastpnie umiera dziedziczka Niewiea A n n a z M o n t y g i r d w K i s z k o w a , spadek po niej winien by podztelony pomidzy jej synem P i o t r e m S i a n i s a w o w i c z e m K i s z k , wojewod notec kim, a crk, A n n J a n o w R a d z i w i o w a . W r. 1523 dochodzi do ugody w sprawie podziau spadku. Piotr Kiszka otrzymuje majtek w i e, Anna za RadziwiowaN i e w.i e z woci S z . Wo za h w a ma by podzielon po poowie.7) Gdy w tyme roku umiera p. P i o t r o w a M o n t y g i r d o w a , dziedziczka Oyki, spadek po niej rwnie dzieli si pomidzy P i o t r e m K i s z k a A n n R a d z i w i o w a . Pan Piotr otrzymuje z a m e k o s k i szereg woci, pani Anha z a m e k O y k i rwnie szereg woci.8) W tyme roku umiera J a n R a d z i w i , kasztelan trocki, a ma onka jego A n n a wstpuje niebawem w powtrne zwizki maeskie ze S t a n i s a w e m K i s z k , wojewod trockim. Z maestwa tego rodzi s dwoje dzieci: W o j c i e c h I A n n a K i s z k o w i e . W r. 1528 umiera A n n a K i s z c z a n k a voto R a d z i w i o w a , 2 voto i s z z y n a Dzieci z pierwszego maestwa dostaj si w opiek stryja, J e r z e g o M i k o a j e w i c z a R a d z i w i a , kasztelana wileskiego, hetmana w, W, Ks. L, dzieci z drugiego mae stwa w opiek Z a b r z e z i s k i e g o . Gdy w r- 1533 modzi R a d z i w i o w i e , M i k o a j i J a n , wypuszczeni zostali z opieki, zawarli oni z Z a b r z e z i s k i m i ukad, na mocy ktrego otrzymali w tymczasowe wadanie wszystkie dobra macierzyste z z a m k a m i N i e w i e e m i O y k a oraz woci h w a, z tern e, po dojciu do penoletnoci modych i s z w, podziel si z nimi spadkiem ') Akt podziau nie dochowa s^, niemi te w archiwum niewieskiem ladu istnienia jego dawniej. Naley jednak przypuszcza, e podzia isto tnie si dokona gdzie okoo r. 1540, bo w latach nastpnych N i e w i e i O y k a wystpuj ju jako zamki radziwiowskie, a c h w a za jako posiado Kiszkw. W r. 1547 M i k o a j (Czarny) i Jan R a d z i w i o w i e wraz z bratem swym stryjecznym M i k o a j e m t^Rudym) otrzymuj od cesa rza K a r o l a V nadanie tytuu ksicego dla siebie i swoich potomkw, przyczem maj nosi tytu ksit na O y c e , N i e w i e u , B i r a c h i D u b i n a c h K'j Pierwsi dwaj przybieraj tytu k s i t na O y c e
') Potwierdzenie ugody przez krla Zygmunt I d. 15 marca 1523 i. w Oiodnie. Oryg. penz. w Arch. Niew. Dz. I Nr. 457. l ) Zeznanie dziau przed krlem d. 15 czerwca 1523 f. w Wilnie. Oryg.perg. w Arch. MieAw. Dz I Nr 458 *) Potwierdzenie ukad przez krJ d. 2 wrzenia 1533 r. w Wilnie. Oryg perg. * Arch. Niew. Dz. I Nr. 471 . , 1M7 , . . ift '*) Dyplom na tytu ksicy da, * Augsburgu dn. 10 grudnia 1M7 r. ob l ^ c h h o r n K. F. Stosunek ksiqiecego domu Radziwiw do domw kMiicycb w Niemczech, Warszawa. 1843. str. 68-7*.

Jan Jakubowski i N i e w i e u , ostatni k s i c i a na B i r a c h i D u b i n k a c h . Nadanie tytuu ksicego zatwierdzone zostao w tyme roku przez krla Z y g m u n t a Augusta. 1 1 ) W ten sposb Niewie zostaje ksistwem dziedzicznem domu Radzi wiw. Z tego krtkiego przebiegu dziejw Niewiea w pierwszej poowie XVI w., skrelonego na podstawie dokumentw wspczesnych, daj si wycign nastpujce obserwacje: 1. Niewie, ktry w i\ 1492 nazwany by dworem" (curia), a nie zamkiem, nie jest nazwany zamkiem i w dokumencie z r. 1523, jakkolwiek w drugim dokumencie z tego roku mamy wzmiank o z a m k u O y c e . Z a m e k N i e w i e , wystpuje dopiero w dokumencie z r. 1533. 2. Gdv w r. 1492 jako dawna przynaleno Niewiea wystpuje odlega wo C z u c z e w i c z e , w r. 1523 przynalenoci Niewiea jest cokolwiek blisza wo S z a c k a , przyczem i tym razem dokument powo uje si na czasy starodawne"; . . . , . . . (Dok. z d. 15 III. 1523 r. Aren. Niew. Dz. I. Nr. 457.) 3. W o N i e w i e s k a jest prawdopodobnie niedua, jeeli przy podziale w 1523 r. jedna strona otrzymuje majtek redniej miary l w i e , druga za jako ekwiwalent N i e w i e wraz z woci S z a c k . 4. Mimo e ju w r. 1513 otrzymali Radziwiowie widoki na Nie wie, faktycznie jednak weszli w jego prowizoryczne posiadanie dopiero w r. 1533, kiedy za uzyskali przyznanie sobie na stae tej posiadoci tego akta,archiwa niewieskiego nie wyjaniaj. 5. aden z przytoczonych dokumentw nic nie wie o K s i s t w i e N ie w i e s k i em. Nazwa ta zjawia si po raz pierwszy w akcie nadania tytuu ksicego Radziwiom pizez cesarza K a r o l a V w r. 1547. Streszczajc powysze obserwacje, dochodzimy do wniosku, e N i e* w i e w w. XV i w pierwszych latach w. XVI by niedu woci z dworem obronnym, niewielk prawdopodobnie osad handlow, z jednym tub raru folwarkami i pewn iloci wsi okolicznych. Do dworu tego przypisana bya dalej pooona wiksza wo, dostarczajca Niewieowi danin w naturze i ludzi do naprawy budynkw i ostrokow. Rzecz oczywista, e tak d r o b n a w o k s i s t w e m a n i w , \ czas, ani d a w n i e j by nie m o g a . Cakowite i ostateczne stwierdzenie drobnych rozmiarw dawnej w oci N i e w i e s k i e j znajdujmy w dokumentach archiwum niewieskiego. tyczcych si poszczeglnych wsi i folwarkw pniejszej O r d y n a c i ! Niewieskiej. Ordynacje O y c k a , N i e w i e s k a , M i r s k a i Kiecka ustanowione byy w r. 1586 '*) Akt erekcyjny nie okreli! bliej granic
! Potwierdzenie krlewskie dyplomu cesarskiego ob. t a m l e, sir 74-77 , h F i - h h * ^ 0<1 "dziwilowskich, dat. w Grodnie d, 16 sierpnia 1586 r. 1 ftffSUteu ^ A ? ^ t u m i e n i laciskiem) o r : Z dokumentw I t S t r u ' k i J *" * Radz,wirr * * * Steroik. Warszawa. 1906 r. rtr. i>-24

 tetnteli kniaziowie Nieswiescv? O r d y n a c j i N i e w i e s k i e j . Granice te ulegay te czstym zmia nom. Ordynaci nabywali nowe majtki i prz>czbli je do Ordynacji,

w blizkoci Niewiea, naleao uwaa za ordynackie, ktre za za allodjalne* Taki stan rzeczy trwa do r. 1814, gdy ukazem cesarza A l e k s a n d r a I. nakazano dokona podziau dbr pozostaych po . p. D o m i n i k u k s . R a d z i w i e. Dobra stanowice Ordynacje N i e w i e s k , M i r s k a i O y c k miay by oddane A n t o n i e m u s. R a d z i w i o w i , namiestnikowi W. Ks. Pzn,, dobra za allodjalne miay dosta sj crce ks. Dominika k s i n i c z c e S t e f a n j i. Dla przeprowadzenia podziau ustanowiono w r. 1815 osobn K o m i s j R a d z i w i o w s k w Wilnie, ktra czynnoci swe uko czya dopiero w r. 1838. Obie strony, t j . A n t o n i s. R a d z i w i i k s i n i c z k a S t e f a n j a , przedkaday przez swych plenipotentw Komisji dania swe o przyznanie tych lub innych majtkw za ordynackie, wzgldnie allodjalne. Na kady memorja jednej strony, strona druga odpowiadaa konirmemorjaem. Memorjay byy opracowywane bardzo gruntownie i drukowane. Mamy przed sob dwa obszerne operaty obu stron z r. 1824, tyczce si wszystkich dbr, stanowicych przedmiot sporu. Pierwszy operat nosi tytu: Wywd sprawy ze strony J. W, Michaa Zaleskiego, prokuratora, w obronie massy po zeszym J. O- Xieciu Dominiku Radziwille powstaey J. O. Xieciu Antoniemu Radziwiowi, wielkorzdcy poznaskiemu JafcO autor podpisany adwokat J z e f K a r c z e w s k i Jest to duy tam in folio, liczcy 364 strony. Drugi operat jest zatytuowany: Odpowied J. O. Xiecia Dominika Radzhvilh, ordynata niewieiskiego, mirskiego i oyckiego, wielkorzdcy Xiestwa Poznaskiego i kawalera orde rw, na gos pod tytuem: Replika ze strony generalnego prokuratora massy funduszw i interesw J. O, X><:niczki Jmci Stefanji Radziwiwny, przed sdem Komissyi odbyty. Autoivm jest adwonat I g n a c y a g i e w n i c k i . Tom in folio, stron 458. Obaj autorowie, a zwaszcza pierwszy, szeroko korzystali z doku mentw archiwum niewiesktego i dali wyczerpujce informacje o kadym prawie majtku zakwestionowanym, sigajc do czasw najdawniejszych Wywody ich wiadcz wymoknie o tern, jak chwiejny by grunt prawny, ktrego trzyma si usiowali, I jak trudno byo ustal istotne granice kadej z powyszych ordynacyj. Naley zaznaczy, ze najwicej wtpli woci nastrciaa O r d y n a c j a N i e w i e s k a . Gdy strona ksini czki Stefanji kwestionowaa przynaleno do Ordynacji najbliszych nawet wsi i folwarkw, strona ks. Antoniego daa uznania za ordynackie wszy stkich dbr radziwilowskich, pooonych w blizkoci Niewiea. Komisja, tak zwykle w takich razach, obraa drog poredni. Uznaa za ordynacki zwarty obszar ziemi, cigncy si od Nicwiea w kierunku pnocno-

Jan jakubowski

J8

wschodnim a do rzeki Niemna, dugoci okoo 4, a szerokoci okoo 2 mil, skrawki za wszelkie oraz wiksze dobra ssiednie, jak S w i e r e r i M o li y 1 n a uznaa za ailodjalne. W decyzji tej zasza jednak niebawem zmiana, poniewa ordynat wieski owiadczy ch zamiany O r d y n a c j i M i r s i e j na dobra w i e e , co mu te zostao dozwolone, W ten sposb M i r zosta* ostatecznie zaliczony do dbr allodjalnych, a ssiadujce z Ordynacj Niewiesk dobra w i e e zostay dobrami ordynackiemi. Powyej przytoczone operaty obu procesujcych si stron pozwalaj nam do dokadnie odtworzy proces tworzenia si obszaru O r d y n a c j i N i e w i e s k i e j , ktra a do w. XIX bya stale nazywana K s i s t w e m N i es w i es i c m . Dane stamtd zaczerpnite umieci limy na mapie, ktr tu zaczamy. Z mapy wida naocznie, e w r. 1547, gdy Mikoaj Czarny Radziwi otrzyma tytu k s i c i a n a O y c e i N i e w i e u , .Ksistwo Nieswieskie* obejmowao, prcz zamku Nie wiea, 2 wsie cakowicie i 3 czciowo. Jeeli nawet przypucimy, e rda archiwalne pominy jeszcze par osad, to w kadym razie bdziemy mieli terytorjum nadzwyczaj szczupe, majce nie wicej ni 2 mile w rednicy. O tern, jak z szachownicy rnych wacicieli tworzyo si jednolite terytorjum K s i s t w a N i e w i o s k i e g o dowiadujemy si licznych szczegw w pomienionych operatach. Cigle spotykamy si tam z zamia nami i przykuplami gruntw rnych ssiadw niewieskich. W ostatnich latach rzdw ks. Mkodia Czarnego Radziwia (1562-4) przeprowadzono na obszarze ksistwa formaln pomiar wczn", jak wspczenie w do brach hospodarskich Grunta dworskie, bojarskie i wociaskie zostay skomasowane. Dokona tego, z polecenia ksicia wczesny namiestnik niewieski M a c i e j K a w i e c z y s k i , znany jako wvdawca drukw protestanckich niewieskich.") Rozwj obszaru ksistwa" szed w rnych kierunkach, przewanie u kierunku pnocnym, poniewa na poudniu spotykay si grunta niewjeskic z obszarem O r d y n a c j i K s i s t w a I e i e g o, ktra przez dugi czas naleaa d innej linji domu Radziwiw. Rozwj terytorjalny Ksistwa Niewieskiego przedstawiony jest na mapie a do koca XVI w.; pniej granice mao ju si zmieniay. Wrd dbr, ktre weszy w skad Ksistwa Niewieskiego w kocu XV1 w., najwiksze znaczenie miay: t. z. N i e w i e a S o 11 a n oJ s k i e g o (Sotanowszczyzny), do ktrych nalea jeszcze drugi dwr i* a t u r j a oraz wsie (oznaczone na mapie): P l e s z o w i c z e . R w i c * e i B u z u n y. Dobra te nabyte byy od S o t a n w w r. 1587 Na drugim miejscu stay nabyte od P a c o w w r. 1589 dobra K u n o sa, do ktrych naleay wsie (oznaczone na mapie): A n d r u s z e i Juszewicze. Naley jeszcze zwrci uwag r,a szereg enklaw * ^?dcydl d0 " * t db o or a S 11 lAucttkSaS **tol.til.lwlH. ( i r t S o ) e k
::

>

Wywd sprawy, Itr. !Sr 33, 3-

F
OOORA A u . 0 J A i * E

H5ICTWO

WiESWlE3HiCKVIcji oo * IIVI tf flV!4o:|Ho

Wsil \fat W fliek*.lEu 6 00 UTlrttf l i i OtYW-

g IHMffTuty /* |

l i t W W M W S A H ^ lnic ) ( fliPY; IWCJI |11] MOHfUW | | RAWltflurfw.

9_

Czy istnieli kniaziowie Niewiescy?

Reasumujc wyniki niniejszej pracy, moemy stwierdzi co nastpuje, najdawniejsze znane nam dokumenty rysuj nam Niewie jako niewielk wo hospodarsk, ktra drog nada staje si posiadoci prywatn. z czasem otrzymuje zamek obronny, a w kocu wystpuje jako rezydencja wieo uksiconego magnata litewskiego. Wtedy dopiero zjawia si nazwa K s i s t w a N i e w i s i g . Wszystko za inne, co spotykamy w rdach historycznych o kniaziach MNie$wlsklcV czy Niewidskich* niema nic wsplnego z naszym Niewieem. Na pytanie wic postawione w tytule: czy istnieli kniaziowie Niewtetcy? musimy odpowiedzie przeczco.

-rre--^;

ANTONI PROCHASKA.

WYPRAWA w. KAZIMIERZA NA WGRY.

(147 -1474). I. Legitymizm w rodzinie Jagielloskiej. Zaproszenie na tron Wgierski, Wypowiedzenie wojny. Pismo do Wgrw i odpowied ich. Replika polska. Brak poparcia ze strony wgierskiej. Fiasko wyprawy. Powaga Jagiellonw zachwiana. Usprawiedliwienie fiaska przez krlewicza. Niezadowolenie i opo zycja szlachty polskiej. w. Kazimierz a legat Marco Barbo. danie legata. Poselstwo Wtrbki do Wgrw. Projekt wgierski odrzucony. Rozcjm krtki i zjazdy w Nisie i Opawie. Szlachta wgierska na Podgrzu poddaje si Macie jowi. Zjazd polsko- wgierski w Starej Wsi i rozejrn trzechletni. Krlewicz v nim pominity. Upadek jego sprawy. Synowie Kazimierza Jagielloczyka ju w dziecistwie przeznaczeni byli na krlw. Matka Jagiellonw Elbieta, crka Albrechta II, cesarza niemieckiego, krla Czech i Wgier, siostra Wadysawa Pogrobowca rw nie krla Czech i Wgier, a ona krla Kazimierza przedstawiaa zasad legi ty m izmu na dworze krakowskim, z ktr liczyli si i Jerz>k, krl czeski Kurja papieska i wreszcie cesarz Fryderyk. Dwr papieski zgorszony ukadami Kazimierza z krlem czeskim Jerzykiem Podjebradem odstpi od popierania Wadysawa, najstarszego syna Kazimierza i popar na troi czeski Macieja Korwina, wgierskiego krla, ktrego liga panw katolikw czeskich przeciwko Jerzykowi postawia jako swego krla, a ktry przy pomoce i picnir.cm poparciu ze strony kurji zapanowa wnet nad Mo raw, Szlskrem i szeciu miastami uyckiemi. Po mierci Jerzyka stany czeskie, mimo e Maciej wystpi jako kandydat do korony czeskiej, obray krlem Wadysawa Jagielloczyka, ktry 15 czerwca 1471 przyj ofiaro wan mu na zamku krakowskim koron. Odpowiedzia wprawdzie Maciej na ten akt koronacj na krla Czech, odbyt w lhlawie przez legata papie skiego, lecz widzc wikszo Czechw po stronie Jagielloczyka, szuka zgody z dworem krakowskim za porednictwem biskupa oomunieckiego Protazego Boskowica. Warunki jego rwnie jak i starania Madejowe o rk Barbary Jagiellonki odrzucono i zagroono, e krl ten ani w W grzech ani w pechach nic zgoa mie nie bdzie'). ') Protfliejp po*elllwo do Polski w LVI t. Rozp. Wydzia hist. W. Krakw 91 :.

Wyprawa w, Kazimierza na Wgry

==

t1

Napite te midzy Polsk a Maciejem stosunki byy na rk cesarzowi Fryderykowi, oywiy bowiem take i jego pretensje do Czech. Ju pod czas wspomnianej koronacji w Ihlawie mimo traktat wicy go z Polsk cesarz wysa przeciw Maciejowi posa swego na ten akt uroczysty z za pewnieniem, e t>lko Macieja uzna krlem czeskim, co atoli nie przeszko dzio mu zapewni stany R/eszy niemieckiej w Ratysbonie, e na tronie czeskim tylko Niemiec zasiada powinien. Takiem postpowaniem nie gasi cesarz wojny czesko-wegicrsk'ej, ktrej groza wzrosa z przybyciem Wady sawa Jagielloczyka do Czech, by jednak lojalno sw wobec pokrewnych Jagiellonw zaznaczy, zaproponowa Kazimierzowi porednictwo w ugodzie omiedzy nim a krlem Maciejem8), jako koniecznej wobec grozy wiszcej nad Europ od wojowniczego Turczyna. Pochodowi Wadysawa Jagielloczyka do Pragi towarzyszy odd'ial 7000 konnych a 2000 pieszych, lecz tak mao duchowiestwa, e Dugosz, historyk tej epoki, zaledwie da si skoni do towarzyszenia swemu uczniowi na koronacj w katedrze w. Wita 22 sierpnia odbytej, przy ktrej asysto wali tike i posowie cesarscy. Dziki praatom polskim nie zaznaczyli Czesi jakiego objawu odstpstwa od kocioa, co bardziej Dugoszowi ofiarowywali arcybiskupstwo praskie, ktrego nie przyj. Wojsko towa rzyszce Wadysawowi odeszo do pnocnych Wgier, gdzie je oczekiway oddziay, ktre imieniem brata modszego, Kazimierza Jagielloczyka zaj moway Wgry a waciwie zamki tego partyzantw. Byo bowiem posta nowione, e gdy pierworodny Jagielloczyk pody po dziedzictwo czeskie, modszy, &le bardziej zdolny, jako siostrzeniec niegdy wgierskiego Wady sawa Pogrobouca obejmie krlestwo wgierskie. Tak si zgodzono przed rokiem w obecnoci posw polskich w Wil lach z aprobacj cesarza. Tu te omwiono plan zaatakowania Macieja przez uderzenie na Wgry take i od Modawji, co bard dej przez podbu rzenie poddanych wgierskich do powstania przeciwko Korwinowi. Plan podburzenia Szeklerw obj Stefan, wojewoda wooski, przyjmuc iminiem krlewicza Kazimierza przysig wiernoci od Szeklerw a ktry te syna swego mia z wojskiem wysd na pomoc Wadysawowi. Skoczyo si na tern, e >zeklerzy zoyli hod w Krakowie, za co otrzymali od Krla imieniem krlewicza potwierdzenie przywilejw, tudzie e wojewoda wysia tysic ucznikw, ktrjch w Czechach wzito za Tatarw*). Plan wojny przeciwko Maciejowi aprobowany przez cesarza utwierdzony by przymierzem krla Kazimierza z Fryderykiem, ktry obiecywa rwnocze nie wypaci posag krlowej Elbiecie, wobec wielkich kosztw jakich wyma gaa wojna na dwa fronty, czesKi i wgierski, bardzo podany. Modszy Jagielloczyk liczy pocz trzynasty rok ycia, gdy ojciec przeznaczy go na tron wgierski, w odpowiedzi na zaproszenie malkon tentw wgierskich, ktrym si nie podobay despotyczne rzdy Macieja.
) List cesarza z dat 22 sierpnia 1471 r. w Dodatkach Nr. 1. *) List Stefana WOJ. z 18 lipca 1471 w Metr. Kor. 12 p. 14 Ib u Jabonowskiego W 10 t. rde dziejowych str. 28. Aktw i listw Nr. G. Usprawiedliwia wojewoda nie wysania syna Bogdana: qui a sit mdis carensque intellectu et saplencia, qui Vestre Serenitatis prcclaro genito omnino ad serviendum esset inhabilis. O tiotallu poddastwa prxez Szeklerw krlewiczowi na rce Stefana wojewody czytamy w przywileju dla 5 K klerw, wystawionym 22 stycznia 1472 w Krakowie; z Metryki Kor. ks. 12 p. 19 ogosi przywilej ten Jabonowski l C. Nr. 8.
a

y:

Antoni Prochaska

Wychowanv pod okiem Dugosza, Sdziwoja z Czecha, Stanisawa Srydtowiecklego, ochmistrza Jagielloczykw i marszaka dworu, ktry te bral udzia w wyprawie wgierskiej, wreszcie Kalimacha, tak by zdolnym, e senatorowie ociradzali krlowi da syna Wegrom, yczc by go zachowa Polsce, tak za cnotliwym, e taki wieo z Woch przybyy wspomniany ju Kalimach, humanista, spiskowiec na ycie papiea nazywa go d i v u s adolescens. Podania rodzinne, przykady z historji dziada, ktry wnis chrzecijastwo na Litw, stryja, ktry zgin w obronie chrzecija stwa pod Warn, lektura poetw, dziejopisw, cnota prawdy, umiarkowania mioci i zgody, panowania nad sob, znoszenia ciosw w cierpliwoci oto zasady, kt^e matka Rakuszanka od dziecistwa wpajaa i wpaja kazaa dzieciom. ywo przyjy si nauki te w umyle i sercu modzieczem i Kazimierz mg pniej takiego Kalimacha sw rozmow pobudza do napisania dziea o Wyprawa wanien skiej". Ojca, ktrego nad ycie kocha, powracajcego do stolicy w jedenastym roku ycia swego writa na czele dziatwy krlewskiej przemow w jeyku ojczystym* legatw za w jzyku aciskim, zaznaczajc mdrze z leg'tymizmu wynikajce prawa jagiello skie do ssiednich koron wgierskiej i czeskiej. Pomimo te przekonania, wpajane w modociany umys, nie rwa si do korony, dia niej samej, i kiedy w towarzystwie mwiono o nim, jako o nastpcy po ojcu na kr lestwie polskiem, wyrazi si: nie daby Bg, bym doczeka mierci ojca*. Widocznie na umys jego wpywa przekonaniami swemi powany historyk, jakim by Dugosz, lub tego przyjaciel Sdzi woj z Czecha, ktry jak byo nie ajnem potpia witokupstwo Kazimierzowe. jak nazywa wybory biskupw ped presj krla przez kapituy Uskuteczniane. Kalimach ze sw ostr krytyk pobtyki kurjalttcj za pewne mniej przemaw ia do serca krle Kicza, chocia umysowi jego niewtpliwie imponowa jako uczony biegy doradca i ordownik praw modych Jagiellonw. W pierwszej polowie ur/esnia 1471 r. szesnastu panw wgierskich ofiarowao krlowi Kazimierzowi koron wgiersk dla modszego krle wicza obiecujc sine poparcie w Wgrzech. Natychmiast omwiono wy praw, werbowano zadnych gwnie Niemcw, gdzie pomidzy rycerstwem Maciej liczy wielu stronnikw, gdy z Polski mao si zgaszao; wyzna czono wodzw. Zebrano wkrtce dwanacie tysicy wojska, w tern tysic Tatarw 4 / Na czele wojska postawiono wojewod sandomirskiego Dziersawa z Rytwian, opozycjonist, ktry na sejmie gromi krla za ze, nie done rzdy, doprowadzajce silne niegdy za ostatniego Piasta krlestwo do unadku, ma ktry pod Chojnicami napiera si dowdztwa, mimo e byli lepsi od niego i spowodowa klsk, a i w dyplomacji nie mia szcz liwej rki, albowiem przymierza za jego porednictwem niedawno z cesa rzem zawartego, w ktrem cesarz nazwa si krlem Wgier, krl Kazimierz niechcc szkodzi prawom synw nie potwierdzi. Uczestniczyli w wypra wie kasztelanowie Jan Tarnw ki. Jan Wtrbka ze Strzelec, wspomniany bianislaw Szydowleckl; wid za wojsko Piotr Dunin z PrawUowic podkomorzy Sandomierski, by i Spytko z Melsztyna, Jan Czyewski, Andrzej Olenicki, wreszcie do usug dyplomatycznych Dr, Jan z Latoszyna i kano nik Stanislaw z Kurozwk Przyby wreszcie z wojskiem z Czech wracajacy Pawe* Jasieski. <) Zipewnc Wooszynw przez Stefan modawskiego paysinycli.

Wyprawa iw. Kazimierza Wgry

15

skiego, ktry wraz z Janem (Panonicus) biskupem piciokocielnym i Regfnaldem Rozgonim przewodniczy wgierskim posom. oto krlewicz, ktrego Wgrzy dzieckiem" nazywali"); wypowiada wojn Korwinowi w kadym razie zasuonemu ju w Wgrzech krlowi, obrocy od Turkw, nazywajc go wdzierc, ktry tron wgierski si miecza posiad. Groc wszystkim mierci wymusi Maciej uznanie swe, nie majc adnego prawa do korony, ktr i dotd zajmuje wbrew krlewicza prawu dziedzicznemu i przyrodzonemu. Ponadto nieprawe objcie korony po mierci Wadysawa Pogrobowca, nie przestajesz mwi krlewicz znca si nad podda nymi, depta ich prawa, wbrew Ich przywilejom nakada na nich pobory, nie na poytek ani na obron krlestwa, lecz na wasny uytek obracajc. Dopucie, e barbarzyniec Turek niszczy wgiersk ziemi, wykorzenia wiar Chrystusow, chrzecijan zabiera w niewol. Opieki krlestwu nie dajesz, gdy nie wi ci wzy dziedzictwa z koron, ja za z powodu wieku chopicego byem zmuszony cierpie ten ucisk i krzywdy. Urasta jcemu teraz w modzieca i zbliajcemu si do wieku sprawnego byoby niegodnem cierpie te uciski, a chcc przy pomocy Boej o spraw Jego tu idzie im zaradzi, wkraczam do tego krlestwa dla obrony ludu chrze cijaskiego, dla wzmocnienia wiary witej i z miosierdzia nad uciskanymi ubogimi, aby ich z niewoli wydrze i broni krlestwa tak od wewntrz nego jak i zewntrznego wroga. Przeto wypowiadamy tobie wojn, intru zowi i gwatownikowi a okupatorowi krlestwa. Po Wgrzech rozesano rwnoczenie otwarte pisma przeciwko legal noci panowania Hunjadego*T)> Krlestwo moe by albo dziedziczne albo elekcyjne bu m i pismo a skoro ani jedno ani drugie prawo nie przysuguje Maciejowi, jasnem jest, e prawa nie posiada. Skoro korona wgierska jest dziedziczn, przeto elekcja niema miejsca. Gdy za bezpraprawie nie moe gruntowa prawa, przeto elekcja (Macieja) jest niewana i adna. Elekcja z natury swej jest woln, ta przeto ktr dokonano po strachem mk i mierci, pod groz miecza, jest niewan i podstawy praw nej okupatorowi nie daje. Mieczem dokonana okupacja krlestwa jest tyranj, dowodzc, e ani dziedziczno ani elekcyjno nie jest podstaw prawn Hunjadego. a te m mniej okoliczno, e cae lata panuje, gdy przywaszczy ciel a nie popiera stara jego posesja, a nieprawna elekcja nie moe by zatwierdzon. To obywatele wgierscy miao mog odwrci si od przywaszczyciela, mimo zoonej przysigi i zawartych ukadw. Najpierw bowiem przysiga jest wymuszon, powtre wykonana na szkod krlestwa nie moe by dotrzyman, a Maciej na szkod kocioa, zakonw itp. wymusza podatki uciskajc przez to wdowy i sieroty, tak e wgierskie pastwo bliskie jest upadku, Joadcs wszake wypdzi z krlestwa przywaszczycielk Atali i woy koron na skronie prawego dziedzica.
) Dubiel L p. 60 Metryki Kor. T. lii p. 10 Intrusum et violentant rcgni Hmgahe occupatorera zowie Macieja Krl. Por. Dlugoszowe Xli 657 w usta posw wgier skich woone epiteta- turni tyranno et violento. Po mierci Macieja Wgrzy przedkadaj Wadyslwowi Jagielloczykowi punkt* kapitulacji dali ode zniesie^ x^zvstkich niewaciwoci 1 uciska jakiego dowuadczali od Macieja. Cod. ep. I. ?. M K ^ s btr das ud von Potan. C W r ^ J I I p. 103. y ftfe \ ) Exceptionea contra tbsu/%rflK Metr. Kor. . 12. p. 2<^f M f o / t a

7 * v ** *
iLm.

14

Antoni Prochaska

Pismo to dotaro i na sejm wgierski, ktry zwoa Macie] na 20 wrze nia, aby obmyle obron. Obietnicami i nidremi zarzdzeniami, darami i grobami zdoa zrczny ten polityk tak dalece umierzy wzburzone prze ciwko niema umysy, e zebrana baronja pod przewodnictwem Gabryela Kaloczeskiego, arcybiskupa i kanclerza pastwa, i omiu innych biskupw, magnaci z Michaem Guthem, palatynem krlestwa, w liczbie kilkudziesiciu z godnoci odpowiedzieli krlowi Kazimierzowi na jego wywody1). Nie ck oni pomin milczeniem listw, ktre krl polski po niektryih komi tetach porozsya, zaznaczajc przyrodzone prawa syna do korony wgier skie). Prawo wgierskie, mwi oni, od najdawniejszych czasw wyklucza sukcesj esk, i dlaiego te synowie Kazimierza nie maj prawa do korony wgierskiej. Matka ich nigdy nie miaa te i teraz nie pcsiada tego prawa. My, mwi sejm, wobec faktu, e eLkcja Matieja jest prawn, wiar krlowi naszemu dotrzymamy i w obronie jego st<< bdziemy. Postulacia syna krlewskiego na tron wgierski jest dzieem kilku partyzantw, nie posiajcych upowan enia. e chciej krlu ufa infamisom, LSiujcym zakci pokj dwch sdiednich krlestw. My bowiem ycie swe za prawego na szego krla Macieja powici gotowi i wspiera go bdziem we wszystkiem, co do utrzymania staroytnych pomidzy narodami naszeml zwiz kw i przymierza naley. Odpowied tak jasn nk zdoaa osabi polska replika utrzymujca, wbrew opinji caego sejmu wgierskiego, jakoby w Wgrzech tylko sukcesja i to mczyzn bya prawn, a e w braku linji mskiej spadaa na esk Mogli si powoa aut rowie na fakt, e po Zygmuncie Luxemburczyku spada korona na crk ttgo Elbiet i na ma jej Alberta Habsburga, potem na syna ich Wadysawa. Po mierci bezpotomnie zes/ego krla Wadysawa, ona krla Helski Elbieta, a siostra krla wspomnianego, tudzie dzieci jej maj niezaprzeczone prawa dziedziczne, wnioskuj Polacy, z ktrego to powodu panowie czescy obrali najstarszego syna krlem i koronowali go. Byo zwyczajem, czytamy dalej w pmie wspomnianem, e sprawy sporne, zachodzce pomidzy dwoma koronami Wgiersk a Pol sk nie mieczem, lecz polubownie, na zjtdzie obustronnych senatorw roz strzygano. W tym celu po dwakro wysyalimy naszych senatorw na miejsce umwione, jednake na adnem z tych miejsc do zgody przyj nie mogo, albowiem krl Maciej sprzeciwia si i trudnoci czyni zjaz dowi, polegajc na broni raczej anieli na ssiedzkich zjazdach. Widzicie zreszt, e syn nasz Kazimierz z wojskami swemi wkracza na Wgry, nie aby pozbawi praw wgierskich obywateli I ciemiy ich, lecz raczej, aby was i wszystkich mieszkacw Wgier bioni od nieprzyjaci i ucisku, i utrwali wolnoci, obyczajem krlw wgerskich, ktrych krew odzie* dziczy. Od cnt ich w niczem nie odbieg i mamy w Bogu nadziej w waszem poczuciu prawoci, j pokadajc, e pomni na boskie i ludzkie prawa, me bdziecie przeciwni synowi naszemu, e mu jako przyrodzo nemu panu nie odmwicie dunego mu poparcia. Staraniem krla i syna jego jest wzrost krlestwa w pomylnoci i obronie, koczy krl sw, w Sczu 7 padziernika podpisan odpowied.
") Dat. Dudae in festo S. Matliei ap. 1471. Metr Kor 12 p. 25. Tame I odpOWiedi polska na pismo wgierskiego Sejmu, datowana: in Sandccz ferii seconda post Pranctoei <t|. i padziernika) 14-71 r.

Wyprawa ^ ' K a z j g ^ a j ^ V ^ ^ r j ^

15

Czy wobec tego pisma moga by mowa o zdobywaniu Wgier przez wojska krlewicza Kazimierza? Pono i na gromadne wydanie zamkw

i Podoliniec do Koszyc i nie kuszc si o zdobycie miasta posili na pou dnie ku Hatvan, drog ktr i Wadysaw Warneczyk zmierza do Budzina* lecz nie skierowali si ku stolicy bronionej przez wojska Macieja lecz ku Niirze, posiadoci Jana arcybiskupa Ostrzyhomskiego, ktry na sejmie Budziskim za Sprzeciw na idanie podatkw zosta przez krla Macieja zniewaony a bramy Nitry kaza otworzy wojskom polskim. Nie napotka krlewicz nigdzie na opr na wojska Macieja, ktry unikajc bitwy cofn si do Budzina, a niebawem spustoszywszy dobra ostrzyhomskiego i piciokocielnego biskupw rozpuci wojska gwnie z wieniakw zoone, w ktrych jednakowo duo byo zactnych Pola kw. Wobec tego, e krlewicz polski spni si ze sw wypraw, lak dalece, e nawet wspomniani biskupowie zmienili swoje zdanie co do jego poparcia, e dalej aden z wgierskich panw z nim si nie poczy, mg Maciej bez wikszych nakadw oczekiwa rozwizania nieduej armii pol skiej, lub cofnicia si jej do Polski. Spustoszone bowiem dobra arcy biskupie, nie byy w monoci wyywi wikszej liczby wojska, pora zimo wa uatwiaa rozwj chorb w obozie, w ktrym brako te ochoty do bitwy, owszem napierano si odu, a gdy nie byo czem wypaci, nie mieckie oddziay zaci iych opuszczay szeregi maej armji*"). Doradzali wprawdzie Jan Tarnowski, Stanisaw Wtrbka, Stanisaw Szydowiecki i inni pozosta w Nitrze i wytrwa na stanowisku, ale dowdca Dzierzek Hytwiaski by przeciwnego zdania i na niego zoono win powrotu. Pozostawiwszy przeto Pawa Jasieskiego w 4000 zbrojnych w Nitrze, popiesznym marszem pody krlewicz na pnoc, tak rycho, e idce za wojskiem 60 wozw chopstwo po drodze zabrao; uciekano przed po goni Macieja, ktry mia wyrusza celem oblenia Nitry. Na Iaw poszed Kazimierz do Rozenberga zamku Piotra Komorow skiego, ktry obiecywa krlewiczowi ustpi zamki tutaj dzierone, jak Oraw, Likaw, Hradek, a ktry jeszcze w sierpniu std wysa by oddzia onierzy do Krakowa11). Mimo to, mimo, e Komorowski wyda tego
'i wiadczy o tem przyjciu Jana Dyaka z rota. jego, list asekuracyjny krlewicza, znajdujcy si W Metr. Kor. 12 p. -l*. podpisany przez porczycieli krlewicza: Dzierzka z Rytwian, wojewody sandomierskiego, Jana Amora z lamowa wojnickiego, Stanisawa ze Strzelca sandeckiego, Dobiesawa von Schiricz przemyskiego, Stanisawa ze Szydowicz amowskiego i Pawa Jasieskiego chemskiego kasztelanw, ze krl Kazimierz biorc go na nowy kwarta na sub zapaci i od i szkod, a to w sze tygodni po dacie tego listu, dyby ojciec a take i syn tj. krlewicz nic zapaci, Jan Dyak ma prawo upom nienia si'publicznego: volle macht uns czu mancn nach gewonheyt und rechte der dinstlute.., und wir nicht wcdirspieehen noch wederstehen sollen, sonder das dolden, by wir en solchen dinst und schaden beczalen.- Gesehen und gegeben noch Chr. geburt tawsynt firhundirt eyn und sebenezigsten jare am son tage vor Barbare tj. 1 grudnia IJ7I r. Jan Dyak nie wystpuje tutaj jakn szlachcic wgierski, a tylko jako rotmistrz z rot na "/ st w. Kazimierza do cesarza Fryderyka ob Nr. 5 w dodatkach i IttqgOfZ XII. 1 MO, ktry wojsko krlewicza zowie alemanicus exercitus. ') Cod. ep, III p. 156 relacja posa wrocawskiego.

16

Antoni Prochaska

roku crk za Rafaa z Jarosawia starost lwowskiego"), me pozosta ki 6taries tutaj. Moe niedowierza gocinie, moe wiedzia, e przed dwoma laiy Komorowski odda siq na usugi krlowi Maciejowi, za co otrzyma dobra w Uptawskiem1'). i obawia si zdrady, do c zwin obz i po dy do Polski do Mylenic, std za do Dobczyc, przeznaczonych mu przez krla na wypoczynek. Pozostawiony W Nitrze Pawe Jasieski stoczy z oblegajcym go Maciejem kilka potyczek, wreszcie za porednictwem biskupa piciokocielnego zawar ukad, na mocy ktrego pozostawia zaog 300 ludzi w Nitrze, otrzyma dla niej rozejm dwch tygodniowy, sam za w 4.000 ludzi wyszed na Turocz do Polski, poczem zaogi polskie w Iawie. Turoczu, Mchaowie. Ubieniu poddaway sie wojskom Macieja. Tylko Stropkw w Marmoroskiem.1*) poddany przez Mikoaja Perenyego krlowi polskiemu, zreszt nie oblegany nawet przez Macieja pozostawa w reku Jana Biaego, kt rego krl Kazimierz tutaj umieci. Zaledwie kilka jeszcze zamkw na Podgrzu wgierskim stao po stronie krlewicza. Wojska, ktre z nim powrciy nieotrzymawszy odu, rzuciy si na dobra duchowne i zu piy je, szczeglnie stoowe dobra biskupstwa krakowskiego.15) Niezawodnie krlewicz Kazimierz roni zy na skutek nieudaej wypra wy, nadaremnych wysikw, chybionych ofiar, zawiedzionych nadziei. Mia on usun tyranj, wymierzy sprawiedliwo ssiedniemu narodowi, uszcz liwi go, aby uwolniony od ucisku, a wsparty siami Jagiellonw mg zwyciy Turka. Nieskalane jego serce czuje wrodzony pocig do zwyci stwa nad zem, czy to by Maciej tyran czy wrg chrzecijastwa Turek, przeciwko ktremu takie i Maciej walczy. Ta ostatnia refleksja sprawia
W czerwcu 1471 r, Metrjcarum Summaria I Nr tU>5. ) Dat. w Budzie feria tertia post Mathei IW>9 z nadaniem dbr w liptawskeiti Komorowskiemu qui N tolum ddit Metr. Kor. Ks. Iti3 p. 180. Dugosz wspomina, ze Kazimierz opuszczony przez wojska pozostawa nawet w niebezpieczestwie. Na innem miejscu mwi, e Komorowski przez Macieja podburzony z zamkw jak Szaflar, ywca niszczy Polsk i upy. e uzyska przebaczeniu od krla a nawet uzyska wynagrodzenie za straty mianowicie'Krasnystaw w Chemskiem. 050, cl, p, b O tu- cogeretur obsiO dionis perferre vituperium... 1l ) Zamek ten, jak i Delhi w komit. Berezkim, Ceilyues i w Zemplut. Kiiyesoez, Farklocz, Baeja Huszar i Lanka, przez wrogw Macieja dzierone, wedug po stanowie sejmu wgierskiego z 14-71 r. luioiv by z ziemia, zrwnane. Ob. Verboczi. Corp, iur. Hung, p. 2 cf. p. 219 art. 10 z ifot f. r -) Dl. Xli. Sfltt, To Palacky Gesch. v. BUui. V st 6001 sqdzi. Ze przyczyna niendania si wyprawy wgierskiej by brak pienidzy u Polakw, za nim poszed O. Pol. V, I. Uznajc ten powd jako wany, doda nalev, e waniejszemi byy: b;ak poparcia tak ze strony wgierskiej szlachty, jak z drugiej strony wvrazny wstrtpolskiej do wojny z Wgrami o czem poniej. Co do wielkich kosztw jakie pocigny za sob. dwie wyprawy jedna do Czech druga do Wgier to musiay by one due skuru u samych krakowskich patrycjuszy zaduy si krl na 28.33 grzywien, Matricul. Sum. I . '731, 707, 70 itd. L pozycyj innych dugw zacignitych u magnatw, jak Jana Pileckiego, Cersawa z Rytwian. II Stanisawa z Chodezy. Jakba i Feliksa Parnowskich, itd. pomieszczonych w Libri .[luttant, w RykaczewsWego Inventarium i Wierzbowskiego Sumntaria wnosi mona, e dugi u magnatw sigay wysokoci krakowskich. Poniewa sejm Korczyski postpi Krlowi 8 groszy z anu (Metr, 1 M 80i] sadzi nalely, e wydatki wojenne zostay pokryte. Krlewicz Kazimierz paci konnym po 10 dukatw na kwarta, a poow tego Pieszym. Rykaczewski 179. Co do tych Wgrzynw, ktrych juk Stefan de Wirbno et JJohamno z zamkiem \\ przyj do suby, tvni wszelkie wydatki t szkody wojenne zwrci by obowizany. Mitffc, I Jft '
IS ) ;

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry

17

mu wyrzuty, e sam nie by bez winy, albowiem zapragn cudzeio dobra pody za prn ambicj rodzinn, obrazi ciko zasuonego * obrzuci gO zarzutami o ktrych prawdzie nie by przekonany. Te przelotne wyrzu ty sumienia dopiero pniej miay wpyn na dusze modzieca na jego charakter i ycie1). Na razie znikn musiay ju dlatego, e nie straci nadztel powrotu na Wgry i e Madej tak dilece triumfowa nad nim tak

^jdaej wyprawy. Nasamprzod bowiem powaga domu Jagielloskiego zostaa za chwian tak zagranica u cesar7a, ktry si wielce wypraw interesowa, jak i w domu wewntrz pastwa, w ktrem polityka domu krlewskiego nie* tylko e napotkaa na obojtno, ale wprost wywoywaa sprzeciw. To wrd wojny wgierskiej okazao si. e krl Maciej mia sporo Polakw w swym obozie, e byli to podkarpaccy jego polscy ssiedzi, ktrzy oddali si na jego usugi w wojnie przeciwko polskiemu krlewiczowi. Take i w kierownictwie wyprawy okazay ?i takie pomyki, e nawet historyk Dlllgpsz pomawia wodzw, zwaszcza Dersawa Rytwian ski ego. nie wymie niajc nazwiska, o zdrad, o przekupstwo zotem Macieja. Naleao zaprze czy i wieciom szerzonym i domysom przesadnym i mody krlewicz rozpisywa listy do ssiadw kst w tym duchu. Pozosta nam list da towany 30 stycznia 1472 r. z Dobczyc do cesarza Fryderyka dajcy miar, jak dyplomatycznie umia si broni Kazimierz przeciwko' wrogowi swemu Maciejowi. Pisze krlewicz do niezwycionego kuzyna cesarza, ktry chocia listem swym nie odpowiedzia yczeniom krlewicza, a tylko posowi krla Kazimierza poleci zaatwienie sprawy, jednak piszcy tumaczy sobie wszy stko korzystnie, zwaszcza e pismo cesarza wspomina o rodowej wspl noci i o podanym dla krlestwa czeskiego i wgierskiego pokoju, dla ktrego obaj krlewicze znojnie pracuj. Z mioci dla piszcego cesarz okaza zaciekawienie o losach jakich krlewicz dowiadczy. Z tego te powodu wysa cesarz kurjera swego Pienika a do Nitry, stamtd teraz o Dobczyc przybyego. Z nastaniem zimy, opowiada krlewicz nalc ao mi zawiesi wojn i zwrci si z wojskiem do zamku nitrzaskiego, ktry mi si podda. Tu jednak z powodu moru dutj zatrzyma si nie mogem i zmuszony byem ustpi. Przed nieprzyjacielem nie miaem oba wy i pragnem si z nim zetrze i ze strachem Boym, a ufnoci w spra wiedliw moj spraw duszy czas wyczekiwaem. A jeeli w szeregu M c , z aski Botj, nie trwoyem si, tern mniej obawuem si wroga, bawic w znakomitej twierdzy. e zol byo niemoliwem porzuci wojsko w jednym zamku, w ktrym i ywnoci zabrakoby dla takiej rzes/y, podzieliwszy wojsko i rozmieciwszy je po innych zamkach, obsadziwszy
"4 Nie zaadzam sie z Caro Oesch. Pol. V. s. hM, ktry przypuszcza, e cios (nieudalej wyprawy) z d>uagocac| szybkoci zadany(T), spowodowa odwrcenie ai KaiimlerL od wiata I oddani si bogomy^o*ci. O lukiem * * f . * ^ J g ema mowy, zwaszcza gdy wiemy, ii zdolny ten ucze D ^ g M a J M wa nawet podkanclerzego w jego urzdowaniu, 1 ta* w f * ^ * 5 * & czydi rzdw w Polsce Por. Liber quiUncUrI W l l W e g o j p J . O M ' " S ^ A g nuWraf ftw. Kazimierza Przegldzie Powszechnym r. 191/ w eszcicift *** do Wrocawian z U lutego 11*2 r. u KodudM Przyczynki s. I l u I SS.rer.Slles.Xiv. w .

Antoni Prochaska

Nitre zaog, udaem si do zamkw Piotra Komorowskiego, do hrabstw Liptawy i Orawy, stojcego po mej stronie. Gdy za i powiat liptawski nie mgby dostarczy potrzebnych zapasw, a gdyby na maej tu liczbie wojska przesta naleao, grozioby mu niebezpieczestwo, zmuszony byem uda si do yzniejszych okolic. Nie myl tu w (Dcbczycach) za ask Bo duej zabawia, i gdy tylko nieco ociepli si i korzystniejszy czas dla wojennych obrotw nastpi, powrc na Wgry, celem dokoczenia pocz tych spraw. A wasz cesarsk Mo upraszam, by ze wzgldu na zwizek krwi i na nasz traktat, me zaniecha mi popiera, w ktrym bdzie miaa nietylko swego ssiada, ale syna i oddanego sug Wybrnwszy z opaw Wgierskich a wrd opaw w jakich w Pol sce pozostawa, gdzie wojsko jego pldrowao ziemie, a czterdziestu i dwch podgrskiej szlachty, rycerstwa jak Barzowie z Bozwi, Szczsny i Biernat Paniowa, Jan Grot z Urhanowa i t. d. przysali mu listv wypowiednie, jako stojcy po stronie Macieja.11) musia Kazimierz zasania nieuda wypraw wybiegami, musia wreszcie prosi o pomoc, w ktr nie wierzy}. Byo mu bowiem nadto dobrze wiad^mem, e nowy papie Sykstus IV stanowczo stan po stronie Macieja i 1 w danej chwili cesarz, nakania jcy i krb Polski i Macieja do zgody, nie wystpiby przeciwko Oli papieskiej. Ta za dobrze bya wszystkim znan wysa bowiem ju raz Tidemana Stechta legta, aby zapobiec wyprawom Wadysawa do Czech, a Kazimierza do Wgier, a teraz ju po powrocie Kazimierza krlewicza z Wgier przybywa legat Maro Barbo z surow instrukcj, by bunt wgierski, przeciwko Maciejowi, wyniky chciaby z najwikszym wysikiem uspokoi, by krlowi polskiemu przedoy niebezpieczestwa, groce z powodu wojny wgierskiej i skierowa spraw ku porozumieniu jakim duszym rozej* mem, czemu gdyby si Polacy sprzeniewierzali, naley zwleka z zatwierdze niem toruskiego pokoju, a gdyby i ten rodek nie wystarczy, pogrozi cenzurami, nawet ekskomunik, tak krlowi jak jego synom i Ich stronni kom, a wasalw i poddanych krla i ich synw uwolni od przysigi. Krlowi przedstawiono pismo papieskie, w ktrem upomina go, by nie wspiera heretykw czeskich i nie wid wojny z Maciejem. To te gdy w pocztkach lipca Marco przyby do Polski, na przywitanie legata przeznaczono midzy innymi i krlewicza Kazimierza. Pozdrawia go te jako posa pokoju, z ktrym wzrost wiary, wito boska w ludziach uronie, a aska Papieska na krla, na rodzin jego, na krlestwo i kraje ich spynie, pokj wiata, wykorzenienie schizmy i rosterek nastpi. Przeto wita szlachetnego a podanego gocia, gwiazd nadziei dla krajw ssia dujcych z barbarzycami, dla krlestwa, bdcego tarcz od Turkw Tatarw, ma z ktrym zawita pokj, wojny ustan, a z niemi i herezje i schizmy. Krlewicz wynosi pod niebiosa papiea za wybr legata, papiea, ktry w sercu dobrze ocenia zasugi dziada Jagiey za chrzest Litwy i mu dzi, i stryja Wadysawa, ktry krew przela w obronie chrzecijastwa pod Warn, zasugi dziada Zygmunta, Luxemburczyka ktry koci w schizmie rozdwojony poczy i Albrechta, dziada macierzystego zasugi uznawane przez Sykstusa IV, ktry nie cierpia naszego upadku0, koczy krlewicz
z Wgier usunity.1*)
,T) u 4 s t j r . w .yP? w e ^ n i c czterdziestu i dwu szladitv spowodoway wytoczenie im J J proces ob. DodaleU Nr . '*) Cod. ep. I. L' . . 42,

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry ^ _

19

Szuka mody krlewicz poparcia praw rodzinnych na iegirymizmie opartych take i u Sykstusa IV, rozbraja za porednictwem legata jego gniew przeciwko Jagiellonom skierowany, jako przeciwko rodzinie rzekomo gwnie paraliujcej zamiary kurii podjcia krucjaty przeciwko Turkom. At 'li Sykstus, dajc tak surowe instrukcje legatowi, by przekonany e lylKO stanowczem postpowaniem zdoa kurja zniewoli ksit Europy do wsplnego dziaania przeciwko potniejcym na Bakaskim pwyspie i ju za Dunaj sigajcym, zbrojnemi wyprawami, Turkom. Szo gwnie o pokj i zgod ksit 1 nad tern pracowa w Wgrzech, Czechach i Pol sce Marco Barbo, on to rozcign opiek nad Maciejem Korwinem upa trzonym na przyszego wodza wyprawy, on z nim wsplnie ukada plan wojny i on posiada w reku moc i wadz uczynienia Jagiellonw z ich wybitnie dynastyczn polityk nieszkodliwym? dla planw papieskich. Ju teraz byli oni osamotnieni, bez pomocy, bez pienidzy, gdy wojna poara tu udusz, sypane na dwie strony na czesk i wgiersk wypraw; krl zaci ga zewszd dugi celem opacenia odownikw, rozpisywa sejm do Pio trkowa, aby ztbra fundusze na dalsz akcj. Zadanie byo trudne, gdy wobec fiaska na Wgrzech, liczba stronnikw legi ty m izm u Jagiellonw jesz cze bardziej umniejszya si, w Polsce zwaszcza, gdy krl wysia szlachcie podgrskiej, ktra listami wypowiedniemi obsypaa modych krlewiczw, pozwy na sd sejmowy, jako przestpcom prawa i zwyczajw polskich popieranie tych, ktrzy jako wrogowie krla Polsk ogniem i mieczem pustosz10). Zreszt Polacy sami d do pokoju z Wgrami, pozostaj pod chorgwiami Macieja i nie chc postoi poborw na rzecz polityki ekspansywnej krla. Tern samem tumaczy si nawizanie stosunkw z Wgrami za porednictwem Stanisawa Wtrbki, kasztelana Sandeckiego wysanego do Wgierskich panw, z ktrymi tene 31 marca 1472 r. uoy warunki rocznego rozejmu pomidzy krlem Kazimierzem i synem tego, Kazimierzem a Macie jem, aby w midzyczasie mc rokowa o trway pokj2*). Rozejm mia si pocz od 1 maja a 1 czerwca nastpi mia zjazd panw obu stronnych. Do dowdcy zamku Nitrzaskiego, ktrym by ju Piotr Kot, wysa mia Wtrbka posaca z zapytaniem, w czyjem imieniu trzyma oblegany zamek. Jeli rzecze, e imieniem krla Kazimierza lub krlewicza Kazimierza, ma mu wrczy zwolnienie od przysigi i zobowiza, jeli za odpowie, e z ramienia ostrzychomskiego arcybiskupa, natenczas Polacy nie bd si dalej wtrca w sprawy tego zamku, lecz dopuszcz, e Wgrzy dziaa bd pomidzy sob jako postpili z Szeklerami, i jak Polacy zwykli u siebie w domu postpowa. Jeliby za arcybiskup by
" j Krl ciga nietylko tych, ktrzy jak w Dodatku Nr. 111) wysali listy wypowiednie jego synom, ale l za slub u wrogw Wgrzynw jak u Emeryka Zapolji, Dowo dzi tego akt pod 13 listopadem 1472 r. w Piotrkowie in curia regali I. sex ta post s. .MarUni w Metryce kor. 12 p. 99 pod nagwkiem: Expurgatio Jacobi Czela contra Nicolaum Wylk, primo: quia Jacobus Czela de Panyewa servivit apud Emerictim dc Zapolya coml<em Szcepus, gubemat. Huntfarlae et hostein Kazimiri nati nostri secundogenitl in fraudem rgis et regni Pol. serviens. Rentes et sttbditos Pol.. qiios cum eodem nato in L'nganain miseramtis, non premissa contra nos regnumque et dictum natum nostrum aliqua dfflidaUone sponsioneque fidei et honoris captivos obUgabat.,, per magn olim Johannem de Czyi o w castell. et capit. crac fuit detentus et ad collum sedebatur quo prlvan debuit fll quavnngentis Flofenis liberasset et redemisset. 4 Metryka kor. Ks. 12 p. 7 3 - 7 4 . d Budac lercia die Resurectioms 14/2. Dogicl 1 62. Catona XV p. 578. 2*

w^

20

Antoni Prochaska

10

dunikiem Kota, niech go sam zapaci. Co do zamku Stropkowa. objty jest, on z zaog tym rozejmem, pod warunkiem, e zaoga yw<_ bdzie z prowentw dbr do zamku nalecych, a adnych podatkw, hodami zwanych, lub innych poborw nie bdzie nakada na prowincj ani te budowa fortyfikacji. Dwaj senatorowie polscy i dwaj wgierscy maj rozstrzygn spory w sprawie przeciwko rozejmowi zaszych wykrocze i to w cigu miesica. Jakkolwiek Wtrbka nie mia wystarczajcego peno mocnictwa, brak ten nie bdzie przeszkod do zgody. Co do Krlestwa Czech, zdaniem starosty najwyszego tego Krlestwa, Zdenka ze Sternbergu, powinien by zawarty rozejm roczny, obejmujcy Czechy, Morawy, lsk, Sze miast, uyce, Cheb od 1 maja. Na Sw Trjc (24, V.) ma nastpi w Brodzie Niemieckim zjazd pomidzy Maciejem i jego stron nikami a ich przeciwnikami, na ktrym uchwal si niewzruszone zasady rozejmu. Krl polski, podobnie i krl Maciej wyl senatora na ten zjazd

(hody) maj by wydawane i adna strona nie ma ich broni. Krl Maciej przyrzeka wypeni te warunki i skoni swych poddanych krlestw wgier skiego i czeskiego do wypenienia tyche. Projekt ten nie uwzgldnia osoby krlewicza Kazimierza, domagali si bowiem Polacy, by rozejmem obje;to i jego sprzymierzecw oczywicie wgierskich; dalej pominito arcybiskupa Ostrzyhomskicgo i biskupa Piciokocielnego, ktrych projekt polski obejmowa, dajc stosunku pomi dzy Polsk a nimi, jaki panowa przed wypraw. Ju z tych powodw nie mg byc na dworze Krakowskim przyjty.21) Dugo czekano na powrt kasztelana sandeckiego z Budzina, gdzie go krl Maciej przez par tygodni zatrzyma, pysznic si nim, jak dodaje Dugosz, tak publicznie jak i prywatnie. W Krakowie jednak, dokd z posem wgierskim Nimforem przyby, nie zgodzono si na roczny rozejm a tylko na krtki, majcy trwa do 24 czerwca, w ktrym to dniu ma nastpi zjazd panw polskich i czeskich celem omwienia trwalszej zgody31). Ostatecznie Maciej a z nim i legat Marco Barbo dowiedzieli si, e jakkolwiek Polacy nie bardzo zapalali si do tegitymizmu Jagiellonw, jed nake spraw krla i krlewiczw cznie traktowali, a co gorsza, e na duszy
') W Metryce Kor. ks. 12 p. 60 czytamy: Informacio data dominu Wanlropeze. kem de treugis pacis conficlendls talis domino Wantropcze data est iniormaeio, anod eonfJcJat trengaa Inter dominum regem Polonie et omnes suos subdltos euiuseunque status condicionisque existant et inter singnlos coadiutores, qui se ad regem vellent reeognoscere et quos eciam dominus rex recognosceret atque inter eins omnia dominia ad integritatein Polonie pertlnentia. Item inter regem Bohemie coadiutoresque suos et dominia. Item Intel dominum K a z i m i r um et suos cwdJutores. Item qnod dominum archiepiscopiim Mngonierisera et episcopum Quinqueeclesiensem non practermittat sed corum 3! consilia prout et ante. Iste treuge, si conciudentur, communiantur sigillis regis Matnia, baronum Hungaric, immo sl esse poterit et legatorum. Item de tempore treugarnm Informtes est nuncius. Cf. Dlngosz: XU. 568. Z umieszczenia aktu w Ksidze 12 p. 59. Metryki kor. naleaoby wnosi, e akt wyszed z kancelarii 28 lutego lub pierwszego marca 1472 r. " ) . P i " S u s z dodaje w Oomucu. Data' rozejmu stwierdzonego przez panw Polakicll 21 maja 1472 Krakowie. Ob. Dodatek N. IV.
:

rozejm nie chcieli przysta, owszem yczyli najpierw na zjedzie trzech stron warunki tego omwi. Krl polski zapewni sobie pomoc Czechw na wypadek krokw nieprzyjacielskich ze strony Macieja, a Czesi zapewnili sobie w Niemieckim Brodzie roczny rozejm ze stronnictwem Macieja i zarzd powiatw przez osoby obydwch stronnictw. w zjazd czerwcowy nie przyszed do skutku prawdopodobnie dlatego, ze energiczny legat wzi w rce swe spraw pokoju i z ramienia papie skiego zamierza j na krtkiej drodze zaatwi. Porozumiawszy si w Korczynie z krlem Kazimierzem i przekonawszy si o dobrych jego chciach, po dugich jak sam mwi - rokowaniach, tak przez listy jako te przez posw toczonych zatwierdzi w Sczu 20 padziernika U72 roku rozejm pomidzy krlami Kazimierzem a Maciejem.8') Wrd rozejmu nastpi mia zjazd obustronnych senatorw w Nisie, celem zaa godzenia i usunicia materji sporw pomidzy Polsk, Wgrami a Czechami, czyli pomidzy Maciejem a Kazimierzem 1 jego synami. Podczas rozejmu Maciej wyle Emeryka Zapolj, komesa spiskiego, do Kezmarku, a Kazimierz Przecawa z Dmoszyc do Podolica. Maj oni w poowie drogi zjecha si i rozstrzygn obustronne spory poddanych, gdyby takowe wniesione byy. Na pierwszego lutego 1173 r. mia nastpi zjazd, na ktry obie strony przyl wzajemnie glejty bezpieczestwa: gdyby atoli strony wczeniej zjecha si zamierzay, kardyna obiecuje porednictwo. Sprawa uszake toczy si o zgod ksit chrzecijastwa, mwi on o postawienie tamy potdze tureckiej, wreszcie o przysig wasz krlewsk przy koro nacji zoon. Nie szczdziem pracy i trudu, ani niewygd zimy i chc podj podr do Nisy dokd i strony wysa maj penomocnikw, by wreszcie trzy wspaniae krlestwa zgod zajaniay. Ale na zjedzie w Nisie, dokd w marcu 1473 r. si zjechano,24) nie ukoczono sporw ani te nie uczyniono zgody mimo obecnoci legata. Arcybiskupowi gnienieskiemu zarzucono w Polsce, e przyj warunki dla Polski i Czech niekorzystne, bo nawet Wadysawowi nie dawano tytuu krla Czech. Odoono ukoczenie sporw do zjazdu w Opawie, gdzie, mimo e Kardynaa wykluczono z posiedze, dokonano jedynie zawieszenia broni do w. Wacawa 1474 r. trwa majcego, a wic na rok cay. Mody krlewicz Kazimierz i w tych rozeimach wspominany, uwaany by jeszcze za pretendenta do korony wgierskiej, ktry do czasu odoy przerwane swe starania. Ale znaczniejsza cz sprzymierzecw wgier skich odpada ode. Odpadu Szeklerzy, ktrym krl ojciec w stolicy tak uroczycie potwierdzi ich prawa; odpad Stefan Modawski, ktry na wypraw Wadysawa do Czech przysa by tysic ucznikw, a teraz pobity przez Macieja zoy mu hod, z tern, e tylko przeciwko Polsce nie bdzie dostarcza woiennej pomocy. Nawet szlachta podgrska na Wgrzech, oblegana po swych zamkach'przez oddziay Micieja. zadaa w Kranwie
) Penomocnictwo polskie do tych ukadw daty w Toruniu 29 grudnia 1473 in crastino Innoccntium pro die ptirificionis danej Metryka Kor. Ks. 12 p. 92 Sandte/, 13 calendes Novebris. Johanni archiepiscopo Oneznensi, Johanni Cracoviensi, Jacobu Wlecllslavicnsi episiBls, Derslao de Rytwiany crac. Luce Poznan. Stanislao Ostrorg Calis, palaltnls. Johanni de Rytwiany marschalco, Johanni Dhigowh, Jacobo Schadek, docton deerctorum. W Metryce tfor. ks. 12, p. 127 cf. Dtogosz Xli, 578,

22
** ^ ^ ^

Antoni Prochaska
_ _
1

12
~ ~

_ _ _ ^

. .| 411

od krla gwarancji, e na wypadek gdyby krl w przecigu trzech miesicy nie da odsieczy, a zamek zosta przez Macieja zdobyty, krl Polski wyna grodzi strat. Takie listy indemnizacyjne otrzymali w czerwcu 1472 r. Marek Laszlo z Theryan ze swym zamkiem Rzewiszcze, Stanisaw Kosiecki starosta na zamku Cieplicy, Jerzy Jurez, starosta na Brzenicy, ktrzy jako stonnicy krlewicza zamki swe poddali krlowi Polski25) Innym, jak arcybiskupowi Ostrzychomskiemu, jak Pereniemu ze Stropkowa, musia krl wystawi obietnic dokumentalnie porczona, e ich w rokowaniach i trak tatach z krlem Maciejem toczonych nie opuci, lecz raczej, bdzie im dopomaga rad i czynem2*) Innym znowu, jak Stanisawowi z Chodakowic, do*dcy na Rozenbergu, musia krl dawa wynagrodzenie strat ponie sionych w Polsce.27) W oglnoci jednak stronnicy Kazimierza krlewicza nie mieli ju nadziei utrz\mania pretendenta i poddawali si Maciejowi. W okolicy Koszyc utrzymyway si rabunkiem pod Janem Suchodolskim i brami Barzymi zbrojne druyny Polakw i nadaremnie panowie tak wgierscy jak i polscy usiowali rozpdzi te kupy. Dokona tego sam krl Maciej zdobywszy w drugiej poowie 1473 r. nasamprzd Modr gr i wziwszy Suchodolskiego do niewoli, a potem biorc szturmem Bukowiec i kac Barzym i innym poprzysic, e przeciwko niemu nigdy wojowa nie bd. Nie do na tern, wodzowi swemu Tomaszowi Tarczemu w pocztkach r. 1474 nakaza wkroczy na polskie podgrze, co te nastpio i migrd, Jasio, Brzostek, Koaczyce, Frysztak, Dbowiec, Dukla, Pilzno a wreszcie i Muszyna i kilkaset wsi dokoa ulegy spusto" ) W metryce Kor. Ks. 12 p. 74 verso czytamy zarczenie krlewskie dla ; Casimirus etc significamus etc. Quoraodo attendentes bene, volenciam fideique constantlatn generosi Marcus Laczlaw de Theryan, quibas se erga nos et inclitam praem nostram humanlter exhlbnit et cum n o castro Rzewyszcze eon fe ren do et snbdendo ac nobis fideliter adherendo, volentesque tante eius benivolencic omni bono respondeie tenore presencium promittimus et pallicemar, quod tum iii nulla hostilitate sive bello ac eciam tractatibus paeis, que nos aut filios nostros cum rege Hungaric modern gerere habereque ^ontigerit pretermittemus, sed eidem consilio et auxilio adherebimus. Qtiodsi regem Hungaric castrurn suum predictum Rzewyszcze vallare continent, extunc ipse Marcus Laczlaw tcnebitnr sc tuen ad trs menses. infra quos trs menses nos sibi promittimus et obligainus dare presidium alias odszycz, ubi vero infra trimestre sibi aliquod subsidium non daremus aut negligemus quoquomodo et ipsc per trimestre castrum suum amitteret. exlunc ipsum Laczlaw pro ipsius damnis et castri l o i expugnacione et amissione volnmus et proinittimus reddere indemnem. Hamm quibus etc. Datum Cracouie dominico ante Ptri et Pauli apostolonim Anno Domini MtCGCOLXXtl? ( t j . 28 czerwca). Jacobi De Dambno Cancellarii regni Polonie. Item sab simili tenore verborem date sunt littere generoso Stanislao Coszyezky capitaneo in Cyeplicza quod castrum domino rgi adherendo contulit. Item alla genemso Oeorgio Jurez capltineo in Brzesznycna, quod eciam idem Georgius Jurez domino rgi contulit i:t tenutam. '') Zarczenie dla arcybiskupa Ostrzychomskiego, Jana Vitezia, w iMetr. Kor. Ks. 12 p. 74 brzmi: K t t i m i n i l etc. Significamus etc. Quomodo attentis reverendiisimi in Chri sto patns dommi Johanns* arciiiepiscopi Stngoniensis nobis sincre dilecti affecta aclina Integritiite et fide, quam erga nus et preclaram. protein nostram inclitam tariquam heredes regm Hungane naturalis habet el attendit imo, quantum fuit n eo eisdem de regno ipso tavit et a'ios barones itlitis regni et proceres ad favendum eisdem pro posse suo iridnxn, volenlesquc tante eins benivolencie omni bono responderc, tenore presencium promittimus et pollicemur, quod sua parternitas in nulEa hostilitate sive bello ac eciam tractatibus pacis, que nos aut filios nostros cum rege Huitgarie moderno gerere habereque contigerit pretermittemus, sed eidem consilio et auxilio adherebimus. Hamm etc. Datum Cracovk dominica ante sanetorum Ptri et Pauli apostolonim Anno Domini V^CCCO'LXXIP m VI). MagnlflJ JacoDi de Dambno cancellaili regni Polonie et capitanei cracovieniiis. - ) Wierzbowski. Ma trie ula rum Srnn. I N 8! 7.

_J3

Wygrawajw. Kazimierza na Wgry

23

szeniu. Bya to vendcta za pochd krlewicza na Wgry, Oczywicie bya to inwazja Tarczyego a nie Wgrw lub krla Macieia i naleao zemu i dalszym vendetom zapobiec za porednictwem obustronnego zjazdu magnatw. I jes/cze dymiy si po stronie polskiej zgliszcza palonych przez Tarczy'ego wiosek, gdy za glejtem mciwego Macieja spieszyli polscy panowie z Jakbem z Sienna na czele do Starej Wsi, gdzie na dzie 21 lutego 1474 r. zawarto ukady pokojowe *) Imieniem legata Marka wystpowa Dr. Bartolomeo Massa i nasamprzd dokonano trzyletnie zawieszenie broni pomidzy krlem Maciejem' a pierworodn>m synem krla Kazimierza w sprawie krlestwa czeskiego, z uwolnieniem poddanych od posuszestwa, gdyby ktra strona rozcjm zamaa. Tak z Polski jak i z Wgier nikt nie mie napada na Czechy i kraje koronie ich podlege i odwrotnie, a wszyscy trzej kontrahenci maj si wspiera przeciwko tym, ktrzyby rozejmu tego warunki przestpi chcieli. Natomiast co do Polski, spisano dodatkowy traktat a mianowicie: co do zdobytego przez Wgrw migroda i Muszyny, tudzie Stefana mo dawskiego. Zastrzeono zaodze wgierskiej w migrodzie swobodny powrt do ojczyzny, zwrot jecw obustronnych bez okupu; krl Maciej obiecywa wymierzy sprawiedliwo tym drapienikom, ktrzy z zamku Muszyny grabiee szerzyli w Polsce* Co do innych za na pogra niczu krlestw zachodzcych sporw, miano si porozumie dopiero na zjedzie obustronnych panw 8 wrzenia 1474. W taki sposb Czechy i Wgry miay zapewniony od Polski pokj na lat trzy. Zdaje si, e tak dugim terminem pokoju legaci zamierzali uleczy wzajemn nienawi i antagonizmy stron; natomiast one pragny upi wzajemn czujno, (gdy obie strony mylay raczej o wojnie ani eli o pokoju) aby si tern lepiej przygotowa do zapasw bojowych, ktre jeszcze tego roku nastpi miay. To pewna, e krl, zatwierdzajc w Korczynie 28 lutego to trzechletnie zawieszenie broni, podtrzymujc niem spraw pierworodnego, opuszcza spraw kandydatury wgierskiej syna modszego Kazimierza, o ktrym ju ani wrzmianki nie byo w dokumen tach w Starej Wsi podpisanych2*). Poznalimy losy pretendenta do korony wgierskiej, jego modzieczy charakter, sposb zabiegania o koron ssiedniego pastwa, w ktrym panowa prawy krl elekcyjny Maciej z oparciem si na legitymizmie, wreszcie losy wyprawy. Wycinity przez Macieja z Wgier, nie traci on nadziei, mimo e w Polsce zaznaczy si opr przeciwko ekspansji Jagiel lonw. Krlewicz prostuje ujemne o wyprawie swej wieci, da pomocy i spodziewa si jej. mylc o podjciu nowej wyprawy. Ale oto szlachta pod grska ju w Polsce bdcemu przesya listy wypowiednle jak i jego bratu Wadysawowi, podczas gdy Papie Syktus IV przez legata swego Marco
> Glejt Macieja stycznia 1474 r. Cod ep. IM Kr. 158 J Nry 160 i 161 zawieraj doknmenta dotyczce pokoju. " ) Potwierdzenie zaszo W Korczynie. Cod. ep. 111 Nr. 162. Znane jest z oryginaui .v arch. Moskiewskiem, gdzie te i orvginatnc pieczciami stwierdzone pakta tak trzecii:etnlego rozejmu jakote i zamkw Muszyny i migrodu dotyczce si znajduj*, a ktre v Cod. e p . n i , pod Nr. 160 i 161 ogoszono. Caro Gech. Pol. V. t. 387 mimo e Inwen tarz archiwum koronnego (Rykaczewski s. 27) tre trzechletniego rozejmu podawui, przeczvl, jafcobv taVi rozejni wwczas by zawarty. Dugosz XII, 599 i tu wyszed zwycisKO
a8

24

Antoni Prochaska

14

Barbo da pokoju pomidzy Polsk a Wgrami, celem podjcia wyprawy przeciwko Turkom, ktrej spory i wojny ksit przeszkadzaj. Krlewicz w mowie powitalnej do legata przedstawia ideay polskiej polityki w przesz oci i prawa legitymistyczne Jagiellonw do kontynuowania teje. Zgodnie z yczeniem papiea nastpuje prba ukadw z Wgrami za porednic twem kasztelana sandeckiego Wtrbki. Wgrzy nie uwzgldniaj ycze polskich co do krlewicza i co do arcybiskupa ostrzychomskiego, skutkiem czego projekt zgody ich, z kasztelanem sandeckim zawartej, zosta odrzu cony w Polsce, gdzie krtki tylko zawarto rozejm. Marco Barbo przedua go, i stosownie do ycze obustronnych naznacza zjazd trzech stron w Nisie. Jednake ani na tym zjedzie, ani na zjedzie w Opawie nie doprowadzono do zgody. Krlewicz traci podczas tego grunt w Wgrzech, stronnicy jego poddaj si Maciejowi, ktry gromi kupy braci polskich tj. kondotjerw, grasujcych na wjgierskiem podgrzu w Modrej Grze, w Bukowej, zamki te zdobywa, poczem swego kondotjera Tarczego le na spustoszenie pol skiego podgrza. Krlowi Kazimierzowi nie pozostaje inna droga do wyboru, jak tylko zawarcia trzechletniego rozejmu pomidzy Wgrami, Czechami a Polsk z uwzgldnieniem i uspokojeniem wieo zrabowanego polskiego Podgrza, z ktrego wychodz zaogi napastnikw wgierskich, rozsiade po zamkach migrodzie i Muszynie. W trwao pokoju, zawartego w Starej Wsi, 21 lutego 1474, adna ze stron nie wierzy, wszystkie trzy uwaaj go za przerw celem przygotowania si do wielkiej wojny. Krlewicz Kazimierz by w rozejmie tym cakowicie pominitym o bracie jego starszym wspominano jako o pierworodnym, lecz nie jakc o krlu czeskim. Spraw krlewicza Kazimierza uwaano za upad. Moga ona by podniesion jedynie na wypadek pokonania krla Macieja w przygotowywanej przeciwko niemu kampanji. Ale mody krlewicz bardziej trafnie ocenia sytuacja, anieli caa rodzina krlewska, czujc, e bya to nie tyle walka z Maciejem, jak raczej z kurj papiesk, opiera jc si na Macieju, jako na gowie katolikw, czy to wgierskich czy czeskich lub wreszcie szlskich, w szczeglnoci Niemcw uyckich i wroc awskich. Z chwil kiedy powzi to przekonanie, a ktre zaznaczy ju w powitalnej mowie do kardynaa Marco Barbo, uczucia jego poczy si waha pomidzy mioci rodzinn z jednej strony, a czci i przywi zaniem do Kocioa, z drugiej, pomidzy ojcem ukochanym Kazimierzem, a ojcem witym Syktusem IV, Ucze Kalimacha pozna nadto, e nieudaa jego wyprawa podjta bya wbrew woli narodu, a jedynie tylko na rzecz rodziny krlewskiej, e juz dla braku poparcia przez rycerstwo polskie ofiary byy bezpodne, wysiki bezskuteczne, e przeladowania sdowne szlachty polskiej, ktra trzymaa stron Macieja, nie mogy obudzi mioci w narodzie dla rodziny krlewskiej, ani te zaufania dla ekspansywnej polityki krla Kazimierza, powodujcej straszn vendete krla Macieja na podgrzu polskim, a ieszczL bardziej gron w przyszo-. Czy divus adolescent mg yczy sobie tej nowej wojny, chociaby wrd niej i upada jego sprawa wgierska na nowo wypyn moga na widowni, skoro ona musiaa dalej zawieruszy L-!-,b/ * 0 , 0 ? 1 E u r o , M ' 2 P ^ ^ u j c /gody celem podjcia wsplnych wysikw przeciwko zalewowi jej przez barbarzycw

15

,,

Wyprawajw. j ^ g i g r a j j a W p y

25

DODATKI.
i.
Norymberga 22 sierpnia 1471. Cesarz Fryderyk nakania Kazimierza krla do pokoju z Maciejem Wgierskim, Fridcricus diytna Uveute clementt Homanorom imperator augustus Hungaric. Dalmacie, Croacie etc res ac Austrie Slirie etc. dux, Serenissimn principi Kazimiro rcgj Fotonie fratri mutro carissimo salutem et fraterni amoris incrtmcntum. Catholice fidei salutique sangvinis cliiistiani incumbentibus nobis et si quocunque hoc tarnen tempore maxime cura et ratio habendi est, quandcquidcm periculum omnium Christiane rei ab impiis Turcorum manibus ingruit, quorum quanta vis excreverit, quam longe lateque christianum sangvinem fundmtes regna et principatus liddium tributis eofUffl subegerint ia oculis 1re omnium est. Quo autem futuris periculus ac saluti omnium provideremus vindicaremusque sangvinem innccentum iniuste eflusum, conventum apud Ratispani indiximus convocatisque venerabilibus illustribusquc sacri imperii nostri elcctoribus aliisque principibus ac comitibus bnonibus et cmnmimrta'.ibus, cum quibus de oportunis remediis captandis tractatus habuimus, ubi inter ceterj cousiliis nostris capiendis conCinendiscjue unio et diligentia potentatuum christia oorum finitimorum pernecessaria visa, eorum maxime, in quorum consilto et Opera plurrimum prosperitatis est repositum tantoque nobis reique Christian adversa dispensio inter serenissimum priueipem Mathiam regem riungarie etc. filium nostrum carissimum ex una et Iraternitatein v.stram txaltare obvenit, quanto constat utrumque vos regnaque vestra contra Thurcorum rabiem amplissimc profutura. Quare nos union et pacem omnibus maxime tarnen Christiane regibus parare cupientes statuimus concordie et tranquillitati vestre partes nostias aecomodare, ut autem nobis via conco.'die pacis et composicioni(s) planior exp; diciorque pafeat. et ne intcr^t-dentes novitates Mtiroos utrumque plus korbent inttresseve augeaut screnissimam irakmitatem vtstram rogamus quinimmo suscepte rcligionis pie et iraterne ammonemus, ut omnibus condicionbus privatisque utilitatibus posthabitis ad salutem reipubiiee Christiane respiciatis et in iacto regni Bohemie et ab armis et vulnetibus iactis se contineat et quicscat et nob;s ceterisque clectoribus et principibus nacionis uostre quos advocabimus ad traetatus amicabilcs et ad tciminatidum et componendum controyersiam prediclam consensum prebeat. Casu eeiam, quo amicabili traetatu materia ista regni Bohemie componi non posset, in iure saltem queslionem deeidendam reJinqu.it summa . . . . sumus coididencia causam candem a serenissimo principe Ma' rege Huilerie lilio nostro carissimo nobis et aliis predictorum maiorum tcrnnnandum cicdi coascucicndi antun et nobis condescenduidi ad prediclam, proniovet screnissimam lutermtatem vestram chr.stiaui Dominis suseepta agnitaque proiessio, cuius iure nostra defensio agitur preUrca tiusdem Salvatoris nostn sangvinc redempti peculii ab iimpiis Thnrcorum lberacio, que nobis omntyu potentatu desuper dato ab immanissimis hostibus requirenda est. Adbortclur deum expeetatio, que nobis omnique naciom" nostre de serenitate vc-ira est summa et optima. Continent preterca vos maxime maiorum vestrorum vestigia eoiumque sangvinis pro religione et iicle contra dictos immanissimos elfusio, nee: quam primas cum Ins comparandus ceusemus, quod a predicus amicabihbus traetatibus probibeat, omnia entm posthabenda sunt. Quis autem dubitat rep-

26

Antoni Prochaska

mi

16

blica Christiana salva et animam corpus regnaque salv.i tore, contra vero eius intcritum vos onuu-s cum nostns iiitenturos. Sola nim spes io communi salute ncbis posila est. Consideret igitur scrcmtas vestra mentis nostre causas mstissimas (idei et religionis necessitatem pacem et tranquilhlatis lructum bellique dubios eventus nee expeetationem christijnam populi frustra et vacuam1) faciat, sed condescendat et nobis facultatem pacis et concordie concdt, quod apud Deilm meritorum reipublicc perutile nobis eciam totique nacioni nostre gratissimum est futurum. Datum Norimberga XXII mensis Augusti anno Domini etc. septuagrsimo primo, imperii nostri vigesimo.
Matt. Kor. /2 p. 23.

II. Dobczyce $0 stycznia 1472.

$w, Kazimierz do cesarza.

luvicltssine et illustrissime princeps et domine consangvinee noster carssme. Et si vestra Krenhas lit, ris sais param meo respondurit desiderio, std nuncio ^enitoris moi graciosissirai omnia commitenda resetvavit, in meliorein tarnen istud partem interpretor. Rebus iuter Serenitatcm vestram et parentem meum graciosum et nos talitcr, prout strenilati vestre cognitiim sit, qualiticatio, nihilominus sciipta ipsa serenitatis vestre animum meum plus sol'to gratifiant, quam et propaginem vestram una nobis stirpe comimincm et regnoL.im Hungarie tt Bohemie optatam pacem, pro qua et germanus meus dominus rex Bohemie et ego summopere insudavimus commmorant Scd cum sciain serenitatcm vestram pro amore in me ingcmto ad inttlligendos meos successus ipro certo fore avidum, eo quam maxime mihi prestante iudicium, quod pro Horum habende scrutinto serenitas vestra stretmuin dominum Nicolaiim Pyeny uriensem suum usque in Nitram qui tandem hue advenit ad me detatjgavit serenitas veslra verum nucum gestarum adem breviter accipiat. Hybcrno jenim instante tempore campestri militatlone meepto, nectsse erat campum diso vi et in arcem Nitreuscm, que mihi ded-ta est cum gcntbus meis te cor.lerre, ubi propter pcsls invalesceuciam alquantisper mmoraii non potui et ab iltic cegrbar reedere. Non hostis quidtm (ormidine cuius congressu diucius cum timor dei et pro iostirie mee fiducia dcsiderabilius txpectato, si in acierum instructione dante Domino non terrebar multo minus municione tam insigni obtnita insidias ipsius apprehwndissem. Divisis itaque per plures incastellationes gentibus meis, quarum copias nee unus comprehendisset locus, unius territorii sustentasset vutOf,, arte eciam Nitrensi necessariis locata defensoribus, in castra magnifia Pctn Comorowski Lptaviensis et Atvensis comitatuum, qui omnia apperta mihi esse voluit et juxta me unkuique hosti hostem se pnnerc una cum suis coadiutonbus statut me converti. Verum tarnen eciam I/ptoviensis distrtetus gentibus
'j fautra Vc-iauiii.

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry

27

tneis non in pauco adhac numro me associantibus non nisi parca administrai posset necessana et in piuco milite mihi remanere ibidem haud tutum videbatur fcrtilionbus locis et ad prius securioribus apuropinquare opus erat, bi cum dei adiutorio per longum habitare non intendo. s?d sole pautisper elcvato accionibusque Martis commodiosiorem facultatem prestante cum excrcitmus mets, aliquibus novis adiunctis in regnum Hungarie rtverti et ccpta ngocia ieliciler prosequi dtjiberavi, rogando vestram serenitatem obnixius, quatenus pro suo in me sangvinis federisque dcbito fwcre et ope suis iustitiae mee assistt ex me non vicinum sol um bcnivolum 1 fillium suorumque negotiorum servitorem habituais. Datum in Dobschiczc pcnullima Januarii 1472. Humilis iilius Casimirus scitnissimi principes domini Kazimiri rgis Polonie natus regni Hungarie naturalis dominus.
Metr. Kor. 12 p. 61. Cf. Wierzbowski Matricularum Summaria / Nr. 770.

Mi. Krakw 31 stycznia 1472. Kro! Kazimierz cytuje przed sd sejmowy tych, ktrzy wypowiednie listy synom jego przesiali. Citatio qui diftidaverunt fttiOs domini regis. Kazimirus dei gracia rex Polonie etc. Tibi nobili etc. maudamus quatc* i us in convencione generali Piotrkowk-nst proxinc ctlebranda, tercja die post nostrum lelicem in ibidem ingressum coram msirstate et iudicio nestris personaliter comparens pro eo, quia tu non adverlens ius commune regni nostri Polonie consuetudinem ab antiqno tentam et presertim laudum et decretum, quod ist laudatum per tot um regnum r.ostrum Polonie et ciam prodamacio publica Uda est, quod nullus subditorom nostrorum de regne transite prsumt rab ammissonc honoris, (idei, et bonorum, rt siguanter eo tempore, quando gverra per nos et regnum nostrum indieta est et instituta, que et in nunc diem viget et tu non curan5 viceversa reverti in regnum Polonie iuxta ius et consuetudinem et proclamacionem publicam rcmannsti circa irrimicum nostrum et corone nostre Polonie, qui coronam nostram vastavit gladio et igne, ducens bella ipsius et assistendo sibi contra landnm. Et insuper filiis DOStns naturalibus eiusdem regni diflidasti nee reverti voluisti. Pro quibus omnibus suprascriptis tar.quam iuiurialorem fidei, honoris et bonorum tuorum ad nos ut sic am legitim devolutorum te citamus, ut sis iudicialter responsurus. Datum Cracovie Lena stxta proxima ante lestum purificationis virginis Marie Anno Domini etc. LXX secundo. Citati: Petr Groth z Urbanowa, bLismundus de Wola Rzes/.othkowa, Albrecht Ludomsk i, Mathias Dzieweczka de Nasicdlowcza*, Mathias Polak de Jaszycze*, Gvnilrzych Walk de Stralbaynia*, Nicolaus Karwath de Wyszoke, Petr Polak de Coszyno, Nicolaus de Strichowa, St. Wyelikanoczki*. Jan Garwat ile Sowodszky, Jan Jeowski, Piotr de Kroszynkowa, Biernat dc Panowa, Stanislaus fiurowskv, Schafrantccz Christo, Martmus Trzebyensky, Nicolaus, Oznaczone Imioni sa w rkopisie przekrelone.

Antoni Prochaska

18

Michael. Paulus Colaczkowskv. Thomas Bogdaynsky, Mathias Knailik, Jan Suchodolsky, Scisny dc Panyewa, Jan Bieli Strczkowa*, Piotr Hnycdy z Zabrzowa, Thomek Grot Vilanowa*, Michael Drogociyna, lacub Kolsky, Stanisaw Mouwa z Liska*, Stanislaus Junkir dc ObrazicnczA Waczlaw de Hruscbena, Paul dc Miedwudsky*, Waczlaw Stoyan*, Otto de Uscz-ciKwicze*, an Ssipik de Przna*. Staiiislaus Cusz:thsky*t Martinus Gyedeczsky, Brozina Maczek dc Trzyncza, Barey dc Blozwi, Stamslaus Korithko, Gnyady Piotr. Metr. Kor. 12 p. 52. Cf. Wieribomki Matricularum Summaria 1 Nr. 771.

IV.

Krakw 21 maja 1472,

Panowie polscy imieniem krla i synw jego Wadysawa Czeskiego (i Kazimierza) przyrzekaj rozejm dotrzyma do 24 czerwca t. j. do terminu obustronnego zjazdu.

Nos prclati et barones regm Folonie hactemis Cracovie congregati signifcamus etc. quod tractatibus (cum) strennuo domino Kimphor nunccio baronum Hungarie ad nos directo habitis satislacere cupientes ac eciam promisso nostro verbaJi propter maiorcm horum negotiatorum securitatem et tidem littera nostu presenti recognoscimus ac ecijm pro seicni-isimo principe domino Kazimiro dci gracia rege Polonie etc. domino nostro graciosissimo ac illustnssimo principe domino Vladislao eadeni gracia Bohemie rege etc. pro cetcrisquc inctitis nati* serenissimi domini nostri dominis nostris graeiosissimis nobisque et ceteris subditis omnibus in domini s eiusdcm serenissimi domini uostri sub eiusdem dicior.c. consistentibus, ite m et pro stipendiais in castro Strobkow residentibus spond.mns et pollicemur, quod infra hinc ad feston beati Joannis baptiste, pro quo die debet convenus conciliai ionuu regni Polonii: Bohemie et Hungatic, item ultcrius et per tempus infra quod convencio ipsa duubit millam 'hostHitatcr.i regno Hungarie intentabimus vel hii pro quibus, ut prescriptum es!, promisimus intentabunt, sed tirmas christianicas et "mdissolubiles treu-:as pacis et periectam securitatem cum regno Hungarie tenorc presencium amplcctimur, suscipimus tt Jirmanuis. Quod si alquii ex subditis aut srrvllibus uominiorum regui noslri uiisu temerario aliquid attentare mollirctur, quo viderctur paci conlecte et coi?duso contravenire, illud non debt-bit treugas sic contectas violare, sed crr.cnda talis excessus uisique in convencione proxime iutura pendebit arbitrio dominorum utriusque partis itlic congregandorum commitenda. Harum etc. Datum Cracovie iena quinti proxima ante Tri ta to anno MCCCCLX (I'). Metr. Kor. 12 p. 74 (75. *) Oznaczone imiona j w rkopisie przekrelone. w

MICHA

BRENSZTF.JN.

ZEGARMISTRZOSTWO WILESKIE W WIEKACH XVI i XVII.

Wyrosy rd renesansowego przepychu zamku wawelskiego, wycho wany midzy najprzedniejszymi mami wieku zotego44 na dworze krlaojca i najpikniejszemi kobietami rd namitnej sodyczy bekwarkowskiuj lutni na dworze krlowej-matki, Zygmunt August ca dusz rozmiowa si w tern bogactwie i wylwornoci otoczenia. Mody krl zapragn rwnie stworzy ze swej wielkoksicej stolicy rezydencj, godn witoldowskiego kopaka i polskiej korony. Marzenie to wciela w cigu caego swojego ycia, lc z Krakowa do Wilna rzesze budowniczych, snycerzy, stolarzy, ludwisarzy, rytownikw, mincarzy, zotnikw, nawet kowali i lusarzy, oraz wszelkich innych sztuk mistrzw, aby to kiikakro palone i niszczone miasto i jego zamek budo wali, rozszerzali i swojemi talentami zdobili i wzbogacali. Wyprasza ich u kra-ojca, sprowadza z Woch, wypoycza od len nika swego ksicia Albrechta i sa do Wilna, opacajc z utracjuszowsk hojnoci. A kadorazowy jego przyjazd do stolicy litewskiej i duszy w niej pobyt jeszcze mocniej oywia ten ruch budowniczy, stawa si now pod niet dla rzemielnikw wileskich, Zwaszcza przyjazd Zygmunta Augusta z nieszczliw krlow Halszk w r. 1544 zaznaczy si szczeglniejszem poruszeniem w Wilnie. Moda para monarsza zamierzaa tym razem osi tu na stae, towa rzyszy wic jej wyjtkowo liczny i rnorodny poczet dworzan i sub;,. M Koczono wanie odbudow spalonego przed kilku laty zamku doi- nego, rozszerzano dziedziniec zamkowy, wznoszc na nim nowe budynki, i tworzono malownicz siedzib w werszupie nad Wilj. wiey przeto zastp rzemielnikw wszelakiego kunsztu przyby z krlem Krakowa. Wprawdzie Zygmunt August nie wykonywa wosnorcznie, jak to czyni pniej Zygmunt lll-ci, misternych precjozw ze zota, ani te nie skada osobicie wymylnych excitarzy". mia jednak szczegln pasj do klejnotw, gromadzc je masami i chlubic si takiemi osobliwociami jubilerskiemi i zotniczemi, jakich najbogatsze wwczas w Europie skarbce

3r

Micha Brensztejn

papieski i wenecki - nie posiaday. Lubi te zawsze mie przy sobie pod ka paru wyborowych zotnikw i zegarmistrza utrzymywanych w rzdzie sug dworskich na odzie krlewskim. W rachunkach dworu modego krla w rubryce obroku, przeznaczo nego dla koni dworzan i suby, znajdowaa si staa pozycjap korca owsa dla konia zegarmistrza, czyli tyle, co dla konia aptekarza, krawca, spiarnianego czy te jednego z kucharzw krlewskich1). Dowodzi to, e razem z pocztem dworskim towarzyszy krlowi w jego podrach. Pierwszym (oczywicie ze znanych nam) zegarmistrzem wileskim by!

szkatuy Zygmunta Augusta2). W rachunkach dworu krlewskiego pod dat 6 wrzenia 1548 r. za pisano wydatek 2 z 10 gr., wypaconych zegarmistrzowi Januszowi (Janussio), quod exposuit in vectorem ex Cracovia hucusque", za pod dniem 24 marca 1549 . 8 z., danych zegarmistrzowi Janowi (Joanni) Vilnam eunti, ex gratia dati pro viatico8)". Z powyszego z zupen susznoci wnosi mona, e w zegarmistrz krlewski, wyjechawszy z dworem Zygmunta Augusta po zgonie Zygmunta Starego z Wilna do Krakowa, zosta nastpnie wysany z powrotem do Wilna, gdzie w dalszym cigu sub krlewsk sprawowa, lecz ju na zaniku wileskim. Zadomowi Si tu tak dalece, e uprosi krla, aby jemu i onie jego nada doywocie na most (prom?) na Wilji pod Niemenczynem z prawem pobierania myta Zygmunt August dla sub jeho, kotoryja pri dworie naszom buduczy czynit", probie zekgarmistra* Jana zadosy uczyni specjalnym przywilejem, datowanym w Grodnie 2 grudnia 1561 ., ktry nastpnie potwierdzi w Piotrkowie 9 lutego 1563 ., a we dwa lata p niej rwnie przywilejem piotrkowskim z d. 2 lutego 1565 r. dawny dar pomnoy przez dodanie mu jeszcze dwuch sub ludiej pierewozczykow", czyli przewonikw, wraz z nalecemi do nich gruntami*). Nastpca Zygmunta Augusta, krl Henryk, nietylko doywocie mosto we i mytowe, Janowi i onie jego suce, potwierdzi, lecz jeszcze przywi lejem krakowskim z d. 25 maja 1574 r. udzieli im prawa zbudowania przy tyme mocie karczmy i szynkowania w niej podrnym piwa, miodu. J|gorzaki i innych strawnych rzeczy*)". | dopiero Stefan Batory przywi^ lejem warszawskim z d. 14 padziernika 1585 r. ju po zgonie zegarmistrza Jana wszystkie jego prawa doywotnie do mostu niemenczyskiego przela na komornego swego Dawida Szwajkowskiego*).
') Kolonowski L. Zygmunt August Lww 1913 str. 319. Ifttft , W I T I V ! " $ * * ft h i s t st5"*tw kulturalnych w XVI w. Krakov d Ml sir. 2 i i i ; 256 SW i 274 " t u k l * * | , - * F o l s - Krakw I9tl
J

) Chmiel I, c, sir. 981 i 293.

N,emencz vn

) !* **
' j Ibid* str' 21*

- '

ml

lieczko Wileftsk. gub. Wilno 1909 r. str. 16-20.

Zegar Jakba Gl -kego z . 1621

'

'

Zegarmistrzostwo wileskie w wiekach XVI i XVII.

3\

Drugim zegarmistrzem na dworze wileskim Zygmunta Augusta by Niemiec Leonbord Fbrenk, prawdopodobnie przez ksicia Albrechta przy sany, wspomina bowiem o nim krl w licie do kurfirsta, pisanym z Wil na 25 kwietnia 1557 r.T). Trzecim wreszcie, o ktrym wiadomo nas dosza, zegarmistzem zygmuntowskim w Wilnie osiadym by horologiorum magister41 Konrad riss czy Grisz, zapewne rwnie Niemiec z pochodzenia, przyjty na sub J. Kr. Moci Zygmunta Augusia w Wihie 28 czerwca 1566 r. % pensj 2 z, tygodniowo i 100 z. ryczatem corocznym tudzie 4-ma komi z wonic do dyspozycji. Po dwch latach, 25 grudnia 1568 r.r doda mu krl jeszcze po 1 z. tygodniowo'). W wieku XVI-ym zegary nie byy osobliwoci dla Wilna. Koci katedralny mia go na swojej wiey ju w r 1557, a gdy kapitua zastpia gozegaiem nGwospr&wionym piecz nad nim od d. 3 stycznia 1597 r. obj zegarmistrz wileski iannus Honnenfelt, pobierajc za to po 2 kopy gro szy kwartalnie*). W poarze starego zboru kalwiskiego (naprzeciwko ko. w- Michaa) 10 czerwca 1591 r. zgina rwnie wiea z dzwonami i zegarem01). Na pocztku XVH-go stulecia zegarmistrze wilescy skadali ju pewn grup fachowcw, ktra dotkliwie ucierpiaa podczas poaru miasta 1710 r. i zarazy morowej' 1 ). Nie tworzyli oni jednak jeszcze wwczas, jak mylnie informowa Dzieduszyckiego Kirkor, osobnej Kontubernji zegarmistrzowskiej-, w caej bowiem Rzeczypospolitej, zarwno w Koronie jak i W. Ks. Litewskicm, a do poowy wieku XVllgo zegarmistrze naleeli do cechu zbiorowego wesp z lusarzami, rusznikarzami kowalami i t p. fachami, gdy wedug klasyfikacji wczesnej sztuka zegarmistrzowska bya odamem lusarstwa. Zygmunt III na prob, zaniesion do tronu imieniem caego cechu" (nomine totius Contubernij) wileskiego kowali, lusarzy, kotlarzy, miecz nikw, zegarmistrzw i noownikw, przywilejem warszawskim z d. 7 mar ca 1631 r.p potwierdzi poprzedni przywileje cechowe, nadane mu przez krla Stefana w Wilnie 16 padziernika 1579 r. i siebie samego rwnie w Wilnie 13 marca 1601 r. W tern e towarzystwie znajduj si zegar mistrze nasi jesfcze w pniejszych przywilejach krlewskich Wadysawa IV, danym w Wilnie 11 kwietnia 1636 ., Jana Kazimierza w Wilnie 30 czerw ca 1664 i Augusta III-go w Grodnie 14 listopada 1744 ., potwierdza jcych nadania wszystkich poprzednikw swoich. W zaraniu wieku XVI I-go nie posiadao Wilno widocznie wybitniej szego zegarmistrza wieowego, skoro po poarze 1610 r. kapitua nie odwaya si powierzy zrobienie nowego zegara do katedry adnemu z Wilnian i musiaa sprowadzi majstra z Gdaska.
) Karge P. dr. Zur Qeschlchte des Deutschtums in Wilna und Kauen. AHpreuss. Monatschriff. Knigsberg 1917 str. 49. "> Tomkowicz I. str. 38 i 151. : ') Akta Kapituy Wile. cyt. ks. J. Kurczewski: Koci zamkowy 111, str. 41 i 82. ,u ) Monum. Reformations Fol. et Lith. Ser. 1. zesz, 1. Wilno 1911 r. str. (w 191. a ) Akta wileskie (sic!), ze sw A. H. Klrkora cyt. Maur. Dzieduszyck.: nLn\. Nocy. Gouziny* w Przegl. Lwowskim" 1874 r. zesz. 18 str. 7.
T

32

Micha Brensztejn

Natomiast nieco pniej zdoby sobie w miecie rozgos, aczkolwiek nie w zakresie swojej specjalnoci, mieszkajcy na terytorjum jurydyki kapitulnej, zegarmistrz Wruczyski, ktry, nie komentujc si zbyt szczu pym widocznie zarobkiem ze sprzediy i reperacji godzin ni k w", zabra si do faszowania zotych wgierskich, skutkiem czego z rozkazu kapituy zosta 31 marca 1634 r, okuty w kajdany i osadzony w wizieniu biskupiem18). W poowie tego wieku mieszkao w Wilnie ju kilku zegarmistrzw, pord ktrych byli te i majstrowie pierwszorzdni. Trzej z nich, a mianowicir Hans Klassen, Jan Scfrerer i Jakb Jerkewicz z czeladnikiem swoim Jakbem Dtf w chwili zbliania si pod Wilno w sierpniu r. 1655 wojsk cara Aleksego opucili miasto wraz z przedniejszem i zamoniejszem mieszczastwem, racjami i burmistrzami, kapitu katolick i kltrem urickim i poszli szuka schronienia w Prusach u lennika polskiego. Fryderyk Wilhelm chtnie otworzy wstp do wy ludnionych po 30-toletniej wojnie miast swoich wszelkim przybyszom, a zwaszcza biegym w jakimbd rzemiole lub sztuce. Zdradziwszy je dnak Rzeczpospolit przez zawarcie sojuszu z Karolem Gustawem przeciw Janowi Kazimierzowi, da u siebie przytuek uchodcom wileskim pod warunkiem zoenia przez nich w imieniu wasnem i rodzin swoich, a nawet czeladzi i suby im towarzyszcej, pimiennego przyrzeczenia wiernoci i posuszestwa kurfirstowi brarideburskiemu i krlowi szwedzkiemu. Dziki dopenieniu w lutym 1656 r. warunku tego przez wymienionych zegarmi strzw wileskich, bawicy li wwczas w Krlewcu, poznalimy ich nazwiska1"). Nie wiemy czy wrci ktry z nich do Wilna po ostatecznem odzy skaniu go w r. 1661 z rk moskiewskich przez Paca, a wanie naten czas miasto potrzebowao zegarmistrza gwatownie. Zegar miejski na zniszczonej podczas wojny wiey ratuszowej nie dziaa i wymaga! grun townej reperacji. Mieszkacy tak dalece przyzwyczaili si do regulowania ycia swego wedug zegara ratuszowego, e musiano go zastpi dwoma wynajtymi dzwonnikami kocielnym?, ktrzy w latach 1661 i 1662 w wielki dzwon cerkwi monasteru baz>ljaskiegQ W. Trjcy dzie i noc godziny wybijali1'). Na szczcie na pocztku r. 1662 znalaz si w Wilnie zegarmistrz Aleksander Hetman, ktry za cen 60 kop groszy*) podj si doprowa dzenia zegara miejskiego do naleytego porzdku"). Z niemaym trudem, przy pomocy specjalnego rusztowania, zbudo wanego przez czterech cielw w cigu trzech dni, spuszczono pod dozo rem czeladnika zegarmistrzowskiego w poowie marca t. r. zegar miejski z wiey na siemi. Reperacja przecigna si do dwch lat i kosztowaa miasto, jak na ceny wczesne, stosunkowo dosy drogo. , _ * ? * rachunkw .Komory Prowentowey" kasa miejska w latach 1062 i 1663 na ten cel wypacia: zdjcie zegara kop 8 i groszy 42, za materia i roboty stolarskie kop 103 i gr. 44 i za sam reperacj Hetma nowi kop 60, czyli razem 172 kopy i 26 groszy (mniej wicej ok. 194% rb.)
") Akta kapit. wiL cyt. ks. Kurczewski 1. r. 1||, : 23. r \l Staatsarchiv Konisberg. cfr. Karge 1. 7<t ") Archiwum M. Wilna. Rachunki komory prowentowej. Voll 5 l d. iry prowc |3 J Tantti- Vol. <i. jennym? Kr>P* "" J S Z y ,KeW " r ' ,v,li,la s i * * " mniej wicej i rb. 13 kop. przedwu-

 . . - - ' . - ,

Zcgarjakba Gierkego z . 1640.

Wasn. Bibljoteki L'nlw. Stef. Batorego.

>

Zegarmistrzostwo_wi1eskie w wiekach XVI i XVII

33

Nadto do odnowionego 2egara sprawio miasto jeszcze odpowiedn do bicia godzin dzwon, zwany cymbaem**. Ula go w r. 1662 najwy bitniejszy w wieku XVII ym ludwisarz i obywatel wileski Jan Delamars, Francuz z pochodzenia, zdawna w Wilnie osiady i zarwno miasto jak j najdalsze okolice Wielkiego Ksistwa w dziea swego kunsztu zaopatrujcy. Koszt dzwonu wynosi: za 10 kamieni") i 20 funtw spiu kop 50 i gr. 24, za 2 kamienie cyny angielskiej kop 48, za samo odlanie wzi Delamars kop 49 i gr. 12 i wreszcie za 3 garnce miodu .tego czasu iako dzwon la*, prawdopodobnie na traktament, groszy 48, czyli ogem na dzwon miasto wydao 148 kop i 24 grosze (mniej wicej 168 rb. 38 kop.1*). Po wyreperowaniu zegara Helman zosta zegarmistrzem miejskim, dogldajcym go za sta pensj, wynoszc w latach 1665 1667 po 17 z. i 15 gr. kwartalnie17). Lecz oto ponowna katastrofa spada na miasto. W ostatnich dniach r. 1667 spalia si wiea ratuszowa z zegarem. 1 znowu dwaj najemni dzwonnicy .miasto zegarza" wybijali motem w dzwon godziny Na ten raz wszake odbywao si to w kociele Jezuickim w, Kazimierza, stoj cym w pobliu ratusza, lecz tylko do r. 1671, pniej bowiem a do roku 1673 wcznie wykonywanie tej czynnoci zostao ponownie powierzone dzwonnikom bazyljaskim w. Trjcy, Tymczasem 16 czerwca 1670 t. Helman zawar z burmistrzem wile skim Cynakim umow, zobowizujc si do zrobienia cakiem nowego zegara za cen 500 zp. Wykoczy go prawdopodobnie w cigu lat czte rech, gdy od r. 1674 z rachunkw miejskich znika pozycja wydatkw na .wybijanie godzin zegarzowych", ustpujca w r. 1676 miejsca staemu odowi, wypacanemu Helmanowi za dogldanie i nakrcanie zegara na ratuszu. od ten w latach 1676 i 1677 wynosi rocznie 75 zp., a nastp nie do r. 1680 wzrs do 10O18). Jednoczenie zajmowa si nowym zegarem wieowym kocioa ka tedralnego, za urzdzenie" (osadzenie?) ktrego otrzyma 21 maja 1674 r. od kapituy zp. 70'*). Dorobi si Helman kamieniczki wasnej w samem rdmieciu, po prawej stronie ulicy, idcej od Zamku ku Rynkowi (Ratuszowi), i regularnie w latach 1663 1689 paci za nf do .skrzynki miejskiej powrotne . W r. 1690 iu nie y, a nieruchomo jego bya wasnoci iakiegos Daukszewicza, ktry wada ni jeszcze w r. 1702, i przechodzc z rk do rk wreszcie w r. 1719 t. zw. .maa kamienica Helmana albo Laudanskiego" naleaa ju do Jezuitw Kowieskich2*).

") Tame Vol. 6 i 7. ,r ) Tamie Vol. 8 i 9. !l ) Turnte Vol. 14 -21. "I Akt* Ican wil ks. Kurczewski l, L. T-,'.W.

? 4L

VL

* WU-. 7-19, 2. * 37. 38 , 58 or.z Akty W * .

3

Wilesk, Archeograf. Komisjej XX, 474. *) Kamie litewski = funt. lit. = prawie 15 klg.

Micha Brenszejn

Lecz ponad wszystkich zegarmistrzw wileskich z wieku XVII-go wybi sie prawdziwy artyst ktrego nazwisko przechowao si na licznych a szczliwie do dni naszych ocalaych arcydzieach sztuki zegarowej. Jes! nim Jakb Gierk, wyrabiajcy zegary stoowe, znane pospolicie pod na zw z niemiecka sztucerw (Stutzuhr) albo kafelkowych. Najdawniejszy z jego wyrobw nosi rok 1616 (o ile zosta dobrze odczytany lub nie przekrcony w druku) i podpis Jacob Gercke". Przed wieiu laty mia go w naprawie u siebie zegarmistrz warszawski Ferd. Woroniecki'1) W r. 1621 wystpi z przepysznem dzieem kunsztu zegarmistrzow skiego, jest to zegar bronzowy zocony w ksztacie ustawionej na szero kiej podstawie wieyczki czworobocznej z takfemiz czterema kolumienkami naronemi i galeryjk aurow na grze. Szczyt uwieczony wysok ko pu okrg, ozdobion biegncemi dokoa niej dwoma pitrami przezro czystych arkad. Na kopule stoi posek Matki Boskiej Niepok. Poczcia. Na cianie frontowej dwie tarcze srebrne okrge, iedna pod drug, wska zujce godziny, dni i lunacje. Jeszcze niej na srebrnej wstdze wyryty napis: Jacob Gierk Willnensis Anno Domini 162V\ Wysoko tego misternego cacka nie przekracza 2Vi centym. Dawniejszy waciciel jego Wodzimierz Piotuch-Kublicki eksponowa go w r. 1883 na krakowskiej wystawie epoki Jana 1 I-go18), a pniejszy jego posiadacz Alfred Piotuch1 Kublicki wystawi w r. 1905 na Wystawie Maryaskiej w Warszawie, w Al bumie ktrej (zeszyt I t 13) podano nieco powikszony wizerunek zegara z przekrcone m nazwiskiem majstra Jacob erich - . W r. 1626 z pracowni Gierkiego wysza para znanych nam i do sie bie podobnych ekscytarzw kafelkowych w ksztacie prostoktnych skrzynek czworobocznych jednakowych wymiarw8 ctm. wysok. i lOVjXlOVs ctm. powierzchni z okrgemi srebrzonemi tarczami godzinowemf, lecemi po ziomo na wierzchu zegara. Jeden z nich ma na tarczy ryt scen cicia w. Katarzyny i na czterech ciankach bocznych tyle obrazw z mcze stwa teje witej. Wewntrz na maszynerji pod dzwonkiem napis: ,Jacob Gierk Wihensis J626". Jest wasnoci Polsk. Akademji Umiejtnoci w Krakowie. Wspomina o nim Maur. Dzieduszycki w swojej pracy Dni. Nocy. Godziny" (Przegld Lwowski 1874 Zesz. 18 str. 519) i w r. 1894 ogldano go na lwowskiej Wystawie Krajowej2*). Drugi, mniej nieco ozdobny od poprzedniego, posiada tylko jedn scen mczestwa w. Ka tarzyny z podpisem S. KATHARI, wyryt na tarczy godzinowej. Wewntrz na werku: Jacob Gierek (sic) /Wihensis/ 1626". Jest w zbiorach Muzeum Czapskich w Krakowie. Wyjtkowo piknym okazem jest zegar kafelkowy bijcy z r. 1640. Z bronzu zoconego z bogat ornamentacj barokow ma ksztat rwnie skrzynki czworobocznej, stojcej na czterech uskrzydlonych apach orlich, trzymajcych kule. Na okrgej tarczy, wskazujcej godziny, rytowany obraz przedstawia jak scen mczestwa: na tle widoku miejskiego z kocioem,
" ) F. R-ru Cech zegarmistrzowski w Warszawie. Tyg. .' 1892 r. Nr. 148, str. 276, **) Katolog wystawy. Nr. 98'?. sr ) Katolog wystawy, Nr. 69.

Zegar Jakba Gierkego z r, 1640.

Wasn, Biblioteki Uniw. Stei. Batorego.

Zegar Jakba Gierkego z r. 1640.

Wasn. Bibljoteki Un1w.Stef. Batorego,
:

-1

Zegarmistrzostwo wileskie w wiekach XVI i XVI!

35

pord gr pod drzewem ley do poowy rozebrana ofiara, dokoa ktrej stoj trzej mczyni; jeden z nich zamierzy si miciem, drugi celuje dzid, trzeci przyglda si temu. Przez adnie wycite cztery okienka bocz ne oszklone widoczn jest caa maszynerja, pokryta rwnie bogatym aurowym ornamentem rolinnym i napisem:, Jacob Qeirke (sic) Roku 1640", tem rnicym si od napisw na wszystkich innych zegarach Gierkego, e ma przestawione litery w nazwisku i wyraz polski Roku" tudzie brak nieodzownego dodatku .Vilnensis*. Wysoko razem z nkami 8 ctm.. powierzchnia grna 11x11 ctm. Darowa go Pjus hr. Tyszkiewicz (ojciec Eustachego) do Muzeum Staroytnoci Komisji Archeologicznej Wileskiej, po skasowaniu ktrej w r. 1865 przeszed do zbiorw rzdowego muzeum przy wileskiej Bibljotece Publicznej. Zapomniany przez ewakujcych si w r. 1915 z Wilna Rosjan, przetrwa okupacj niemieck i bolszewick i w kocu po wskrzeszeniu w r. 1919 uniwersytetu Stefana Batorego sta si wasnoci wileskiej Bibljoteki Uniwersyteckiej14). Taki zegar bronzowy bijcy, tylko szecioboczny i z szeciu okien kami bocznemi, na trzech nkach w ksztacie ap orlich z kulami, bez ozdb zewntrznych, natomiast z ozdobn maszynerja i napisem na niej: J. Q Vilnenste 7642". Wysok. 7,8 ctm.t rednica 12 ctm. Posiada go obecnie Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie. Ekscytarz kafelkowy czworoboczny, podobny do zegarw z r. 1626, znajdujcych w Akademji Umiej, i Muzeum Czapskich, tyche, co tamte, wymiarw i ksztatu, ma na tarczy wyryty obraz Chrystusa, wskrzeszaj cego Piotrowina, o kolan bdcego w ziemi, i napis na werku.- ,Jacobus Gierk Vilnensis A" D 1644". Wasno Muzeum Czapskich. W r. 1660 nasz Gierk stworzy nowy imponujcy majstersztyk, wiadczcy wymownie na jak wysokim poziomie ju wwczas sta wileski przemys artystyczny* By to sztucer czworoboczny w pudle drewnianem, malowanem zielono i przyozdobionem ornamentem zoconym. Wieczy go grecka wityka ze stojcym na jej szczycie Amorem, trzymajcym strza w doni. Po bokach srebrzone figury Apostow Piotra i Pawa. Tarcza z bronzu zoconego, niezwykle bogato rzebiona, wskazuje nietylko godziny, minuty i sekundy, lecz te dni miesica i lunacje. Nazewntrz koa z liczbami godzinowemi biegnie fryz z rytych minjaturowych scen biblijnych. Na podstawie piknie wyrzebiona astrolabja. Deska tylna, przysaniajca maszynerje. rwnie bogato rzebiona jour z wizerunkami Chr>stusa na krzyu oraz Maryi i w. Jana po bokach etc. Na werku na pis: Jacob Giercke (sic) Wilhnsis (sic) 1660". Do niedawna by on wasnoci znanego kupca i zbieracza gdaskiego Giedziskiego. U niego te w swoim czasie Marjan Sokoowski ten zegar widzia i podziwia a nastpnie do pobienie w Sprawozdaniach komisji do hist. sztuki" opisa"). Po mierci Giedziskiego wraz ze wszystkiemi jego zbiorami gar zosta w r. 1912 wystawiony na licytacj w berliskim domu komi-

) Kirkor A. H. Piereezniewyi katalog precimictow w Witeskom Muzieje Crewnostej. Wilno 185.S r. pod Nr. 2S59 i Dobriankij F. Katalog pfedm. Mmieja rewnostej. Wilno 1879 r. pod Nr. 92, Krakw 190B r. VI str. L.

a4

a*

36

Micha] Brensztein

sowym Rudolfa Lepkego, i niestety sprzedany za 500 mk. w rce obce. Na szczcie Lepke w swoim drukowanym katalogu licytacyjnym ogosi dokadniejszy od Sokoowskiego opis zegara i poda reprodukcj jego wygldu2*). Wedug tego katalogu ma on wysokoci 66 i szerokoci w cokole 4t ctm. Dziewitem wreszcie, najpniejszem i ostatniem ze znanych nam dzie, pochodzcych z warsztatu Gierkiego, jest zegar kaflowy z r. 1664,

minajcy o nim, Maur. Dzieduszycki w rysunku powyszym widzia Uka zanir si w ogrodzie Magdalenie Zbawiciela zmartwych wsta lego* 27 ). Pol Akademia Umiej., w ktrej zbiorach dotychczas si przechowuje, dwukrot nie wystawiaa go na pokaz publiczny w . 183 na wystawie epoki Jana III-go w Krakowie2*) i 1894 na lwowskiej Wystawie Krajowej2*). Wysok. 8 ctm. i szer. 11 ctm. Zestawienie znanych nam wyrobw Gierkiego pozwala na wycigni cie paru oglniejszych wnioskw o nich. Na szczegln uwag zasuguj jego zegary kafelkowe o jednakowych wymiarach (8 ctm. wysok. i 107*11 ctm. szerok.). Mimo bogatej a nie raz przeadowanej ornamentacji barokowej, pod wzgldem ksztatu, pro porcji i szlachetnoci linji profilowych, tworz doskonale zharmonizowan jednolit cao, dajc wiadectwo o wyrobionym smaku artystycznym ich autora. Zdobice je obrazy, jakby wyszy z pod jednego rylca, dowodz o wielkiem wyrobieniu ich twrcy, umiejcego doskonale odda ruch wszelki i zachowa nieraz zupenie poprawn perspektyw. Maszynerja wykonywana zawsze precyzyjnie i pokrywajce j aurowe ozdoby zawsze misterne i pikne. Sowem zegary Gierkego miao mog rywalizowa ze wspcizesnemi wyrobami zegarmistrzw krakowskich, lwowskich a nawet gdask eh. Charakterystycznem jest to akcentowanie przez niego prawie na wszystkich pracach swoich jego obywatelstwa wileskiego. Potwierdzaj i Z S f S ~ J k s i g i r a c h u n kowe miejskie, z ktrych dowiadujemy si, e Jakb Gierk nretylko by staym mieszkacem Wilna, lecz te nalea do rzdu posesjonatw miejscowych i, e rd mieszczan wileskich mia swych tamiljantw, noszcych to samo co i on nazwisko, a ktrzy tak jak i on pochodzc z Niemiec, aklimatyzowali si tu, wynaradawiali, zmie niajc nawet brzmienie nazwiska przez dodanie kocwki wicz". W rejestrach Komory Prowentowej z r. 1663 znajdujemy zegarmif L t r l T " , g a c c e g o 16 groszy . powrotnego za wasn kamienic w Kwaterze drugiej , i terkiewiczowq, pacc 24 grosze takiego podatku
pod ? 81!%
Dat1Zi R Q d 0 l p h Lcpke S

'

' Kunst-Actions Haus Berlin.

2 ? V N o c * tuziny, brzegi. Lwowski* 187* r. zesz. 1S, 5tr. 519. ) Katolog wystawy Nr. 677. ? "J Kaiolog wystawy Nr. 70i.

. . .

,vv

'

Zegar Jakdba Qierkego z r. 1642.

Wasn Tow. /yjacil Nauk w Wilnie.

Il
-'

9 ___

Zegarmistrzostwo wileskie w wiekach XVI i XVII

37

za kamienic, dzierawion od Malay w kwaterze pierwszej" 3). Tu nasuwa si przypuszczenie, e wspomniany wyej zegarmistrz wileski Jakb Jerkiewicz, goszczcy w r. 1655 w Krlewcu, jest niewyranie zapisanym lub mylnie odczytanym naszym Jakbem Gierkem vel Gierkiewiczem Po ostatnim zrobionym przez niego zegarze z r. 1664 tracimy erkiego z oczu. Natomiast zaraz w roku nastpnym w ksigach miejskich wystpuje na widowni sawetny rajca Andrzej Gierkiewicz, ktry po roku, czyli w r. 1666, awansuje na burmistrza wileskiego, pobierajc 100 z. solarium, za jeg maonka, pani Gierkiewiczowa, w liczbie on innych nowowybranych burmistrzw wedug dawnego zwyczaju* otrzymaa z kasy 6 z. na piercie'")- Tego Andrzeja Gierkiewicza, kolejno rajc, burmistrza, wjta, znowu rajc, burmistrza i wjta wileskiego, wspomi naj akta miejskie do r. fTOI*X Paci on co rok powrotne" za kamie nic swoj, kupion od Malatysa), a jak zamonym by czowiekiem do wodzi spis jego posesji z dn. 12 lipca 1690 ., gdy by wjtem. Wada wtedy: wielk kamienic" po lewej stronie, idc od ul. Rudnickiej z Ryn ku na ul. Niemieck, domkiem" przy ul. Grnej, Idc ku Wgrom", grun tem, zwanym ukiszki", na Antokolu i placem miejskim pustym" za bram WileskJI). W r. 1690 przybywa jeszcze tego nazwiska Wojciech Gerekewicz (sic), waciciel domku na przedmieciu za Ostr Bramai), w r. 1699Jan Gier kiewicz, paccy powrotne za dom swj na Wengrach", by moe jaki bliski wjta Andrzeja") w r 1701Jerzy Gierkiewicz, rwnie dom wasny majcy87) Jeszcze w r. 1702 wspomniana jest maa kamienica quondam Gierkiewiczowska teraz Im. Pani DezelstowejM i pora ostatni w r. 1715 maa kamienica Gierkiewicza, a teraz XX. Jezuitw witojaskich"3*). W wymienionych nazwiskach zegarmistrzw wileskich z wieko?; XVI i XVII uderza w oczy olbrzymia przewaga cudzoziemcw, po odrzuceniu za najdawniejszego Jana, jako przybyego z Krakowa, wycznie Niemcw. Jeeli trafne jest nasze przypuszczenie o identycznoci osb Jerkiewicza z Gierkiewiczem, to na dziewiciu majstrw i jednego czeladnika byli w tym czasie autochtonami tylko jeden majster Wruczyski i czeladnik Dia. I nic w tern niema dziwnego. Analogiczny mniej wicej stosunek istnia rwnie w innych gaziach rzemios, wymagajcych wikszego uzdolnienia artystycznego, jak naprz. zotnictwie, ludwisarstwie i t. p. A i prawa miejscowe witay przychylnie przybywajcych tu rzemielnikw obcokrajowcw, nioscych ze sob umiejtno i ruchliwo handlow,
*) Archiwum M, Wilna. Vol. 7. ) Tamie Vol. 8. fol. 43 i 50. t3 ) Tamte Vol. 916, 1?, 19, 21, 25, 26 i 36 *) Tamie Vol. 9. , ) Akty i2dawajemyjc WilesL Archcgrai. Kom. XX. str. 478, 476, 479 1 482.
u
M

j Akt XX, 477.

*>) Arcli. M. Wilna. Vol 35. n ) Tame Vol. 36. ") Tam Ze Vol. 37 1 47.

38

Micha Brensztejn

10

i uatwiay im pobyt i naturalizacj. Rzemielnicy tubylcy, uczc si swej sztuki od przybyych cudzoziemcw, stopniowo i bardzo wolno wyzwalali si z pod ich wpywu liczebnego, zanim dopiero na schyku wieku XVIII ich zwyciyli. W kocu dla zupenego wyczerpania wszystkich posiadanych niestety zbyt ubogich, wiadomoci, zwizanych z przeszoci wileskiego kunsztu zegarowego w omawianym okresie czasu, musimy wspomnie jeszcze o jednym oryginalnym zabytku wileskim niewiadomego majstra, znanym nam tylko ze zbyt niedokadnego opisu. Mianowicie kanonik Piasecki w zoonym kapitule padziernika 1699 r. wykazie wydatkw na restauracj kamienicy kononiczej na roga ul. Zamkowej i Skopwki (dzi Nr 9) wspomina, e na dachu grnej salki tej kamienicy staa statua Najw. Panny z Panem Jezusem (na rce), u ktrej w tyle gowy, w promieniach z gwiazdami (znajdowa si) wska zujcy zegar bijcy z excitarzem. Ta statua ba laskami circum circa w kwadrat otoczona, korona na wierzchu z blachy robiona; latarnia przed Najw, Pann gorejca4**).

*) Afch. kapit. WJL Kurczewski l c ll. 273.

H
Zegar Jakba ierkego z . 1642.
WtaHl To w. Przyjaci Nauk w Wilnie,

11

>

'H'. >

DR. KAZIMIERZ TYSZKO WSKI.

ODGOSY ROKOSZOWE NA LITWIE.

Rokosz Zebrzydowskiego ujawni, jak potn rol odgrywaj, jak do coraz wikszego znaczenia dochodz rody magnackie, jak ich apetyty, czy demogogiczne zapdy wpywaj na losy pastwa. Osobisty pierwiastek wani rodowych czy indywidualnych sporw nadaje rokoszowi charaktery styczne pitno. Mimo szumnych hase, mimo grnych idei goszonych i powtarzanych bezustanku na dnie ley prawie zawsze prywata, zapra wiana moe czasem jadem nienawici wyznaniowej: Takie wraenie bije w oczy z polemiki Myszkowskiego z Zebrzydowskim, z pojedynku listow nego Jazowickiego z Djabem Stadnickim, a ju najbardziej na Litwie prywatne wanie stanowi waciwe to rokoszowych zamieszek. Tu anta gonizm dwu najpotniejszych rodzin by rdem rozbicie kraju na dwa wrogie obozy. Bo Litwa nie miaa warunkw dla rozwinicia w niej rokoszowego chwastu. Mniejsza tu by ta kultura polityczna, do zapadych ktw litew skich puszcz zrzadka dochodziy wieci o zdarzeniach waniejszych, mniej sze byo zainteresowanie sprawami publicznemi. Na wojewdzkich sejmi kach rzdziy si mone rody, szlachta w wieku XVI i z pocztkiem XVII bya jeszcze do biernym widzem. Dodajmy dugoletnie grozy wojenne na moskiewskiej rubiey, potem za niebezpieczestwo od strony Inflant, a zrozumiemy obojtno szerokich mas Litwy na wewntrzne tarcia polityczne, ktre tak ywo przejmuj umysy ziemian wielkopolskich czy maopolskich. Wic te i teraz, gdy wojsko niepatne zwizao si w kon federacj i zeszo z Inflant, zaprzepaszczajc owoce kircholmskiej wiktorj, a grozi napad Szwedw in viscera Wielkiego Ksistwa nie mogy hasa rokoszowe tak gonem jak gdzieindziej odbi si echem. Przebieg te by o wiele sabszy ni w innych ziemiach, bo i partja krlewska, katolicka bya wcale silna. Krlowi przeciwstawiaa si tylko szlachta rnowiercza, ktrej natu ralnymi wodzami byli Radziowie birascy. Bo ten moment wyznaniowy na Litwie by moe jaskrawszy, anieli w Koronie gdzie bd co bd gow rokoszu by katolik Zebrzydowski. Ostre przeciwiestwa reli gijne wraz z antagonizmem rodowym Chodkiewiczw i Radziwiw stano wiy to rokoszu na Litwie,

40

__Dr_Kazimierz Tyszkowski

Obz katolicki skupia si dokoa czterech osobistoci. Najstarszym z nich i najmoniejszym by senjor Radziwiw, zarazem pierwszy dygni tarz Ksistwa Mikoaj Krzysztof Sierotka, wojewoda wileski. Konwertyta w modoci, zagorzay pniej katolik, dumny jak kady Radziwi-sta nowi siln podpor tronu, ale niesposobne zdrowie nie pozwalao mu na energiczniejsz akcj polityczn. W gorliwoci religijnej nieaustpowa mu biskup wileski Benedykt Wojna, ale nie posiada dostatecznej powagi ani potgi, by stan na czele krlewskiej partji. Poredniczy natomiast i a godzi spory midzy kanclerzem, Lwem Sapieh, a Janem Karolem Chod kiewiczem, hetmanem polnym i starost mudzkim, Pierwszy z nich pro tegowany radziwiowski wyrs na wpywow osobisto, zwizki za z dworem i gorliwo religijna, z drugiej za strony przyja i pokrewie stwo z Radziwiami kalwiskiej linji zapewniay mu odrbne, a nader ko rzystne stanowisko porednika midzy obu partjami. czno z Radziwi ami bya powodem niesnasek midzy kanclerzem a hetmanem, ktrego pozycj wzmacnia zarwno fawor krlewski, dwr bowiem widzia w nim przeciwwag wobec Radziwiw, jakote glorja wieego zwycistwa pod Kircholmem. Dokoa wymienionych mw grupowali si inni dostojnicy, urzdnicy i szlachta katolicka. Partja dyssydencka musiaa znale si w opozycji do kontrreformacyjnej polityki Zygmunta III, wobec zwaszcza zwizkw jego z Habsbur gami. Podniecao ferment systematyczne forytowanie katolikw, na Litwie Chodkiewiczw, przeciw dyssydentom. Przywdcy rnowierstwa, Radzi wiowie biriascy, wiod prym w opozycji przeciw krlowi, a czy si z teni nienawi osobista Janusza Radziwia do protegowanego przez krla hetmana Chodkiewicza, oparta na starej nieprzyjani i wspzawodnictwie obu rodw. wieo oliwy do ognia dola spr o ksiniczk Suck. Opiekunem tej ostatniej latoroli ksit Olelkowiczw Suckich by Jerzy Chod kiewicz, starosta mudzki, po ktrym opieka przesza na Hieronima, kasztelana wileskiego. O rk maoletnie! dziedziczki bogatych woci stara si Krzysztof Radziwi dla syna swego Janusza i uzyska zgod opiekunw na ten zwizek (1594). Ale gdy bratankowie Hieronima, Jan, Karol i Aleksander popadli w zatarg z Radziwiem o wo Kopysk,M wwczas namwili stryja, by zapis i zgod cofn. W procesie uzyska Radziwi bannicj na kasztelana, dziki poparciu Lwa Sapiehy2); a gdy nadszed umwiony termin luby, 6 lutego 1600 r.t adna z stron nie chciaa ustpi i grozio wybuchem wojny domowej, a za wdaniem si )f krla i przyjaci przyszo w czerwcu do ugody i Janusz polubi Ks. Suc k. Sprawa ta jednak narobia wiele ambarasu i pozostawio zarzewie niechci midzy obu rodami*).
') Kopvs dobra koo Orszy byy wasnoci dziedziczna Ostrogskich, od ktrych przeszy do Radziwiw, ale Chodkiewicze trzymali je w zastawie nie chcieli pozwoli na ich wvkupriu. Nariiszewicz-Mistofjn K. Chodkiewicza 1781. I. 25-27, Archiwum Sa piehw, 6fi, /1. ) Um Sapieha wyda bannicj ta wiedzy krla, co mu>n ostatni ostro wypo mina w bicie z 5. X. 199, Arcli. Sap. 225, 239. ... ^ Ca]y P rzebie w * rti obszernie opisuje Naruszewie/ I. 27-35, na podstawie za piskw jednego z medj3lorw. Zenowlcza.

Odgosy rokoszowe na Litwie

41

Bohater tego sporu J a n u s z R a d z i w i (15791620), podczaszy W. Ks. Lit, ktry po mierci ojca Krzysztofa, zwanego Piorunem", woje wody wileskiego i hetmana w. litewskiego (1603), by najstarszym tej linji swego rodu, odznacza si od najwczeniejszej modoci niepohamo wan dum i but. Zdolny, przedsibiorczy, wyksztacony oczekiwa od losu najpomylmejszycn kolej. Jeden faszywy krok zamkn mu dalsz drog, rozgoryczy, zrazi, kaza zagranic szuka szczcia. Za modu wojowa w wojsku cesarskiem i na francuskim bawi dworze, J gdzie odwag sw zwrci na siebie uwag. Po powrocie do kraju stara dla niego Lew Sapieha o jak godno, ale dopiero w 1599 r . otrzyma za poparciem Zamojskiego urzd podczaszego W. Ks. *) Niedugo pniej stara si dla ojciec przez Sapieh o hetmastwo polne, powou jc i na sub wojenn zagranic, ale krl obawia si powierza wojsko w tak niedowiadczone rce (mia Janusz lat wtedy dwadziecia jeden), trzeba, eby si pierwiej dobrze przypatrzy i przyuczy powinnociom hetmaskim*). Radzi wic Sapieha wysa go do Inflant z wojskiem, gdziby si mg zasuy krlowi ). W myl tej rady poszed mody wojewodzie na wypraw, lecz cho si walnie odznaczy w bitwie pod Kokenhausem, nagrody adnej nie otrzy ma- Owszem wysany przez ojca do dworu z wieci o odniesionych suk cesach spotka si nader chodnem przyjciem5). Rywal 6za jego Cho dkiewicz otrzyma buaw poln, a niedugo potem i wielk ) miar obu rzenia dopenio rozdanie wakansw, zwaszcza krlewszczyzny, DO mierci starego hetmana ktremi krl obdarzy swych stronnikw, Chodkiewicz dosta starostwo dudeskie, a Wyrzkowski marszaek w. kor. soleckie. Stara si temu zapobiec Sapieha, ale zmuszony naleganiami krla, przy oy piecz kanclersk na przywilej dla Chodkiewicza, w nadziei jednak, e ta rzecz da si zaagodzi pomylnie. Tymczasem hetman utrzyma si przy Dudach7). Radziwi rozpocz dziaalno publiczn ostrem wystpieniem na sejmie krakowskim w 1603 r. w obronie swobd i wolnoci, gdzie jak sam pisze pniej t piosenk piewa, ktr i na rokoszu""). Krl obu rzony wymawiat wojewodzie wileskiemu (Sierotce), e nie spodziewa si takich przykrych sw i mierzeniu rzeczy"; wic te nie dosta podcza szy danych wakansw, ani Upity, ani nawet stolnikostwa i o ktre
'J Lew Sapieha do Krzysztof.) Radziwia, 4. V. 160O. Arch. Sap. 239. Ob. te Wolff-Senatorowie i dygnitarze 5. 297, ) Zamojski do Krz. Radziwia 14. XII. 15M8. Ob. ttl Wolf. Senatorowie 1 dygmtarze str. 297, *) Archiwum Radziwiw (Ser. rer. Pol. VIII). 226. 4 ) Arch, Sapiehw, 239, ) ukowicz, Siejmowaja borba ruskawo dworjanstwa s cerfcownoj unjej str. 424. ' j Hetmanem polnym w 1600 ., wielkim w 1605 r. Wolff, Senatorowie i dygnita rze, 151, 152. ? ) List Lwa Sapiehv 18-I 1604. Arch Sap. 408. Tumaczy sie tego pniej kanc lerz w licie do Sierotki 5-VIH 1608. Teki Prochaski (zawierajce materja do dalszych tomw Archiwum Sapiehw) w Archiwum XX, Sapiehw w Bibjjotece Ossoliskich. T. D, Nr. 119. Cytuje dalej .T.Pr." 1 List Janusza Radziwia do Oabrjela Tczynskicgo z d. 20-1. 1607. Rkopis Ossoli neum 1851 str. 5.

42

Dr. Kazimierz Tyszkowsk^

wstawia si za nim Sierotka, zarwno wprost u krla, jak i za * dnictwem wszechwadnego Boboli1). Radzi te prosi o wstawiennictwo marszaka Myszkowskiego, ale do tego ostatniego ks. Janusz czu uraz poniewa zagarn po jego ojcu starostwo soleckie. Nieprzyja midzy obu mami podniecio zajcie w Krakowie midzy tumem a sugami Ra dziwia z powodu zniewaenia Sakramentu w. przez heretykw, jak pisze ubieski, czy te z powodu napadu na ministra kalwiskiego. W tumult ten wmieszaa si stra marszakowska i std nowa uraza2). Ju na sejmie 1605 r. jest Radziwi jednym z gwnych filarw opo zycji i kiedy uderzajc w ton obrocy rnowierstwa i konfederacji Warsza wskiej zerwa obrady5). Fakt ten pchn podczaszego na drog be wzgldnej walki z krlem, ju z pocztkiem nastpnego roku (1606) skary si Lew Sapieha w licie do wojewody wileskiego e a teraz mi to najaoniejsze, e ksit Ichmciw p. Radziwiw, szwagrw moich przykadaj, eby si z p. Wojewod Krakowskim (Zebrzydowskim) znosi i porozumiewa mieli*) Nowy sejm zobaczy Janusza znw pord najzacieklejszych opozy cjonistw, w toku obrad gardowa za namwieniem procesu konfederacji religijnej, protestujc przeciw uciskowi dystydentw z nienawistnym sobie Myszkowskim wywoa gon burd sine ignominia Regis et Senatus*)* Pod koniec za star si ostro z Chodkiewiczem, ktremu nie pozwo li przyzna czopowego w nagrod kosztw i trudw wojny inflanckiej. Z jego te przyczyny sejm rozszd si na niczem*). Rokosz by rozpoczty. Radziwi rzuci si w wir knowa rokoszowych pocigajc za sob modszego brata swego, Krzysztofa7) i mas dyssydenckiej szlachty. Z Litwy z wybitniejszych stawi si w Stycy, czy potem w Lublinie Piotr Stabrowski, kasztelan parnawski, ktry po sejmie 1605 . agitowa zawzicie przeciw krlowi, zrzucajc na win niedojcia sejmu1). Zreszt Litwa oka zaa si biern, przewag mieli tam regalici"). Podczaszy osobistemi rod kami sam sta za p Litwy, wskutek tego, jakote dziki swym zdolno* ciom ora tors ki m odgrywa rol na rokoszowych obradach, ktrym cay prawie czas marszakowa. W porwnaniu do innych warchow i wichrzy cieli, takiego Stadnickiego Djaba lub Szczsnego Herburta, stanowi ele ment bardziej spokojny, zrwnowaony, chlubi si tern sam, e nigdy ad violenta nfetylko nie wid, ale ani nic radzi440) Byy to jednak tylko
yf ) Mikoaj Krzysztow Radziwi do Janusza 7-tH. mi, Arch. Rad 50-51. 4 ubieski St. Opera posthuma 35., Piasecki Kronika wyd. Bartoszewiczu str. ]% Sobieski Pamitny -Sejm. sir. 20. ') Sobieski Op. c. stf- 820-22*. 4 ) List 4-VL 1606. Arch. Sap 484. *) Wielewicki Dziennik . str. 118., Sobieski, Pamitny Sejm. Hr. 112-1I4. c ) Krzysztof Radziwi posowa od rokoszan do krla, jak donosi Lew Sapieha P wojewodzie Witebskiemu 30. IX. 10B, Arch. Sap. 902, ') Arch. Sap. 451. H i M M i . f L T % J a l W L m w e W c h prieciw zjazdowi w Lublinie podpisany prze* Hieronima Chodkiewicza i Disk, wil. Wojn i innych. Maciejewski Pimiennictwo T. str 268. ) Por. cytowany list do Tczysklego, Rekn. UOl I85I Hr. C L
l

Odgosy rokoszowe na Litwie

43

przechwaki, w rzyczywistoci rozbujaa duma, podraniona ambicja pchaa go do daleko idcych machinacyj przeciw krlowi, nawet a z ociennemi pastwami. Odnalezione uamki korespondencji, wzmianki w wspczesnych li stach pozwalaj nam dzi uchyli rbka tajemnicy tych knowa ksicia podczaszego przeciw krlowi, ktrego przecie pragn zdetronizowa. cisa przyja z Djabem Stadnickim l) i Herburtem nakazuje przypuszcza, te jeeli nawet nie bra czynnego udziau, to z pewnoci by dobrze po informowany o zwizkach obu wymienionych wichrzycieli z Gabrjelem Batorym W papierach Janusza Radziwia, przejtych pod Quzowcm zna leziono midzy innymi kontrakt uczyniony z Batorym o koron" *), Jeszcze w 1611 r. opowiadaj o tern zausznicy krlewscy Chodkiewiczowi, dodajc, ze nici te sigay Konstantynopoli 3 ). Badania prof. Sobieskiego wykazay zwizki Janusza z Moskw, a mianowicie z Szujskim ). Donosi o tern wyranie nuncjusz Simonetta do Rzymu*), aluzje Zebrzydowskiego rwnie daj wiele do mylenia. Fakt ten jednak zupenie jest zrozumiay, zwaszcza gdy sobie uprzytomnimy, w jak zayych stosunkach pozostawa Janusz Radziwi z wojujcem prawosawiem w Polsce, by bowiem wnu kiem po kdzieli, gowy dyzunji Konstantego Wasyla Ostrogskiego, woje wody kijowskiego. W modoci bawi czsto na dworze woyskiego kr lika; w r. 1602 poredniczy z polecenia ojca w sporze wojewody z Za* mojskim. Wwczas mia sposobno zetkn si z ca sieci intryg, rozsnuwan przez Ostrogskiego w walce z unj brzesk, intryg sigajcych rwnie Moskwy I Konstantynopola a przedewszystkiem wicych wo jewod kijowskiego z Michaem wooskim*). Nie moe si to wszystko W. Ks. M ci donosi ojcu wypisa i na librze, co ze mn mwili ba i niebezpieczno papierowi si z tego zwierza V- Tu naley wic szuka rda pniejszych knowa z Moskw, z ktr ks. Konstanty utrzymywa sta korespondencj *) Z Ostrogskim czyli si Radziwiowie birascy w celu wzajemnego wspomagania si w walce przeciw obozowi katolickie mu. Ju w przededniu rokoszu r. 1605 r. wojewoda kijowski prosi wnuka o opiek nad prawosawnem bractwem w Wilnie, ktre prowadzi proces

i) O zaZyoci Radziwia ze Stadnickim, ktry mianowa go opiekunem dzieci, zob.oz in ski, Prawem i lewem II, sir. 362, ') Naruszewicz Op. I. 230. na podstawie Mps. Bibljoteki Zauskich Nr. 322 . . ) List Chodkiewicza do zony, korespondecja str. 8182. *) Sobieski Sludja historyczne stf. 130 139. ) Tame s 135. uw. ) Specjalnie kwesta stosunkw Ostrogskiejjo z wojewodrauUask.m^"owalcin s * r odczycie na posiedzeniu Towarzystwa flislorycznego, zob. Straszenie w Kwart His. 1919. s. 219. wiemy o tern oprcz lakonicznych w f i A l M M fifl73* agentw cesarskich u Michaa, przed ktremi hospodar chepi l i t J " f ^ J T S g wod Kijowskim. Po*, np Documente priv. UL Rom. Hurmuzak ego J i J ^ S L S S . gdzieindziej. 2c Ostrogski by do takich konszachtw zdolny. ^ detronizacji krla, zebrania 20000 wojska etc. etc, ktre wspomina wojewodzie Lew Sa pieha w licie z 10 IX 1596. Aren. Sap. 114 - 115.^ ) ukowicz - Sejmowaja borba Dod. Nr. ? s. 593. ) Zob. np. .Graniota kcarju Borysu Kniaziu Wasilja Ostroskawo lieta *&** pisano ot Roestwa Chrystowa 1603-wo godu\ Sbornik Imp. Ist. Obsacz. T. 137. str. < L

44

Dr. Kazimierz Tyszkowski

z unickim metropolit Pociejem1). Pniej jeszcze wysyajc archimadryt Kijowsko-Peczerskiego dla obrony interesw prawosawia na rokoszowym zjedzie pod Sandomierzem, poleca mu sucha rad i rozkazw ksicia podczaszego, ktrego ze swej strony prosi o pomoc dla swego wysaca1). Wiadomo za, e rokosz uj si za dyzunitami, do czego z pewnoci znacznie przyczyni si Radziwi. W ogniu tych powika, w zapale daleko idcych zamiarw detroni zacji Zygmunta III, a wprowadzeniu moe ktrego z innowierczych ssia dw na tron jagielloski nie moga wystarczy Radziwiowi poowiczna ugoda janowiecka. Spieszy wic pod Jdrzejw i znowu ujmuje ster obrad w swe rce. Nie udaje si porednictwo Lwa Sapiehy, ktrego nakaniaj do tego regalici3). Pan podczaszy niema si do pokoju, prowadzi rzecz swoj, nie chce rady sucha"*) Sejm wobec opornego stanowiska rokoszan nie przynis adnych rezultatw; musiao przyj do zerwania i katastrofy. W dzie w. Jana, w generalnem Kole rokoszowem, w obecnoci tumw zgromadzonej szlachty wypowiedziano krlowi posuszestwo ). Obie strony poczy si zbroi i gotowa do rozstrzygajcej walki. Widocznem jednak byo, ie krl uzyska przewag, dziki wojskom kwarcianym, gdy rokoszan szlachta zawioda. Tutaj na wszelki wypadek poleca podczaszy bratu, ktry swj pocztkowy udzia w rokoszu przypaci chorob i znacznemi kosztami *), aby si przymkn bliej, w porozumieniu z Jerzym Radziwiem, kasztelanem trockim, a w kadym razie aby opatrzy zamek sucki, gdzieby si mona schroni w razie klski7). Przewidywania si sprawdziy, bitwa pod Guzowem przyniosa zupeny sukces krlewskim. Niesforne oddziay rokoszan rozbite wstpnym bojem przez wojska Zygmunta rozprszyy si po kraju. Energiczna akcja po cigowa powinna bya dokona zwycistwa, ale na to zabrako decyzji i si. Przytem wierni nawet stronnicy krlewscy, jak kiewski, obawiali si zbytniego wzrostu waHzy monarszej, to te wykonanie rozkazw tpie nia band rokoszaskich szo opieszale. Na Litwie krl poleci Chodkiewiczowi ciganie rokoszan, ktrzy lu panoszyli si bezkarnie, szerzc postrach i zniszczenie, ufni poparcie przemonych Radziwiw Hetman stan w Brzeciu Litewskim, std bro ni dbr krlewskich i rozprasza wasajce si gromady *). Ale pod samym jego bokiem uwija si na Podlasiu Poniatowski, a Lisowski na Polesiu w okolicy Kiecka, jaki za Politaski rabowa w Oszmiaskiem. Z kadym dniem bandy te rosy w si, wic Lew Sapieha nawoywa w licie do krla o zgniecenie resztek rokoszan, kiedy si wzmocni, trudniejsza sprawa z mmi bdzie, acniej ich teraz rozprszy ni pocze kawszy0).
2 Zukowicz Op. c. 467,. z rkopisu Ce*, bibl. PubL

) V ) : )

Lew Sapieha do zony, 2. VI 1607 T. Pr 11 Z obozu pod Czerskiem 16. VI. Rkp. ]. 1S:,I s. 2 Naruszewicz Opc. I str. 237. List 30. X. 1607 T. Pr. Il 71

"

Odgosy rokoszowe na Litwie

45

Im bardziej chromaa ta akcja wojenna, tern usilniej starano si doprowadzi do pojednania hersztw rokoszu z krlem. W Koronie kiewski z innymi nakania Zebrzydowskiego do zgody, a na Litwie cho dzio o przeamanie opornego stanowiska Janusza Radziwia. Rozpocz rokowania jeszcze przed Guzowem z polecenia biskupa uckiego, Gabrjel Tczyski, wojewoda lubelski, spokrewniony przez on z Radziwiami (zi Sierotki). Wwczas deklarowa mu podczaszy, e ena wszystko, co do prdkiego uspokojenia ojczyzny naley, warowawszy cao jej, a przytem praw i wolnoci i honoru swego pozwol i podan w tern od WMMPP. drog rad pjd41 *). Na tern stan i pniej, wyma wiajc butnie w licie do biskupa uckiego, e najpowaniejsi senatorowie, zamiast zaj stanowisko poredniczce, popierali krla przeciw roko szanom *)* Spraw tej medjacji ujli w swe rce dostojnicy litewscy z Lwem Sapieh i Mikoajem Krzysztofem Radziwiem na czele. Sierotce chodzio o honor rodu, kanclerz za korzysta z pomylnej sytuacji, w jakiej znaj dowa si zaufany stronnik krlewski, a z drugiej strony szwagier pod czaszego3). Nie mia ju wprawdzie tego zaufania u synw co u ojca, bo wzili gr na dworze ksit ludzie mu nieprzychylni, ktrzy i przed tem u starego ksicia wojewody kanclerzowi hydzili", chcc go aski tecia pozbawi4). Niemniej pozostaa dua zayo, ktr Sapieha wy zyskuje, aby Janusza pogodzi z krlem; zabra si ywo do pracy i nie szczdzi stara, aby dopi do celu. Zjecha si z Radziwiem w Kopylu w padzierniku, razem wybrali si do wojewody wileskiego do Niewiea *), w rezultacie napisa iist do krla zasigajc informacji co do jego stano wiska. Krl na t interpelacj kanclerza odpisa 3 grudnia 1607 r, ie chtnie przebaczy ks. podczaszemu, ale niech uwaaj aby si to stao saha digniate et securiatate nostra"*). Kanclerz donis o tern Radzi wiowi zachcajc go do zgody, bo na dworze wdzicznie j przyjm; ludzie ycz sobie, by nie tylko do pojednania ale i do konfidencji z kr lem doszed7). Podczaszy trzyma si zrazu odpornie i nie spieszy si z przeprosze niem krla. Snuy si jeszcze dalej rokoszowe knowania, wrzaa w nim nienawi do Chodkiewicza, gryzo go upokorzenie guzowskiej klski. Zarwno on jak i Zebrzydowski do koca roku 1607 i z pocztkiem nastpnego szukaj sposobw dalszej walki, nie dajc jeszcze za wygran. Id wic dalej spiski z zagranic, Stadnickiego i Oorajskiego z Batorym, mniejsi szukaj kontaktu z tym w Moskwie zmylaczem* (Dymitr Samo zwaniec II), wiksi z Szujskime), ale przedewszystkiem chodzi o zebranie
List Janusza Kadziwia do lu. biskupa uckiego 1 d. 1'J.IX. 1<X>7, Kkp. OssoL *) Tame. ) Oeniony by E r-Ibieta, crk Krzysztofa Pioruna, l siostra. Janusza. ') L i i i z 8. HI. Aren. Sap. 40*. ) List do ony T. Pr. U 1. 82. ) T. Pr. II 86. ) Arch. Rad. 241 242 . . _ K. t *] List Boboli do biskupa wann.n>kie*o d. UV.MW. /arev.cz. Andrzej BoboU $tr. 96 97.

46

Dr. Kazimierz Tyszkowski

sil w kraju, by mona na nowe rzeczy si way- Szukaj wic pomocy u protestanckich stanw pruskich i u najpotniejszego magnata w caej Polsce, u Janusza Ostrogskiego, kasztelana krakowskiego. Radziwi w licie do miasta Torunia prosi o pomoc pienin, gdy rokoszanie odczuwaj brak gotwki wskutek nieurodzajw a koniecznoci nadmiernych wydatkw. Powouje si na wsplne niebezpieczestwo od wzrastajcej reakcji religijnej ktra wprowadza swych szermierzy Jezu itw do miast pruskich. Mog subwencji tej udzieli prywatnie, nie of.cjalnie, a w razie zwycistwa rokoszu przypadnie im w udziale odpowiednia nagroda1). Na t subwencj podczaszy kad wielki nacisk, pisze do Bro niewskiego, e jeli przy asce Boej Prusacy nas nie (po) ratuj i sum jak nie zao, tedy ja widz, e si meljoracji adnej w tych sprawach spodziewa nie trzeba1). Ostatni desk ratunku by Janusz Ostrogski. Zebrzydowski i Stabrowski, kasztelan parnawskl, zaczli si krzta, by tego dotd chwiejnego dostojnika pozyska na swoj stron. Nie tajno, e im nie stao nervum MBplue Aleksander Chodkiewicz, wojewoda trocki do brata*) wiedz u kogo jest i podniecaj Ogie od cupiditatem domininandi, ad principatum, wiedz wielkie skarby i o ludziach, ktre jako swego wasnego tak i od obcych moe wycign". Nic dziwnego, e umiecha si rokoszanom taki sukurs. Kasztelan krakowski odegra dziwn rol w czasie rokoszu, przechyla si na stron Zebrzydowskiego, chcc w ten sposb wymusi na krlu wielk buaw po Zamojskim. Na zjedzie lubelskim kaza nosi za sob znak hetmaski*). Z tego powodu posowa potem do Wilicy, do rega listw, grajc rol porednika, stojcego ponad partjami. Otwarcie jednak do rokoszu nie przystpi. Ale po klsce guzowskiej, nie bez jego wiedzy, jak podejrzewa ubieski, chowa si wojewoda krakowski w opatowskim klasztorze Franciszkanw, skd uszed potem do Zamocia. Tymczasem polecenia Radziwia przyby do Ostrogskiego Stabrowski z Herburtem, Broniewskim i innymi, aby go namawia na sw stron. Pobudzajc ambicj ksicid i schlebiajc dumie, domagali si, aby jako pierwszy sena tor Rzeczypospolitej zwoa zjazd obu stronnictw dla zaagodzenia sporu ). Kasztelan uleg namowom i rozpisa listy do senatorw z przedoeniem tej sprawy. Spotka si naturalnie z odmow, zwrcono mu uwag, e najbardziej kompetentnym do umierzenia zamieszek bdzie sejm e ). Nie mniej jednak kszyy pogoski, e Ostrogski chce rokosz kontynuowa, e stawia krlowi nader wygrowane warunki utrzymywania wasnym kosztem wojska, odebrania Inflant itd. a s i tajne, ktre jeszcze bardziej

') Rkopis Ossolineum ISoi stf. 711. Dodatek L ') Rkopis Ossolineum 1851, stu 12. Dodatek U. Korespondencja J. K. Chodkiewicza str. 130. ') Sobieski: Pamitny Sejm. 21. *i ubieski On. pusth. 135- 13fi. . "Afi? 9 s l r o g s k ' * 0 d o Gosiewskiego oraz odpowiedz" hetmana zob. Bielowski Pisma kiewskiego 480-483. List arcyb. lwowskiego Jana"" Zamoiskicgou Rembow 6 skiego Rokosz Zebrzydowskiego s. 168.

podniecaj nadzieje rokoszan1). W tych sprawach porozumiewa si z kasztelanem, siostrzeniec jego, Janusz Radziwi podczas pogrzebu sta rego wojewody kijowskiego, w Ostrogu 27 kwietnia2). Wedug pogosek kursujcych na dworze krlewskim podczaszy w porozumieniu z Ostrog5kim mia si rzuci na Chodkiewicza, potem na krla. Posza ta wie z miejsca takiego, ktry by w teje z IchMciami radzie3) Konszachty tego rodzaju dodaway rokoszanom ducha. Dowiadujemy si, e podczaszy zamyla o nowym zjedzie). a nawet rozszerzano uni wersa, wydany pod zmylonem nazwiskiem, wzywajcy szlacht na elekcj pod Warszaw w dniu 17 wrzenia 1607; co wywoao zaniepokojenie krla1), zwaszcza wobec gromadzenia wojsk zacinych i kupienia si rnorakich wsplnikw. Wstrzymywa wszystko brak pienidzy. Sam podczaszy, jak pisa do Broniewskiego, nie ufa zapaowi szlachty, cho si nim wobec Toruian chepi. Przygotowywa spokojnie dalsze kroki, w tym celu nie gardzi rokowaniami, ktre sam zainicjowa, wysyajc do Lwa Sapiehy, sug swego Grodzkiego z wezwaniem, aby dalej kontynuo wa swe starania*). Realne ksztaty przybraa ta medjacja dopiero wtedy, gdy przygotowania si cigny w nieskoczono, a w skarbcu suckim poczo przeglda dno. Jednak te rumory o projektach kontynuacji rokoszu rozchodziy si po kraju i utrudniay ukady, idce i tak opornie wobec wzajemnej niechci i nieufnoci stron obu, ktre z doni na szabli oczekiway ustpstw przeciwnika. Nagromadzenie zbrojnych oddziaw przez Radziwia, a sta nowcza postawa wojsk krlewskich pd Chodkiewiczem grozia dalszym rozlewem krwi i nowem zamieszaniem Rzeczypospolitej. Gwn jednak zawad stanowia prywatna zawi wzajemna podczaszego i hetmana, ktra pogbiaa przepa dzielc zwanione obozy. Nienawi midzy obu magnatami sigaa, jak widzielimy, sporu o ksiniczk suck, podniecay j fawory krlewskie, ktremi Zygmunt III obsypywa hetmana za wiern jego sub, za zwyciskie prowadzenie wojny w Inflantach. W czasie rokoszu Chodkiewicz popieszy na wezwanie krlewskie do obozu, bez wojska wprawdzie, bo jego puki inflanckie z powodu niezapa cenia odu, zawizay konfederacj w Brzeciu Litewskim. Wskutek tego nie odegra wybitniejszej roli, uchodzi na plan dalszy przy kiewskim i Potockich; pod Guzowem dowodzi skrzydem wojsk krlewskich prze ciw hufcom podczaszego, ktre przeamay jego szeregi, a zwycistwo zo stao zadecydowane w centrum. Owszem spory o wadz nad wojskiem
') Lew Sapieha do woj. wileskiego, stycze 1608. T. Pr. II 89. 5 ) J. Ostrogski zaprasza Krzysztofa Radziwia na pogrzeb ojca do Ostroga na 27.IV. K rd a szewiczDzieje m. Ostroga 242 T. Pr. 11. a ) Lew Sapieha do Samuela Grodzkiego, 29 V1608. Kie mogem doj, kto by ft a tym pogrzebie, gdy nie znalazem opisu. *) Cytowany list Bobo!i Zarewicz Op. 90, . 'J Krl Zygmunt do Scbastjana Lubomirskiego, kaszt, wojnickiego z prob o zapo bieganiu tego rodzaju niebezpieczestwom. Rkop. Ossol. 2280. K. 5o. e ) T. Pr. 92.

48

Dr^Kazimierz Tvszkowski

10

miedzy nim a hetmanem koronnym paralioway sprysto akcji regali stw. Dopiero wysany na Litw dla tpienia resztek rokoszu, rozpocz Chodkiewicz szersz dziaalno. Sytuacj mia tu trudniejsz ni kie wski w Koronie o tyle, e przeciw niemu sta przeciwnik bardzo potny, a osobicie mu wrogi. To jednak podniecao tylko bardziej zapalczywy charakter hetmana do tern wikszych wysikw. Zorganizowa ca sie szpiegowsk, znosi si (jak pisze) na czst, a gruntown wiadomo" o postpowaniu podczaszego. ') Oburza si, e mu jednaniem te sieci psowaj, ktre on dla uprzedzenia straty zdrowia swego zakada.a) Radziwi odpaca mu piknem za nadobne; obe strony przejmoway sobie wzaje mnie korespondencje, z ktrej byy poinformowane o zamiarach przeciwnika.1) Aby przeszkodzi tym zabiegom osobistego nieprzyjaciela" ksi Janusz musia, jak si pniej tumaczy4), niechtny prawie" zebra sug i swe i wojsko przynaj . Wysacy jego pod bokiem hetmana w Grodnie pod burzali skonfedarowane chorgwie, aby si z dbr krlewskich nie rozje dali, a gdy niewiele mogli wskra,5) wwczas zacignito szereg oddzia w na od. Brzeskich konfederatw stano 500 pod Dudynskim, z Gro dna 70 koni pod Jajkowskim, zatrzymano cay puk Poniatowskiego i Ruyskiego, ktry ze swym oddziaem mia i do Samozwaca do Mo skwy. *) Naodwrt uskara si Radziwi, e Chodkiewicz zamiast i do Inflant, rozoy si na Podlasiu, aby go insultowa. onierstwu obu stron dopuszczao sie licznych naduy, rabunkw, dierstw. Wiele protestacyj i skarg wpywao zwaszcza na niesforne bandy rokoszaskie, ktre napaday na szlacht, regalistw, upic po dro gach, a nawet w siedzibach prywatnych.7) Ostrze tych napaci zwraca si przede wszy slk i em przeciw hetmanowi, jego stronnikom i sugom. Dug litanj tych krzywd wylicza hetman w licie do senatorw. Wic tu za brano wozy towarzyszom roty p. Dbrowy, ktrzy jechali do chorgw;, tam sug mego Czudowskiego z sprawami memi posanego pojmali, na mk go dawali, chcc si na mnie czego dopyta i dotd wiadomoci o nim pewnej niemam, jedni ze z mk umar innym razem kurjera het maskiego, posanego z rozkazem do Kobrynia schwytano i dla tern wi kszej haby poprowadzono pod prgierz,*) Zniewagi burzyy gorc krew w Chodkiewiczu. Zbiera wic siy, aby si zetrze zbrojnie, bo do tego nie brako mu odwagi, zwaszcza e zewszd dochodziy go suchy o na sadzeniu si na jego ycie. Pisa do hetmana o tern wojewoda wileski, Sapieha przekazywa przez starost moczadzkiego Woowicza, donosili

') Chodkiedwicz do ony z Brzecia 2 i | [ 1008. Korespondencja 41. " Tame, J *) MOWJ Grodzkiego Krakowie, Naruszewie/ I 245. Zob. te list Chodkiewicza do senatorw, tame 1 250. 4 ) Mowa Grodzkiego Naruszewicz, 1 247, r J List Chodkiewicza tame, 1 250. ) Lew Sapieha do Janusza Radziwia 10IV160*, Arch Rad. 242. : ) Ust Chodkiewicza. Naruszewicz 1. 280.
'1 Tame.

11
= = = =

Odgosy rokoszowe na Litwie

-^-^==--->- . -- - , ,

49
*

biskupi, hetman kiewski i inni, nawet z samej jego (Radziwia) se kretnej rady, ledwie nie z tych co nato przy najci byli." ,A mnie si jesz cze nie chce umrze - pisze do ony Chodkiewicz') a ile tak jako wi nia kwiczc, ale eby wsplnie ze mn zdrajca ojczyzny, a nieprzyjaciel mj poleg,u Pragn wic zbrojnego starcia, by wa mieczem rozstrzygn. Ze swej strony ksi podczaszy uskara si rwnie na napaci ze strony hetmana; tym pozorem tumaczy zaciganie zbrojnych oddziaw. Wojska te towarzyszyy mu na Woy, gdy jecha na pogrzeb wojewody kijowskiego, potem rozoy je na Podlasiu, gdzie zbliy si do nich Chod kiewicz,2) Hetman za tumaczy, e chcia z Qrodna przej do Brzecia i wanie ludzie radziwiowscy zachodzili mu drog mimo, i nakada okrnym gocicem, aby si z nimi nie spotka. Do rozprawy jednak nie przyszo. Niemniej sytuacja bya nader grona, mona byo spodzie wa si nowego zacigu na Rzeczypospolit. Wwczas wdali si rozjemcy i cho do zgody nie zaraz doprowadzili, wpynli na zagodzenie wzajemnego zaognienia. Najwikszy gos mie mg scnjor Radziwiw, wojewoda wileski, cho, jak podejrzewa Chod kiewicz, podczaszy a raczej jego otoczenie niewiele sobie robio ze staru szka. 8) Na hetmana wpyno to porednictwo hamujco, bo uznawa wysoki autorytet Sierotki. Mniejsze znaczenie mia insrancjonowanie brata hetmaskiego Aleksandra, wojewody trockiego, ktremu specjalnie zaleao na zgodzie, bo stara si wanie o rk crki Janusza Ostrogskiego, wic spr brata z siostrzecem kasztelana by mu w tym wzgldzie na zawadzie1). Nieufnie natomiast patrzy Chodkiewicz na medjacj Lwa Sapiehy, ktry jedzi nawet w tym celu do hetmanowej.') Dawna nieprzyja dzielia oba rody. T) Prbowa ich jedna biskup wileski Wojna (w lecie 1608),*) a!e jeszcze w czasie wyprawy na Moskw i pniej powtarzaj si echa tej wani.*) Wicej posuchu znajdowa kanclerz u swego szwagra, ksicia pod czaszego, gdy ten jak wspomielimy poprzednio, wyczerpawszy do cna zasoby finansowe, nie widzc znikd pomocy, ani nawet nadziei; oglda si musia za sposobem honorowego wybrnicia z sytuacji, nakania wic Sapieh za porednictwem Grdzkiego,u) oraz Pukszty, chorego wokowy-

') Tame lir, 49-50. *i List J. Radziwia do senatorw, Naruszewicz I 242-245. ) Korespondencja 50. j List Aleksandra Chodkiewicza do hetmana z 7. IV. 1608. Korespondencja 127 W innym licie wyrzuty czyni hetmanowi, te 9x ambitonc nie dopuszcza do goajj wskazuje na przykad kiewskiego, ktry z pogodzenia si z Zebrzydowskim saw 'ilnius a wojsk przeciw braci nie wywodzi. Tame 132, ') Prosz jedno dajcie mi zna, co tam bytno bocianowa u was ma sprawie1 "ic darmo to ju jest figiel'. Chodkiewicz do Zony. 13. . 1608. lame JJ. ') .Dawno, jako wiem, e panowie Chodkiewiczowi jako domo; W. K>. Mci U* te mojemu 1 mnie samemu nie sa przyjacimi-. L Sapieha do . Radziwia 20. V. IN. AfCh. Sap. 217. T ) T. Pf. 1! 11, 132. ') Korespondencja Chodkiewicza 76, 83. 1 T. Pf. II 92 .4

 . ' _ _

Dr. Kazimierz Tyszkowski

12

skiego,1) powanego zausznika Radziwiw, aby wybra si w tej sprawie do krla. To samo perswadowa i Krzysztof.8) Dugo deliberowa nad t propozycj pan kanclerz, nie chciao mu si rusza w drog o niesposobnej porze wrd roztopw wiosennych, domaga si dokadnych wskazwek co do postpowania i pertraktacyj, przestrzega, aby si Radziwiowie spokojnie zachowywali.3) Jeszcze 3 marca znajduje si w Ranie,4) w kocu marca lub z pocztkiem kwietnia stan w Krakowie.*) Radziwi pragn zgody, gotw by powrci do posuszestwa kr lowi, ale nie chcia podpada warunkom obowizujcym og rokoszan. Wychodzi bowiem z zaoenia, e krla nie dyffamowa, nie wytyka mu praktyk szkodliwych Rzeczypospolitej, akt wypowiedzenia posuszestwa podpisa tylko jako marszaek koa rycerskiego, a pod Guzowem pierwszy zosta zaatakowany przez Chodkiewicza, przeto pragnie tylko by dopusz czony do ucaowania rki krlewskiej, poczem, krtko, bez adnych cedu,* bez przedkadania usprawiedliwiajcego pisma lub zarczenia rki przyja cielskiej"chce ofiarowa krlowi swe suby. *)

Z takiemi warunkami jecha Jo Krakowa Sapieha, ale bez nadziei ich przyjcia, gdy na dworze krlewskim znalaz nastrj dla podczaszego bardzo nieprzychylny. Doskonale wiedziano tam o jego knowaniach prze ciw krlowi, o znoszeniu si z Ostrogskim etc. Chodkiewicz donosi o gromadzeniu si zbrojnych. Powaga jednak chwili nakazywaa nie porzuca adnych rodkw do uspokojenia kraju wewntrz. Albowiem zewszd groziy niebezpieczestwa od postronnych od Szwedw w Inflantach, w Moskwie zamieszki, wojna domowa na W grzech wszystko to wymagao uspokojenia za wszelk cen domowych niepokojw. ) W zwizku z tern przychodzi do zwoania zjazdu senatorw w Kra kowie, ktry krl zapowiedzia na 24 kwietnia 1608 r.e) Miano na nim obmyle: a) jakiemi rodkami mona pastwo uspokoi od wewntrznych zamieszek, b) na jakich warunkach krl ma przebaczy tym, ktrzy o to

) T. Pr. 11 93, ?) T. Pr. U 113. ') L. Sapieha do Krzysztofa. T. Pr. II 93. 4 ) T. Pr. II 95. 3 ) 10. IV. pisze z Krakowa. Arch. Fadziwilw 22. *) M o s z c z wymienione warunki Pirksza v. licie do Lwa Sapleliv z 27. V. 14IM. r T. Pr. H loi. 'Ii Zygmunt 111 do Sebastjana Lubomirskiego, kaszt, wojnickiego 10 Ul, 1606 z Kra kowa. Wzywa go na rad senatorw do Krakowa na 84 kwietnia, poniewa, .nam to tuk jakosmy sobie i Rzptej yczyli nie wychodzi -dalsze za tem nastpuj niebezpieczestwa, w domu nienspokojone zacigi, prywatnych ludzi swawotefiatwa, wojska po rnych miejscach nowym rozruchom otuch dajce, wic za w buskiem ssiedztwie zapa wojennv i prawie nad samemi koronnemi granicami zbuntowani ludzie w Wgrzech chorgwie roz cigajcy, od Moskwy niepewny pokj, i pogranicznych ludzi koronnych przy fakcjach i mieszaninach tamecznych zacigi i inne uwane przyczyny. Rkp. Owol. 22*0, . & *) Zob, uwag poprzedni.

13

Odgosy rokoszowe

na

51

poprosz, c) jak postpi z tymi, ktrzy nadal zachowuj sie opornie. Oprcz tego 1miaa konwokacja obmyle sposoby zabezpieczenia pastwa na zewntrz. ) Nie wszyscy jednak senatorowie pochwalali zamys zwoania konwokacji, niektrym wydawaa si ona ciaem niekompetentnem do zaatwie nia wanych spraw pastwowych, ktre naleay wycznie do 8sejmu; do magaa si tego opozycja, tego zdania by take Chodkiewicz. ) Ale krl i jego otoczenie zdawali sobie spraw z tego, e umysy, szlachty zbyt s jeszcze wzburzone, aeby mona byo swobodnie a spokojnie rozpatrywa sprawy Rzptej, od ktrych zaleay dalsze jej losy. Senatorowie zjedali si powoli, jeszcze 30 kwietnia mao kto by, wskutek tego i obrady szy opornie. Odrazu postanowiono najpierw zaj si sprawami wewntrznemi, aby je uspokoi jaknajszybcieje). W konkluzji na punkta propozycji krlewskiej' uchwalono, e dla uspokojenia pastwa uywa naley raczej rodkw agodnych, anieli surowych. Wobec tego polecono napisa do Zebrzydowskiego, aby zgodnie z obietnic dan kiewskiemu, przyby na konwokacj i przyj przedoone mu warunki. Co do innych rokoszan to miano ich wezwa do przeproszenia krla, a ktoby ask krlewsk pogardzi, do tego naley zastosowa rygory ustaw za porednictwem wadz wojskowych i sdowych *). W myl tej uchway zwrcili si senatorowie do Zebrzydowskiego, dajc od niego przyjcia warunkw zgody, uznania mianowicie konstytucyj sejmowych z 1607 r.# wzamian przyrzekano mu, i na najbliszym sejmie przeprowadzi si sprawy najbardziej piekce *). Wojewoda krakowski przyj te warunki w licie z 11 maja*) a w pi dni pniej wprowadzony przez kiewskiego, oficjalnie krla przeprosi. Za nim poszn inni rokoszanie 7 ).

najmniej z Tczyskim, wojewod lubelskim sprbowa pojedna podcza szego z Chodkiewiczem *), bo to uwaano za gwny punkt sprawy caej. Tymczasem Janusz, przycinity przez wojska hetmaskie, wysa do senatorw, zebranych w Krakowie, dworzanina swego, Samuela Grdzkiego z listem (przyby tam 2 czerwca)9), w ktrym skary si na zaczepki hetmana, zarzuca mu, e zwid wojsko z granic, uczyniwszy bezprawnie

') ukowi Sejm. borba 548-54. Naruszewicz Op. L 2*1253. s ) Chodkiewicz w ticie do WoowiCI*. Naruszewicz Op.c I. 241. ) Zarcwicz, Op. Tt. 4 ) akowicz, Op. c. 549 uw. podstawie rkopisu petersb. ') H. Schmitt, Rokosz Zebrzydowskiego 073. ') Tame 570. . . . . . _ 1 ) akowicz, Op.c. 549. Autor myli si podajc Warszawj; ako g ^ $ "

: " ^ " ? fra a sgg

l ^ & \ & S U czerwca. Zob. Ust Lwa * * * * * * ') Lew Sapieha do Janusza Radziwia z Krakowa 15. VI. Arcb Rad. 245. j Naruszewicz Op. 1 242. ** i

52

Dr. Kazimierz Tyszkowski

przymierze z wrogami bez wiedzy stanw, a na zgub obywateli ';. Obszer niej" a zuchwale usiowa Grdzki wytumaczy postpowanie swego pana. rzucajc inwektywy na Chodkiewicza, o napaci na ludzi podczaszego etc, e z onierzami zacignionymi za pienidze Rzeczypospolitej na szlachetne ludzie wolne, spokojne, prawem nie przekonane nastpowa, udajc jakoby to rozkazania krlewskiego dzia miao4*. Przestrzega zuchwale, aby ten na zgub ojczyzny nagotowany promie, poarem JWMciw samych nie doszed* Ksie przyczyny nie daje, ale ustpi nie myli, wina wiec w danym wypadku nie jego bdzie udziaem *). Replikowa na te wywody hetman, gdy go ich (rec dosza, oskarajc Radziwia, tumaczc swe postpowanie i deklarujc ch zgody. Wywody swe dokumentowa przejtemi listami przeciwnika, protestacjami szlachty, miast, poszkodowanych przez oddziay rokoszanskie. Przytaczaj e mia przecie za sob dekret sejmowy, rady senatorw i proby szlachty, aby wykonywa powinno swego urzdu przeciw gwacicielom porzdku publicznego, ale bez specjalnych instrukcyj czyni tego nie chcia 7, Senatorowie w odpowiedzi Radziwiowi wytknli surowo zuchwalstwo wysannika a pochwalali ch do zgody i zamiar uspokojenia Rzeczypos politej. W tym celu wysany zosta ks, Firlej, aby do zgody doprowadzi* Ze strony starosty mudzkiego (Chodkiewicza) uzyskano deklaracj, e za chowa si zupenie spokojnie, wobec czego podczaszy moe miao roz puci swe zbrojne gromady, a moe by pewny, e nikt si na nie porwie*). Akt ten podpisao 24 senatorw, z Litwy tylko Lew Sapieha. Z takim listem Grdzki odjecha 9 czerwca z Krakowa5). Wydawao si, e wszystko zostao uspokojone, koronni rokoszanie wszyscy prawie krla przeprosili lub zgaszali sw gotowo, na Litwie Radziwi skania si ku zgodzie Zygmunt III wyda wic w porozumieniu z senatem uniwersa, w ktrym donosi o pogodzeniu si z nim rokoszan, wobec czego im przebacza i ze swej strony zapewnia, i na przyszym sejmie zgodzi si chtnie na to wszystko, co stany wsplnie uchwal*3;. Ale upr Radziwia spowodowa nowe trudnoci w doprowadzeniu do zupenego uspokojenia pastwa. Sapieha pisa przez Grdzkiego, by Janusz wojska rozpuci, majc asekuracj od hetmana, radzi przeprosi krla, chodby listownie, gdyby dla choroby nie mg uczyni tego oso bicie T). Nacisk kad na konieczno pogodzenia si z Chodkiewiczem *) Ale ani rady i perswazje krewnych i przyjaci, ani misja Firleja nie prze amay uporu. Podczaszy bowiem, jak zapowiedzia Sapiee, nie yczy sobie podpada pod warunki obowizujce wszystkich. Nie by wic zadowolony z wyniku konwokacji krakowskiej i z dziaalnoci kanclerza,
') Tamie I 242245. '*) Naruszewicz Op. 1. 2t -248. *) Naruszewicz Ope. I. 24S253, przedrukowany w.Korcspondencji V>',. *i List senatorw z 7. VI. 1608. Naruszewicz Op. c. 1, 2Vj2.%7. =) Aich. Rad/. N3, J ??vS0Wi5zL P* c- rkopisw petersburskich, przedruk tego uniwersau VI. lb u Schmltta Op. 51 -593. T ) List z 9. VI. Aren. Kad. 2H IM. ) Tame, b t z 15. VU

15

Odgosy rokoszowe na Litwie

53

ktry te narzeka na postpowanie Radziwiw. Do dworu dochodziy r.ale wiadomoci o dalszych knowaniach ks. Janusza prwciw^lowi o gromadzeniu nowych wojsk itp. Przeto pisze Lew: J zbuduje ^ ja WMc rozwalicie, co naprawie, to zepsujecie ) 4 zouauj, to

.-*.,,,.,, u i 4. pciwuuu cnorooy nie mg przyjecha i osobicie krla przeprosi spotka si z chodnem przyjciem, nie chciano go nawet dopucie do krla. Przyjecha z pocztkiem lipca a dopiero po dwu tygodniach, a moe i pniej, mg odda list do rk krlewskich8). Krl bowiem wprawdzie obieca w licie do Sierotki przyj podczaszego do swej ask', ale jemu lo nie wystarczao, chcia wyraniejszej deklaracji ze strony Zygmunta '). Tekstu samego listu nie znamy, ale wiemy, e Sapieha nie by zadowolony z tak szerokiej justyhkacji , trzebaby me tak grno i nie radzi ukazowa krlowi4)", zwaszcza o przeszoci lepiej zamilcze- Wida Janusz wypisa obszerny memoria, wypominajc urazy i dajc zabezpieczenia swobd szlacheckich, co musiao fatalne wywoa wraenie, gdy zamiast pokory spotkano si z but. Krl list przyj, ale nie odpisa sam podczaszemu, lecz przez kanc lerza, nie chcia bowiem wdawa si w listy er in famiUaritatem z panem podczaszym, pki ustnego przeproszenia nie uczyni*)** Sapieha wywiza si z polecenia listem do ks. Janusza z Krakowa 4 sierpnia 1608 ., ktry brzmi, jak nastpuje: List WKsMci do JKrMci n. m. pana przez pana Grdzkiego pisany, sam JKrM z rku pana Grdzkiego askawie wzi raczy. A i WKsM prze niesposobne zdrowie swe, nie mogc tu sam przyby na ten cza?, przez list krla JMci przeprasza raczysz, obiecujc, opatrzywszy pierwej zdrowie swe, stawi sie do posug krla JMci oretenus tego ponowi, co teraz przez list czyni raczysz, acz JKsM n. m. pan za te obraz swoj wikszej satysfakcji si spodziewa raczy od WKsMci, dokadam, e WKsM mia krla JMci upewni w pimie swem, te masz by krlowi JMci do tego czasu yczliwym i wiernym sug i poddanym pod pierwsz przysig krlowi JMci oddan, jednak JKrM, list ten od WKsMci na ten czas przyjwszy' odkada to raczy do zwr cenia WKsMci, bdc tego pewien, e WKsM oretenus krla JMci prze praszajc dooy tego raczysz, czego w tym licie WKsMci nie dostawa. A JKrM n. m. pan naonczas do aski swej paskiej WKsM askawie przyj i chce miociwym panem WKsMci by e ) 4 . Sprawa wic nie bya zaatwiona, pozosta niesmak i niezadowo lenie; krl by oburzony, e Radziwi nie chce si podda rygorom, oboJUCI,..^JJ.V

') List do Janusza Radziwia z IG. VI. T. Pr. II 113. 5 ) List Lwa Sapiehy do wojewody wileskiego z l. VII. T. Pr, II. 119; Sapieha zna tre Usta J,inus7.a juz 17. VII. (T. Pr. II. 120), ale o odpowiedzi krlewskiej wspo mina dopiero pod . Vlll. T. Pr. lt. 12S. *) Sapieha do Sierotki. T. Pr. I. 119. 4 ) T. Pr. fi. 120. ') L. Sapieha do woj. wileskiego 20, IX. T. Pr II. \. ; Koncept listu w Zbiorach W. Pasawskiego. T. Pr. U. 128. ')

 ! . r-

,1 i f

. ! ,

54

Dr, Kazimierz Tyszkowski

16

wizujcym innych rokoszan, podczaszy za by rozgoryczony, poniewa krl nie zadowolni sie jego listem. Wobec tego nie mogo by mowy o zrealizowaniu projektw Sapiehy, a moie i wojewody wileskiego, kt rzy pragnli, aby krl jakiem dygnitarstwem udobrucha malkontenta, chodzio gwnie o ekwiwalent za utrat starostwa dudeskiego ' ) , Janusz Radziwi wyjecha zagranic dla odbycia kuracji. Jeszcze przed odjazdem nabrudzi, podburzajc starost sochaczewskiego, w licie orworzystym" do podskarbiego owiadczy, e nie bdzie paci poborw, gdy sejm ostatni (1607 r ) by niewany. S tam jeszcze rokoszowe duchy, ktrych by dobrze przesta *)" Wyjazd zagranic przerwa spory i nieprzyjanie, cho ich nie umorzy ani nie ugasi. Po powrocie ksicia nie lepiej uoyy si stosunki, zgorzkniay, zgryliwy ton opozycyjny brzmi we wszystkich jego pniejszych odezwa niach si, w jego stanowisku wobec spraw publicznych. Stara si nawet, aby Litw na zawsze opuci i zdoby miejsce w Rzeszy Niemieckiej, zwaszcza po maestwie z ksiniczk branderbursk. W ustawicznych zwizkach z protestantami musia by sol w oku Zygmuntowi. Tote do zupenej zgody nie przyszo, cho wpywom Sapiehy i innych przyjaci udao si wyjedna dla kasztelanj wilesk, po mierci Hieronima Chodkiewicza (1619) ale w rok pniej zszed marnie z tego wiata, bez jakichkolwiek wikszych zasug dla rodzinnego kraju, mimo duych zdolnoci, wysokiego wyksztacenia i wybitnej indywidualnoci dziki tylko nieokieznanej dumie i warcholskiej, wichrzycielskiej naturze*

DODATKI
i.
Ust Janusza Radziwia do miasta Toruskiego podczas Rokoszu A'\ 7607.

Amplissimi et Spcctabiles D o m i n i , Domini et A m i d obscrwandi. Convcntum eo in loco, Dominationum Vestrarum in hoc tempos, sub quo me ttiam hue venire contigit, ineidissc vehementer gaudeo, cupercmque ipse coram Dominations Vestras salutare, et cum ipsis collcqui, nisi communication tali, si paam fiat non necesscriam ante t e m p u invidiam iuclytis civitatibus, qua*] Kanclerz pisze w licie do Sierotki (15. VU. Ie6\ O dygnitarstwie ani p. pod czaszy przedemn. ani ja przed krlem littci speclallter nie wspominaem, ale siebie to mwi, a to std. e wiem jako go miniono wojewdztwem trockim, kiedy przyjaciele, adami si i sam WKsM za nim krla Imci prosi, a teraz podobno i okazji takiej niemasz, bo tusze, e wojewdztwa smoleskiego nie weimie i nie ycz mu tego. Na jakiej by te satysfakcji za Dudy przesta chcia tego ja nie wiem, ale mniemaniem dochodz, e wola mie nazad Dudy, jakote* sn i IM p. Hetman nie by odtego i chcia ustpi, JMU tak ja nie wiem, syszan powie pisz*. (T, Pr. 11 119). W rzeczywistoci Chodkiewicz ani myla ustpowa tustej krlewszczyzny, pisa miano wicie do ony (2. V. 1608). e chc jedna Radziwia. Kosztem zwrotu Dud, .a ja te na to tak, e wol na marach, ani to uczyni14. Korespondencja W, *) L. Sapieha do Ordzkiego 20. IX. 1608. T. Pr. ll H2. . list do Janusza Riazlwliti II. 141,

 _- , -

^ ,_ _ _ ..^W --.-. d * 4 * l * I M > * * ^ ~ - - * - A _ ~^

-" ^ T "

Odgosy rokoszowana Litwie

55

mm personam Dominationes Vestrae reprsentant, conflari posse metuerem Quamobrem visum est mihi, per has litcras, non tam ex meo, quam ex eorum! qui capta causae R o k o s z a n a e censentur, mente scriptas Dominationes Vestras breviter allai 1. . . Quot et quantis malis regnum hoc cum incolis suis prematur et aliligalur et qnae horum malorum remedia superioribus temporibus quaesita et tentata sint, Dominationes Vestras omnino minime latere existimamus, ut qui Reipublicae hujus membrum sitis, quos propterea allectionum istarum, quibus totum Cor-

inedicam manum adhibituros, et inpostcrum serio ac candide obviaturos fuisse. Sed non solum spc nos inani lactatos fuisse comperimus, verum etiam intemperiem perniciosorum consiliorum eo usque progressa videmus, ut nihil {cre ad libertatem et pacem publicam et privatarn oppugnandam et evertendam accomodatum praetermissum esse videatur. Eo spectant pleraeque assertae istorum Comiiorum Constitutiones, prout id quivis saltem mediocriter in Republica et legi bus patriis versa tus animadvertere potest. Paru m fuit publicae Rcimi libertati .ipertissime me dirogare, nsi etiam violenta iactiosissimae Jesuitarum^sectae (cui pleraque patriae mala expensa reierimus) introductione, Bonrssac civitatum juribus et pnvilegiis quae articulis R o k o s z a ni s cavebantur, insignis plaga iniljgeretur. Quod quam nos mule habeat, quainqne cupiamus nefarijs hisce molitionibus obviare iacile y*l ex hoc brevi, qui mittitur discursu, jussu Capitum causae R o k o szanae, ad instructionem imperitiorum, conscripto, Dominationes Vestrae colli.^cre poterunt. Et cum procul dubio Dominationes Vestrae eo nunc omnia consilia et actiones suas dirigent, ut contra bas intentatas, malignorum injurias Ctvitatibus quam optime prospiciatur cileque animadvertant, a ielici expeditione .onsiliorum et progressu conatuum nostrorum, pacem tranquillitatcm, atque adeo ,;lutem Civitatum indytorum quadantenus depeiidere, certi sumus, Dominationes Vestras non solum no bis hvere, sed etsuppetiorum nobis ferendarum et adversorum consiliorum impeuiendoruui oaasiones minime ncglccturas esse. Ut cunque, nos sJiqui aestiment, caduci cert parietis loco habendi non sumus. Chdes superior, si coesi1) lideliter recenseantur, plures ex adversa, quam ex nostra parte absumpsit Eadem supersunt nobis, et quidem nunc cautiora capita, idem in nobilitate fer vor, dolor et exacerbatio maior, non cohibentur. Magntes etiam nonnulli, qoi hactenus tantum spectatop.-s fucnmt, in arenam descendant, et aratro huic manus admoveni, quin et aliae nonnullae bonae spes virium resumendarum, et rei benc gerendae afiulgent. Deiectus rei nummarae nos nonnihil promit et remoratur, quem viiitas annonae et tot tantac priores impensae causantur. Istius Jdiectus sublevandi modos Domiuaiioiiibus Vestris vel potius inclytis Civitttibus impromptu esse, certo persuasi sumus. Rogamus itaque maiorcm in modum, ne desiut auxilio suo iis quorum plerosque Socictas Regionis, omnes idem metus communis calamitas et afiietio, commuueque periculum ipsis devinclos et quasi uuitos redit. Praestat prolecto, ut coniuncta nobiscum manu rebus suis consulent, periculum si non prorsus auferant, saltem diffrant, aut aliorsum transfrant, quam ut soli propediem totam iniuriarum molem tolrent, et Universum belli ">olo Religionis Justitiae praetcxlu susceptit impetum sustmeant. Hoc vult ipse Dcus cuius gloria agitur, bona conscientia permittit, prudentia suadet. Neque ') Tak jest w odpisie, prawdopodobnie caeai (Przyp. Red).
:

I . ...

56

Dr. Kazimierz Tyszkowski

18_

enim hoc summum odium (quot instinctu jesuitarum cuncta nunc mtu suo trahentium, in Civitales nullo merito conceptum tot tantisque et tam sumptuosis supcriorum tcmporum oiliciis sedari non potuit, quotque etiam aliquanto vi dentes appariturum iuisset, si quod danculum in istis Comitiis agitatum fait, totum hoc vice in apricum profcrre ausi fuissent) sperandum est, sopiri po ;,c socordi quite et oscitante neutralitate, quae si Polittcis credimus, nec amcos parit, inimicos telli!, quinimo , qui se sequuntur , nusquam stabili eratia relinquens, a spe necessariot um in tempore auxiliorum excludit, et praedam victorum tacit. In hoc equidem rerum statu Dominationes Vestrac intempestive obsequio ab uni parte nihil prlicent, ab altera vero tos offendent, qui suis hac* tenus corporibus illum ictum excipiunt, qui his Gvitatibus proprie intentantm. Scd et alias Dominationes Vcstrae rerum humanarum tam imperitae non sunt, ut non intelligant, periculum magnum sine periculo numquam vinci. Audendum igitur tandem est atiquid, et praemisse cum iis qui eadem navigant navi, cointclligentia, necessarie (circa subsidii pecuiiiari saltem mutui nomine, si nor. publice, tantum privatim suppeditationem) obtenta assecuratione ac cautcla, providendum, ut communia sint non solum transactionis, si forte ad eam ex communi consilio declinari videretur, lemeiiia et tortunae cujusvis admonicula ;-: solatis, scd ctiam vktoriae a Deo concessae pratmia, quam si modo nervus belli cito suppeditatus iuerit, freti bonitatc causac et circutnstantiarum omnium, quae sciuntur,,habite ratione, nobis sine dubio polliceri possumus. Et quia magna sint in rebus momenta temporum occasioncs lronte capillatae, pericula plerumque in mora, non dubitamns Dominationibus Vestris hoc negotium et nostium desiderium ita cordi iatutum, ut proerastinationibus remotis in ipso aliquid ciusmodl (iat, quod nostruin omnium de singuton D^minationum Vestrarum prudentia et propenso in caus.un communem studio conccpUe persuasioni respondeat, et q u o vis gratUud^iis et olficionmi genere merilo deineeps recompensandum sit. Quid hoc in parte sperari debeat, ut mihi iis quarum interest hoc nunliatur, Dominationes Vestrae significent, quibus studium et obsequia mea quam ditigentissime commendo. Amplissimsrum et Spectabilium Dominationum Vestrarum Aniicus bcn. lus et ad descivieudum paraiu?.
Janussius Radziwi,

lt. Cedua tego Ksicia Jego Moci vqk do Pana Broniewskiego pisana.

MiMciwy Panie Broniewski, pisanie WMci wczora mi tu oddano, M ktre zaraz odpisuje, a prosz abjm te od V Motei jako najprtszy respons pa v swoje mie mg, czemu gwoli umylnie tego komormka posyam/ Wiesz to W Mo dobrze, te w tych sprawach Rzeczypospolitej nigdy m si ja przed swaty wymyka nie chcia, w cnocie zas" i w statecznym wszyst kiego dotrzymaniu rwnam na lask Boa. z kadym cnotliwym cign), a?/ tez i zdrowiem piecztowa to goto wem byl. To i teraz WMo o mnie rozumiej. em nie jest i nie bd dali Bg w proposicie swym nigdy przerobiony. P r a e t e r ] t a m a g i s r e p r e h e n d i q u a m c o r r i g i p o s s u n t . Na jaki fundamencie zakadali, t?k si te nam i nadawao budowanie. Przysigi nic tylko sowne, ale i pismem utwierdzone obietuice, poduoszenie palcw ku niebu bcz skutku, te nas zdradziy. W takich rzeczach n o n d a t u r b i s

\9
er .

Odgosy rokoszowe na Litwie

57

r Wicej nam stizec si trzeba, abymy w trzeci bd szkodliwszy nad ieccj pierwsze dwa , a zatym niepowetowany nie wpadli. Wbrd ja do W Moci pisz to, co rozumie jeli przy lasce Boej Prusacy nas nie ratuj, i summ jak nie iem

Mo oznajmujc, eby ante 27 p r a e s e n t i s (do czego ju jeno kilkanacie dni) zacz co potrzeba, a o potdze swej i o inszych c i u ms t a n t i h temu czasowi nalecych nic mi nie pisze. Z;iczym przyjdzie mi czeka na dalsza od Jego Moci wiadomo domu, nie porywajc s? tale skoro jako pod Jdrze jw, bo mi si to dobrze zna dao. W szlachcie nadziej ka tak mi si bezpieczna rzecz zda, jako i w w. Michale Jeli si za ywych nas krzywd nie bior, nic auj, niczym nie ratuj, cho widz, e s; jedni z nas po lada ktach tuaj, drodzy w wiey gnij. C po naszych gowach? Ja wierz te by ci ydowie miasto wdzicznoci po naszych mogiach tacowali.
Z rkopisu Ossolineum Nr. 1351 atr. 7 -13.

' ) .Mikoaj Zebrzydowski

MISCELLANEA ARCHIWALNE.
Nieznane doku monta do unjl Florenckiej w Polsce.
poda f

ANTONI PROCHASKA. Podane poniej dokumenta wyjte s z ksig Metryki Koronnej, znaj dujcej siQ w Archiwum Gownem warszawskiem a znane byy z wycigw T, W i e r z b o w s k i e g o w znanej jego publikacji: Maricularum regni Poloniae Summaria Tom I. I z tej jednak publikacji, o ile dotyczy rzecz wymienionych dokumentw, nie korzystano dotd w nauce lubo po rednio korzystano nieco z oglnych wiadomoci o tych dokumentach, z ktrych jeden (wprawdzie nie w tej formie jak podajemy pod Nr. VI) by publikowany przez biskupa P e e s z a w jego Gescb- der Union der . Kirche L p. 471. U biskupa Peesza czytamy brve nominacyjne pa pieskie dla Grzegorza, metropolity kijowskiego, z 3 wrzenia 1458 r, u nas poniej podobne brve pod adresem krla z prob obrony nominata od intruza-metropolity Jana i innych nieprzyjaci unji. Z tego te wanego dokumentu znajdujcego si u b, Peescha korzystali historycy jak O. P i e r l i n g 5. J w gonem dziele: La Russie et le Saint-Sige T. I a . p. A n a t o l L e w i c k i jeszcze na schyku ycia napisa prac p. t. Unja florencka w Polsce, ktrej niestety nie zdoa ju wykoczy, a ktr Aka demia Umiejtnoci w Krakowie w 38 tomie Rozpraw wydziau histor.-filozof, w 1899 r. ogosia. Bezporednio nikt z uczonych nie korzysta z aktw podanych niej w liczbie dziewiciu w cakowitem brzmieniu, ieden z nich w wycigu. Uszy w taki sposb uwagi historykw zasadni cze pytania, jak zwizek organizacji cerkwi unickiej w Polsce z kwestj wschodni, jak obir Grzegorza metropolity na synodzie biskupw wschod nich odbytym pod przewodnictwem patrjarchy Grzegorza Mammasa a w obec noci papiea Kaliksta III, (ob. Nr. VIII, VI, lll t IV) jak nominacja wadyki halickiego Serba Makarego (Nr, I, II, VII itp.). Niewtpliwie ogoszenie tekstu wanych tych dokumentw papieskich patrjarchy Grzegorza Mam masa, kardynaa metropolity kijowskiego Izydora Ruthenus (Nr, IV) po gbi wiadomoci nasze o tym wanym fakcie organizacji cerkwi unickiej w Polsce i zachci badaczy do nowych bada, jakich poczdek znajdujemy we wspomnianej pracy . p. Lewickiego. Dla zachty badaczy poprzedzimy tekst naszych dokumentw krtkim rysem tak organizacji cerkwi unickiej za Kaliksta III i Piusa II jak i losw jakich doznaa w krajach pod berem Kazimierza Jagielloczyka pozostajcych.

Miscellanea archiwalne

59

Wprowadzenie unji florenckiej w Polsce i na Litwie dostaje si w rce uczestnika florenckiego soboru metropolity kijowskiego, synnego Greczyna Izydora, zwanego pniej cardinalis Rutenus*. Przyjty uroczycie w Pol sce przez kardynaa Zbigniewa Olenickiego, celebr w katedrze krakow skiej rozpocz sw dziaalno unijn w stolicy Polski. Wstpowa Jzydor na teren niezorganizowanej cerkwi wschodniej, zawisej od Grecji, ktra teraz miaa katolika patrjarch na czele, ale w rwnej mierze zawisej take od Moskwy, gdy metropolia kijowska rozcigaa si i na obszer niejsz jeszcze od Jagielloskiej Ru moskiewsk, a wielcy ksita Moskwy wpywali temsamem i na stan rzeczy cerkiewnych po stronie litewskiej. Jak w Grecji ludy odwracay si od unji florenckiej, po ktrej day i spodzieway si li tylko pomocy przeciwko Turkom, podczas gdy lud woa: raczej turban nili tiara, tak te i ludy pastwa Kazimierzowego pod wpywem greckiego duchowiestwa nie powitay unji jako reformatorki ycia religijnego, owszem uchylay si od przyjcia jej, z niedowierzaniem spogldajc na akcj Izydora i jego reformy. To gdy Izydor z dekretem o unji florenckiej przyby na Ru polsk patrzano na z ukosa we Lwo wie i wcale nie okazywano entuzjazmu w powitaniu metropolity po stoli cach wadyczych a na Rusi litewskiej spotka si on nawet ze sprzysieniem ksit przeciwko sobie skierowanem. Unikn jednak Izydor tutaj uwizienia, natomiast w Moskwie, gdzie mu zabroniono uywania krzya egackiego, a potem zamknito w Czudowym monasterze, skd (144! r.) uciek, rezultat prac jeo by zgoa ujemny dla unj*. Wielki ksi nadal metropoli kijowsk Jonie, ktrego cerkiew prawosawna czci jako wi tego, a ktrego i Kazimierz w przymierzu Moskw pozostajcy nzna w swych pastwach. Izydora odstpiono. Moskwa staa si opiekunk schizmy. Nastpi upadek Konstantynopola. Celem ratunku chrzecijastwa od Turkw Kalikst lii, energiczny papie, czyni potne wysiki, sprzedaje srebra stoowe, mitr, by wystawi ftot; aden atoli ksi, aden nard nie popar jego akcji, a tak Morea. Attyka, Korynt dostaj si w rce Turkw, ktrzy docieraj na Bakanie do Serbji. Znkany bezskuteczn dziaalnoci na polu przygotowa do odporu islamu papie nie daje za wygran; pomyla on rwnoczenie i o zgro~ mad^eniu pod chorgiew pioirow tych ludw wschodnich, ktre depta tyrask stop Islam. Ludy te atoli z Grekami na czele ju przez sam unj florenck stay pod jedn chorgwi chrzecijask atoli unja ta nie przyja si. Wobec obojtnoci i ksit i ludw naleao obawia si, e prdzej czy pniej i Bakan i wyspy Egejskiego i Joskiego morza ^adn ofiar Islamu, ktry rosprzestrzeni si i za Dunajem i zagrozi Europie. Celem dania naleytego oJporu, naleaoby liczne ludy pod Wgram, Polsk i Moskw bdce pozyska do akcji. Naleao najpierw utwierdzi w tych pastwach unj florenck, zwiza te a zarazem oywi jedn wit wiar i jednem hasem zapali do ratunku od najgroniej szego ju U Europy niebezpieczestwa. Z wyjtkiem Wgier liczne te ludy pozostaway pod panowaniem dwch rodzin, potnych Jagiellonw i moskiewskich Rurykowiczw, a wszystkie one miay wspln metropolj kijowsk. Odpady* te jednoczenie od metropolity Izydora, ktry bdc zajty z ramienia Rzymu sprawami Grecji a w szczeglnoci Azji, wpraw-

60

Antoni Prochaska

dzie nie zapomina: o metropolii kijowskiej, wywica wadykw, jak wo dzimierskiego, ale o rzdach jego w obszernej metropolji o pozyskanru ludw dla unji, nie mwic ju dla najywotniejszej podwczas w Europie sprawy ratunku od Islamu nie byo mowy. Rzym widzia te trudnoci, lecz nie mia widocznie mtw czynu do zastpienia Izydora, ktrego wy cisn by ju z metropolji Jona, a zasaniajc niejako Izydora, ktrego mogy spotyka od wiernych zarzuty z powodu dugiej nieobecnoci w ow czarni, mianowa go w 1451 roku administratorem metropolji kijowskiej, co jednak zemu nie zaradzao. By je usun a cel zamarzany osign, naleao cerkwi nominalnie z Rzymskim kocioem zczonej nada orga nizacj. Poniewa za jedna poowa metropolji kijowskiej pozostawa.! pod panowaniem krla Kazimierza, ktry z politycznych wzgldw uzna Jon, naleao j oddzieli od moskiewskiej poowy, wrogiej unji, gdzie niepodzielnie rzdzi Jona, zorganizowa pierwsz dla.unji bez zamykania jej praw do moskiewskich czci metropolji. Organizacj t uskuteczni papie Kalikst III 21 hpca 1457 (data w Nr. VI). W obecnoci papiea, p3trjarchy carogrodzkiego, Grzegorza Mammasa i wadykw wschodnich Aten, Achaj!. Kosu, Focydy, Sugdaju, Kartaginy i Gallipolis, Izydor, od jat ju Kardyna i biskup sablski. zoy sw go* dno metropolji Kijowskiej zarwno litewskiej czyli .Malej jak i Wielkiej czyli Moskiewskiej Ri-si. Wadycy obrali metropolita towarzysza Izydorowtgo w jego pierwszej podry misyjnej po metropolji, Grzegorza, take Greka, mnicha zakonu iw Bazylego, a opata monasteru w. Dymitra Caro grodzkiego. Oddzielajc cz litewsk metropolji od moskiewskiej wymie niono dziewi wadyetw juryzdykcji tej czci, a mianowicie: Bransko-czernihnwskie, Smoleskie, Potockie, Turowskie, uckie, Wodzimierskie. Prze myskie, Chemskie a w kocu i Halickie. Dla tego ostatniego wadyetwa, przez dugi czas nie obsadzonego, ktrego administratorem by take Izy dor, mianowano wadyk mmcha Baz> Janina z carogrodzkiego klasztoru w. Cyprjana, Serba rodem w styczniu 1458 roku. Nie zaraz jednak opucili nominaci Rzym. Naleao przygotowa dla nich teren pracy i zapewne krl i episkopat polskt otrzyma w tym kie runku wskazwki. Wiemy, e tak Kalikst lit. jak i nastpca jego Pius li. polecali krlowi metropolit Grzegorza z tern, by uprztnito z drogi tru dnoci w szczeglnoci usunito jon, intruza, za wadyk Makarego pole ca pierwszy z wymienionych papiey arcybiskupowi lwowskiemu i bisku powi przemyskiemu (Nr. VIII) by ci rozdrapane dobra cerkwi halickiej, uywajc nawet ekskomuniki, odbierali od przywaszczycieli i drapiecw. Trudnem byo zadanie krla, ktry od 1451 r. uzna by Jon, a ktrego teraz patrjarcha Mammas obkada cenzurami (Nr. VIII) zarwno jak i stronnikw jego, a nadto jeszcze naleao czuwa i niedopuci do metro polji jakiego spodziewanego z Carogrodu, ktrego pseudopatrjarcha a nadto jeszcze nie duchowny przez Turka mianowany, wysa zamierza na metropolj do Kijowa. Jeszcze pod koniec 1458 r. tak trudne i nieprzy chylne dla nominata Grzegorza panoway stosunki w jego diecezji, e go Pius IL zatrzyma w Rzymie, a Grzegorz tylko na pimie mg przesa krlowi obediencj (Nr. X) w szczerych i prawdziw pokor nacechowa nych wyrazach. Mia Grzegorz wprawdzie we wrzeniu 1458 r. opuci wieczne miasto i to w towarzystwie hrabiego Lateranu, .Mikoaja Zagupi-

Miscdlanea archiwalne

61

tisT posa papieskiego do Polski, ewentualnie take do Moskwy, ale sdzc z daty paszportu danego hrabiemu wyjazd nastpi dopiero w lutym nast pnego roku. Poleca papie obydwch, metropolit i hrabiego krlowi proszc dopomc im, gdyby bd pojedynczo lub te razem zechcieli przej z Litwy do Grne czyji Moskiewskiej Rusi (Nr. V.). Niewtpliwie wielki humanista P n i II liczy ju na to, e nominat patrjarchy Mammasa obejmie take i moskiewsk cz metropolji, albowiem lubo litewsk cze oddzielono od tej ostatniej, nominacj jednak Grzegorza objto obie czci Z przybyciem metropolity na Litw zaczy si walki duchowne w cer kwi, nastpi zamt. Wasili Moskiewski uprasza krla Kazimierza, by nie uzna Grzegorza, natomiast Kazimierz radzi ssiadowi odstpi Jon, a przyj Grzegorza- Wadycy litewscy, a z nimi ksita nie wiedzieli za ktrym z dwch przeciwnikw maj si owiadczy, kogo uzna, a wa dyka czernihowski nie chcia by posusznym Grzegorzowi i uciek do Mos kwy, roszczcej sobie pretensje do mianowania kijowskich metropolitw. Taki niepokj panowa musia na Litwie, gdzie i Jony ordzia i okrne pisma Grzegorza i niewiadomo jeszcze jakich agentw z Carogrodu kurso way i zamt zwikszay, skoro Grzegorz mimo poparcie przez krla po dziesiciu latach mudnych rzdw, ostatecznie zagroony subtrakcy, zwr ci si do Carogrodu, skd uzyska od patryarchy Dyonizego schizmatyka potwierdzenie jako metropolita wszystkiej Rusi. Jeeli gowa unji, ucze Izydora, majcy w rku i du wadz i poparcie rzdu i krla, tak postpi musia, c dopiero dziao si wd kleru niszego, wrd ludu? W zamcie tym i niepokoju jaki wstrz sn sumieniami, uderza i to, e klerycy greckiego zaboru prosili papiea 0 danie zezwolenia rzymskim kapanom na administrowanie im . Sakra mentw. Z drugiej strony ci, ktrzy unij przyjli i jej trzymali, jeszcze bardziej zawistnymi stawali si rzymskiemu obrzdkowi i Kocioowi, nieli nimi byli schizmatycy. A tak i ci ktrzy unji si trzymali i prawosawni cignli do Moskwy. Spowinowacony z Moskw ksi Juryj Holszaski z ca sw rodzin zapewnia Jon, e w sprawie prawosawia ogldaj si oni na Wasylego Wasilewicza a za ojca swego maj Jon metropolit Kijowskiego i wszystkiej Rusi. Nieco pniej Sotanowie, mona rodzina litewska uzyskaa od papiea w Rzymie przywilej pozostania przy obrzdku greckim, a po powrocie z wiecznego miasta stali si wikszemi wrogami Katolikw, anieli byli przed podr. W Rzymie udzono si daej, przyjmowano posw nastpcy Wasilego Iwana III, swatano z nim ksiniczk Zoe Paleoloank, wyposaon hoj nie przez papiea, wysana, wraz z legatem Bonumbro do Moskwy, i wr ono sobie due nadzieje z tego maestwa zwaszcza co do unji. Spo dziewano si rozszerzenia Kocioa a nawet odzyskania Carogrodu z rk Turkw, Tymczasem, gdy legat wjeda do Moskwy, jak niegdy Izydo rowi, tak i jemu zabroniono krzya aciskiego; Zoe, ktra si Zofj nazwaa, karcia legata z powodu nienaleytego bicia pokonw przed ikonami i do koca ycia bya wrog katolicyzmowi. I taki ujemny rezultat, jaki przynis Bonumbro do Rzymu nie zrazi papiey do Moskwy. Na dworze jagielloskim rwnoczenie z powrotem fcgata, obiegaj pogoski, jakoby papie pozostawa w rokowaniach
.

62

Antoni Prochaska

z Moskw, w sprawie obdarzenia Iwana Wasilewicza koron wszystkiej Rusi co si jednak nie sprawdzio. Jednake ju wyswatanie Zoy, wno szcej do Moskwy pretensje do Carogrodu, cigao ku Moskwie oczy zawistnych Jagiellonom jak np. Macieja Wgierskiego a pniej nieco i samego cesarza Rzymskiego. Jeeli gdzie to w Polsce nie udzono si tak co do rozszerzenia unji cerkiewnej jak i co do pomocy Moskwy przeciwko Turcji, lubo polityka kazaa krlowi prbowa zachca Moskw do ratunku chrzecijastwa. Oczywicie w skutek dodatny tych stara nie wierzy ten, ktry na olbrzy miej granicy z pod Pokowa i Nowogrodu a do stepw Ordy wielkiej dniem i noc pozostawa wprawdzie nie w wojnie otwartej, ale co gorsza w odpadaniu Rusi od Litwy; ktry na dworze swym od emigrantw z Moskwy wysuchiwa relacji o nowych zamysach Iwana zgubnych dU. litewskiego pastwa, w torem w przecigu lat niewielu liczono ju cay szereg odpadych od Litwy wasalw na tym dworze nie byo miejsca dla zudy. Owszem dniem i noc przygotowywano si na najgorsze ciosy od Moskwy tak przeciwko dynastji jako te i przeciwko religji skierowana. Co do tej ostatniej tak Jagiellonowie jak i episkopat w Polsce I na Litwie byli za popieraniem unji, a gdy to nie szo, za nawracaniem wprost na rzymski obrzdek. Ju synny Zbigniew Olesiski zamierza urzy w. Jana Kapistrana do nawracania Rusi z dyzunji wprost do rzymskiego Kocioa. Take i Maciej, rwnoczesny mu biskup wileski, trzyma sie. tego sposobu jako skuteczniejszego od unii. Najbardziej czynnymi byl i na tym polu nawracania 0 0 . Bernardyni, zakon ktry z przybyciem w. Jana Kapistrana szybko si rozprzestrzeni po caej Polsce i czynno swa zaznacza nietylko pogbieniem wiary, ale i stworzeniem literatury naro dowej, poczwszy od tumacze psalmw, a do dzie, jak ywot Chry stusa. Korzystali Bernardyni z przywilejw swych misyjnych dla Bonji, dla Ziemi witej, z ktrego to powodu nawracania ich odbyway s be/, trudnoci stawianych pod owe c^asy przez Koci rzymski, nie powtarzali oni chrztu na nawracajcych si, jak tego dao wieckie duchowiestwo, dlaczego te w samym np. Kijowie, jakkolwiek tu nawet klasztoru nie mieli a suyli przygodnie tylko na zamku wojewodzie za kapelanw liczyli wielu konwertytw. Na Rusi, na Litwie rozszerzyli oni tak dalece dziaal no, e obudzili zazdro duchowiestwa wieckiego a nienawi ze strony Rusi. Objawiaa si ta zawi nawet paleniem klasztoru jak np. we Lwowie, musi jednak nie zwracajc uwagi na takie zoliwoci, dalej szerzyli misyami wiar szybcej i gruntowniej a z lepszym skutkiem anieli dotd jaki kolwiek zakon j na wschodzie szerzy. Rezultat taki nie podoba si tym w szczeglnoci, ktrzy majc za zadanie konwersj, adn miar takowym skutkiem poszczyci si nie mogti. Po mierci Grzegorza metropolity 1473 r. wadcy litewscy obrali na stolic metropolitaln wadyk smoleskiego Misaila z rodu Pstruchw. Ot elekt ten spotka wracajcego z Moskwy legata Bonumbro i wrczy! tnu adres do papiea o treci nieznanej, zapewne z obedyencj, jako eleki nastpca Grzegorza, mianowanego przez stolic apostolsk a moe I ze skargami z powodu opakanego pooenia cerkwi. Nie otrzymawszy odpo wiedzi powtrzy Misail adres 1476 r. podpisany przez archimandrytw pieczarskiego i wileskiego, kniaziw Michaa, (Olelkowicza?) Fedora Biel-

Miscellanea archiwalne ^

skiego, Dymitra Wiaziemskiego i innych dziesiciu, jak Chodkiewicza itp, Wadycy widocznie rnili si w zapatrywaniach ze swym elektem i nie podpisali adresu. Zawiera on bowiem skarg na katolickich kapanw z powodu przeladowania greckiego obrzdku, przecigania go na rzymski si i moc, i prob o wgldnicie w t spraw przez osobnych posw, jednego greckiego a' drugiego rzymskiego obrzdku dla przekonania si o stanie rzeczy. Ze wschodni cerkwi nie chc oni zrywa i iak historyk Rusi M. Hruszewski trafnie okrela, stali na stanowisku indeferentyzmu pomidzy Cerkwi a Kocioem; Kady niech si trzyma swojej religii byo Ich haso. Czy mg odpowiada papie na pismo mw na dwie strony przeciwne a nawet wrogie skadajcych si do posuszestwa? Czy mg by pewnym wiary i posuszestwa mw, lubujcych je przeciwnikom Rzymu, przenoszcych turban nad tiar? Sykstus IV z alem i blem serca prawdziwie ojcowskiego mg ptrzekona si zarwno z relacji Bonumbra jakote i pisma Misaia, jak wielce udzi si co do Moskwy a nawet co do Rusi litewskiej. W tej ostatniej wrzao nie tylko skutkiem antagonizmu religijnego, ale stokro bardziej skutkiem politycznych agitacji Iwana III, rzucajcego haso zapanowania nad wszystkimi Rusiami a zwaszcza nad litewsk. Pooywszy koniec zwierzchnictwu Tatarw nad Moskw, zapewniwszy sobie pomoc Krymskich Tatarw przeciwko Kazimierzowi, podsyca Iwan dalej wrzenie na Litwie. Emigrantw swoich, chronicych si pod opiek litewsk wzywa, by nie zatracili wiary, t j. nic przeszli na unj nato miast sam pozostawa w porozumieniu ze spiskowcami litewskimi na ycie krla tak unitami jak i dyzunitami. Spisek kniaziw na ycie krlewskie dojrza na Litwie, gdzie cala rodzina krlewska przebywaa w poowie kwietnia 1481 r. Krl, jego synw miano wymordowa, a krlow wtrci do wiezienia. Dziki wier noci suby krlewskiej, Micha Olelkowicz i Iwan Holszaski, naczelnicy spisku zostali pojmani i po odbytym sdzie straceni; trzeci, Fedor Bielski, uciek do Moskwy. Iwan Moskiewski udawa rokowania z Litw, jak dugo popiera kniaziw; przerway si one z chwil przyjcia spiskowca Bielskiego. Teraz mg jui podega Mendligireja do zniszczenia Kijowa, gdzie jeszcze blado przywiecaa gwiazda unji. Powolny Tatar tak grun townie zniszczy stolic w. Wodzimierza, e i za lat kilkadziesit nie zdo aa si podwign, a Iwan podzikowa Mendligirejowi za zupione witoci kijowskich cerkwi, ktre Tatar odesa do Moskwy. Oto powody, dla ktrych Kazimierz nie dowierza swym ludom ruskim, ktre Moskwa przycigaa do siebie i jzykiem i religj sw?i pa stwow, wrog Rrzymowi i papiestwu, wywierajc na nie urok niezwyky, zwaszcza hardo sformuowanem hasem poczenia w jedne wszystkich Rusi. Otwarcie mwi krl, e jego litewscy Rusini przyklasnliby wicej klsce anieli zwycistwu Litwinw nad Moskw. Dlatego to nie spieszy si on z wypowiedzeniem wojny Moskwie, aczkolwiek przygotowywa si do niej pilnie. Wobec tych wszystkich danych, dowodzcych zaniku unji florenckiej na Litwie, a zupenego zaniknicia jej w Moskwie, wobec wrogiego pod jej wpywem usposobienia ksit litewskich, a indeferentyzmu ze strony wadykw co do unji wzgldnie prawosawia, czy zadziwi badacza fakt,

64

Antoni Prochaska

ze powrcono do planw Witoldowych poparcia, umocnienia i rozszerzenia organizacji kocioa rzymskiego na Litwie misjami wrd Rusi wprost j na obrzdek rzymski nawracajc z rwnoczesnem usuwaniem schizmy. Z tych czasw pochodzi ordzie krlewskie co do zabronienia stawiania nowych cerkwi a zakazu naprawiania starych oczywicie w dobrach krlewskich ordzie wydane na proby krlewicza w. Kazimierza. Na pozr jest ono objawem nietolerancji, w gruncie rzeczy ratunkiem dla wiary, poparciem gasncej unji floreckiej a take chrystjanizmu zagroo nego przez despotyzm, ujarzmiajcy wiar i zaprzgajcy j do suby w celach naoenia na ludy na ich ducha kajdan niewolniczych. Krlewicz, widzc upadek dziea Jagiey i Witoda na Litwie, co bardziej kierunek wrcz wrogi katolicyzmowi, podsycany przez Moskw, katolicyzmowi w ktrym upatrywa I przyszo i wzrost cywilizacji a ktrem z serca i duszy by oddany, m taki musia uzna konieczno obrony przeciwko schizmie ju co najmniej na gruncie wasnym; a wic w krlewszczyznach, przygotowujc zarzdzeniem tern drog do unji przez papiea popierany, bd te do Rzymskiego kocioa i jego obrzdku z pominiciem unjL Po swej stronie mia divus adolescens, a teraz dojrzay m i Litw katolick i episcopat jej i duchowiestwo, a w szczeglnoci Braci Mniejszych, roz wijajcych du dziaalno misyjn na caym obszarze pastw Kazimierza.

I. Rzym 16 stycznia 1458* Kalikst III mianuje Serba wadyk halickim. Calistus episcopus sei vus scrvorum dci Dilecto lilio Machario de Sa via electo Galiiccnsi salutem et apostolicam benedictioncui. Dum ad universas orbis cedesias, quarum cura1) nobis Jivma disponento clemencia interest8) generalis, ciem nostrc consideraciouis extendimus illarum propensior cura nos angit, quas dispendiose vacationis incommoda sustinerc conspicimus, ut iliis secundum cor nostrum viri prciiciantur idonei, qui ecelesas ipsas non soliun in spirituabbus et temporalibus gubernent utiliter, sed cciam multiniodis dferant inerementis. Cum ituque hodic de Iratruni nostrorum consilin ecclesiam gallicensem, que olim magna pars Chivi et archiepiscopatus Russie tuerat et quam vencrabiiis irater nost-.r Isidorus episcopus Sabinensis in commdam obtinebat, e\ certis rationabihbus causl; in cathedralem ecclesiam du\erimus autoritate apostotica crigendam et com mendami liuiusmodi evocando nos ad provisiouem ipsius ecclesie Galii ceusis ceiercm et tdicem de qua nullus prter nos hac vice intromittere potuit sive potest, ecclesiam ipsam (que) longe vacationis subiaccat incommodis, paternis sollicitudunbus rntendentes, post deliberationem quam de preliciendo eidem eccle sie personam utileni et cciam iructuosam cum eisdem iratribus nostris habuimus

) cum. ') iminneL

) coitimeitdanilain.

Misccllanea archiwalne

65

Jiligentcm.demum ad te monachuin monasterii sancti Cipriani eonstantinopolitani ordiois sancti Basil u ordinem ipsuni expresse professum et in sacerdocii consti tutum, cum de religionis aelo, litterarum sciencia, vite mundicia, honestate. mo rom spiritualium prudencia et teraporalium circumspeccionc aliisque niultiplicium virtutum donis apud nos (idedigna testimonia perhibentur, direximus oculos nostre mentis, quibus omnibus dbita meditatione pensatis. de persona tua nobis et eisdem fratribus nostris, ob dictorum tuoram exigentiam meritorum accepta prete ecclesie de eorundem (ratrum consilio auctoritate apostolica providemus teque illi prelicimus in episcopum et pastorem, curam et administrationem ipsius ecclesie tibi in spiritualibus et temporalibus plenarie commitendo, in illo, qui dat nratias et largitur premia confidentes, quod prehtam ecclcsiam snb tuo bono et fetiizi regimine, gracia divina tibi assistente, propicia regetur utilitate ?t prospre dirigetur grataque in eisdem spiritualibus et temporalibus suseipiet incrementa. Jugum jgitur domini tuis impositum humeris prompta devocione suseipiens curam et administracionem predietas sic exercere studeas soliciter fideliter et prudenter, qued prefata ecclesia gubernatori provido et fruetuoso administratori gaudeat se commissam tnque prter eterne retribucionis premium nostram ac prtlatc sedis benedictionem et graciam exinde uberius consequaris. Datum Rome apud sanetum Petrum anno incamacionis dominice millesimo quadririgentestmo quinquagesimo oetavo, deeimo septimo kalendas Februarii, pontilicatus nostri anno tertio. A, Trapezuntinus.
Mi K. IL p. 186 187. Cf. Wierzbowski: Ma Mc. r. Pot. Smmnora 1. Nr. 473.

II. Rzym 16 stycznia Kaicst Ul poleca krlowi Kazimierzowi nowomianowanego kiego Makarego. wadyk 1458. balic

Callistus episcopus servus servorum dei Carissimo in Christo filio Casimiro rgi Polonie illustri salutem et apostolicam benedictionem. Gracie divine premium cl humane laudis preconium acquiretur, si per scculares principes prelatos, preserti m eedesiarum cardinalium rcgimini presidentibus oportuni favoris presidium et honor debitus impendatur. rlodic siquidem ecclesie gallicensi, quam in catheJralem ecclesiam auctoritate apostolica de f ratrum nostrorum consilio crcxmus, Je persona dilecti filii Macharii de Seruia, etecti gallicensts tunc monachi mona sterii sancti Cipriani constat!tinopolitani crdinis sancti B^silii, ordinem ipsum apresse profcssi et in sacerdocio constituti, dc eorundem rratrmn nostrorum consilio, prefata auctoritate providimus ipsumque illi prtlecimus in episcopum rt pastorem, curam et administrationem dicte ecclesie sibi in spiritualibus et temporalibus plenarie commitendo, prout nostris inde contenus literis plenius continetur. Cum itaque Uli carissime sit nrtutis opus Dei ministres benigno kvore pioscqui eos viribus et operibus pro regis etemi gloria venerari, serenitatem regiam rogamus et hortamur attente, quatenus prtiatum electum et candem ecclesiam sue cure commissam habens, pro nostra et sedis apostolicc Ktcrencia propensius commendatos ipsos benigni lavoris auxilio prosequaris, ita quod idem electus, tue celsitudinis fultus presidio, in commisse sibi eure pasto5

Zi

66

Antoni Prochaska

ralis oflicio posset deo propicio prosperan et tibi exmdc a deo vite prcmium et a nobis condigna proveniat accio graciarum, Datum Rome apud sanctum Petnim anno incarnacionis dominice quadrmgentesimo qutnquagesirao octavo, decimo septimo kalendas Februarii pontiticatus nostn anno tercic. A. Trapezuntinus. M. K. 11. . . Cf. Wierzbowski Matric. Summ, h . 474.

. Rzym 27 stycznia 7458. Grzegorz (Mammae), arcybiskup Carogrodu i patrjarcba powszechny, pros Kazimierza, by Grzegorza, metropolit, kijowskiego, obroni od ucisku rozmaitycb intruzw.
Wierzbowski Matric. Summ. I. Nr. 47 S. z M. K. Xl 194.

iV.
Rzym 51 stycznia Kordynai Izydor poleca krlowi Kazimierzowi nowomianowanego lit kijowskiego Grzegorza. 1458. metropo

Screnissime princeps ac illustrissime domine domine! Cum non ignoremus apud serenitatem vestram, notum iore, nos diu rite canonice tlectos fuisse in archiepiscopurn et mtropolitain Chieuensem et totius Russie in preessendo ipsius regimini et administrations unde regimeti et possessionem eiusdem libre tute et sine ullo impedimento prout las est habuimus istuc assistentes et gaudente de grege et possessione nobis cominissis, licet postea ob varia christianorum necessaria istinc abivimus et hactenus reverti non potuimiis, tarnen uunquan: deieeimus, quin non mitteremus aliquem virum probum et idoneum do correptione et emendacione reram ipsius nostre ecclesie et populi christiant nobis commissi. Nee enim ecclesia unquam predictum nostrum archiepiscopatnm Chieuensem et totius Russie et possessionem a nobis abstulit neque nos alicui usquemodo alacri animo ipsam resignavimus, sperantes semper ad ovilc nob:s commissum accessuros Iore. Quod quidem factum esset uisi1) propter varia necessaria in romana curia pro christianorum reparacione tanquam noticiara habentes rerum asianarum essemus prepediti. Ne vero postquam impossiilc censemus esse nos amplius ad vestram serenitatem accesuros, hac de causa ille nostcr christianus populus pastote legitimo diu minime careat, per nostram liberam resignationem primum quidem archiepiscopatum Chieuensem et totius Russie inlerioris, postmodius vero universaliter et Moschouensis et totius Maioris
'tu
sl

10 . .

Miscellanea archiwalne

67

et Superioris Russie, prout in nostris patentibus litteris dilucidius constat in conspectu sanctissimi et beattssimi domini nostri pape et sacri collegu nec non revercndissimi in Christo patris et domini domini Grej/orii patriarche constantinopolttani luit electus archiepiscopus et metropolita legitimus et canonicus Chicucnsis et totius Russie tam Enterais quam Superioris rcverendus frater noster Gregonus ohm abbas monasteru sancti Demetrii constantinopolitani miracolorum eliectons, qui quidem et omnes suscepit ordinaciones a reverendissimo in Christo patre et domino domino Gngono patriarcha constantinopolitano, qui prolecto accessurus est ad vestram serenitatem Dcum pro eadem et toto populo vestro roganio et de qmbus omnibus eiusdem serenitate(m) vestra(m) deprecatam fore non dcsistimus, ut ipsum dominum archiepiscopum equo et benigno animo suscipere dignemini tanquam hominem probum et idoneum et semper in omnibus mandaus vestre serenitatis obsequentem, sicuti plcnius certior tiet vestra s^renitas per brevia et alias aposto icas bu lias sanctissimi et bcatissimi domini nostri, per litteras reverendissimi in Christo patris domini domini Grcgorii patriarche constanti nopolitani et precipus a nobili viro domino Kicolao lacub milite et comit sacri palacii, quem sanetissimus dominus noster mittit oratorem ad vestram serenitatem. Diu et fliciter valeat screnitas vestra, ad cuius quecumque mandata sumus paratisbimt. Ex urbe die ultima bnnuarii millesimo quadringenUsimo quinquagesimo octavo. I(sidorus) episcopus Sabinensis cardinalis. Serenissimo principi ac illustrissime) domino domino Casimiro rgi Polonie Lithuanie Russie et Zamoitie etc. M. K. 11. p. 196-7. Cf. Wl*r?.bow*ki I. I. Nr. 479.

V. Rzym wrzenia 1458. 3 Pius U wzywa krla Kazimierza, by adnych intruzw na stolic metropoji kijowskiej nie dopuszcza, metropolit Grzegorza broni, a idcycb przez pastwo do Moskwy intruzw nie przepuszcza, Pius cpiscopus ser vus servorum Dei Carissimo in Christo filio Casimiro rgi Polonie illustri salutem et apostolicam beuedictioncm. Inter alias maximas curas sammi pontilicis et ecclesie romane illa precipua est que agit, ut de gubernacione atque regimbe ecclesiarum i ugiter cogitet et utiliter, quantum ficri potest, provideat. Quare cum venerabilis iratei noster Isidorus episcopus Sabi nensis et antea canonice archiepiscopus Chicuensis et totius Russie et postca ex dispensatione apostolica eiusdem ecclesie administrator in manibus felicis recordationis Calisti pape tertii predecessoris nostri cessent et de persona venerabilis fratris Gregorii provisum sit, prout de litteris desuper confectis plenius continetur cclsitudinem tuam hortamur sicut carissimum et peculiarem nostrum ac romane ecclesie ftffiom, ut omni favore atque subsidio cum defendas et protegas faciasque, ut realiter et cum ctfectu ecclesiam sibi ab apostolica sede datam consequatur et regat pacifie, sicut canooice electus archiepiscopus et secundutn grecos ntus a venerabili fratre nostro Gregorio patriarcha constantinopolitano ordinatus. Virtutis enim opus est Dci ministros ampiecti et causam ecclesie protegere. Nec permittas lonam scismaticum et rebellem, qui se intrusit in illam ecclesiam nec

5*

68

Antoni Prochaska

alium, qui simili modo se intruserit, si iorte a probno patriarcha constarjtinonolitano, qui a Tnrcorum domino prepositus est aliqms accesserit ullo modo ipsum accipias, quinimo tauquam ecclesie hostem omnibus penis et edictis perse* quarts, atque a regionibus tue celsitudini subiectis sicut zizamorum seminatores extermines neque aliquem huiusmodi hominem permittas ad Moscouii et Magne Russie partes ac alias superiores per loca tua transire, lupi enim sunt in oves Christi magnopere sevientes. Scd pro istts omnibus mittimus ad cclsitudinem tuam nuncium et oratorem nostnim dilectum tilium nobilem virum Nicolaum Zagupiti equitem et comitem sacri nostri pallatii taterancnsis*), a quo maiestas tua plenius inlormabitur, quare tidem indubitatam prebens ei in omnibus. Et si contigerit dictum archiepiscopum et Nicolaum simul vel dtvisim velle in partes Superioris Russie transire intuitu nostro sis ipsis vel altert eorum favori atque subsidio itat ut (acilius iter illuJ pcragere possint. Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnacionis dominice millesimo quadringentesimo quinquagesimo nooo*). Io. de Camerino, Carissimo in Christo lilio Casrmiro rgi Polonie ilustri.
M. . 11, p. 191 1. tembris. Cf. Wierzbowski i. . L Nr. 333 dat: terci sep.

VI. Rzym 3 wrzenia 1458 Pius U do Kazimierza krla opowiadajc o nominacji Grzegorza na stolic metrop. kijowskiej, wzywa do wyrzucenia stamtd intruzw i uwizienia icff *). Pius episoopus servus strvorum Dei, Cirissimo in Christo (ilio Casimire regi Polonie illustri salutem et apostolicam benediccionem. Gracie divine prerninm et humane latidis preconiutr. acquiritur, si per secularts principes prelatOs presertim ecclesiarum kathedralium regimini presidentibus oportuni iavoris presidium et honor debitus impendatur. Dudum siquidem eedesia Chieuensi tun; ex eo vacante quoi venerabilis irater noster Isidorus episcopus Sabinensis et ex dispensatione apostolica archiepiscopus Chieuensis et totius Russie ipsius ecclesie, cni tunc preerat regimini et administration^ in manibus ielicis recordationis Calisti pape III predecessoris nostri videlicet duodeeimo kalendas Augusti ponMcatu* sui anno quarto*) sponte cessif, idem predecessor cessione huiusmodi per eum admissa, ecelesiam Chicuensem predietam cum Lithuanie et totius Russie Inlerioris partibus, illis duntaxat, in quibus seeundum ritum Grecorum et sub obediencia archiepiscopi Ruthenorum degentium vivitur, et que sub tuo temporali dominio existrent, a Moschouiensi et Russie Superioris partibus, que per ') Glejt papieski dla Mikoaja Jakubi jak Pier l i n g , La Russie H le Saint Sit ae I. 3S-9 podaje na dat 17 stycznia 1409, widocznie podr nominata metrop. w low:irzystwie hrabiego lateraskiego nastpia w pocztkach f. 149. B ) Bd zamiast oetavo. > Por. rwnoczesne brve dla nominata metrop. Grzegorza u P e e s c l i a Gcseb. der Union t p. 471. 4 ) Tak w rekopi5ie, powinno by tertio tj. 21 lipca 147 r.

12

Miscellanea archiwalne

69

scismaticum et rebellera ac iniquitatis fili um Ionam moiiachum se pro archiepbcopo Russie totius gerentem occupantur separavit et divisit eandemque Chicuensera cedesiam cum mferioribus parlibus antedictis ac Breanischicensi, Smolenisquicensi, Polimssiccnsi 0, Turouicensi, Luschocensi, Wladimiriensi, Pcromislicensi, Culmensi et Galliccnsi episcopis suis suiraganeis sibi tune per eundem predecessorem specialiter assignatis per proprium archiepiscopum regendam et guberiundam iore de venerabilium Iratrum uostrorum sancte romane ccclcsie idinalium, de quorum uumero tune eramus, cousilo et assensu statuit decrevit ac eciam ordinavit, euudem Ionam et .quemlibet alium ab illis realiter et omnino aumiovit. Et demum dicta d\a de persona dilecti filii Gregorii electi Chieuensis tune abbatis monasterii sancti Demetrii coustantinopolitani ordinis sancti Basilii in presbteratus ordine constituti ob suorum exigentiam meritorum eidem ecclesie Chieuensi de ipsorum iratrum consilio apostolica auctoritate providit ipsumque Uli preiecit in archiepiscopum et pastorem, prout in nostris indc contectis litteris pro , quia dictus predecessor antequam eins littere desuper conficcrentur, sicut Domino placuerit, debitum nature persolvit, plenius continetur. Cum igitur liii carissime sit virtuts opus dei ministris benigno favorc prosequi et 5 ) eos verbis et operibus pro rgis cterni gloria venerari, serenitatem tuam roganius et hortamur attente, quatenus cundem electum et prefatam ecclesiam Chicuensem cum partibus supradictis sue cure commisum habens pro nostra et dicte sedis reverencia propensius commendatos, non permittas eundem Iohannema) scismaticum vd alium loco sui in illis partibus in archiepiscopum recipi vel admitti, neque sibi per clerum et populos tue dicioni subiectos in aliquo obedienciam aut reverenciam exhiberi, quinimmo si in tuum imquam devenerint potcslatem ipsum vel alium tanquam scismaticum alque rebellem capies4), carceribus mancipari ac dctineri lacias, donec iusto romano ecclesie iudicio, nisi a ceptis recipiscat iuerit condemnatus. Eundemque electum in ecclesie sue possessionem pacilice assequenda et retinenda ac obediencia et rtvcrentia dbita et consveta a suis suraganeis antedictis ac dero populo, subditis et vasallis piestanda ac eciam exhibenda, in ampliandis et conservandis viribus suis, sic eisdem te exhibeas regio iavore bcnivolencia et in eorum opportunitatibus graciosum, quod idem electus tuo iultus presidio in commisso sibi dicte Chieuensis ecclesie et partibus predictis regimine possit deo propicio prosperari et contradictorcs criminosos et rebelles iustitia exigeute usque ad privacionem et alias graviores penas, si eorum contumacia vel dmrita id exegerint punire. Tuque proindc consequaris premia (elicitatis eterne ac nos eciam celsitudinem regiam condignis possimus in domino laudibus commendare. Datum Rome apud sancte Petrum anno incarnationis dominice millsime quadringentesimo quinquagesimo nono 5 ), tertio nonas septembris pontilicatus nostri anno primo. la Lucensis. M. K. 11 p. 191 m. Cf. WUrzhowtki I. I JVr. 552. Cf. Ptfcb Q*scb> der Union der rutb. Kircbc 471, Nota 114.

') Se. Polocensi. -) ut w rkopisie.

*) Sc. Ionam. *) capiet.

} Tak w rkopisie, bd zamiast OCtiVO, jak jest u P e e s c h a p. *73

70

Antoni Prochaska VIT. Rzym 11 wrzenia

13

1458.

Pius IJ poleca arcybiskupowi lwowskiemu i biskupowi przemyskiemu zar* dzi oddanie nowo mianowanemu biskupowi halickiemu jego dochodw i majtkw, Pias episcopas setvus scrvorum. Venerabilibus Iratribus archiepiscopo Lonidensi1) et episcopo Premisliensi salutem et apostolicam benedictionem. Signilicavit nobis venerabilis Irater noster Macharius episcopus Galicensis, quod nonnuli iniquitatis lilii, quos prorsus ignort, dcimas, censiis, Iructus, redditust proventus, terras, domos, possessiones, graogias, casalia, predia, maneria, viridaria, vineas, ortos, campos, virgulta, prata, pascua, nemora, silvas, molendina, villas, castra, stagna, lacus, piscarias, aquas, aquarum decursus, arbores arborum fructus, ligna, postes, trabes, plantas vini, bladi, frumenti, ordei, avene, siliginis, olei, leguminum, auri, argenti monetati et non monetati quantitates, calices, cruces, ornamenta eedesiastica, iocalia, testas, ciphos, coclearia, vasa argentea, et deaurata, erca, caprea, staminea, lignea, pannos laneos, lineos et sericeos, lectos, linteamina, cooperatoria, banculia, pulvinaria, cortinas, paramenta, mappas, manutergia, capitegia, domorum utensilia, vestes, tunicas, foderaturas, mantellos, cappas, capacia, eqaos, iumenta, boves, vacuas, oves, porcos, capras, et alia animalia, libros litteras autenticas, instrumenta publia, contractus documenta, cedulas recogniciones, obligaciones registra arreragia testamenta codicillos, protocolla, cartas, notas, dbita, crdita, legata, pecuniarum summas, iura, iurisdkcioncs, et nonnula alia mobilia et immobilia bona, ad mensam episcopalem gallicensem legitime spectantia, temere et malitiosc ocultare et oculte detinere presumunt, non cu rantes ca prclato episcopo exhibere in animaium suarum periculum, et ipsorum episcopi et mens non modicum dctrinientum. Super quo idem episcopus apo stok sedis remedium imploravit. Quocirca lratcrnitati vestre, per t-postolica scripta mandamus, quatenus omnes huiusmodi ocultos detentores decimarum, censuum, lructuum, reddituum, proventuum et aliorum bonorum predictorum, ex parte nostra publice in eccjesiis coram populo per vos vel per alium seu alios moueatis, ut inlra compelentcm terminum, quem eis pretxeritis, ea praato episcopo a se dbita restituant et rvlent de ipsis plenam et debitam satisfaccionem impendant et si id non impleverint inira alium competentem termi num quem eis ad hoc peremtorie duxeritis prefingendum, extunc in eis excoinmunicationis generaem sententiam proleratis et eam faciatis, ubi et quando expedire videritis usque, ad satisfaccionem condignam solcnniter publicari. Quod si non ambo hiis exequendis potucritis intresse alter vesttum ea uihilominus cxcqaetur. Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnaciouis dominice millesimo quadringentesimo quinquagesimo octavo tercio Idus Septembre pontilicatus nostri anno primo. M. K. 11 p. m ~ 8. Cf. WUrzbowski I. Nr. 493.

') Se. Leopotiensi.

14

Miscellanea archiwalne VIII. Rzym 20 listopada

71

1458.

Patrjarcba carogroazki Grzegorz Mammas uwiadamia krla Kazimierza o no minacji Grzegorza na metropolit kijowskiego po Izydorze, ktry zoy godno, Gregorius miseratione divina archiepiscopus Constantinopolitanus novc Ro me et universalis patriarcha. Illustrissime et gloriosissime rex Polonie etc. in Spiritu Sancto carissime (ili nostre parvitatis. Optamus serenitati tue vitam longevam sinecram incolumitatem victoriam atque trophea adversus invisibles atque visibiles hostes, insuper beuedictionem et graciam a domino ad dirigendum pium et christianum populiim tuum. Etsi multum temporis elapsum est, ex quo discessit istinc reverendissimus metropolita Chieuensis prestantissiinus et sapientissimus dominus Isidorus in spiritu sancto catissimus frater et comminister parvitatis nostre in presens cardinalis alias sacrosancte romane eedesie, tamen quia spes erat cum rursus illuc1) rediturum ad eam quem rite et canonice sortilus erat gregem, non citravimus hactenus alterum pastorem atque rectorem cure animarum decer* ucre et ad illam Christi eedesiam destinare2), qui prolectus benediccione posset tuam serenitatem et pro ea orare nec non christianum tuum populum dirigere, divina sacramenta Christi ecclesic ministrando ad sanctiiicationem et utilitatem istius regionis iuxta consuetudinem rtverendissimorum metropolilarum. Nunc eo, quia impossibile videtur amplius cum ad vos accedere pro ollicio eius in romana ccclesia, utpote qui in omnibus utilis est, nunc presertim pro expediccione incepta per sanctissimum et beatissitnum papam et Universum sacrum collegium de re christianorum propter bonam noticiam quam ipse tenet rerum assianaruro. ut bone res succedere possint contra infidles, ideoque rennciuavit archiepiscopatum Chieucnsem. Eaproptcr curavimus, ut deligeretur dcccrncturque, ijui pobset sufficienter preesse illi ecclesie ad commodum atque complacenciatn me serenitatis atque curam totius christiani poputi tui. Mostra itaque ,et sacri vollegii electione in couspectu bcatissimi summi pontilicis cooperanttque prelato reverendissimo domino sidoro cardinali, neque enim decuisset nos secus deere dum essemus Rome nisi corum consilio et consensu, electus est reverendus pater dominus Gregorius spiritualis pater tilius parvitatis nostre et abbas vencTandi mouasterii magni martyris et miraculorum etectoris Demetrii alias nuticupati Paleologorum, qui quidem idooeus habitus est, ut efliceretur metropolita Chieuensis, tanquam vir probus atque pontificis dignitati accomodatissimus Quod ob rem consecravimus*) euni legitimum et canonicum metropolitom Chieucnsem et totius Russie in spiritu sancto carissimum tratrem et comministrum parvitatis nostre dcima qunta die octobris mcnsis indiccione septima *) in magno et illustri templo assistentibus reverendissimis et honorabilibus metropolitis in spintu sancto carissimis iratribus et comministris parvitatis nostre Athcvensi alias Achaie et Cocnsi et venerabilibus episcopis Phocensi, Sugdayensi, Carthaginensi et Galipolitano. Venit itaque istuc et primo quidem benedicimus -renitatem tuam ac pro ea oramus, ut sis benalictus ab omnipotent! domino.

') istuc. ) destlnere. * 'l W rkopisie conservavimus. *) w rkopisie, powinna by sexfa indictione L J. 15 padziernika I4>*.
z

71^

Antoni Prochaska

15

Item sit bcncdictus populus tuus et Universum regnum tuum conserveturque in operacionibus salubribus et Deo acceptis nec non in dbita obediencia et beni volencia erga serenitatem tuam. Deinde rogamus ut eum siiscipias benigne et tanquam amicum et patrem spiritualem eum tractes populus vero ut pastorem et magistrum suum recognoscent. Est enim talis, qui tue serenitati in omnibus obsequatur et popuIum regat iuxta doctrinam domini, per ostium ingressu^, canonice electus, legitimus metropolita Chieueusis et Lithuanitnsis et totius Russie inierioris. Honor enim et reverencia in cum exhibita ad nostram paivitatem rciertur et per nos ad Deum. Imago enim Christi est quisque pontifcx et honor imagini habitus ad principale cxcmplar relertur. Verum siquis latronummorc intrusus nominatus est Chieuensis metropolita, subrepta Christi ecclcsi. dignitate nemine prohibente, sibique arrogat huiusmodi titulum prter superiorem ordinem et instituta (actus ecclesiastice iurisdictionis antique, Ule talis ut invasor a sacris canonibus abiciendus est et damnatus a nobis quam a Deo. Enim eiusmodi homincs damnant sancta oecumenicaque consilia arque canon us sanctoruu. apostolorum, ut nemo evtremo quidem vite permittatus eis communionem immaculati corporis dominia quinimmo eciam i)lost qui cum eis versentur atque communicent et corum partes tueantur pari pena aiueiendos decernunt. Sccut: igitur nos sanetos illos atque beatos patres, cum qui se metropolitanum Chieuensem nominal vel omnino prter canones audet vendicare ipsam metro polim, eiectum atque exclusum censemus ab ecelesia Christi, nisi se peniterit et a titulc predicte eedesie abstinuerit, quam uti mercenarius et non verus pastor invasit. bimilitcr et omnes, qui cum eo communicent, nisi sc penituerint decernimn, ineurisse gravem atque horrendam exeommunicationem tanquam communicantes cum exeommunicato et invasorc. Verum si ab eius cemservatione abstinuerim et vcniam pacicrint agnoscentes prius iegitimum et verum pastorem suum, quem ad eos mittimus veniam consequentur. Rogamus denique serenitatem tuam, ad quem sanetissimus atque beatissimus summus pontifex, ut ad Igittimum tilium ecclesie Christi scribit, quomodo haue rem disponerc debeas, ut iuxta sanetitatb eius mandata procdas, ut ab eo atque a nobis benedictionem assequaiis et perpetuam graciam. Deus conservet atque custodtat serenitatem tuam incolumem atqac letum, victroriosum et triumphantem longeve. Datum Rome XX die Novembris predieta indiccione septima. Gregorius miseratione divina archiepiscopus constantinopolitanus now.1 Rome et universalis patriarcha.
M. Kor, 11 p. 115 (drugi raz na p. 192) koczy sie na p. 115: Similis suhscriptio fuit In greco. Opuszczenie zawarte w pierwszym odpisie uzupeniamy z drugiego. Cf. Wierzbowski Matr. Summ. I Nr. 451 pod r. 1457. Ind,cc septima wskazywaaby na rok 1459, skoro jednak rok ten zaczyna si u grekw z listopadem a list pisany W listopada, przeto datujcy zaznaczy rok w Rzymie liczony, ale indykcj odpowia dajc fut nastpnemu rokowi.

IX. Pius IT do Kazimierza krla, by Jonasza kijowskiej. Rzym 18 grudnia 1458 sebyzmatyka wygna z metropolji

Pius papa secundus. Carissime in Christo tili, salutem et apostolicam htnediccionem. Quem ad modum alias serenitati tue signiticavimus, delectus filius Gregonus abbas tunc monasterii sancti Demetrii Constautinopolitani ecclesie Uncuensis et Russie tunc vaccantis (per) liberam resignationem veneraSilis

16

Miscellanea

archiwalne

73

(ratris nostri episcopi cardinalis sabinensis, qui cum canonice obtinebat pro sua laudabili vita et egregns virtutibus prepositus fuit in archiepiscopum et pastorem, qui postca a venerabili fratre nostro Grcgorio patriarcha constantinopolitano mnnus consecrationis et alias ordinaciones accepit per quas verus et canonice electus archiepiscopus et antistes eiusdem ecclesie est et indubitate cen seur nosque propter eius integritatem et suflicienciam de eius persona non dubitamus eidem sedesie in spiritualibus et tcmporalibus idonec et opportune esse proyisum. Verum non sine ingenti animi motestia et dolore accepimus Ionam sasmaticum m eandem ecclesiam esse intrusum et quod pseudopatriarcha est profanus antistes Constantnopolitanus a tiranno Turchorum constitutus ecclesie ipso vivente vero et canonice ordinato illius pastore alium proponerc et preficere pro dolor in nostrum et sedis apostolice detrimentum et obprobrium intendit, qui non pastoris officium eidem ecclesie prestet, sed ut lupus rapax oves dissipt et disperdJt, que cum ad nostros dolores, quos pro iidei catholice laboribus et calamitatibus sustinemus gravissime accdant, pro onere universalis ecclesie nobis imposito tollerare, nequaquam intercedimus et tantum dedecus a Dei religione avertere pro posse volumus. Eam ob rem cehitudinem tuam hortamm et per caritatem salvatoris reqiiisimus, ut non paciaris aliquem dicte ecclesie proponi aut deputari e\ inimico sangvine et perfida uacione Thurcorum, sed ut decet catholicum regem totis viribus hanc ignominiam ide ortbodoxa propulses nec peimmittas, ut sathane lilii potestatein assumant in oves Christi. sed regia fortitudine et coustantia honori et saluti ecclesie prmisse et christitidelium eidem subiectorum oportunis remediis providcas et dictum Gregorium archiepiscopum in eadem ecclesia manuteneas et conserves ueminem alium admittendo. Pro quo securi honoris et laudis coronain"in preserti vita et in altera immortalitatis precium acquires. Datum Rome apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris MCCCCLVIH die XVIII Deeembris ponti lica tus nostri an no primo Cardinalis Lucensis. Carissimo in Cluisto iilio Camiro rgi Polonie illustri.
M. Kor. 11 p. 117 Cf. Wierzbowski Motric. Summ, h Nr, 504.

X. Rzym 20 grudnia 7458. Grzegorz, nowo mianowany metropolita kijowski skada obedjencj krlowi przez papiea jeszcze na czas jaki w Rzymie zatrzymany. Illustrissime et serenissime pnneeps et domine rex mihi semper Collendissime Post humilem recommendacionem et ad mandata vestre prciulgendc raaiestatis obsequiorum iudelessorum promptitudinem. Alias ecclcsiaui alias Chievensem et totius Russie in) iinibus magni regni vestre. berenitatis constitutam3) per liberam resignationem de ca per reverendissimum in Christo patrem et dominum Isidorum miseratione divina cardinatem episcopum Sabinensem iaetam vacantem, sanctissimus in Christo pater dominus noster dominus ') cum. *} constitua.

--m- .

74

Antoni Prochaska

17

Pius divina providencia papa II una cum comensu et consilio sacri cotlegii rcverendissimorum dominorum cardinalium me dicte ecclesie Chievensi prcfecit in archiepiscopum pastorem non reverendissimus in Christo pater et domi nus dominus Gregorius patriarcha Constantinopolitanus una cum pluribus aliis reverendis patribus dominus archiepiscopis, cpiscopis et prelatis mihi munus consecrationis et alias ordinationis impendit et assignavit, ita serenissime rex, quod ego cauonice in archiepiscopum et pastorem unicum dicte ecclesie sum assumptus. deirco sacram vestram maiestatem et clemenciam humiliter prostra tus precibus regt aitectuosisimis, quatenus vestre corone et serenitati person mea et provisio mihi de dicta ccc lesia (acta iutuitu et ob reverenciam dicti domini nostri pape et sanetc sedis apostolicc ne non prccum mearum, quas cum magna liducia iundo et quas spero a pud regiam maiestatem vestram exaudiri debere sint grate pariter et accepte mcque per vestre maiestatis misericordiam et clemenciam ad preessendum dicte ecclesie in pastorem clementer admitters in ead-m contra quoscunque manutenere et deiendere dignemini. Cum vestre maiestati in omnibus mandatis ero paratissimus atque iidelissimus eciam sacram maiestatem vestram obnixe deprecor in Domino, quatenus vesira maiestas non indignetur contra me, quod ad vestram maiestatem et dictam ccclesiam de pr sent! non venio, quia serenissime rtx iter meum iam paravi iturus, sed per sanctissimum dominum nostrum papam, qui brevissime ad maiestatem vestram suos legatos missurus est, fui prepeditus et de eius mandata usque ad recessum ipsorum legatorum opportet me spectare et deo dante cum ipsis legatis me associabo ad vestram maiestatem cum reverencia et honore adventurum ac vestris regalibus mandatis (idelissime in omnibus ero obediens operamque dabo et diligentiam in preessendo dicte ecclesie et illius regimni, quod regia vestra maiestas una cum ipsa ecclesia gaudebit ecclesiam bono pastori esse recommissam. Dcxtera Domini nostri Ieshu Christi vestram regalem maiestatem in omnibus consetvet longevam et felicem. Ex urbe XX mensis Decembris an no Domini MCCCCLVIII. Eiusdcm illustrissime rgie maiestatis Gregorius archiepiscopus Chieuensis et totius Russie.
JV Kor4 11 p, 114 kria dotit. Cf. Wierzbowski Matric. tiumm. I. Nr. 505.

--

CZACKI I TARGOWICA.
P o da HENRYK MOCICKI. Tadeusz Czacki nie nalea wprawdzie do zwolennikw Ustawy 3-go maja, jak wielu jednak wspczesnych uleg postanowieniu Sejmu i przysig na Konstytucj wykona, uwaajc za obowizek sumienia wy trwanie w wiernoci dla niej. To te gdy zwyciya Targowica postano wi zrzec si stanowiska urzdowego w Komisji Skarbowej. Pikne uza sadnienie swoich zapatrywa wyoy Czacki w podanym niej licie do Stanisawa Augusta, przechowywanym dotychczas, razem z innemi papie rami krla, w t. zw. Archiwum Krlestwa Polskiego w Moskwie.

Szczekociny 25 lipca 1792. Czacki do Stanisawa Augusta, N a j j a n i e j s z y Krlu, P a n i e mj Miociwy. Za lask W. K. Mci P. M. Miiwego umieszaony wprzd do Sdu Zadwcnncgo,') dalej wyborem narodu powoany do Komissyi skarbowej,8) pracowaem pod oczyma W. K. Mci. Nieraz byem tak szczliwy, te znajdowaem askawe u W. K. Mci prac moich wiadectwo. Powica wszystko, cokolwiek jest w mocy mojej na usug ojczyzny, pierwszym znam obowizkiem, lecz kiedy ojczyzna zaczyna bydi w tym stanie, e teraz usuga jej okazywana przestanie prawdziw okazywa jej pomoc, urzd staje si ciiarem, piastowa go nie mo g. Na dwa lata obrany Komissarz skarbowy, szr-sty rok pracuj. W powie rzeniu od kraju, a w przyjmowaniu przez obywatela urzdu zawiera obywatel z ojczyzn umow. On na cay czas oznaczone przyjmuje prace, ona mu daje udzia ufnoci; koczy si czas zamierzony, wraca si urzdnik do prawa wolnego powrotu do zaciszu (!) domowego. Prawo, pod ktrego wykonywaniem przyjoem (!) stopie zauiania, nie zakazywao mi zrzeka si urzdowania. Prawo

) W r. 1734. ') W r, 1786.

76

Henryk Mocicki

o zczonej Komissyi skarbowej nie mogo stanowi przepisy, tylko na tych, ktrzyby podjli (!) si iunkcyi i nowym wyborem powoani zostaliby do usugi publicznej. Lecz kiedy wyrok tego sejmu, czc obydwch narodw komissie(!) dzie nowej cllckcyi oznaczy, ustanowi zakres trwania naszej wadzy. Mim

granicach. Pewniejszy, e rka gwatu cnotliwe ubstwo i przeladowanie i oznaczya, zachowam jednak w sercu moim te prawido, ktre w czasach wr conej niepodlegoci Polski rado moj z szczciem kraju zcz. Znajdziesz mnie Mlwy Panie, zawsze wiernym krajowi, a jeeii los mie bdzie chcia, abym nic mia niepodlegej ojczyzny, zachowam jej wite prawa w sercu moim, oddam je nastpcom, aby cze dla nich i ch jej wrcenia nigdy nie wygasy. Tak myl, tak czyni bd. Zostajc z nieskaon wiernoci Waszej Krl. Moci Pana mego Mwego wiernym poddanym. T. Czcki, 5. . 1 ) 25 lipca 1792. W Szczekocinach.2)

M Starosta nowogrodzki. f l i h r t l i ? ^ 0 ^ ^ S ^ P?<twuM wasno Urszult z Morsztynw Krancisikowej matki 2 ^ ! SdST5 ** CZaCkie * B-rbtry/C,cki W Szczko-

PRZYCZYNKI DO POWSTANIA KOCIUSZKOWSKIEGO NA LITWIE.

poda JANUSZ IWASZKIEWICZ,

I. Aresztowanie Szymona Kossakowskiego.

Niej podane dokumenty, pochodzce z Archiwum jenera-gubernatora Wileskiego, rzucaj wiato na mao znan chwil wybuchu kwietniowego w Wilnie w r. 1794, w szczeglnoci za na wypadki zasze pamitnej nocy t 23 na 24 kwietnia w domu Millera przy ulicy Niemieckiej, gdzie mieszka hetman litewski, Szymon Kossakowski. Dokumenty te zawieraj zeznania 2 oficerw artylerji litewskiej Bene dykta Kotaja (Nr. III) i Nikodema Michaowskiego, (Nr. I) czynnych zwaszcza pierwszy w przygotowaniach do powstania oraz podczas sa mego wybuchu. Obaj niejednokrotnie chlubnie wyrnili si w czasie po wstania w szczeglnoci Kotaj, ktrym ywo bardzo interesowa si krewny jego ks. Hugo Kotaj i w listach do Jasiskiego gorco poleca go jego wzgldom. Obaj ci oficerowie, dostawszy si do niewoli w bitwie pod Lubaniem stawieni zostali przed Repninem w Grodnie pod zarzutem udziau czynnego w aresztowaniu Kossakowskiego oraz caej akcji Jasiskiego. Jako oskar yciele wystpili dwaj oficerowie rosyjscy Duhamel i Sobolew, ktrzy w swoim czasie byli odkomenderowani do Kossakowskiego i razem z nim zostali aresztowani, obecnie za powrciwszy z niewoli, udzielali Repninowi informacyj, kto z pord wojskowych polskich, wzitych do niewoli, bra najczynniejszy udzia w wypadkach wileskich d. 3 kwietnia. Na pod stawie zezna, zoonych przez tych oficerw, Michaowski i Kotaj, ode sani zostali d') Smoleska, gdzie zasiadaa komisja ledcza jeneraa Osipowa. Po dugich badaniach komisja wydaa wyrok, ogoszony w ukazie imiennym z d. 20 czerwca starego stylu 1795 r. Na mocy tego wyroku zali czeni do VIII kategorji skazani zostali na zesanie do jednej z trzech gubernij; Orowskiej, Braskiej bd Tambowskiej i to do miast, znajduj cych si daleko od wielkich drg. Poniej obok zezna Kotaja i Michaowskiego umieszczamy pod Nr. uwagi wspomnianych wyej oficerw rosyjskich o zeznaniach Micha owskiego, a pod Nr. III o zeznaniach Kotaja.

=*~

78

Janusz Iwaszkiewicz

1.
30 grudnia 1794, Zeznania Nikodema Micbaowskicgo.

Wyznanie Nikodema Michaowskiego porucznika artyleryi litewskiej 1794 roku Decembra 30 wyznane. Przed zaczciem si rewolucji w Wilnie za przemwienie si z moim kapitanem aresztowany byem z rozkazu Cronemauna, l) generaa majora artylerji Litewskiej przez miesicy Om Nr. 8. W dzie rewolucji o godzinie 10 wieczorem lub wicej przyszed do mnie kapitan Porembski o oznajmi mi, ze z rozkazu generaa Jasiskiego, i mi uwal nia z aresztu i o zaczciu si rewolucji tej nocy uwiadomi. Sprowadzi mnie na d w ceghauzie, gdzie znalazem jut gromad olicerw umawiajcych si o ukadzie rozpoc2cia i tam odebraem rozkaz, abym wziwszy lonty z arsenau, kiedy bd armaty na odwachu zabrane, przesa. (Ale kiedy przy wziciu owych znaleziono i lonty to ja ich nie odesa), *) a teraz uda si do kwatery porucznika Hornowskiego, gdzie zastabym podporucznika Jasiskiego i od niego odebra zainiormowanic, cobym mia dalej czyni. Dokd przybyws/ odebraem rozkaz od tego podporucznika, abym kiedy si strzelanie zacznie w t minut z tyme Jasiskim poszed do kwatery nieboszczyka Hetmana Kos sakowskiego i tam przyczy si do warty jut bdicej regimentu 7-go z ktr razem pilnie strzeg, aby pomieniony Kossakowski uie skry si, a jeliby chcia uj, a nie moglibymy utrzyma, to jeli mona, aby go ubi. Na skutek czego kiedy ju przyszed czas naznaczony do rewolucyi i usy szaem wystrza, w t minut z Jasiskim pporucznikiem do kwatery niebosz czyka Kossakowskiego, hetmana, przyszedem, gdzie zastaem kapitana Klcczkov,skiego z wyej wymienion wart, z ktr do samego dnia strzeglimy. Stojc na dziedzicu w kwaterze Hetmana Kossakowskiego przypomnielimy, e w tymte domu za rozkazem nieboszczyka Kossakowskiego siedzi w areszcie porucznik, a teraniejszy kapitan Kotay, Woalimy, zaledwie odezwa si i zszed3) do nas i na takowy gos zszed4) z gry pomieniony kapitan. Przed rozwitaniem przyjechawszy do nas genera Jasiski pyta, czy jest Kossakowski, po odebranej odpowiedzi, e si znajduje, kaza nam czeka dalszej dyspozycji, a sam odjecha. Kiedy zaczo wita, kapitan Kotaj poszed od nas i w krtkim czasie powrci z rozkazem generaa, aby wzi hetmana i zaprowadzi do arsenau. Po ktrym rozkazie ja z porucznikiem Kuszetewskim, podporucznikiem lwaszkie* wiczem i kapralem Pacewiczcm i kilku onierzami regimentu 7-go poszlimy z pocztku po pokojach nieboszczyka Hetmana, gdziemy ju go nie znaleli, tylko sam Hetmanow, ktr po moim odejciu sprowadzili onierze na d i ktr jak mi pniej mwi podporucznik *) . . . przyj, ja za wicej pomielltewikief r0neminn
Fryderyk Wi,he,n

b generi-major, komendant podwczas artyleijl

*) Porwnaj nr. punkt 2. ') W oryginale z szed, *) Wyraz zatarty. *) Nazwisko nieczytelne.

jjiscejlanea archiwalne

79

nion Kossakowsk Hetmanow nie widziaem, bo my znw dalej poszli do dru gich pokojw szuka jego, ale prno, gdy go nigdzie ju w pokojach nie byo. Na ostatek zszedem na d, w ktrym czasie usyszaem na poddaszu wystrza, wwczas powiedziano mi, e znaleziony Hetman Kossakowski przez po rucznika Kuszelewskieo, kaprala Pacewicza i onierzy regimentu 7-go. Kiedy zosta sprowadzony przez nich w oczach moich hetman Kossakowski, *) wzioem z jed nej strony pod pach a z drugiej ju trzyma pomieniony porucznik i tak zapro wadzilimy w asystencji ludzi cywilnych do arsenau, jak nam byo przykazano. Ktrzy bdc przytomnemi czynili krzyk mniej raciwemi sowami na nieboszczy ka Kossakowskiego hetmana, niektrzy z ich i strzebli, czego trudno byo zbroni. Jednake po wielu probach przestano strzela. Kapitan Kotay jecha konno na koniu nieboszczyka Kossakowskiego przed nami do arsenau. Nie dostrzegem jednak jeliby on jakie czyni szydeistwa z nieboszczyka hetmana Kossakowskie go. Po przyjciu do arsenau, pukownik Kociclski nieboszczyka hetmana Kos sakowskiego przykaza zaprowadzi pod areszt w arsenale w pokojach grnych. W czasie aresztu mojego przed rewolucj przychodzili do mnie oficerowie z artyleryi kapitan Obniski, Porembski, podporucznik Jasiski mwili mi czsto, i pewuo rewolucya nastpi ale ktrego dnia i jak prdko miaa si rozpocz tego mi nie powiedziano. Porucznika Gawlasiskicgo *) przy bramie nieboszczy ka Kossakowskiego hetmana nie widziaem, wiem jednak e w czasie rewolucyi by oddzielony z komend do jakiegiej czynnoci, lecz nie wiem gdzie, w czym wszystkim sam nieodmienn okazaem prawd i ktr potwierdzi gotw jestem przysig, a jeeliby si okazaa najmniejsza nierzetelno przeciw mojemu wyz naniu, podaj siebie pod najsurowsz kar. Nikodem Michaowski !, -

II. Uwagi oficerw rosyjskiej? Duhamela i Sobolewa o zeznaniach - . Michaowskiego. -

-

i) . . *) * - , , , t * nocjrt, , -.

') Porwnaj nr. II p. 2. *) Porwnaj nr. Il p, 3. 3 ) Wyraz zupenie zatarty.

so

Janosz Iwaszkiewicz

2) , ; , a i i e *, -*, : * ." 3) , -, , * ** * 4 , *.

. Grudzie 1794,
Zaznanie Benedykta Kotaja.

Wyznanie jP, Benedykta Kotaja kapitana artyleryi Litewskiej w ro ku 1794 Decembra.,. dnia uczyniono. 1) Przed samym wybuchnieniem rewolucyi wzity zostaem w Wilnie do aresztu za rozkazem nieboszczyka generaa hetmana Kossakowskiego do gene raa Cronemana wydanym na pimie za co? nie wiem, ! ) 2) Trzy dni siedziaem pod aresztem w arsenale, po tym co przez Rudziskiego adjutanta Kosakowskiego przydzielony w dom nieboszczyka Het mana i w grnych apartamentach w jednym pokoju z adjutantem jego Rudzi skim strzeony byem.a) 3) Tego samego dnia, ktrego przywieziony zostaem w pnoc, czji troch ranniej mnie i Rudziskiemu day si sysze wystrzay harmatnie i rcz

ulicy, skd mnie woano po imieniu i nakazywano abym si odezwa i zszeJl na d; uznaem, ze mnie woa artyleryi podporucznik, a teraniejszy porucznik iMichalowski, namwi mnie do oswobodzenia si. Uskuteczniajc takow rad potrzebowaem dla bezpieczestwa pomocy i z pryybyemi do mnie na gr kilku onierzami zszedem na d. 4) Pani hetmanowa Kossakowska przez kogo bya wzita z pokojw, i czy przed moim uwolnieniem si tego nie wiem, ale to wiem, e nieboszczyk Het man jeszcze znajdowa si w swoich pokojach i rwno ze dniem wzity losta. 5) Bdc bezbronnym w czasie takowym bojc sif abym albo od pospl stwa kupami ze strzelb nabit wczcego si, albo od soldatw rosyjskich nil by ubity przymuszony byem sta przy domic Kossakowskiego z komend razem 7-go puku a do samego dnia.*)

') Por. nr. IV punkt 1. ) Por. nr. IV punkt 2. ') Por. nr. tV punki 5.

Misllanea archiwalne

81

6) Skoro zaczo szarze poszedem do cekhausu, skd powrciwszy z ordynansem generaa Jasiskiego brania do aresztu hetmana i prowadzenia do arsenau, widzc, e posplstwo i onierze nasi rozbierali majtek Hetmana wtenczas, kiedy go wyprowadzali do aresztu, wwczas i ja wzieern ze stajni konia, ktrego ju kozak Hetmana w rku trzyma Kiedy prowadzono hetmana Kossakowskiego bokiem ulicy jechaem przed tumultem szyderstwa ani naigrywa nia si adnego nie czyniem, ') Wzity by hetman Kossakowski i do arsenau przy prowadzony przez wy wymienionego porucznika Michaowskiego i przez oficerw od 7-go piechotnego puku, ktrzy za byli i jak si zwali tego nie wiem i nie pamitam. W reszcie ani o rcwolucyi, ani o autorach onej nie wiedziaem a do oswo bodzenia si z pod aresztu, co wszystko zaprzysid gotw jestem, a jeeliby si w czymkolwiek najmniejsza okazaa si nierzetelno, poddaj siebie pod najsu rowsz kar. Benedykt Kotaj Kap. artyl. litewskiej. ! - .
U W A Numeracja poszczeglnych ustpw w zeznaniach Kotaja znaj duje si nie w tekcie polskim, ole w przekadzie rosyjskim.

IV. Uwagi oficerw rosyjskiej Duhamela i Sobolewa o zeznaniach Kotaja. kapitana

i) RfflHJfl , , cie , *, "\ . 2) , * ;; <|> , -fc *) . . . "). 5) !. * * 2 *, eine , 0 * , - , *, * * * * , ,

') . . IV pnnkt 6. ) Wyraz nieczytelny. ') Do punktu 3 l 4 zezna Kotaja brak uwag
J

lanuszjwaszkiewicz , , s, . 6) * , . ; , * 1 .

V.
21 grudnia 1794 . Raport majora Duhamela i kapitana Sobolowa, zoony Repninowi. npCMepb-Maiopa . . *!. *-* ** * il MJ> * I /1 , *' ( . i) * ix-ro onoii * *, 9 1 ! 2 1 - , a cie * , 7 n*;~ . ) *1 conepuiciiin ;: , . 2- * I ? 3) . i * ( :* - - * ), * * * * *. Cie *

Miscellanea archiwalne

83

, 1) , . - ci , , , , , * . -fc : -fe, -fe, ^ / fc. 21 1794-

1L Przyczynek do charakterystyki pukownika Stefana Grabowskiego.

Dokument poniej umieszczony bez daty, miejsca i podpisu jest kopj raportu, przesanego ks. Repninowi prawdopodobnie przez jeneraa ks. Cycjanowa, ktry po bitwie pod Lubaniem 4 wrzenia 1794 r. pobi od dzia pukownika Stefana Grabowskiego, wysany na tyy wojsk rosyjskich do dzielnicy drugo po dziaowej w celu wywoania tam insurekcji. Przy* puszczano, e ten ruch, zagraajcy Miskowi i komunikacjom wojsk ro syjskich, zmusi je do cofnicia si i pozwoli oswobodzi stracone 12 sierp nia Wilno. Jak wiadomo Grabowski, otoczony pod Lubaniem przez prze wane siy rosyjskie, zasta pobity i dosta sie do niewoli. Wan jest w raporcie tym charakterystyka pukownika Stefana Grabowskiego, odda jca pochway zaletom umysu i charakteru tego dzielnego onierza, p niejszego generaa napoleoskiego w r. 1813 i zasuonego ministra sekre tarza stanu Krlestwa Polskiego.

Zeznania Stefana Grabowskiego. - . - }*\ : , i- -, , -. - - -

v

) Wyraz trudny do odczytania. 6*

B4

Jnust Iwaszkiewicz

; Bel , , * *1 ( ), , , , ; , . , ^, ; , , it . , . loo.ooo . * , ^ . , )' . , , , 4 , , , : . / , -fc , , , , * , . ' . , , , , . , +,, i.rt 6 ') 1 , , - , -fc * . ] ^1) , . , , , , .

'J Mowa tu prawdopodobnie piknej Jzefowej Woodkowiczowej, pniejszej mozaikowej, w ktrej si kocha genera Arsenjcw i w ktrej mieszkaniu podobno zo sta pochwycony w nocy 23 kwietnia. ') Tak w oryginale

 ---*

iii

it....

i.'tw"

filii II i H I I W . S J - . - , - '

T~"^F

PRZEGLD KRYTYCZNY.
Halecki Oskar. Dzieje unji Jagielloskiej T. I w wiekach rednich. Krakw. Akademja Umiejtnoci r. 1919 str. XV1+482. 7. // w XVI wieku, tame r. 1920 str. VA 385. Praca proL Haleckiego wyrnia si od dotychczasowych opracowa o unji: i) nowym zakresem badan, 2) uwzgldnieniem nieznanych rde, 3) metod. 1) Dotychczasowe cenne bardzo studja nad dziejami unji, przedewszystkiem prof. B a l z e r a i K u t r z e b y stawiay sobie za zadanie dokadne przedstawienie stosunkw prawno-pastwowych, jakie zachodziy pomidzy Ko ron, a W. X. Litewskicm w danym okresie dziejowym. Oczywicie, nawet przy tak sformuowanem zagadnieniu nic mona byo poprzesta jedynie na analizie samych tekstw unij, aletrzeba byo sign i do in nych rde, ktre przedstawiaj nie tylko wstpne rokowania, ale maluj oglne to. Jednake zagadnienia polityczne musiay schodzi z koniecznoci na plan dalszy. Tymczasem prof. Halecki praguie... przedstawi... caoks/.tat wzajem nych stosunkw midzy zjednoczonemi narodami w rozwoju historycznym od Krewa do Lublina, nie wyjmujc tych dugich okresw, w ktrych ten stosunek nie wyrazi si w adnym nowym akcie prawnym" (t. 1 str. XII). Druga bardzo wana cecha, wyrniajca dzieo prof. Halcckiego od dotych czasowych prac o unji polega na uwzgldnieniu stosunkw, nictylko Korony do Litwy, ale take i do Rusi. Ta sprawa bya w literaturze polskiej at do wy dania dziea prol. Haleckiego zupenie pominita. Uwzldni j natomiast do szeroko w swem dziele Istorja Ukrainy Rusi" proi. M. Hruszewski. Prof. Halecki jednakie opar si tutaj przewanie na wasnych, czsto mo nograficznych studjacb. Spraw Rusi zajmowa si ju w poprzednich pracach n, p. Ostatnie ata widrygiey11. Przyczenie Podlesia, Woynia i Kijowa szczyzny do Korony", szczeglniej za wyczerpujco opracowa autor ten temat w pracy: Litwa, mud i Ru". W rozprawie tej autor zastanawia si nad terytorjalnym i prawnym stosunkiem trzech skadowych czci W. X. Litew skiego. Rezultaty uzyskane w pracach monograficznych zostay wczone do dziea o dziejach unji. Wprowadzenie tych dwuch zmian: a) przedstawienie caoksztatu stosun kw politycznych, b) uwzgldnienie Rusi, jako odrbnego skadnika W. X. Li tewskiego przyczynio si bardzo znacznie do wyjanienia wielu zagmatowanych spraw. Autor nie poprzesta jednake na sformuowaniu nowych zagadnie, ale w celu ich rozwizania sign do nowych rde.

86

Przegld krytyczny

2) Matcrjal rdowy, ktrym operuje proi. H. jest bardzo obszerny. Do okresu redniowiecznego autor korzysta przewanie ze rde juz dru kowanych. Wszystkie one zostay bardzo szczegowo zbadane i wyczerpujco opracowane. Nie mg natomiast autor korzysta z ostatnich wydawnictw Russkoj btoricz. Bibljoteki t. XXX i XXXIII, dla tego, te byy one niedostpnenaszym badaczom. Jednake ju w pierwszej pobwie XV w. autor uwzgldnia rda rkopimienne, a mianowicie inwentarz archiwum koronnego, opracowany przez Jana Zamoyskiego, i powtrc odpisy dokumentw, znajdujce s; w Te kach Naruszewicza. Poczynajc od czasw Kazimierza Jagielloczyka coraz czciej spotykamy si ze i\odiami rkopimiennemu Obok drobniejszych przy czynkw z najdawniejszych ksig sdowych, najwaniejszym rdem byy akty, z archiwum Zakonu Krzyackiego w Krlewcu. Szczeglniej duo matcrjalu znalaz nutor do okresu przed pokojem Toruskim. W XVi w. ilo niedrukowanego matcrjalu znacznie bardzo wzrosLi Autor zbada wszystkie waniejsze archiwa polskie i obce, ktre mogy posiada rda do stosunkw Korony i W. X. Litewskiego. A wic przede wszptkiem Muzeum Czartoryskich, gdzie gwnie korzysta z Tek Naruszewicza i niewydanych tomw Acta Tamiciana. W Warszawie autor robi poszukiwania w Archi wum Gownem i Skarbowem. W Wilnie w t. zw. Archiwum Centralnym. W Wiedniu w Haus-Hol u. Staatsarchiv.-, Prcz tego zostay zbadane archiwa prywatne: Zamoyskich i Krasiskich w Warszawie, Radziwiw w Niewieu, Branickich w Suchej. Autor starannie poda numery tek uwzgldnionych przez siebie, wskazywa* te niejednokrotnie zbiory akt, w ktrych znajduje si materja do kwcstji, po* ruszonych przez niego tylko przypadkowo. Zgromadzenie tak obutego mater* jau nasuwao znaczne trudnoci konstrukcyjne. Autor jednake doskonale dar ^ sobie z niemi rad, wskutek umiejtnie zastosowanej metody. 3) Pod wzgldem metody praca proi. H. zasuguje te na specjaln uwag* Autor nie podaje nigdzie surowego matetjau, ale stara si z niego wyci gn tylko najistotniejsz tre. Przytcm stara on si kady dokument mo liwie krytycznie opracowa. Zastosowanie umiejtnie za metody wystpuje b.irdzo wyranie tam, gdzie autor przeprowadza badanie topograficzne i ge nealogiczne. Bardzo duo pomogy tu autorowi jego pierwsze prace z zakresu heradyki, gdzie zapozna! si on z metodami tej nauki, stosowanemi po raz pierwszy a nas przez proi. Semkowicza. We wstpie autor wspomina z wdzicznoci dwuch swoich nauczycieli proi. Krzyanowskiego i Sobieskiego, ktrych umie jtnej szkole zawdzicza moliwo przezwycienia najwikszej trudnoci przy niniejszej pracy t. j. koniecznoci poczenia metody redniowiecznej z nowo ytn". I rzeczywicie policzenie dwuch tych metod jest jednym z najcharektyrystyczniejszvch rysw tej pracy. W olbrzymim okresie czasu od XIII w. a po koniec stulecia XVF, autor operuje rdami zupenie swobodnie, doskonale dajc sobie rad zarwno z lakonic/nemi zapiskami redniowiecznemi, jak i rorwlekemi rdami koca XVI w. W pracy jego nie znajdujemv zupenie ele mentu kronikarskiego, powtarzania lub streszczania rde. Przeciwnie, pomimo do obszernych rozmiarw w ksice przewaa konstrukcja nad narracj. Bar dzo susznie to podkreli prol. Balzer'), wskazujc na to, e chocia autor ') Sprawozdanie Tow. Naukowego we Lwowie, r. 1921, Zesz. 2 str. lii.

...

Przegld krvtvcznv

87

rozpatruje zagadnienie unji, xe stanowiska ogl n odzie jo wego, jednake zwraca uwag i na zagadnienia ustrojowe. Drugim znamiennym rysem metody prof. H. jest umiejtne podporzdkowanie szczegw caoci. Autor podaje nieraz nawet drobiazgowe bardzo wiadomoci, ale wszystkie cz si w przejrzyst cao. Rezultat swoich bada autor podzieli w nastpujcy sposb: W tomie I znajdujemy: Pr/edmow. Cz l. Geneza unji (str. i112). G.s II. Okres Jagieowy 1385 1440 (str. 113330). . Okres Kazimicrzowy 14401499 (str, 331 4182). W tomie II znajdujemy: Cz IV. Okres Zygmuntow^i i s o o i s 6 8 (str. 1247) i cz V. Unja lubelska z r. I569 (str. 248 353). W kocu znajduje si dodatek o rdach i literaturze (str. 354363) indeks, osb i miejscowoci do I i II tomu. Rozpatrujc genez unji, autor bada przedewszystkicm warunki geograficzne Litwy, Rusi i Polski. Rezultatem jego rozwaa jest wniosek, e .przyroda nie wytknwszy adnych granic midzy siedzibami tych trzech narodw, spoia je midzy sob o wiele cilej, anieli Polsk z jej zachodniem a Ru pierwotn z jej wschodniem ssiedztwem-. Nastpnie autor przedstawia w krtkicm streszczeniu, ale jak to wida z cytat, opartem bezporednio na rdach dzieje pierwotne Litwy i Rusi, i kreli najdawniejsze stosunki polsko-litewskie do r. 1340. Pomimo tego, e cires ten byi potraktowany jedynie pobienie, znajdujemy tu doskonae przedstawienie wczesnych stosunkw. Szczeglniej zasuguje na uwag doskonae ujcie sto sunkw z Jawingami *). Autor duej nieco zatrzymuje si nad kweslj jawisk, poniewa tutaj pora pierwszy zetkny si Polska, Ru i Litwa. Wobec krlestwa litewskiego Polska nieodcgrala jednake wybitniejszego znaczenia, bo jak te zupenie susznie zaznacza autor, kady z ksit d/.i-.lnicowych Polski prowadzi inn polityk w walce z Litw. W dalszym cigu znajdujemy opis wzajemnych stosunkw Litwy i Polski; zgodnie ze swojem zaoeniem o ko niecznoci uwzgldnienia stosunkw ruskich, autor przedstawia nam stosunki Polski i Litwy wobec Rusi w jej epoce dzielnicowej. Polska z powodu rozbicia dzielnicowego nie zdoaa rozszerzy kosztem Rusi swych granic, Litwa natomiast. w myl synnej zasady Olgierda, podbijaa olbrzymie obszary Rusi. Rozwj ekspansji litewskiej na Ru, aczkolwiek przedstawiony jest ni podstawie materjaiu rdowego, jest naog zgodny z wynikami dotychczasowych bada. Nowe jednake ujcie daje autor w rozdziale walka Polski i Litwy o Ru halicko-wo ysk". PrcL H. przypisuje bardzo due znaczenie wypadkom na Rusi w r. 1340. Na donioso tych iaktw i ich przyczynowy zwizek zwrci uwag pierwszy prol, S m o l k a w piknem studjum a w Piciowiekow rocznic*, ale dopiero proL Halecki bliej uzasadni wybitny wpyw spraw ruskich na dzieje unji. Wedug prof. H. konieczno zczenia Polski z Litw ujawnia si pora pierwszy w r. 1325, z powodu wsplnego niebezpieczestwa krzyackiego, grocego zarwno Polsce i Litwie. Ale dopiero w roku 1340, gdy powsta antagonizm polsko-litewski z powodu Rusi, unja Polski z Litw : moga doj ostatecznie do skutku. Autor swoj myl formuuje w ten sposb: T e z a r. 1 3 2 $t k o n i e c z no z c z e n i a si P o l s k i i L i t w y , w s k u t e k w s p l n o c i i n t e -

') Autor trzyma si dawnej, nie uzasadnionej pisowni przez di. chociaZ sam pisze Jawiez (str. 15). Od czasu sliidjum prof. A. Brucknera naleaoby pisa przez , jak to zreszt ju uczyni 5. p. St. Zacho ro wskl w Encykhpedji Polskiej. HUtorja Poli tyczna ci. I. Wieki rednie str. 215.

jld krytyczna r e sivf w s p r a w i e k r z y a c k i e j , d o p i e r o p r z e z a n t y t e z r. 1 3 4 0 po w s t a n i e a n t a g o n i z m u p o l s k o - l i t e w s k i e g o wl s p r a w i e rus k i e j d o j r z a a do s y n t e z y do unji. (. I Itr. 53-) D poparcia swego zdania autor przedstawia polityk rusk Kazimierza Wielkiego 1 Ludwika W< gierskiego. Sprawa stosunku obydwu tych monarchw do Rusi bya w ostat nich czasach przedmiotem oywionej polemiki ') Jednake, jak to susznie n -

Rusi, trzeba przyzna, i nie prowadzi ou czynnej polityki wzgldem I.itw\ i raczej zachowywa si on wzgldem niej neutralnie. Faktem jest, te Polska IIV chwili ukadu krewskiego nie posiadaa ani czstki Rusi (str, 80), Ponr" : . - > tego zwizki pomidzy Polsk a Rusi halick byy bardzo silne. Wskutek po lityki kolonizacyinej Kazimierza Wielkiego i Wadysawa Opolskiego na Kusi pozo: bards jedyi zwi mo e autora mianowicie kryzys polityczny i religijny, jaki przechodzia Litwa, niebez pieczestwa krzyackie wystarczaj same przez si cakowicie do wytumaczenia gene* zy unji. Sam prot. II. bardzo susznie zaznacza, e zwizek obu problemw t. i. kwestji ruskiej i sprawy unji nic jest bezporedni: Kola Rusi, ktra w spo rach o ni bya Di og bierna i pozostaa biern wobec decyzji o jej losach jak przynis rok 1385* (str. 84). Susznie te mwi dalej autor: Walka o byt z nawa germask, moment dynastyczny i religijny, oto czynniki, ktre doprowadzay b e z p o r e d n i o do unji**. Te czynniki cakowicie wystarczaj do wytumaczenia g e n e z y unji. Na pierwszem miejscu zdaniem rnojem trzebi postawi niebezpieczestwo krzyackie, ono byo najgroniejsze dla Litwy, A gronym by Zakon dla pastwa Gedyminowego nie tylko, dlatego, e wera si coraz bardziej w ziemi Litwy, ale gwnie dlatego, e szerzy demo ralizacj, e rozrywa jedno pastwa litewskiego, W ostatnich latach Jagieo nie mia nic innego do zrobienia, jak odda si cakowicie Zakonowi, albo przej na wiar greck. Dopiero projekt unji z Polsk wzkaza mu odmienne rozwi zanie tego problematu. Ze strony polskiej wczenie, bo ju w r. 1325, to jest za okietka, gdy jeszcze 'a sprawa ruska uie wypyna na czoo zagadnie polityki polskie] oraz za Kazimierza Wielkiego --jak to autor dokadnie wykazuje czsto powstaway projekty chryst ianizacji Litwy. O ile nam si udao przed kilku laty pozna t spraw, pro jekty chrystjanizacji Litwy 1 ie stay zupenie w zwizku ze spraw rusk. A wiec chocia panom maopolskim bardzo leaa na sercu sprawa ruska, w motywach,

w zwizku z innem potniejszem pastwem Polska nie za-

') Por. Kw. Hiet. u 1921 i 1922.

{Ujjtrytyany

89

tracia swej indywidualnoci, nie rozpyna si w obcej kulturze, czy tez m wic poprostu nie zostaa pochonita przez inny organizm. Tym wanie warunkom cakowicie odpowiadaa Litwa. Uznajc wic cakowicie znaczenie sprawy ruskiej i zwizku jej i ukadt, leni krewskim, odwrcibym logiczny porzdek tych taktw. Rozwizanie sprawv ruskiej przenisbym do kategorji skutkw, ale nic przyczyn unji. Zreszt woplc rozstrzygnicie tej sprawy jest nader trudne, poniewa opiera si musi jedynie na kombinacji, a nic na bezporednich rdach. Teni wiksz zasug autora jest, e wobec szczupoci mater jau, potrafi wyzyska nawet najdrobniejsze wiadomoci, pozornie nic majce nic wsplnego ze spraw unji, faktycznie jednake doskonale wywietlajce genez aktu krewskiego. Na podstawie dokumentu z dnia 18 kwietnia 1383, wydanego w Wilnie przez Ja gie i Skirgic dla mieszczan lubelskich " oraz innych wiadomoci irdlcwvcb, autor dochodzi do wniosku, e ze zjazdu Sieradzkiego wysano starost lubelskiego Wodka z Charbinowic i Ogrodzieca z propozycj wyniesienia Jagiey oa tron polski przez lub z Jadwig. Myl powoania lagicy na tron wysza z pord panw maopolskich Tarnowskich i Melsztyskich. Na Litwie zostaa ona yczliwie przyjta, poniewa W. X. Litewskie przechodzio powany kryzys pastwowy. W ad/a W. Ksicia nie posiadaa ani dostatecznej powagi.jmi do" sil nych podstaw materjalnych, aby wytworzy cznik dla rozbienych czci ska dowych pastwa. Aby utrzyma w jednoci rozbite na odrbne dzielnice pa stwo litewskie trzeba byo znale punkt oparcia wadzy poza obszarem W. Ksist wa (str. 105). Plan przyjcia chrzecijastwa przez Jagie i poczenia z pa stwem polskiem prowadzi do konsolidacji rozbite na poszczeglne dzielnice W. X. Litewskie. Dlatego te Jagielle udao si pozyska zgod i wspdziaa nie dwuch najwybitniejszych ksit litewskich Skirgiely i Witolda. Dopiero po wewntrznem spojeniu pastwa mona byo myle o rozszerzaniu dalsze m wpyww litewskich na Ku, oraz obronie przed wzrastajc potg Moskwy. Szczegowe i dokadne przedstawienie stosunkw wewntrznych na Litwie do skonale wyjania genez unji, wsk.izujc na to, jak sprawa poczenia si Litwy z Polsk byo koniecznoci dla W. X. Litewskiego. Na t kwestj zwrci uwag ju poprzednio prof. Smolka w swych pra-

W drugiej czci swej pracy, obejmujcej okres Jagie owy autor zajmuje si przcdewszystkiciii stosunkiem prawnoparistwowym, jaki zachodzi midzy koron, a W. X. L. w pierwszym okresie wspycia obydwu narodw. Autor przedstawia ten stosunek zupenie odmiennie anieli dotychczas odtwarzano je w literaturze historycznej. Pierwszy zwaszcza paragraf tej czci opiera si na specjalnem studjum autora p. t, Wcielenie i wznowienie pastwa litewskiego '3851440 (Prz. Hist, ser. II t. I). Rozpatrujc znaczenie aktu krewskiego autor, zgodnie z pogldem, ju daw niej w nauce przyjtym wypowiada zdanie, i pierwotn torm poczenia Polski z Litw miaa by nie mija, w cisem tego sowa znaczeniu, ale inkor poracja. Bardzo susznie, jednake zaznacza prof. H. (szczegowiej w artykule * Przeg. HlSt., pobieniej w Dziejach Unji), ze terminu unji uywano

,v="

90

Przegld krytyc7.nv_

w XIV i XV w. woglc dla oznaczenia wszelkiego rodzaju poczenia dwu pastw Zupenie zgodny pogld z autorem, aczkolwiek cakowicie niezalenie od niego, wypowiedzia prof B a l z e r w szkicu Tradycje Unji", gdzie przema wia ti za utrzymaniem tradycyjnego terminu unj;" % Po analizie aktu krewskiego, autor opowiada o wypadkach poprzedzajcych ostateczne dokonanie inkorporacji r. 1386. Omawiajc chrzest i koronacj Ja giey, proi. H. zaznacza, e krlowa i panowie polscy postarali si o gwarancje, Se [agieo dotrzyma take dalszych zobowiza. Spraw wydania specjalnego dokumentu w sprawie unji, autor nic zajmuje si specjalnie. Jedynie w przy pisku 4 na str. 118 wypowiada przypuszczenie, e nowego aktu pisemnego Jagieo w r. 138e jut nie wystawi*. Zaznaczamy ten akt, poniewa w ostat nich czasach prof. Jakubowski wystpi ze zdaniem wrcz przeciwnem, j usiujc dowie, ze akt z r. 1386 istnia, ale zagin dopiero paicj*). Trudno rozstrzy gn tak niepewn kwestj, jak zawsze musi by spr, o to czy dokumentu nie byo, czv te istnia, lecz jedynie zagin. W tym wypadku, pomimo, i argumenty tak znakomitego badacza Litwy, jakim jest proi. Jakubowski nie s pozbawione w znacznym stopniu racji, przychylilibymy si na stron prof. H., e dokument faktycznie nie zosta! wystawiony. Nastpnie autor zajmuje si temi przeobraeniami, jakie powstay w wew ntrznym skadzie panstA'a litewskiego wskutek unji z Koron. A wic przedewbzystkiem kwcstj mianowania Skirgiely namiestnikiem krlewskim, ktry nic by waciwie Wielkim Ksiciem chocia go czasami tak nazywano, ale jedy nie, starost generalnym", Drugiem bardzo doniosym nastpstwem unji byo nowe rozwizanie spra wy ruskiej. Powstaa teraz nowa trialistyczna koncepcja pastwa Jagiey, jako krla Polski, Litwy i Rusi". Przytem dwie ostatnie czci skadowe przy czone do Polski, podlegay pierwszej. Polska wraz z ziemiami litewskiemi i ruskiemi byego pastwa Gedyminowiczw, tworzya caloA jako dziedzictwo dylastji, ktrej lub Jagiey z Jadwig mia da pocztek (str. 129). Ksita, ktrzy tam wadali nie posiadali ju swych ziem tytuem prawa rodowego, lecz jako lennicy krla i Korony polskiej. Rezultaty osignite przez prof. H. s baid/.o walne i bd wedug wszelkiego prawdopodobiestwa trwaym nabytkiem w nauce. W literaturze polskiej po raz pierwszy wyczerpujco zostaa przed stawiona sprawa ruska. Co si tyczy drugiej kwestii, mianowicie wewntrznego przeobraenia pastwa litewskiego, to wnioski proi. H. zostay cakowicie po twierdzone przez niezalene od niego badania proC Jakubowskiego. Donios zmian w stosunkach, jakie uoyy si po unii bya ugoda Ostiowska z sierpnia r. 1392, na mocy ktrej Witold nietylko otrzyma wadz uamii?stnicz nad w. ksistwem wileskiem, lecz wogle nad wszystkiemi grodami Litwy i Kusi. Bardzo wanem jest cise okrelenie przez autora zakresu wadzy Witolda. Witold nie zosta wielkim ksiciem Litwy, wadza jego miaa charakter namiest-

n * r* tltiC **a ' Z *'' a Nowsze 9{ na istot prawno-pastwowego stosunku Polski i Litwy w Jogiellonskiem redniowieczu. Spraw. To w, Nauk, we Lwowie. R. t21 zeiz. 2 str. 88 . . ,, *J pxorow sprawozdanie 1 pracy J. Jakubowskiego w ivmZc numerze .Ateneum Wi leskiego*. *

UT.

J.ir4,\'&iJg!SLZ2X2.

niczy, tak jak ta, ktr przed tern wykonywali w Wilnie Skirgielo i starostowie polscy, natomiast rozszerzy si zakres terytorialny, ffdyt obejmowaa nietylko cilejsz Litw, lecz wsiystkie ziemie ruskie z wyjtkiem tvch, ktre pozostavalj pod bezporednim zarzdem polskim. Z tego powodu obszar W. Ks. Li tewskiego w-r. 1392 tworzy teraz jedn cao administracyjn, w tych samych rozmiarach co przed r. 1385. Projekt ten zosta opracowany wsplnie z panami polskimi. Skutki nowej sytuacji na Litwie byy bardzo wane, we wszystkich waniejszych dzielnicach upad zupenie system hodowniczy ksistw. Przy zachowaniu swej odrbnoci wewntrznej, ksistwa dzielnicowe przeszy pod bez poredni zarzd zastpczego wadcy. Taki stan rzeczy prowadzi do konsoli dacji pastwa litewskiego. Witold jednoczenie jednak'dy do coraz wikszej samodzielnoci wasnego stanowiska. Pod wzgldem politycznym skutki unji najsilniej uwydatniy si dU Litwy Wskutek wzmocnienia si stanowiska Litwv, jak w stosunku do Krzyakw, rwnie z powodu znacznej pomocy, jak Polska dostarczaa Litwie, niebezpie czestwo krzyackie zostao zupenie zaegnane. Litwa bya dziki Polsce ocalona. odtd toczy si bd tylko o mud (str. 149). Walki litewsko-niemieckie

To wzmocnienie pastwa litewskiego i zabezpieczenie go od Krzyakw skonio Witolda do coraz bardziej niezalenego stanowiska wobec Polski i po pchno go do ukadu Saliskiego w 1398 roku i obwoania si .krlem Litwy i Rusi". W ten sposb po rekonstrukcji obszaru pastwa litewskiego w r. 1392, r.astpto wznowienie pastwa litewskiego, dokonane jednake samowolnie przez jedn tylko stron wbrew obowizujcym umowom prawnym. Badania prof. II. rzucaj wiele nowego wiata na te pene powika wy padki. Niezrozumiale na pozr wydarzenia stara si on objani za pomoc poli tyki dynastycznej Jagiey, ktra bya w sprzecznoci z interesem pastwa pol skiego. W razie bezpotomnej mierci Jagiey prawa rodu Gedyminowego do ziem litewsko-ruskich przejd do przyszego krla polskiego. Z tego powodu Jagieo pragn uratowa odrbno pastwowoci litewskiej, zachowa prawa rodu Gedymina do tych ziem. Konflikt, jaki mg powsta pomidzy Koron a Ksistwem zaegnano w ten sposb: Witold otrzyma tytu ex parte Regni Pooniae suprem i ducis Litvaniae*, to jest zgodzono si na przyznanie godno ci wielkoksicej, ale w zalenoci od Polski. Jednoczenie nasuwaa si konieczno unormowania stosuuku prawnopaslwowego. Pierwotna forma przyczenia" ziem litewskich do Polski nie wy starczaa teraz w nowych zmienionych warunkach politycznych. Powstawaa teraz nowa prawdziwie twrcza i ywotna koncepcja, wyraona w unji wilcskoraiomskicj. Na mocy tej unji zostao wznowione pastwo litewskie, r-le nie Mnsowolne, jak podczas ukadw Sllskich, lecz na mocy ugody z Polsk. Wadc wznowionego pastwa pozostawa Jagieo, lecz wadz swoj tylko w za stpstwie i doywotnio zleca! Witoldowi. Nowy stosunek wznowionego pastwa wyraony litewskiego zblia s najbardziej do gstosuuku l e n n e g o . Pogld wyra: w Przegl. Hist Histor. 'utaj jest tylko streszczeniem obszernego studjum prol. H. ? t. Wcielenie i wznowienie pastwa litewskiego przez Polsk (13861401). pastwa litewskiego przez Polsk (i38614 Tutaj autor po raz pierwszy wystpi z now interpretacj unji wilesko-radomAfcj. Wnioski prol. H. spotkay si z cakowit aprobat [dwuch wybitnych

'i':

s
znawcw dziejw unji prof. Balzera *) i Jakubowskiego. Tak wic pogld, te unia wilesko-radomska, okrelaa stosunek pastwa litewskiego do polskiego, jako stosunek zbliony do stosunku lennego, mona uwaa za trway nabyuu w rozwoju naszej historjograiji. Wogle cay ten okres 13861401 zosta przez proi. H. bardzo szczeg owo zbadany i w wielu miejscach przynosi nowe uzupenienia lub poprawki do prac dotychczasowych. Obok spraw ustrojowych autor omawia tak samo kwestj czysto polityczne. Na specjaln uwag zasuguje wykazanie, e Polska braa udzia w walkach Litwy z Zakonem. Bya to sprawa niedostatecznie uwzgld niona w naszej literaturze. Natomiast nie poruszy autor innego problematu, pomijanego prawie zupenie w naszej literaturze mianowicie porwnania naszyci'

pozwala mi samemu teraz tego zagadnienia rozwiza. Zbadanie stosunku Litwy do Polski na tle porwnawczem, szczeglnie do niose znaczenie miaoby przy omawianiu unji horodelskiej ktr, autor rozpatruje po przedstawieniu stosunkw zewntrznych pastwa Jagielloskiego (str. 167 203). Rozwaajc genez unji horodelskiej autor zastanawia si nad zagadkowem twierdzeniem Dugosza, ze unja zostaa zawarta za rad krla Zygmunta. Wpyww Zygmunta pni. II. dopatruje si w tern, ze na podsta wie unji horodelskiej doszo wedug niego do rozlunienia zwizku midzy Litwa. a Polsk (str. 209). Rozlunienie to autor widzi w tern, e wadza wielkoksi ca, od r. 1413, przestaje by wyjtkow doywotni koncesj dla Witolda, a staje si instytucj trwa. W tym pogldzie autor jest zgodny prof. Ki tricb, ktry w studjum swem .Unja Polski z Litw", (Polska i Litwa w dzie jowym stosunku str. 523) zaznaczy, e w r. 1413 zasya zmiana wana, uznanie wadzy wielkoksicej jako trwaej instytucji, nie tylko za czas ycia Witold;, Warunku jednakie tegododaje proi. Kutrzebaszlachta polska nie przyja, pozostaa widocznie przy dawnem stanowisku, e Witold jest pierwszym i ostat nim z takich wielkich ksit. Pogld ten w nauce monaby uwaa n usta lony, gdyby nie cytowany ju wyej artyku proi. Jakubowskiego, w ktrym autor wystpi wrcz z przeciwn tez, mianowicie dowoytnoci czyli jak sic wyrazi prof. J. doczesnoci wadzy w. ksicej. Rozstrzygnicie tej sprawy jest dosy trudne, poniewa chodzi tutaj o waciw interpretacj nic do jasnego ustpu w dokumencie z r. 1413, w ktrym panowie litewscy przyrze kaj, e po mierci Witolda nikogo nic bd mieli, ani obior wielkim ksiciem. jak tylko tego, kogo krl polski po naradzie z praatami i panami polskimi i litewskimi41. Prof. Jakubowski interpretuje ten ustp w sposb nastpujc:

) Iz r Tradycje unji str 71 itast. oraz w Sprawozdaniach Towarzystwa Naukowego T SS!,M S. l 9 2 4 s l T - ?.4' -Nowsze pogtdy na istot prawno-patwowego atosunkuPoaktiUwyw Joglelhskiem redniowieczu. Por. te tego autora: Unja Horodelska. Rocznik Ak. Um. f. 1913.

MiiTini I I I .

Chodzio wic tu przedewszystkiem o zaznaczenie, ze panom litewskim n i e p r z y s u g u j e prawo obioru w. ksicia, e ewentualny w, ksi litewski uvoze byc wybrany i ustanowiony nie inaczej, jak pucz krla polskiego po na radzie z panami polskimi i litewskimi. Z tego jednak nic wynika dla krla o b o w i z e k mianowania w. ksicia, w chwili, gdy poprzedni w. ksite umie ra. 7. tekstu tego wedug mnie zupenie twierdzi nie inoino ani tego, e mowa tu o e w e n t u a l n e m m-anowanin w. ksicia, ani te tego, e wadza w. ksica na Litwie jest staa. Najpowaniejszym argumentem przemawiajcym za zdaniem prof. J. jest zapis wiana dla ony Witolda Juljauny z r. 1428, w ktrym powiedziane jest: Post mortem autem dictae dominu Juliannae haec omnia supradicta bona et hereditates ad coronam regni Potoniae integraUtcr devolvi debeant et spectare". Z tego aktu wida jakto susznie zaznaczy prol. \n e Witold w r. 1428 przewiduje przejcie po jego mierci wadzy nad Litw w rce krla i Korony Polskiej. Na tej dopiero podstawie, pomimo niejasnoci stylizacji dokumentu z r. 1413 zdecydowabym si przechyli na stron proi. J. Jeeli wic trudno si zgodzi z prol. H., e w u 1413 wadza wielko ksica przestaje by doywotni koncesj dla jego osoby, a staje si instytucj trwaa, to tembardziej musi upa przypuszczenie autora, e Zygmunt luksem burski doradza rozlunienie zwizku midzy Polsk a Litw. Wpyww Luk semburczyka jeeli prawd jest wiadomo Dugosza dopatrywabym si raczej w innej zupenie stronic unji horodelskiej. Nic w politycznej, a w he raldycznej. Zawdziczaj-: cennemu studjum prof. W. Semkowicza strona heraldyczna unji zostaa w znacznym stopniu wyjaniona. Prof, S. wykaza, jak wpywy zachodnioeuropejskie rozmaiem! drogami przedostaway si do Polski i Litwy. Nastpnie proi. S. zwrci uwag na anaiogj pomidzy adopcj horodelsk i niemieck Aufnahme zur Wappengeme'mscbaft, oraz wykaza nawet podo biestwo pomidzy wyraeniami dokumentu horodelskiego i innemi dokumen tami, stwierdzajcemi pobratymstwo rodowe, pomidzy panami niemieckiemi XV w. Ot jeeli, gdzie przedewszystkiem to wanie na obszarach pastwa Luksemburgw, trzeba szuka wzorw, ktre naladowaa heraldyka polska. Zdaje mi si, e wpyww Zygmunta naley dopatrywa si przedewszystkiem w ze wntrznej forme wykonanie adopcji horodelskiej. Jakie sprawy byy rozstrzy gane podczas pobytu Wadysawa na Wgrzach, nie wiadomo. Wtpliwcm jest jednake, a b y c o zreszt wypowiada prol. IL, aby Luksemburczyk doradza unj, ktra bya skierowana bezporednio przeciwko jego przyjacioom krzya kom, a porednio i przeciwko niemu. Inaczej zupenie bdziemy rozumieli sio Dugosza, jeeli wanie w zewntrznych akcesorjacb. w samej formie adopcji bdziemy dopatrywali si wpyww Luksemburczyka. Wszak i w r. 1325 00 by doradc Jagiey w odbieraniu hodw od panw miast i ziem. Badania wic powinnyby pj po drodze, wskazanej przez prol. S. mianowicie naleao by porwna analogicznie dokumenty na zachodzie, moeby si wprost udao odszuka bezporednich rde arengi dyplomu horodelskiego. Bardzo tralnie prol. wykazuje doniose znaczenie braterstwa szlachty bojarami litewskimi i jego wpywu na dalsza dzieje obydwu pastw. cisa czno pomidzy spoeczestwem Korony i W. Ks. Litewskiego szczeglniej doniose posiadao znaczenie, w czasie czstych koniliktw jakie

94

Przegld krytyczny

10

powstay pomidzy Litw a Polsk o stosunek prawno-pastwowy. Zatargi bardzo wyranie wystpiy podczas zjazdu uckiego w r. 1429 Stanowisko Jagiey autor zupenie susznie tumaczy polityk dynastyczna krla. Wyodrbnienie Litwy, jako pastwa rwnorzdnego Polsce, a dziedzicz nego w rod?ie Gedymina, zabezpieczao temu rodowi dawn ojcowizn, a w kon sekwencji dla zachowania unji, gwarantowao i tron polski, uwydatniajc rol czynnika dynastycznego pref H, bardzo susznie robi zastrzeenie przeciwko zbyt daleko posunitemu wnioskowi dr. Kolankowskiego, te plan koronacji Wi tolda by pomysem Jagiey". Wskntek umiejtnej polityki panw polskie!: udao si udaremni zamiary Witolda. Ksie ten, umierajc, od4a W. Ks. Li tewskie w rce krla Wadysawa. Po rozpatrzeniu spraw politycznych zatrzymuje si autor nad wewntrznemi dziemi Litwy, rozpatruje najwaniejsze przywileje wydane dla Litwinw. W sposb wyczerpujcy i dokadny zostaa przedstawiona sprawa ogranicze rc* ligijnych dla Rusinw. Wedug susznych wywodw prof. H. Rusini posiadali zupen swobod, co do wyznawania wiary, byli ograniczeni tylko w sprawie korzystania przywilejw. Przytem ograniczenie to dotyczyo stosunkowo nie licznej czci tych Rusinw, ktrzy obok Litwinw zamie?kiwali cilejsze W. Ksistwo. Na Litwie waciwej polityka krla i Polakw od czasu pogodzenia si z Witoldem T392 a do r. 1429 polegaa na czynieniu licznych ustpstw dla tradyeyj pastwowych W. Ks. Litewskiego. Mimo to zostay stopniowo wpro wadzone i zmiany do dotychczasowego ustroju bitwy, szczeglniej za atwo przyjmoway si one, gdy pocigay za sob korzyci dla ludnoci, (str. 263). Przywileje, jakie cilejsze W, Ks. Litewskie otrzymywao, nie rozcigay si na 2iemie ruskie wchodzce w skad W. Ksistwa. Wywoao to znacznt rozgoryczenie, teru bardziej, e Ru, znajdujca si pod bezporedni wadz Ko rony, zostaa w r. 1450 na zjeiozie Jedlnieskim zrwnana z innemi ziemiami Korony. Inaczej si dziao na Rusi fitewskitj, ktra rnia si pod wz^ldtm ustrojowym zarwno od cilejszego Ksistwa Litewskiego jak i od Rusi koronn:;. Z lego niezadowolenia bojarstwa Rusi litewskiej mogli tylko skorzysta: dni wadzy Gedyminowicze, jak si te to stao podczas buntu Swidrygiey. W osobnym rozdziale rozpatruje Kryzys unjiu 14301440. Pomimo nie bezpieczestwa jakie zagraao unji. zostao one wstrzymane. Na tym momencie autor koczy sw drug cz. Cz trzecia obejmuje okres 14401499. Rok 1440 uwaa autor za prze omw}'. Wprawdzie uie nastpio zupene zerwanie samej unji, ale zerwanie wszystkich jej dotychczasowych aktw, obalenie tej koncepcji wzajemnego sto sunku, stworzonego w 1401 (nie 1400) i zarazem przynalenoci Litwy 00 Kr lestwa Polskiego. Nowa forma unji ograniczaa zwizek rwnorzdnego zupenie pastwa litewskiego z polskim do wsplnoci dynaslji (sir. 331). Pcgld ten spot ka si z krytyk prof. Balzera w cytowanym wyej artykule o najnowszych pracach z zakresu Litwy. Prol. B. jest zdania odmiennego uwaa on, e a di r. 1499 nie doszed do skutku jakikolwiek nowy ukad pomidzy pastwami, ktryby ich wzajemny stosunek opar na innej, rnicej si od poprzednich aktw podstawie (str. 93). Akty dawniejsze posiaday i nadal moc obowizujc?. Pomimo pozornej onicy zda jakto zreszt sam prol. Balcer zazna czynie zachodzi istotna sprzeczno pomidzy dwoma uczonemu Prof, Balzer

11

Przegld_kry tyczny

95

rozpatrywa stosunek prawno-pastwowy ze stanowiska prawnego, proi. Halecki ze stanowiska taktycznego. Zreszt prof. H. sam niejednokrotnie zaznaczy, e mija z r. 4 9 9 o z n a l a prawnie stan faktyczny istniejcy od r. 1440 (str. 33, 417, 455), W czci tej autor traktuje sprawy uuji na bardzo rozlegem podou politvcznem. Z powodu tego ksika jego przynosi bardzo wiele cennego materjau do <fo najwaniejszych wydarze drugiej polowy XV w. Znajdujemy tutaj wiele wanych, a rdowych wiadomoci nietylko o zatargu polsko-litewskim, ale take o wojie trznastoletniej o stosunkach Litwy z Moskw i z Tatarami. Nawet w sprawach luno zwizanych z zagadnieniami unji, autor nigdzie nie poprze staje na literaturze, ale siga bezporednio do rde. Nowe wyjanienie daje pro(. H. w sprawie testamentu Kazimierza Jagielloczyka, gdzie nietylko ostatecznie potwierdza jedo autentyczno, ale wykazuje jego geucz. Inicjatywa powoania oddzielnego w. ksicia litewskiego wysza z iniqatywy panw litewskich. Krl jednake odmwi mianowania osobnego W. Ksi cia na czas swego ycia. Jednoczenie chcia on zabezpieczy Ks. Litewskie dla swej dynastji i dlatego te jeszcze za ycia wyznaczy jednego z synw swo ich na w. ksicia litewskiego- Ju na pocztku 1480 r. Kazimierz odbiera przysig od panw rad na wierno temu synowi, ktry po jego mierci bdzie panowa na Litwie. Wydobycie tego (aktu doskonale potwierdza autentyczno testamentu, uzasadnion ju poprzednio przez Papee'go i Finkla. Ponadto prot. H. wykazuje, e wskutek polityki krla, zarwno w Koronie jak i W. Ksistwie zjawi si zastp mw, zdajcych sobie doskonale spraw z koniecznoci wzmoc nienia zwizku pomidzy Polsk a Litw. Tak wic pomimo czstych objaww antagonizmu istniay cise wzy kulturalne i spoeczne, ktre jednoczyy oby dwa pastwa. Sprawy kulturalne autor wiadomie wyczy ze swego dziea, natomiast zajmowa si czsto kwestjami wewntrznemi i ustrojowemi. Ostatni rozdzia tomu pierwszego jest powicony charakterystyce przeobrae wewntrznych na Litwie i Rusi. Wyniki bada autora opieraj si na bardzo drobiazgowych studjach z za kresu heraldyki i genealogii, pomimo wielu szczegw autor doskonale uwydatdl wytyczne linje rozwoju. Bada on przede wszystkie m proces asymilacji i wy kazuje jakie (ony przyjmowaa ona w poszczeglnych ziemiach litewskich i rus kich. Najprdzej i najatwiej nastpia asymilacja na ziemiach ruskich, nale. cych bezporednio do Korony. W Wielkiem Ksistwie Litewskiem wraz z przenikaniem wpyww polskich na ustrj pastwowy zacieray si rnice pomidzy Litw cilejsza,, a jej dziel nicami. Ziemie ruskie oddzielone now granic od Korony upodobniaj si bezpo rednio do W. Ks. Litewskiego, a tylko porednio do ustroju pastwa polskiego. Jednoczenie z faktem przenikania wpyww polskich na W. Ks. Litewskie zacho dzi drugie bardzo doniose przeobraenie; wjmoenie si czynnika spoecznego i jego wpywu na dzieje Litwy. Z warstw spoecznych szczeglniej doniose znaczenie posiadao monowadztwo. Wrd przedstawicieli poszczeglnych ro dzin posvstawaly czsto bardzo antagonizmy, ktre miay swe rdo wedug bada autora nie w przeciwiestwach religijnych lub narodowociowych, na wet nie tyle w partykularyzmie dzielnicowym, ile w nieporozumieniach na tle rodowem i osobistem.

Na charakterystyce monowadztwa W. Ks. Litewskiem autor koczy tom pierwszy swego dziea. Tom drugi, z powodu zmiany materjau rdowego ma nieco odrbny charakter. W pierwszym tomie przewanie autor posugiwa si znanemi ju rdami (chocia w czeki III znajduje si i raaterja archiwalny), lecz dy do stworzenia nowej konstrukcji. W drugim tomie interpretacja aktw unji nie nasuwaa tak wielkich trudnoci, ale autorowi udao si wydoby wiele nowego materjau, ktrY doskonale owietla lazy poprzedzajce rokowania. Tom drugi skada si z dwuch czci: cz. IV. okres Zygmuntowski I500X568 (str. 1247) i CZ.V. Unja lubelska, (str. 248353), Autor zatrzy muje si duej nad unj piotrkowsko-miefoick z r. 1501, przypisujc jej bardzo wane znaczenie, poniewa ona stworzya program, ktry zrealizowano przy ostalecznem rozwizaniu caego problemu polsko-litewskiego w r. 1569. Projekt nowej unji umia szczliwie pogodzi dawne denia polskie do utrwalenia i zacie nienia wzajemnego zwizku z rwnorzdnoci i odrbnoci W. Ksistwa, jak mu sami Polacy przyznali. Wsplna elekcja i wsplne rady panw litewskich i polskich miay by czynnikami spajajcemi obydwa spoeczestwa, miay wprowadziw ycie pojawiajc si w unji mielnickiej, e Krlestwo Polskie i W. Ksistwo litewskie cz si i spajaj w jedno nicrozdzielne i nierne ciao, aby by jedeu lud, jeden nard, jedno braterstwo i wsplne obrady", Mwic o genezie tej tormuly autor bardzo tralnie wskazuje, e ju w dokumencie Olbrachta, w ktrym zatwierdza on unj z r. 499 znajdowao si wyraenie o jednym ludzie (tcmuam unue populus"), Nowa lor mua stwarzaa teraz now kon cepcj unji, wedug dawniejszej formuy Ksistwo miao by inkorporowane do Korony, obecnie Korona i W. Ksistwo, jako rwnorzdne czci skadowe zostay spojone w jedno wsplne ciao. Ta formua rozwizywaa zagadnienie rwnorz.dnoAci pastwowej i zacienieniem unji. Niestety, unja mielnicka nie zostaa ostatecznie zatwierdzona. Okres ten zosta wprawdzie ju gruntownie opracowany przez prot. L. Finkla, ale prof. H, dorzuci bardzo wiele wiadomo ci na podstawie nowych rde. Wskazuje on bardzo wyranie, e opozycja ze strony Litwy zwracaa si nie przeciwko samej unji, ale przeciwko wycznej roli, jak przy zawarciu jej odegrao stronnictwo, ktre teraz chciano obali. Wyniesienie Zygmunta na stolic w. ksic ostatecznie zamao unj mielnicka. Faktycznie jednake nie doszo do zerwania zwizku, poniewa elekcja bya nie rodkiem tylko celem do osignicia korony polskiej. Wypadki w W. Ks. Litewskiem odsuny spraw unji na czas duszy. Szczeglniej donios rol odegraa tutaj wojna moskiewska, ktrej dzieje autor dokadnie rozpatruje, uwydatniajc wszdzie wpyw wypadkw politycznych na wzajemny stosunek Korony i Ksistwa, Autor zwrci uwag na pomoc, jak Polska przynosia Litwie podczas wojen moskiewskich. Wprawdzie domagania si Litwinw o pomoc przeciwko Moskwie zrazu z rozmaitych powodw natra fiay na opr w Koronie, ale mimo to udzia Polski w wyprawie moskiewskiej z r. 1504 by tak znacznym, e ^imiao rzec mona, i uratowa LitwT w tej krytycznej chwili jej dziejw- (str. 64). Na podstawie Korzona autor dochodzi do wniosku, e posiki polskie rozstrzygny o zwycistwie pod Orsz d. 8 wrzeJnia, gdy prawie dorwnyway Litwinom co do liczby, a przewyszay ich wy wiczeniem i uzbrojeniem, zwaszcza w artylerji. Ze rde rkopimiennych i Tomicianw cytuje autor liczne przykady ofiar, poniesionych przez Polakw w bitwie pod Orsz. Niestety

13

_Przcgld krytyczny

97

niejsze nieporozumienia, jakie nastpiy pomidzy polskiemi rotami i panami litewsktemi z powodu niewyplacenia odu przyczyniy si bardzo duto do roz lunienia stosunkw polsko-litewskich. Maostkowe rywalizacje doprowadzay nieraz do powanych klsk jak si to stao pod Sokalem w r. 1519 w bitwie z Tatarami. Autor w przypisku zwraca uwag na ksig Bonera, znajdujc si w Archiwum Skaibowem w Warszawie, a ktra podaje duo cennych wia domoci o tej klsce. Podobnie, jak Litwa domagaa si pomocy ze strony Polski, tak samo i Korona chciaa posikw litewskich, a szczeglniej podczas wojny z Albrechtem, ktry z powodu porozumienia si z Moskw by niebezpieczny i dla Litwy.' V/szvstkie jednake usiowania ze strony Polski, aby zdoby sobie pomoc litew sk byy zupenie bezowocne. Litwa nie zdawaa sobie sprawy, e w jej wasnym interesie byo walczy przeciw Prusom. W tych warunkach sprawa unji nie moga si posuwa naprzd, tem bardziej, e wystpoway wwczas i inne czynniki, ktre bardzo ujemaic wpy way na spraw wrajemnego porozumienia si polskio-litewskiego. Temi czynnikami by partykularyzm litewski i wystpujcy z nim wsplnie

m tej sprawie odegra Tomicki, doskonale przedstawi prof. H. uzupeniajc poprzednie prace o tym przedmiocie. Nowe niebezpieczestwo ze strony Moskwy skoniy znowu Litw do ucie kania si do pomocy polskiej. I teraz Tomicki, ktry diy stale do unji, postara si o szybkie wykonanie uchwa sejmowych w sprawie posikw dla Litwy. Udzia Polakw okaza si bardzo polytecznem; tylko na tem terenie, ,^dzie wsplnie z Litwinami walczyli Polacy udao si odnie armji sprzymie rzonej wiksze sukcesy. Niestety brak rodkw finansowych uniemoliwi pomoc Polski, a bez nie Litwa nie moga prowadzi wojny Moskw (str. 94). Krtkie to .braterstwo broni" z r. 153s nie wiele wpyno na przypie szenie unji, natomiast oglny ruch egzekucyjny w ostatnich latach Zygmunta Starego przyczyni si do wczenia sprawy unji do programu szlachty, Polacy starali si przy kadej sposobno.Jd zaznaczy swe denia do unji. Skorzystali te i teraz aby t kwestj poruszy z powodu objcia przez Zygmunta Augusta rzdw 1 ta Litwie. Chocia obecnie posiadamy gruntown monograij dr. Kolankowskiego o Zygmuncie Augucie, jako w. ks. litewskim, autor dorzuca wiele cennych wiadomoci o genezie pomysu oddania ksistwa krlewiczowi i podaje char?.kterystyk tych rzdw. Sprawa unji, jako jeden z zasadniczych programw egzekucji, wystpia nd samego pocztku panowania Zygmnta Augusta na porzdek obrad sejmowych. Jednake zaraz na wstpie rzdw nowego krla zjawiy si czynniki, utrudnia jce pomylne rozwizanie tej kwestji. Przedewszystkiem wic maestwo Zyg munta z Barbar i wynikajca std obawa wrd panw polskich zbytniej prze wagi ze strony Radziwiw. Nastpnie utrudniao pomylne doprowadzenie tej sprawy do koca 1 po lityka dynastyczna krla, wreszcie i stanowisko Polakw, ktrzy wysunli ciasny, bezwzgldny program .wcielenie" i nie chcieli uczyni adnych ustpstw.

Dopiero wojna o Inllanty, trudne pooenie Litwy zarwno z powodu na paci Moskwy, jak i ciarw z wojn zwizanych zmusia Litw do odwoania si do Korony pomoc. Polacy wystpili z si, wynoszc przzszo 16000. Wojna z Moskw i wewntrzne przeobraenie w W. Ks. Litewskiem wpyny na to, e i szlachta litewska i ruska sama zacza dy do unji z Koron, o czer wiadczy wydobyta przez autora z archiwum i poprzednio jut w Prz, Hist. ogoszona petycja szlachty witebskiej w r, 1562. Dopiero od r. 1562 sprawa unji przyjmuje inny obrt. Wpyna na to przedewszystkiem zmiana stanowiska krla, ktry porzuciwszy pierwotne swe dynastyczne projekty i dno do zachowania odrbnoci w . Ks. Litewskiego, stara si przedewszystkiem o utrwalenie stosunku pomidzy Koron a Ksistwem. Obok tego wystpiy tutaj dwa inne czynniki, silniejsze denie ze strony Litwy do unji, oraz wiksza ustpliwo ze strony Polakw. O ile w pierwszym okre sie wszystkie trzy czynniki: x) krl, 2) panowie i szlachta litewska, oraz 3) Sejm Polski dziaay w przeciwnych zupenie kierunkach, o tyle teraz nast pio wspdziaanie, ktre doprowadzio do pomylnego rozwizania w Lublinie. Okres od 1863 1868 przedstawia nam autor w rozdziale, , W przeddzie unji lubelskiej" (str. 1S7222). Dotychczas rokowania o unj znane byy przewanie ze .Zrdopismw* Dzialyskiego oraz nielicznych dokumentw cgloszonych u Lubawskiego, w pracy H. znajdujemy uwzgldnione cakowicie to historyczne na podstawie licznych bardzo czsto archiwalnych rde. Nastpnie autor opisuje nam, recepcje ustroju polskiego przez W. Ksistwo Litewskie*, Szczeglniej przeniesienie ustroju parlamentarnego na Litw byo bardzo powanym czynnikiem, przygoto wujcym grunt do zawarcia ostatecznego unji. Omawiajc ten ustp pracy prof. H. naley zaznaczy, e w r. 1914 wyszed t. XXX Ruskoj Istoriczeskoj Bibljotcki, w ktrym zostay wydane z Metryki Litewskiej akty do panowania Zygmunta Augusta. Szczeglniej cenne s akty, dotyczce Sejmw na Litwie, Zdaje si, e prof. H. przy pisaniu swej pracy nie mg jeszcze korzysta z tego wydawnictwa. Cz V. Unja lubelska z 1569 r. skada si 1 czterech rozdziaw. Obrady przygotowawcze i ich zerwanie. Wcielenie Podlasia i Rusi Poudniowej (jest to waciwie streszczenie z pewnemi cennemi uzupenieniami specjalnej monografji prof. H. o tej sprawie), zawarcie unji i Spoina Rzeczpospolita". W tym ostatnim rozdziale autor analizuje dokumenty unji i przedstawia istot nowego stosunku prawnego. Wreszcie daje krtki rzut na przyszo, uwydatniajc olbrzymie znaczenie unji lubelskiej. Praca proL Haleckicgo posiada bardzo wybitne stanowisko w historjograiji naszej; dlatego e: 1) daje po raz pierwszy cakowite, na samodzielnych rdo wych badaniach oparte syntetyczne ujcie rozwoju unji od r, 1386 do r.iSty 2) wyjania doskonale sprawy wewntrzne i ustrojowe W. Ks. Litewskiego, 3) nieogranicza si tylko do spraw unji, ale przedstawia je na szerokiem tle httoryczncm. Dziki niepospolitej erudycji autora w zakresie literatury i rde praca jego musi si sta niezbdn, podrczn ksik dla kadego badacza dzieJ w W. Ks. Litewskiego. Autor przytem podawa nie tylko te rda, z kt rych bezporednio korzysta, ale w licznych przypiskach dawa wskazwki, gdzie mona znale potrzebny materja archiwalny, do spraw jedynie ubocznie rozpa-

15

Przegld krytyczny

J_

trywanych w jego dziele. Z tego powodu katdy historyk dziejw Jagielloskich znajdzie w pracy H. nie tylko wiele bardzo cennych wiadomoci, ale takie i in formacje w jakich archiwach naley prowadzi nadal poszukiwania. A'. Cbadynicki.

Jakubowski Jan. Z zagadnie unji polsko-litewskiej. Przegld historyczny. Serji drugiej, tom drugi. Zbioru oglnego tom dwudziesty drugi. War szawa 19191920 str. 136155. Doskonaleni uzupenieniem pierwszego tomu dziea proL Haleckiego jest rozprawa prol. jakubowskiego, niewielka wprawdzie, ale obfita w tre, pena gbokich i bystrych spostrzee. Nie chcc powtarza rzeczy jui znanych . J. ograniczy si jedynie do kilku subtelnych uwag o dziejach nnji. Nie na wszystkie wprawdzie pogldy prof. J. mona si zgodzi, trzeba jednakie przy zna, ie zapatrywania jego, jako wynik kilkuletnich studjw nad umiowanym przedmiotem odznaczaj si gbokoci sdu i oryginalnoci pomysu. Kade zdanie w tej rozprawie jest doskonale przemylane, autor podaje jedynie osta teczne wnioski swej dugotrwaej pracy nad przeszoci W. Ks. Litewskiego, Rozprawa prof. J. skada si z czterech rozdziaw. W pierwszym roz dziale autor przedstawia nam wzajemny stosunek ksit dzielnicowych w W.Ks. Litewskiem. Znajdujemy tu ciekawe zestawienie dwu dokumentw: jeden z i. 1387, wydany przez Jagie dla Skirgiey, drugi z r. 1389 wystawiony przez Witolda dla tego ksicia. W obydwu dokumentach spotykaj si zwroty niemal identyczne. Porwnanie za dokumentw kniaziw litewskich 1 dokumentami kniaziw moskiewskich, prowadzi do wniosku, ie dokumenty moskiewskie s wprawdzie znacznie obszerniejsze ni znane nam umowy ksit litewskich, ale uoone s w wyraeniach podobnych, czasami identycznych. Pewne zwroty uyte przez Jagie powtarzaj si w umowach ksiit moskiewskich i wiadcz o pokrewiestwie* wewntrznem aktw. Zarwno w dokumentach moskiewskich, jak i litewskich wystpuje wyranie idea rwnorzdnoci ksiit wielkich i dzielnicowych Ksi ta dzielnicowi byli potnemi wadcami, razem z wielkim ksiciem decydowali o losach pastwa. W ksistwach, ktre posiadali na prawie dziedzicznem, rz dzili sie niezalenie. Jednakie na schyku XVI w. ksita dzielnicowi trac swoje znaczenie pod wpywem wewntrznego przeobraenia, jakie dokenato si w W. Ks. Litewskiem, wskutek unji z Polsk. Pogld wypowiedziany przez prof. J. jest cakowicie zgodny z zapatrywaniami profesorw Kutrzeby i Halec kiego, ale autor swj pogld gbiej uzasadni i szerzej rozwin. Szczeglniej bardzo ciekawem jest zestawienie aktw litewskich z moskiewskiemu Spraw zaleinoci ksiit litewskich w dobie 13861398/1401 opracowuje obecnie prot. B a l z e r . Rezultaty nie wykoczonej jeszcze zupenie pracy ogo si autor w Sprawozdaniach Tow. Nauk we Lwowie. Rok 1921 zesz. 3, str 198. Prol. B. wskazuje na rnice, jakie istniay pomidzy stosunkiem lennem w W. Ks. Litewskiem i na Zachodzie Europy, i dochodzi do wniosku,

10

Przegld krytyczny

16

e pocztek instytucji lennej w W. Ks. Litewskiern musi tkwi w stosunkach miejscowych. Tak wiec zasadniczo przegldy obydwu uczonych s z sob zgodne. W drugim rozdziale swej pracy prof. J. omawia wypadki z roku 138^ autor uwaa, e w tym roku Jagieo zaraz po lubie z Jadwig a przed !:<">r0. nacj musia wyda dokument, ktry zawiera dwa zasadnicze punkty: a) inkor poracj Litwy i Rusi do Polski, dokonan przez |agicl. za zgod ksit i bo jarw litewskich, b) przyrzeczenie Jagiey nawrcenia Litwy na chrzecijastwo. Gwnym argumentem za istnieniem rzekomego dokumentu s: 1) sowa Du gosza, w ktrych powiada, e Jagieo ziemie swoje Litw, mud i Ru regno Potoniae perpetuo in s er i psit univit, invisceravit, adlunxt et incorporavit*. Szczeglniej sowo inscripsit wskazuje wedug prot. J.t e Dlngosz mia na myli akt pisany, ktry by wydany bezporednio po zawarciu lubu, 2) Sowa aktu horodelskiego, ktre mwi te o inkorporacji W. Ks. Li tewskiego do Krlestwa Polskiego po odbytej koronacji przez Jagie. 3) Fakt, ze wiele bardzo dokumentw, ktre znajdoway si w archiwum koronnem, wanie w pierwszych latach Jagiey zgino, z powodu zego stanu archiwum. Argumenty proi J. nie wydaj mi si zupenie przekonywujcemi, wywo uj one nastpujce uwagi: Ad 1) Sowa Dugosza nie mog by brane za zupenie wiarogodne wia dectwo. Wiadomo, ze mia on zamiowanie do czstych ampliiikacyj, i pragma tyzmu. Ta okoliczno, te Dugosz wyraa si identycznie z dokumentem horodelskim, uwaabym wanie za argument przeciwko naszemu historykowi. Piszc swoj historj. a nie znajdujc waciwego dokumentu, poprostu przepi sa tre dokumentu horodelskiego i pod odpowiednim rokiem umieci. Samo wyraenie inscripsit* nie jest dla mmc zupenie dostatecznym dowodem, gdy Dugosz jak wiadomo nie by zbyt cisy w swych wyraeniach. Ad 2) Ustp przywileju horodelskiego mwi jedynie o samym fakcie unji, dokonanym po koronacji, lecz nie o wydaniu aktu pisanego. Ad 3) Fakt zaginicia wanych bardzo dokumentw z archiwum koron nego, poparty tak powanym autorytetem, jakim jest prof. Balzer, bezwarunkowo jest bardzo powanym argumentem, przemawiajcym za moliwoci istnienia rzekomego dokumentu z r. 1386, jednake stanowczo tego nie dowodzi. Wogle trzeba zaznaczy, e caa sprawa istnienia dokumentu z r. 138e obraca si w sferze hypotez. Nie mona bezwzgldnie twierdzi, e takiego dokumentu nie byo, ale te zdaniem mojem nie mona stanowczo do wie, e taki dokument zosta wydany. Jako hypoteza pogld proi. Jaku bowskiego jest bardzo ciekawy i przyczynia si do pogbienia naszych wiado moci o pierwszych latach wsplnego poycia Litwy i Polski. Zmianami jakie wywoaa un ja w prawnopolitycznym stosunku ksit li tewskich zajmuje si autor w trzecim ustpie swej pracy. Na podstawie dokumentw hodowniczych, autor dochodzi do wniosku, e zoenie przez ksit hodu krlowi polskiemu znacznie pogarszao dotychcza sowe stanowisko ksit litewskich. Ze wspwadcw bowiem pastwa lite wskiego, ktrzy jeszcze niedawno wsplnie z wielkim ksiciem decydowali o lo sach ksistwa, zostali zdegradowani na stanowisko wasalw Korony Polskiej. Od chwili przyczenia Litwy do Korony wygasay wszelkie prawa rodu Gcdymina do W. Ks. Litewskiego.

Przegld krytczny_

101

Zmniejszenie i ograniczenie praw i wadzy ksit dzielnicowych wpyno bardzo wybitnie na konsolidacj pastwa litewskiego. To wewntrzne spojenie pastwa litewskiego mogo nastpi jedynie wskutek zespolenia si z Polsk i przejcie si zachd nio-europcjskiemi pojciami o pastwie, W ostatnim rozdziale autor rozpatruje pogldy prof. Balzera, Haleckiego i Kutrzeby na unj wilesko-radomsk z r. 1401. Piof. jakubowski zgadza si ze zdaniem Balzera i Haleckiego, e w . 401 W. Ks. Litewskie byo w sto sunku lennym do Korony. Natomiast autor wystpuje przeciwko twierdzeniu proL H., e stanowisko W. Ks. Litewskiego wzgldem Korony w latach 14011440 byo takiem, jak stanowisko ksicia dzielnicowego wzgldem dawnego pastwa litewskiego. We dug prof. Jakubowskiego istniaa tutaj bardzo powana rnica, poniewa ksi ta zastpcy w latach 1400 1440 nie byli ani dziedzicznymi wadcami, ani wacicielami pastwa, lecz tylko doywotniemi wadcami Litwy. Argumenty prcl, J. s cakowicie przekonywujce. Tak samo trzeba si zgodzi z autorem w sprawie d o c z e s n o c i wadzy w ksicej w caym okresie 1401 1440 Spraw t omwiem ju wyej. Podzielam rwnie zdanie autora, e umw z lat 1432 34 nie mona stawia ua rwni z umowami, zawartemi w Horodle i Lublinie. Taka jest tre w gwnej osnowie cennej rozprawy prol. Jakubowskiego. Stanowi ona bardzo powany dorobek w naszej literaturze historycznej. Jeeli nawet nie wszystkie pogldy autora bd przez nauk cakowicie przyjte, to jednake studjum prot. J. przyczyni si do rewizji dotychczasowych poj o unji w latach 13861440.

'. Cbojnkku

Jakubowski Jan. Dzieje Litwy w zarysie, bibljoteka Skadnicy '. 2.

Warszawa.

Wyborne streszczenie Dziejw Litwy od XIII w. a po ostatnie dni odro dzenia, podzielone na pi rozdziaw obejmujcych tyle okresw. W pierw szym mwi autor o ustroju plemiennym, w drugim o pastwie nit podlegem po koniec XIV w., w trzecim o unji z Polsk, w czwartym o unji realnej, w pi tym pod panowaniem Rosji a po dni ostatnie. Nieco za krtki, ale przejrzysty 3 najwaniejsze (akta podnoszcy szkic, z gbokiem zrozumieniem tak wewntrz nych, jako te zewntrznych dziejw Litwy, napisany przez znawc historji wschodniej Europy, ktry przed wojn wiatow wzbogaci literatur historyczn Studjami nad stosunkami narodowociowemu na Litwie* odznac/.ajcemi st tak metod jak i bogatemi rezultatami. Szkic za Dzieje Litwy - mgby posuy za wzr naukowego traktowania spraw dzi piekcych, objektywizm bowiem suc prawdzie uatwia pokojowe zaatwienie spraw. Naley oczekiwa odznawcy dziejw wschodniej Eurcpy obszerniejszej pracy o naszkicowanym tu przedmiocie. A. Fsa,

102

Przegld krytyczny

1{^ czai l Ksinica

Natanson Leski Jan. Dzieje granicy wscbodniej Rzeczypospolitej, Granica moskiewska w epoce Jagielloskiej. LwwWarszawa. polska Tow. Naucz. Ssk Wyiszycb- 1922. str. 196.

Przedmiot trudny oparty na tekstach traktatw o miejscowociach dzi po czci nieznanych lub w zmienionej nazwie figurujcych na mapach starych pobienie szkicowanych jak Radziwiowskiej, Dufoura, Wrotnowskiego, lepiej u Jabonowskiego w szkicach Lubawskiego, Korzona. Granice Litwy za Jagiey i Witolda s tez granicami Polski. Oparu o ni Litwa rozciga si na knia ziw grnej Oki, a opieka Witolda obejmuje Twer, Raza i sam Moskw. Za Kazimierza Jagielloczyka cola si Litwa od wschodu z czego korzysta Moskwa nabywajc jedn prowincj po drugiej. Po dwu wojnach pod koniec XV w. traa Litwa dzielnice nad Ok, kresy wiaziemskic, dalej pnocne smoleskie i witebskie, czernihowsk ziemi i siewicrsk a po Dniepr. Za Zygmunta I traci Smolesk i odtd niema jut pokoju od Moskwy zaledwie 1536 r. od zyskuje Homelsk ziemi, ale traci Siebic i Zawolocze. Po objciu przez ZrgmunU Augusta Inilant traci Poock. Groba dalszych strat przypiesza unje. Granica od Moskwy dzieli si na pnocn, obejmujc odam inflancki i litew ski i poudniow, ktra si staje bezporedni wasnoci Polski. Zmiany graniczne i towarzyszce tyme Ukty, omawia autor w trzech czciach, a XVII rozdziaach poczynajc od czasw przedwitoldowych, ktreto traktuje w czci I, W czci drugiej mwi o powolnem ustpowaniu przed powag Moskwy; w trzeciej opisuje cztery z rzdu wojny moskiewskie 1492i$22, wojn o odzyskanie Sicwierszczyzny 15341536, pocztek zatar gu inflanckiego, wreszcie wojn poock i pierwszy traktat pokojowy Rzptcj z r. 1570 Zmianom opowiedzianym w tych trzech okresach odpowiadaj wy krelenia granic na mapie doczonej do dziea, jako to:' przybliona grania wschodnia za Witolda i Kazimierza Jagielloczyka, przyc?em autor oznacza oso bnym znakiem stolice od Witolda zalenych pastw, woci i grody kniaziw Mczeckich, Worotyriskich i innych kresowych. Nastpnie mamy granice pokoju z 1494 r. wraz z terytorjami sporaemi, dalej granic 1503 r, i przesunicie jej w cigu XVI w. W cigu dalszem odzyskano pokojem 1508 r. obwodu lubeckiego i woci smoleskiej, granic po utracie Smoleska z 1522 r. zmienion rozejmem 1537, dalej granice ldowe Inflant przyczem oznaczone s zamki zdo byte przez Moskw, tudzie obsadzone przez zaogi krla, granic rozejmow Inflant 1571 r. granic z Witebskiem i Poockiem razem z pasem spornym. Tekst zwarty i trudny objania autor okoo 400 odsyaczami i objanie niami rozstrzygajc mnstwo kwestyj spornych z wykreleniem linji granicznej cile zwizanych w sposb trafny, objektywny ze znajomoci gruntown od nonej literatury. Oczywicie linje wykrelone przez autora w wielu i to ba dzo wanych punktach rni si od wykrele Lubawskiego, Korzona, Papeego i t d. Autor czyta wybornie w rdach, wemy np. granic oznaczon trak tatem 1494 r. Pomieszczone s w nim po stronie Moskwy prowincje, grody i woci tak dawne wasnoci Moskwy jak i nowe zdobycze, a tak samo po litewskiej stronie odzyskane obok innych grodw kresowych, ktrych wrg wcale nie atakowa. W ukiem pomieszaniu tkwi rdo bdw, gdy badacze poczwszy od Karamzina i tych z nich czerpali wziwszy ywcem to co znaleili w trakUcie, wymieniaj pomidzy odstpionymi Moskwie takie grody, ktre nigdy do Litwy nie naleay, a midzy odzyskanemi takie, ktre jak

19

Przegld krytyczny

103

Brask, wcale nie byy stracone. Zaznacza te autor, e niektre pasy granic tylko z grubsza oznaczy mona jak np. przebieg pnocnej granicy moskiewskiej Witolda, ksistw Berezujsko-Fomiskiego, Chlepieskiego, Motajskiego, albo wiem granica tu znika bezpowrotnie podkoniec XV w. i niemi danych do prze prowadzenia jej jak to niektrzy czyni,, szlakiem granicy smoleskiej a moskiew skiej gubernji. Znajdzie i historyk mnstwo trafnych uwag jak np. o znaczeniu strat spe/wodowanych przez napady zaborczego Iwana III, naleaoby doda takie na sku tek zdrady litewskiej Rusi, tub nikych owocw wojny ukadem 1408 r. zazna czonych niemniej jak i powodw do zaraz nastpujcego okresu nowych wojen. Sowem kto tylko bada bdzie historj wschodu Europy do korka XVI w. nie obejdzie si bez sumiennej pracy autora. A. Pd-a.

trot

KtrlrzekM Stanisaw. Sfm walny dawnej Rzptej Polskie/, Skadnicy Nr. 14. Warszawa, str. 197 *).

Bibljoteka

Na 200 stronicach opowiedzie treciwie jako ostateczny wyraz nauk o sejmie polskim zdoa tylko znawca przedmiotu jakim jest profesor S. K. Dzieo jego to tezultat dugoletnich bada wasnych, ze znawstwem bada ob cych a do prac prof. Balzera, Konopczyskiego poczony, ujty w form jasn i zwiz. Ogasza go autor wobec zainteresowania si yciem parlamentarne m i jego formami penemi zasug, ale te i grzechw, aby od tych ostatnich ustrzec si w przyszoci, * Rozrnia autor trzy okresy rozwojowe sejmu: pierwszy do koca XV w genez sejmu a do wytworzenia si izby poselskiej obejmujcy, drugi do koca rzdw Augusta III i trzeci okres reform za Stanisawa Augusta. Komrk z ktrej powstaje w cigu wiekw sejm s wiece, zjazdy urzdnicze ksit, kt rych skad od ksicia zalea. Z czasem urzdnicy ci daj z;od na ustpstwa pewne dla ksicia lub tene czyni w obce nich pewne zobowizania. Wiec wy stpuje przeto jako surogat reprezentacji ziemi wobec wadcy, ktrego jest rad i wtenczas gdy wadza krla si wzmoga. Wtedy, jak za Kazimierza W., wy stpuj na widowni wiece ustawodawcze, pozostaj jednak zawsze wiecami ii mielnico wem i, chocia krl zwoa moe i wice oglno-pastwowy, ale i ten nie przekracza znaczenia rady, ale oglno-pastwowej ju rady krlewskiej. Wvt warz j si z wiecw take organy dzielnicowe jako instytucje wycznie sdowe, inaczej zorganizowane w wielkopolskich dzielnicach, bo z prawem wy dawania laudw; z tych wiecw urastaj sejmiki zuytkowane .nastpnie przez pastwo do swych zada. Wobec cznoci dzielnic po mierci krla Kazimierza zwouj wadcy ju urzdnikw dzielnicowych razem: panw rady krlewskiej, czyli jak mwiono ) Praca prof. Kutrzeby waciwie nie dotyczy bezporednio W. Ks. Litewskiego' dl obejmuje ca Rzeczpospolit, Znajduje si jednake w niej i wiele cennych wiado moci i o ksistwie Htewskiem, ktre od r. 1569 miao wsplny sejm z Koron. Zanieazczaoiy przeto o niej recenzj o tej pracy, tembardziej, e pochodzi ona od znako mitego znawcy naszego parlamentaryzmu. (Przyp, red.).

104

Przegld krytyczny

2v

s e j m dwch wojewdzlwi Maopolski: krakowskiegoi sandomierskiego i Wielko polski: poznaskiego, kaliskiego, czyckiego i sieradzkiego. Inne ziemie weszy pniej jak Kujawy, Dobrzy, Ru w skad Korony polskiej. A tak rada kro Fewska jest organem ogolno-parjstwowvm z wytworzoncmi w tyme czasie urz dami oglno-panstwowemi, tak e potf koniec XV w. byo 8 biskupw, 13 wo jewodw, 55 kasztelanw i 5 ministrw czyli 8r uczestnikw zjazdu i nit :
..:*.. L. nminii-AM- vifmclri.'K 1 f\-t '/'1' v/larhtv. Traktowano o snrn-

postpi w ]1)5 sprawie DCZ zwuiama rauy 1 uupiciu pvu &v/unv *jvi* j-^,.'

adnej waniejszej sprawy bez rady nie rozstrzyga. Prawnego uznania stano wiska rady nie byo, albowiem przywileju Mielnickiego r. 1501 nie zatwier dzi krl. Udzia szlachty i niszych urzdnikw w aktach midzynarodowych, gdzie szo o porczenie za krla/ udzia w elekcjach za Piastw, potem po mierci Ludwika Wgierskiego, za Jagiey w 142s, 1430, 1433 latach udzia w zjazdach i konfederacjach legalnych i nielegalnych przyczyniaj si do rozbudzenia ywiou szlacheckiego. Rozpada si te wiec na sdowy w gronie cile okrelonych osb pod kierunkiem starosty i ogu szlachty dzielnicowej jako sejmik, ktrr przyjmuje na si funkcje ustawodawcze pod przewodnictwem wojewody. Szlach cie tej biorcej udzia w tych zjazdach przysuguj pewne prawa podmiotowe co do suby wojskowej, co do podatku dwch groszy z anu, a krl chcc podwyszenie podatkw osign, musia uzyska przyzwolenie szlachty, jak 1404 r. na sejmikach wielkopolskich dla tej prowincji, na Korczyskim dla Ma opolski, Krl chcc mie podatki zwikszone musia zwoywa rad, potem sejmiki a wreszcie znowu rad, Czasem pomija rad i wprost sejmiki zwoy wa gwne i powiatowe. Pod koniec XV w, zwouje krl najpierw sejmiki powiatowe, te obsylaj sejmiki gwne. Maopolski w Korczynie i Wielkopolski V Kole, wreszcie sejm walny, zoony z rady krlewskiej i posw, ktrzy to ostatni zastpuj sejmiki i s reprezentantami ogu szlachty. Na sejmikach de cydowano osobicie o derogacji praw podmiotowych na sejmie przez penomoc nictwo posw. Sejm rozpada si na dwie izby, poselsk i senatorsk senator ska po unji lubelskiej liczy 40 czonkw, przyczem senatorw litewskich po mieszano z koronnymi, za Stanisawa Augusta byo ich 153. Silniej powiksza si liczba posw z 94 w roku IS52 do 236 w r, 1768. Na sejmie by dwo jaki sposb obrad, przez vota lub interlocutoric swobodn dyskusj. Gdy w izbie doszo do porozumienia proszono krla, by pozwoli przyj do senatu wyzna czonym mwcom. krl odpowiada przez kanclerza. Drug odpowied dawa senat. W XVI w. stosowano naradzanie si przez wybr czonkw oba izb, czciej przez wybieranie komisji dla spraw pewnych. Dla ukada nia konstytucji od 1588 r. wyznaczono deputatw z obu izb, W polowie XVII w. porozumieniem*si po za sejmem na t z. sesjach narodw, osobno \ Maopol ski osobno z Wielkopolski, osobno Litwy i przygotowywano prace sejmw, lub te usuwano starcie, Niemniej wane i ciekawe s rezultaty bada autora w rozdziaach o in strukcjach, o jednomylnoci i liberum veto o cechach charakterystykach sejmu pokkiego jak dwuizbowoci, dualizmie wadz krla i sejmu. Codo reform x drugiej poowy XVIII w. poprzedza je autor dawniejszemi projektami, najobszerniejsze Konarskiego traktuje autor z wyszczeglnieniem gosw przeciwnych, oaiei referme z konwokacji 1764 ., sejmu repmnowskiego z 1768 r. ze zuyt kowaniem instytucji konfederacji dla uznania zasady jednomylnoci i iberi veto,

21

Przegld krvtycznv

05

i wielk rtlorm przez konstytucj 3 maja 1791 ., ktrej ustawy wniosy no wego ducha w stary parlamentaryzm nie zrywajc z tradycj, owszem na niej si opierajc. Koczy si dzieo rozdziaami o ustroju sejmowym w konsty tucjach 1793 . i uwag e sejm ze spoeczestwa wychodzcy odbija ycie tego spoeczestwa jakie spoeczestwo taki sejm i nic mona ocenia sejmu pol skiego w oderwaniu od spoeczestwa ale najlepiej mona pozna to spoe czestwo wanie w tem lustrze, jakim jest sejm. Std znaczenie i waga prac historycznych nad sejmem i potrzeba poznania jego ustroju i dziaalnoci. Oby losy aawnego sejmu polskiego byy dla obecnego sejmu i dla spoeczestwa nauk i przestrog, by nie popeniano tych bdw, ktre zmazay karty dawnego sejmu ale i otuch, e pastwo moe by wielkie, silne take przy takim ustroju prawda, e pod warunkiem zdrowia spoeczestwa, ktre jest znowu warunkiem zdrowia jego organu kierujcego. Temi sowy koczy autor swoj cenn prac. A. Pd*

BIBLJOGRAFJA.
Obejmowa bdzie publikacje osobne tudzie artykuy w czasopismach, powicana przeszoci, lub omawiajce biece wypadki historyczne, zwizane z tery tor ju m W. Ks. Litewskiego. Bibljogralj rozpoczynamy w zeszycie niniejszym od r. 1922, podajc w niej druki osobne do chwili zamknicia numeru, natomiast artykuy zawarte w czasopismach zmuszeni bylimy ograniczy narazie tylko do r. 1922, odka dajc przegld prasy codziennej do zeszytw nastpnych. Mamy nadziej, e ju w zeszycie drugim uda si nam uwzgldni rw nie i gwniejsze dzienniki polskie. Aby jednak bibljografja nasza staa si moliwie najkompletniejszodwo ujemy si do pomocy czytelnikw naszych z prob, aby zechcieli askawie komunikowa Redakcji Ateneum Wileskiego" o wszelkich pracach w zakres wydawnictwa naszego wchodzcych, zarwno ogoszonych osobno jak te w cza sopismach, zwaszcza w jzykach obcych, abymy mogli w czasie najrychlejszym mimowolne braki uzupeni naleycie. Redakcja.

Bielak F. Syrokomla w Krakowie (-Glos Narodu Krakw 1922 roku Nr. 517). Biryszko M. (ieba). Antoni Klement. Pisarz litewski w poatku w. XIX z litewskiego tum. St. J. (Stelanja Jaboska). Wibo. Wyd. Mildy*. 1922 15. XII. str. 62 nlb. 1. B-ka M. (Birfyszka Micha), O ruchu wydawniczym litewskim (Przegl. Wileski* 1922 r. Nr.33-34). Brensztejn Micba. Bibljoteki Uni wersytecka w Wilnie do roku 1832-go. Wilno 1922 2X.X 16V1 str. nlb, 3 + lczb. 146 z 5 rycinami osobnemi. ,.,? f * t j g f Stanisaw). .Dziennik Wileski- 1922 r. Nr, 35, St. V..W. (Stefan Vrtel - Wierczvnski) Sowo Polskie- H22 r. Nr. 226. *

r-n. (D-r. Wiktor Mahn) Gazeta hwowska* 1922 r. Nr. 193. W t. X. Przegl. Powszechny 1922 r. 155 156 Nr. 464 - 465 str. 164 _ 169. Brensztejn Micba. Tadeusz Dowpprd (Wspomnienie pomiertne). War szawa 1922. Odbitka z Wiadomoci Archeologicznych- T.VI1 27X20 str. 8. Brckner Aleksander. Literatura wyznaniowa litewska ( Reformacja w Polsce* 1922 r. Nr. S 6 str. 125 126). Cepnik Henryk. Z dziejw kultury teatralnej na Litwie. (Mie. Poudnie". Wilno 1922 roku 2sz. H str. 23 33). Cywiski Stanisaw. Pi nieogoszonych listw Norwida (ze zbiorw

Bibliografia Tow. Przyj. Nauk w Wilnie) (Po udnie* Wilno 1922 r. Nr. IV str. 34 47). Cywiski Stanisaw, Syrokomla. Czowiek i twrczo. Wilno 1923. 21X15 str. 62+nlb. 1. (Osobne od bicie 1 tomu Wyboru pism Wa dysawa Syrokomli"). Daniowski Q (ustaw): 7. wrae wiltskich. (Tyg. wiat* 1022 r Nr. T72 ryc.) (Dauksza Jakub). Mowa Jakba Daukszy (Wygoszona nad grobem Syrokomli). (.Przegld Wileski" 1922 roku Nr. }S 36)4 Dyplomacja w sprawie Wilna. (Przcgl. Wszechpolski1* Lww 1922 r. Nr 2 str. 138 140). E. W. Dziaalno Urzdu Kon serwatorskiego wojewdztwa poleskie go i nowogrdzkiego (Poudnic" Wil no 1922 r. Nr, IV str. 54 66). Erka, Adam Mickiewicz a religijny problem naszego wschodu* (.Przegl. Wileski" 1922 r. Nr. 2 4). Erka. Skqd sic wzili Biaorusini katolicy? (Przegld Wileski" 1922 r. Nr. u 12). Erka. Triumwirat (Notatki histo ryczna). (yliski Ty polski Niemeksza). (Przegl. Wiliski" 1922 r. Nr. 15 17, 18 19, 20 21, 22 23 i 24 25). Falkowski Czesaw. Uniwersytet Wileski (Ziemia" Maj 1922 r. Nr. S str. 173 177). Federowski Micha. Panowie 1 ich poddani na Kusi Litewskiej. (.Ziemia" Maj 1932 r. Nr. 5 sir, 177 I 8 ) . Fuks Marjan. W Baranowiczach i Wraenia umylnego wysaca .wia ta"). (Tyg. .wiat" 1922 r. Nr. 7 z rycinami). Qlixetli Stefan. O nauce jzykw romaskich w Wilnie 1781 1832. (Wykad wstpny, wygoszony w Uni wersytecie wileskim dn. 27 padzier nika 19 t 9 .). Odbitka z Rocznkia Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie" T. VIII WUno 1922 r. 24X17 str. 17. Gumowski M. (arjan) Dr. Men nica wileska w XVI i XVII wieku. Bibljoteka wydziau zabytkw Towa rzystwa Stray Kresowej Tom. II. Warszawa 1921 (Ukazaa si w handlu ksigarskim w 1922 .). 23X18 str. VI+200 +tablic XVII. Halecki O. (skar). Litwa w poowie XV wieku w wietle najdawniejszej ksigi metryki. Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego Tom 1 zesz. 4. Warszawa Lww. 1922 r. Herbaczewski Jzef-Albin. O Wil no i nic tylko o Wilno. Wilno 1922. 2i7aX 15 str, 42 + nlb. 1. Hryncewicz-Tako J, (uljan pro. Trepanacja czaszki u ywego czo wieka z gry zamkowej w Wilnie. Praca przedstawiona na posiedzeniu Wydziau matematyczno - przyrodni czego dnia 3 stycznia 1921 r. Osobne odbicie z Tomu LXI. Ser. B. Roz praw Wydziau maternt. - przyrodo. Pol. Ak. uo. 2 S X 17. str. 9 z ryc. Huzarski Wacaw Koci OO. Pijarw w Lubieszowic. (.Poudnie* Wilno 1922 r. Nr. IV str. 24 1S z 3-ma ryc), J. J. Historjografja Litwy. (Prze gld Wileski* 1922 r. Nr. Nr, $6 7-8). Jankowski Czesaw. W sprawie pomnika Syrokomli (Przegl. Wileski" 1922 r. Nr. 37 38). Jankowski Czesaw. Z dnia tu dzk. Warszawa 1 9 4 - f 9 f 5 Wilno. Wydawn. Kaz. Rutskiego w Wilnie 1923. 22ViXi8 str. 413--ulb. 1. Janowski Ludwik. Historjografja Uniwersytetu Wileskiego. Cz L Wilno 1*921 (na okadce 1922). Od bitka z Rocznika T-wa Przyjaci Na uk w Wilnie. Tom. VII. 2$/X 18 str. 133. {Janowski L. Wszechnica Wileska (iS/8 1842). Wilno 1921 r.) R*c. .Przegl. WileAiki 1922 r. Nr. 2-4.

108

bibliografia

.1

Januszewicz S. Plan miasta Wilna ze Skorowidzem waniejszych gma chw oraz spisem ulic. Wedug naj nowszych danych opracowa. . Wil no 1922, 19X13 str, 16 +plan i in folio. Kallenbach Jzef. Jtzyk i styt modego Mickiewicza. Urywek z wik sze j caoci. (Tygodn. Ilustr." 1922 roku Nr' 22). Klimas P. Litwa Staroytna. (Tu maczenie z litewskiego). Wilno. Wyd. Nowin Wileskich* 1921 (druk sko czony 1923). Druk. aibas** 21 X 14 str. 147 +ulb. r. Klinger Witold. Z niedrukowa* nych poezyj wiziennych |ana Czeczota (Tygodn. Illustr.* 1922 Nr. 22 2 portretem). Kos Juljusz. ywotno inwencji w architekturze Wilna. (Mie. Po udnic" Wilno 1921 r. zesz. 1. 1922 roku zesz. II). Kochanowski J. Kt Odrzucona propozycja (Ustp z dziea J. K. Ko chanowskiego: Witold Wielki Ksie Litewski), (.Przegl. Wileski11 1922 r, Nr. 39 40). Kondratowicz Ludwik, (Syrokomla). Biaoruski wiersz Syrokomli. (Prze gld Wileski- 1922 r. Nr. 3536), Nieznana improwizacja Syrokomli <.Przegl. Wileski4 1922 r. Nr.

35 jft

Prba bibljogralji (pism Syrokomli). (pPnegL Wileski* 1922 r. Nr. 3S-36). (Kondratowicz Ludwik.) Pieniarz neon naszej. ( Przcgl. Wileski* 1922 r. Nr, 35 36). (Kondratowicz Ludwik). (Syrokomla). Przegld Wileski" 1922 r. Nr. 35 7" 36 cay powicony jego pa mici. Koneczny F. (eliks) Dr. Letuwa a Litwa. (, Przegld Powszechny*. Krakw 1922 1. Nr. 463, lipiec str. 8 45).

Kossakowski M. (iefra) St. br Sprawy biaoruska i wyznaniowa tv. kresach oraz kwestja stosunkw hand lowych z Rosj. (Wywiad). (Tygoiiu. wiat" 1922 r. Nr. 2). Kociakowski Stanisaw. Niezna ny przyczynek do lat modych Mic kiewicza (Sprawa o napis na laku). Odbitka z Rocznika Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie T. VIL 1922. 24 X 17 str. 10, Kridl Manfred. Na marginesie Darczauki". (Tygodn. Ilustr41. 1922 roku Nr. 22). Krzywoszewski Stefan. Kto zba da puszcz litewskich przepastne krai ny?* (Z wrae myliwskich i innych). (Tyg. ,wiat* 1922 r. Nr. Nr. 3 i 4 z rycinami). Krzywoszewski Stefan. Wiosna na Paszczynie. (Z wrae myliw skich). Tyg. .wiat" 1922 . Nr. Nr. 19 i 20 z rycinami). Laskowski A. Biskup Krasiski na wygnaniu. Wilno 1922 17X12 60 -f nlb. 1. Rec, Tooczko W X .Przegl. Po* szchny* Krakw 1922 . . 155 156 Nr. 465 stf. 171 - 172. Latowicus. Monicheizm na Biao rusi (Przegl. Wileski". 1922 roku Nr. 13 14). Latowicus. Najnowsza teorja prol. Kouecznego. (Przegl. Wileski* 1922 roku Nr. 2$ 29). Latowicus. Z dziejw jzelinizmu w Litwie (Przegl, Wileski** 1922 .

Nr. s -

6).

List Odyca i Mickiewicza do Al. Chodki (Przegl. Wileski*" 1922 1, Nr. 41 42). Maciflejd Jerzy i Zaborski Bog dan, iMapa narodowociowa polskich Kresw Poludn.-Wschodnich i Litwy. La Pologne de Norde-Est et la Lithuanic. Carte des Nationalits. War szawa 1922. Varsovie. Zak. G rai. . Wierzbickiego i S-ka Warszawa 23 1 2X15Va str. i + m a p a w skali 11T ,000,000. 6o X 5 5,

4
. _ -

-'

Biblj irafi
*

109
i. ir

'

Mackiewicz Stanisaw. Statut Lit wy rodkowej. Wilno 1922. 20X14 sir. 48. Re Przegl. Wileski* 1922 f. Nr. 5-6. Mater (Alma) Vilnensis. Jednodniwka Dnia Akademickiego" Wydawnictwo Bratniej Pomocy Polsk. Modzieiy Akademickiej Uniw. Steiana Batorego. Wilno 1922, 3 0 X 2 3 str. io-fXV-frye. 22. (Praca zbiorowa). Mickiewicz Wadysaw. Na emi gracji. (Ziemia". Maj. 1922 r. Nr. 5 str. 150 152). Mocarski Zygmunt. Wirgiljusz u&um dclphini" w Wilnie (Gralika Polska". Warszawa Luty t922 zesz. 2 str. 2 s 27). Mocicki H. (cnryk). Rac. Ludwika Janowskiego Wszechnica Wileska. 15781842. Wilno 1921 .Ksika" XV Marzec 1922 str. 13 s. Mocicki Henryk. Wilno. Fotograije J. Buhaka. Okadka wedug ry sunku F. Ruszczy ca. Warszawa 1922. 20 X 14. str. 72 + rycin osobnych 33. Re Aljan. w .Ziemi- Maj 1922 f. Nr. o str. 187. w. w. .Poudnie" Wilno 1922 r. zesz. I! itr. 5 8 - 5 9 . ,Tyg. 11'astr." 1922. Nr. 3 .PrzegL Wieski* 1922 r. Nr. 1. Mocicki H. (cnryk). ydzi Li tewscy pod rzdem rosyjskim w ok resie 1772 t825. (Tyg. .wiat" 1922 r. Nr. 2). Muckerman />. /Cs. Wspomnie nia z niewoli bolszewickiej. Spolszczy J. O. (Jan Obst). Nakadem wilesk. wyd. Rzeczypospolitej", Wilno 1922 str. 50. Re W w Ziemi. Mej 1922 f. 5 sir. 187. Muszyski Jan mag. farm. Far macja przed stu laty i dzii. (Wyklad wstpny w Uniwersytecie Stelana Batorego). Odbitka z Wiadomoci Farmaceutycznych" J J 11 i 12, 1922 rok. 2 0 X 1 0 str. 32. Natanson-Leski Jan. Dzieje gra nicy wschodniej Rzeczypospolitej, Cz. I. Granica Moskiewska w epoce Ja gielloskiej . Z zapomogi M. W.1 R.

1 O. P. Rozprawy Historyczne Tow. Nauk. Warsz. Tom I zesz. 3, Lw*Warszawa 1922 r: 2 3 X 1 7 str. XVI + alb 1 + liczb. 196 + mapo osob na in lolio. Niekrasz Jan. (yciorys). (Zie mia - . Maj 1922 r. Nr. S str. 18s1R6). Nowodworski W (Hold). Wilno na tle dziejw Litwy. Rys, historyczny, (Ziemia*. Maj 1922 5. str. l$6 162J. Obcbd czterechsetletniego jubileu szu kanonizacji w. Kazimierza w Wilnie w dniach 2 8 3 0 maja 1922 roku. Wydane przez komisj odczy towa, komitetu jubileuszowego. Wilno 1922. 27 X 17Vi str. 20. Obst Jan. Ks. Rajmund Ziemacki. W 6o-t rocznice mierci mczeskiej za Ojczyzn. Wilno 1923. 2 E'/1X14Vi str. E3. Obst Jan. Litwa w wietle prawdy historycznej. Wilno 1922. 21 X 14
str, 80.

Rec. Wt. w .Ziemi*. M*j 1922V. Jefr str. 186-187. Oko Jan Dr. Prof. Maciej Kazi mierz SarbLwski poeta uwieczony. Odczyt wygoszony w Powszechnych Wykadach Uniwersyteckich w Wil nie. 1922 r. Wilno 1923. 22 X 14 str. 36. Papee F.(ryderyk). Jagiellonowie a Moskwa. (Kwartalnik Historyczny*. Lww 1921 r. Roczn. XXXVI str. 40 $<>) Parczewski Alfons. Wilno a nau ka historji ustroju pastwowego i dawnego prawa w Polsce (Wykad wstpny, wygoszony w Uniwersyte cie Steiana Batorego w Wilnie). Od bitka z Rocznika Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie t. VII 1922. 24X17 str. 12. Polsko ziemi wileskiej.(Przegl. Wszechpolski". Lww 1922 . str. 22 s 226). Ptaszycki Stanisaw. Encyklopedja nauk pomocniczych historji i literatu ry polskiej. Cz pierwsza. Wydanie drugie przejrzane i uzupenione. Bi-

bjoteka Uniwersytetu Lubelskiego. Wydzia Nauk Humanistycznych & 2 Lublin 1921 (na okadce 1922). Na kadem Uniwersytetu Lubelskiego. 23 X 1 c/1 str. 283. Pasawski Witold. WHoo. (Szkic historyczny). Warszawa Biaystok 1923. Nak. ksig. wydawn. Plon* Biaystok, is 1 /* X 9 str. 16. Raczkicwicz Wadysaw, wojewowoda nowogrodzki. Trudnoci admi nistracyjne na Kresach. (Wywiad). (Ty. .wiat*. 1922 r. 2). Ratujmy koci larny w Nowo grdku. (Tyg. .wiat* 1922. Je 3 z ryc.) Rocznik Towarzystwa Przyjaci Nauk w Wilnie 19191921. Tom VII. Wilno 1922, 25V*Xi8 str, 212 -i- nlb. 1 + wkadka i -- rycina osob na in folin f. Re Mocicki Henryk. Ksika*. XV. Kwiecie 1922 str 161. Roman Walery, wojewoda poleski. Najwaniejsze zagadnienie niszego Po lesia. (Wywiad). (Tyg. .wiat* 1922 r. N* 2). Romer (z Romerw Ochenkowska) Milena. Wilno. Nakad .Bibl. Dzie Wyborowych*: Ksigarnia w. Woj ciecha. II wydawnictwa e Co to jest Polska", WarszawaPozna b. r. 23 A X 15 str. 40. Rsc. Alton, w .Ziemi'. Mai 1922 r. J# 5 str. 187. . m. (Romer Micha). Listy Kowna. .Przegl. Wileski". 1922 r. JG n i 2 39 40. (Rmer M. Litewskie Stronnictwa Polityczne. Wilno. wyd. .Nowin Wi leskich" 1921). c. Sak. W. Przegl. Wileski' 1922 r. M 37 - 38, Rondomaski Andrej. Litwa wsp* czesna. Wybr artykuw z lat 1920 1*21. (C. 2 cyklu: Pro Patria*. Wilno 1922. 14V1 X 11 str. 118. Ruszczy Ferdynand. Tradycja sztuki w Winie. Wykad wstpny, wygoszony w . . . Uniw. Stefana Ba torego, dnia 20 listopada 1919 roku.

(Wstp i fragmenty). Odbitka z Rocz nika Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie t, VII 1922, 24Vt X 17 str. 6. Ruszczy Ferdynand. Wilno i sztuka. (Ziemia*. Maj J922 r. 5 str. 166 1 7 2 ) . Sak. (owicz) W. Czasopisma li tewskie. (Przegl. Wileski* 1922 r. 43 44)Sooducb Adam. Jadwihin Sza. (Antoni Lewicki). (Wspomnienie po miertne). (.Przegl. Wileski* 1922 . I I 12). Skolimowski Mieczysaw. Stanisaw Moniuszko + 18721922. (.Tygodo. Hlustr." 1922 r. 16 z portr.) Skoczylas Wadysaw. Slendzftski. (Tygodn. Illustr." 1922 46). Sawiski Witold. Przyczynek do znajomoci flory okolic Wilna. Cz 1. Historia i bibljografja. Wydawnictwa Towarzystwa Przyjaci Nauk w Wil nie III. Wilno 1922. 26V X 20 str. 32 + alb. + 1 portretw osobnych 7. Socfraniewicz Kazimierz Dr. Przy czynek do czarw na mudzi w XVII! wieku. Wydane z zasiku M. W. 1 O. P. Lww 1922. Nakadem To warzystwa Ludoznawczego. Odbitka z kwartalnika etnograiieznego .Lud". Serja IL T. I. (1922). 22 Vi + XI str. 13, Studnicki W. (ach w). Archiwa pastwowe w Wilnie w okresie wo jennym 1914 1920 i stan ich dzi siejszy. Sprawozd. Polsk. Akademji Umiej." 1922 zesz. 5. Studnicki Wacaw. Wysanie Smckowskiego do Akademji Sztuk Pik nych w Petersburgu. (Materjay ar chiwalne do historji sztuki). (Mie, .Poudnie". Wilno 1922 . zeszyt IL str. 19 22). Studnicki Wacaw. rda do lat szkolnych Sowackiego. Odbitka z Rocznika Przyjaci Nauk w Wilnie t. VII 1922, 24 X 16V1 str. 18 z tabt. Studnicki Wadysaw. Wspczesne pastwo litewskie i jego stosunek do

Bibljografja

Itl

Polakw. Warszawa 1922 r. 23V1X16 str. 107 + nlb. 2. Rec Przegld Wrzeclipolski* !(J22 r, M 5 *tr, 396 396. .Przegld Wileski* 1S22. Ht 5 6. Studnicki Wadysaw. Zarys sta y styczno-ekonomiczny Ziem Pnoc* no-Wschodnich z tablicami statystycz nemu Wilno 1922. 23/ 151/* str, 164 + ulb. 2. a . M. R. Przegld Powszechny" Krakw 1322 . . 155-156 Ni 463 str. 78. Studnicki Wadysaw. Ziemia Wi leska, jej stan gospodarczy i poda ny statut. Wilno 1922 (na okadce 192 A 221/* X 15 str, 67 + nlb. I. wiaf. 1922. 2, powicenie kresom wschodnim. Z wielu rycinami. Tatarkiewicz Wadysaw, Materyay do dziejw uauczania iilozoiji na Litwie. Krakw. Polska Akademja Umiejtnoci. 1922. Osobne odbicie 2 Arch, dla bist. fil. w Polsce T. II. 25 X 17 str. 42. Tatarkiewicz Wadysaw. O scho lastyce wileskiej. Sprawozd. Polsk. Akad. Umie]. 1922 r. zesz. 5. (Titius Juljan dr.). Ze wspomnie d-ra Juljana Titiusa. (Przegld Wi leski". 1922 r. 2-4 5 6, 7 8 , 9 10, 11 12 i iS i / ) T. W/. (Tooczko WL Ks ). Ko niec legendy (Makryny Mieczysaw i e ] ) - (^Przegld Wileski" 1922 r. 45 46 i 4748). Tygodnik lllustroweny'1. 22 z dn. 27 maja 1922 ., powicony Ad. Mickiewiczowi z wiciu rycinami). Urban Jan Ks. , J. Makryna Mieczysawska w wietle prawdy. Krakw. Nakadem Przegldu Po wszechnego" 1923 r. str. 139. Urbaski Aureli. Kultura arty styczna Litwy i Rusi. (Tyg. .wiat" 1922 r. 2 z wielu rycinami). Urbaski Antoni. O labryce szkie, zwierciade ozdobnych i szliierni krysz taw w Urzeczu Radziwilbwskiem. (Mie. Poudnie". Wilno 1922 r. Zesz. HI str. 19 21). Urbaski Antoni. Pisk. (Tyg.

.wiat* 1922 u J 51 z rycinami). (Viscont Antoine. 1 Lituanie et b guerre. Genewa). Re , .Przegld Wileski' 1922 M IS-U. Wakowicz Melcbjor O nasz polityk kresow. (Tyg, .wiat" 1922 Wasilewski Z. (ygmunt). Stulecie Mickiewicza. (Tygodn. Illustrowany"
1922. 22),

Wat. Ludno ukraiska w gro dzi eszczynie (.Przegld Wileski" 1922 r. J 24 25). Wat* O ostatnich broszurach J. A. Horbaczewskiego. (Litwa a Polska" 1921 r. i O Wilno i nie tylko o Wilno" 1922 .). (Przegl. Wileski"
1922 r. J ? 41 4 2 ) . S

Wat. Rosjanie w Pamitnikach Gejsztora. (rPrzegld Wileski* 1922 r. M 26 27). Wat. Trzy historyczne Wielkanoce w Wilnie. (.Przegl. Wileski** 1922 r. 1S 17>Wifno jako rozdroe ludw ( Prze gld Wileski* 1922 r. 1). Wczenie Wileszczyzny. (Prze gld Wszechpolski". Lww 1922 r. 4 str. 303). Wojewdztwo nowogrodzkie. (Tyg. wiat* 1922 r. te 2 z wielu port retami i rycinami). Wrblewska Ewelina dr. Rok 1863. Wyjtki z dziel i pamitnikw. Do kumenty. Odezwy. Z 12 ilustracja mi. Wilno 1923. 21 X rs str, 257 + ulb. 2. Zaborski Bogdan ob. Macbhjd Jerzy. Zaborska Hanna. Miasto niena wici. Wraenia z Kowna. (Tyg. wiat* 1922 r. 5 617 z ry cinami). Zaborski Wadysaw (dr.). Prze wodnik po Wilnie. W\ danie trzecie przejrzane i uzupenione. Wilno 1923. 14V X 11 str. 180. Zawadzki Wadysaw. Gospodar cze stosunki Wileszczyzny. (Ziemia*. Maj 1922 r. J 5 str. 163 166).

KRONIKA.
Towarzystwo Przyjaci Nauk w Wilnie. W r. b. T-wo rozpoczo 16 rok istnienia (powstao w r. 1907), a jednoczenie na walnern Zgromadzeniu w dn, 19. II. 1922 r. dokonao wewntrznej reiormy, niezbdnej ze wzgldu na nasze warunki 2 y da naukowego w Wilnie. Wedug 4 nowego statutu (zatwierdzonego przez Wadze w dn. ^ m a r ca r. ub.) w onie Twa, poza ogem czonkw, istniej trzy wydziay: I) fitainnji, literatury i sztuki, II) nauk matematyczno-przyrodniczych i lekarskich III) historji, Mozotji i nauk prawno-spolec/nych. Do wydziaw tych nalee mog jedynie czonkowie T-wa pracujcy w poszczeglnych dziedzinach nauki, ktrzy przyjci bd jako czonkowie czynni Wydziau przez tenie Wydzia. Wy dziay kieruj prac naukow i wydawnicz T-wa, korzystaj z zupenej auto rom] i wewntrznej i s jakoby T-wem nauko wem w onie T-wa Przyja ci Mank. W wydziale I przewodniczcym jest proi, Marjan Zdxiechowski, zast. profStanislaw Pigo, sekr. p. Stanislaw Cywiski. W Wydz. II przew. prof. Wad* Dziewulski, zast. prot. Jzef Zi ornacki, w Wydz, III: przew. proi. Alfons Par czewski, zast pro(. Stanisaw KociaJkowski, a oJ czerwca prof. Kazimierz Chody* nicki, sekr. dr. Ryszard Mienicki. Oprcz posiedze Wydziaw, odbyway si posiedzenia miesiczne oglne czonkw T-wat na ktrych wygoszoue zostay nastpujce odczyty i releraty: prof. Witold Nowodworski Marks jako historyk*, 2) Dr. Ludwik Stolariewics Soltykowicza nieznany traktat o mioci Ojczyzny z r. 1JS09* 3) p. Stan* Cy wiski Rzecz o wolnoci sowa Norwida z punktu widzenia historyczno literackiego, 4) prof, Marjan Massonius Erazma Majewskiego nauka o Cywili zacji, 5) prof Stan. Pigo Pierwszy pomys Pana Tadeusza*. Dziaalno wy dawmcza T-wa w r. 1922 wyrazia go w ogoszeniu drukiem, a) t. VII Rocz nika T-wa, b) Przyczynek do znajomoci tor? okolic Wilna" Cz. I. Hislorja 1 bibljograija . . Witold Sawioski. Rocznik T-wa* t. VII jest ostat nim tego rodzaju wydawnictwem T-wa, odtd maj zi ukazywa publikacje osobne poszczeglnych wydziaw. W korku r. 1922 T-wo liczy) 622 czonkw, Bbljoteka zawieraa 25445 dziel w 37000 (cz skatalogowana) i ok. 35000 tytuw (ok. 300 rkopisw 1 fascykuw. Prcz tego T-wo posiada zbiory muzealne, archeologiczne, przed historyczne, pamitek historycznych, okazw etnograficznych. Dziaalno III Wydziau T. P. N. polegaa na organizowaniu zebra nauko wych oraz pracy wydawniczej. Dotychczas odbyy si nastpujce posiedze nia naukowe: Prof. W i n c e n t y L u t o s a w s k i : Metalizyka narodowoci.

Prof. W a d y s a w historji w. Stanisawa.

Semkowicz:

Nowe rdo hagiograficxne

do

Dr. R y s z a r d M i e n i c k i : Centralne Archiwum Wileskie. P r o t . M a r | a n M as s o n i u s: Tcorja prawdopodobiestwa. Prot. F e l i k s w roku 1480. Koneczny: Rzekoma koalicja Litwy i Moskw

Prot. K a z i m i e r z Ministerium Owiaty.

Chodjnicki:

Komisja

Edukacyjna a rosyjskie

Dziaalno wydawnicza Iii Wydziau polegaa na przygotowaniu materjau do kodeksu m. Wilno ora* na Wydaniu I zeszytu Ateneum Wileskiego". Towarzystwo prawnicze im, Ignacego Daniowieza obok posiedze naukowych zorganizowao caljr szereg odczytw popularnych z zakresu nauk prawnych. 'L dziedziny historji prawa wygosi! odczyt 9 kwietnia p r o i . S t e f a n E h r e n r e u t z: Geneza stanw w Polsze*. Wyatawa Roku 1863-go Przypadajca w toku biecym 60-t rocznic powsta nia Styczniowego Wilno zapragno uczci wystaw okolicznociow. Powoano w tym celu obszerniejszy Komitet, w ktrego skad weszli przed stawiciele wszystkich miejscowych instytucyj naukowych 1 spoecznych z P. Pre z y d e n t e m M i a s t a B a k o w s k i m na czele. Pocztkowo zamierzano wystaw t obj cale terytorjum Rzeczypospolitej. Atoli wyoniony le cilejszy Komitet wykonawczy, napotkawszy na nieprzezwycione trudnoci zwizane z realizacj projektu zakrojonego na tak szerok skal, zosta! zniewolony do ograniczenia terenu, majcego by na wystawie reprezentowanym, do obszaru Kresw Wschod nich. Uatwi to zgromadzenie odpowiednich eksponatw a zarazem dopomoe do przedstawienia moliwie najpeniejszego obrazu bohaterskich walk o niepodle go, poczwszy od demonstracji patrjotyczuych w r. 1861 a do zupene] likwidacji powstania w r. 1865. Wystawa, majca trwa w cigu caego lata, skada si bdzie z dwuch dziaw zasadniczych My1* i Oni - . Pierwszy obejmie zbrojny wysiek wyzwo leczy Polakw, drugi cay aparat dawicej przemocy rzdu rosyjskiego. Wic w pierwszym zostan zebrane portrety wadz rewolucyjnych, dowdcw i czon kw oddziaw partyzanckich oraz osb powstaniu wspdziaajcych lub je popie rajcych, odezwy Rzdu Narodowego, rozkazy wojenne, plany bitew, widoki miejscowoci pamitnych dziejach walki i t. p. dokumenty a do relikwij /wizanych z bohaterami i mczennikami za spraw idei niepodlegoci Polski. Dzia drugi zgromadzi portrety naszych wrogw, od Murawjcwa do szpiegw i zdrajcw wcznie, rozporzdzenia rzdowe, akta spraw i wyroki sdw wojen nych, tajne raporty urzdowe etc. Cao bdzie nadto uzupeniona i objaniona mapami, rysunkami graiieznemi i tablicami statystycznemi, by da pojcie o tem napiciu polskiego patrjotyzmu i ogromie oliar ludnoci kresw. Stosunki, nawizane ju przez Komitet Wykonawczy z archiwami, biblotekami i muzeami pastwo wemi i prvwatnemi tudzie prywatnymi zbieraczami lub przygodnymi posiadaczami pamitek tego rodzaju, zapewniy bogaty materjal, dotychczas na widok publiczny nie wystawiony, co daje rkojmi, Ze wileska Wystawa Roku 1863-go bdzie nietylko ciekaw lecz tez pouczajc a by moe

- b^bes*** Vf

,. ,,;.

. i . : ' -

114

Kronika

przyczyni si do ujawnienia i wywietlenia wielu dotychczas nieznanych momen-. tw powstania styczniowego. Komitet wystawy wydal odezw nastpujc: Szedziesicioletni rocznic powstania styczniowego pragnie Wilno uczci wystaw pamitek, ktreby nam uprzytomniy t tak donios dla Narodu chwile historyczn. Specjalnie w tym celu wybrany, przez liczne grono osb zgromadzonych z inicjatywy Prezydenta m. Wilna, Komitet Organizacyjny przyszej Wystawy zwraca si do spoeczestwa, a przedewszystkiem wic do Magistratw miast, do Zarzdw, Muzew i do wszystkich osb prywatnych, posiadajcych pamitki z owej epoki (z okresu i86r186$ .), by zechciay przyczyni si do urze czywistnienia tej inicjatywy przez nadsyanie posiadanych przez siebie dokumentw, obrazw, broni, strojw, oraz wszelkiego rodzaju drobnych przedmiotw. Wszyst kie te eksponaty bd oddane pod specjaln opiek prot. Jerzego Reniera, kustosza Komitetu i konserwatora pastwowego i bd po zamkniciu Wystawy w caoci zwrcone wacicielom. Mamy nadziej, i spoeczestwo nie pozostanie guchem na nasz odezw. Niema chyba rodziny polskie], dla ktrej tradycje 63 roku nie byyby dro gie ze wzgldw narodowych oraz wspomnie familijnych. Podanym byoby zobrazowa przed pokoleniem wspczesnem moliwie najwikszym zbiorem pamitek niezapomniane czyny Ojcw, ktrzy przed sze dziesiciu laty krwi wasn znaczyli przysze granice majcej zmartwychwsta Ojczyzny. Ludzie, ktrzy brali bezporedni udzia w walkach owych lat uratowani z pod szubienic i rozstrzaw Murawjewa i innych satrapw, a ktrym udao si po przebyciu niezliczonych cierpie, katuszy Sybiru i katorgi wrci do Ojczyzny stopniowo wchodz teraz do grobu. Niech wiec modsze pokolenia maj sposob no dziki projektowanej Wystawie roznieci w swych sercach ten ar patrjotvczny, ktry gorza w bohaterach 1863 roku i przyczyni si do zachowania ducha Narodu od zagady, a tern samem do wskrzeszenia Ojczyzny. Adres dla korespondencji z Komitetem Wystawy 63 r. w Wilnie: Wilno, Magistrat. D!a Komitetu Wystawy. Zbiory przeznaczone na wystaw bd pod specjaln opiek kustosza Wy stawy pro-f. Jerzego Remera, Konserwatora Pastwowego zabytkw Kultury 1 Sztuki. Skarbnikiem Komitetu Wystawy jest n, Jan Khtt, notariusz m. Wilna, ul. Mickiewicza 38, Sd Okrgowy, pokj Nr. 14. po^lyWihsbe proszone s o przyjmowanie skadek na koszta organizacji Wystawy w Wilnie. Prezes Komitetu Witold Bakowski, Prezydent m. Wilna, Wice-Prezes Wacaw Studnicki-Ghbert, Dyrektor Archiwum Pastwowego. Sekretarz Dr Wl Zaborski, Prczez Tow. Przyjaci Nauk.

- .

i Czonkowie Komitetu Wykonawczego Wystawy:

115

/Cs. Biskup Kazimierz Micbalktewicz; Bogdanowicz Adam, obywatel ziemski; Brensztejn Micha, Bibljotekarz U. S. .; Chekowska Zofio, czonek narzdu Tow. Weteranw; Iwaszkiewicz Janusz Prof. U. S, .; Ka miski, czonek zarzdu Ogniska Kolejarzy; Kht Jan, Notarjusz Ruszczy Ferdynand, dziekan Wydziau Szt. Piknych U. S. .; Staniszewski. PorucznikPrOWflr kursw Maturalnych dla Wojskowych; Studnicki-Gizbert Wacaw, Dy rektor Archiwum Pastwowego w Winie; Wasilewski, Prezes Tow. Weteranw; Wejtko Wacaw, urzdnik Archiwum Pastwowego; Zafyorski Wadysaw, Dr. Prezes Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie. K o m i t e t o r g a n i z a c y j n y skada si z kilkudziesiciu przedstawicieli rnych zrzesze spoecznych. (Wileska Gazeta Powszechna Nr. 18).

...,'-,

:^TT3gBEgf*-

ATHNE DE WILNO
RECUEIL TRIMESTRIEL, CONSACRE AUX ETUDES HISTORIQUES CONCERNANT LE TERRITOIRE DU GRAND DUCHE DE UTHUANIE Publie par K. CHODYNICKI
professeur l'nniTerslt de Wilno. DITION DE LA SOCIT POLONAISE DES SCIENCES ET DES LETTRES DE WILNO SECTION . Publie de la subvention du Ministre dl'Instructlon Publique et des Cultes.

SOMMAIRE DU PRSENT NUMRO.

Avertissement Dissertations. J. Jakubowski. Les princes de Niewie ont-ils exist? . . . 1. A. Procbaska. Expdition de saint Casimir en Hongrie . . . 10. M. Brensztein. L'horlogerie de Wilno aux XVI-e et XVII-e sicles u 29, K. Tyszkowski. Les rflexes de rvolte anne 1606 en Lithuanie 39.
-

p.

Mlanges. A. Procfraska. Documents indits concernants l'histoire de l'union de Florence en Pologne 5&H. Mocicki. Czacki et la confdration de Targowica . . - B 75 J, Iwaszkiewicz. Contributions l'tude de l'insurrection de Ko ciuszko en Lithuanie. . . . . . . . 77.

Comptes rendus.
Hai eck i. Historie de l'union de la Pologne et de la Lithuanie . 85. l a k u b o w s k i . Contributions l'histoire de l'union de la Pologne et de la Lithuanie 99IO J a k u b o w s k i , Histoire de Lithuanie N a t a n s o n L e s k i . Histoire de la (routire orientale de la Rpu~ blique Polonaise 102, K u t r z e b a . La Dite de Pologne . ,03

Bibliographie Chronique

Io

II2,