R A D O S AW D B R O W I C Z

Instytut rodowiska Rolniczego iLenego Polskiej Akademii Nauk wPoznaniu dabrow@man.poznan.pl

Alternatywne kierunki rozwoju iwykorzystania dostpnych zasobw biomasy wprzedsibiorstwach rolnych na przykadzie dziaalnoci Paacu Baborwko
sowa kluczowe: biomasa, odnawialne rda energii, przedsibiorstwo rolne, agroturystyka, foresight streszczenie: Najwiksze rdo energii odnawialnej wPolsce stanowi biomasa staa pochodzenia rolniczego ilenego. Przewiduje si, e wiksz cz rosncego zapotrzebowania na biomas bdzie musiao pokry rolnictwo, poprzez wykorzystanie somy na cele energetyczne. Ponisze opracowanie ma na celu oszacowanie dostpnych zasobw somy wprzedsibiorstwie rolnym osystemie produkcji rolinnej. Dane zostay zebrane metod wywiadu eksperckiego, aprzeprowadzona analiza swot oraz przegld literatury pozwoli sformuowa scenariusz rozwoju dla tej dziaalnoci.

Alternative directions of developement and use of available biomass resources in agricultural holdings on the example of Paac Baborwko activity
keywords: biomass, renewable energy resources, agricultural holding, agritourism, foresight abstract: e largest source of renewable energy in Poland is the solid biomass of agricultural and forest origin. It is expected that most of the growing demand for the biomass will need to be covered by agriculture with the use of straw for energetic purposes. e aim of the paper is to estimate available straw resources in agricultural holding with the plant production system. Data were collected through the expert opinion survey, swot analysis and literature review enabled to formulate the development scenario of the activity.

Foresight w przedsibiorstwach. Nauka technologia wdroenie Krzysztof Borodako, Micha Nowosielski (red.) Instytut Zachodni, Pozna 2012 by Instytut Zachodni, Pozna 2012

254

Radosaw Dbrowicz WSTP

Uchwalony pakiet klimatyczno-energetyczny ue (2008) obliguje pastwa czonkowskie do osignicia 20% udziau energii pochodzcej ze rde odnawialnych (oze) do 2020 r. Wprzyjtej Dyrektywie 2009/28/ we (2009), ktra ma realizowa ten pakiet, celem krajowym dla Polski jest 15% udzia energii ze rde odnawialnych wzuyciu energii nalnej. Obecnie wPolsce wikszo energii pochodzcej ze rde odnawialnych stanowi energia otrzymywana winstalacjach wykorzystujcych biomas wprocesie wspspalania. Dla osignicia wyznaczonych celw przewiduje si dalszy wzrost tego kierunku dziaa, z uwzgldnieniem wcoraz wikszym stopniu biomasy odpadowej inadwyek produkcyjnych pochodzenia rolniczego (kpd 2010). Wbilansie energii odnawialnej w2008 r. biomasa stanowia 86,9% wszystkich nonikw odnawialnych (gus 2009). Wedug programu Polityka energetyczna Polski do 2030 r. (2009) bdzie ona musiaa pokry 60% zapotrzebowania na oze w2020 r. Wiksz cz tego udziau bdzie stanowi biomasa pochodzenia rolniczego, czyli soma. Moliwoci wykorzystania biomasy drzewnej s ograniczone ze wzgldu na powolny jej przyrost oraz potrzeby innych sektorw gospodarki, m.in. brany papierniczej, stolarskiej czy meblarskiej. Celem przeprowadzonych bada jest ocena potencjalnych moliwoci wykorzystania somy na cele energetyczne wduym przedsibiorstwie rolnym na terenie wojewdztwa wielkopolskiego. Przy wyborze przedsibiorstwa istotne znaczenie miaa jego wielko, struktura zasieww oraz charakter produkcji. Due powierzchniowo gospodarstwo, dominujcy udzia zb irolin oleistych wstrukturze zasieww oraz niewielka ilo inwentarza to czynniki, ktre sprzyjaj produkcji somy izwikszaj konkurencyjno. Majc na uwadze zarysowane trendy wpolityce energetycznej Unii Europejskiej oraz uzyskane wyniki bada, zostanie sformuowany na bazie metodyki foresight scenariusz rozwoju badanego przedsibiorstwa.
PRZEGLD LITERATURY

Plony izbiory somy zale od wielu czynnikw: gatunku uprawianej roliny, jakoci gleby, pogody wdanym roku oraz stosowanej techno-

Biomasa w przedsibiorstwach rolnych

255

logii. Ponadto na plon somy, wwarunkach kombajnowego jej zbioru, istotnie wpywa wysoko koszenia oraz dokadno zbioru (Ku iin. 2006). redni roczny przychd somy wPolsce szacuje si na okoo 28,5 mln ton, jednak dokadne ustalenie bilansu somy wskali kraju czy wojewdztwa jest bardzo trudne. Woglnym bilansie somy wyczy naley rejony orozdrobnionej strukturze agrarnej ze wzgldu na nieopacalny wtych warunkach jej zbir itransport. Oceniajc ilo somy moliwej do energetycznego wykorzystania naley rwnie uwzgldni zapotrzebowanie na: cik ipasz dla zwierzt, przyoranie oraz produkcj podoy dla pieczarkarni (Ku, Faber 2009). Wedug Grzybek iin. (2001) szacowane nadwyki somy wWielkopolsce wynosz ponad 1,8 mln ton, wyliczenia Kusia iin. (2006) mwi o1,3 mln ton, natomiast wedug Krajowego planu dziaa (2010) nadwyki te przekraczaj 1 mln ton. Tak due rnice wobliczeniach s zwizane zrejonizacj produkcji. Bardziej miarodajne wyniki mona uzyska jedynie dla mniejszych jednostek administracyjnych lub dla duych gospodarstw (Ku iin. 2006). Wskali kraju nadwyki somy, ktre mog by realnie przeznaczane na cele energetyczne, ocenia si na okoo 4-5 mln ton (Ku iin. 2006). Rolnictwo wPolsce jest wic postrzegane przez ue jako sektor oduych moliwociach produkcji biomasy na cele energetyczne. Dane dotyczce bilansu somy wmaych jednostkach administracyjnych czy przedsibiorstwach rolnych s jednak znikome. Nieznajomo tego rynku oraz zmiany, jakie wprowadza Unia Europejska wzakresie gospodarki energetycznej, powoduj, e konieczne wydaj si dla tej brany badania foresightowe. Wcelu okrelenia jasnych celw rozwojowych oraz przewidywanych zmian tego typu badania prowadzone ju byy wodniesieniu do caej Polski Narodowy Program Foresight Polska 2020, czy Wielkopolski Sieci gospodarcze Wielkopolski (2010). Bardziej szczegowe badania mona prowadzi rwnie na poziomie przedsibiorstwa stosujc metody foresightu korporacyjnego, m.in. analiz swot, scenariusze, wywiady ipanele eksperckie, przegld literatury czy badania delckie. Metody te maj suy do identykacji gwnych kierunkw dziaa, dla ktrych powinno koncentrowa si siy irodki (Borodako 2012). Wprzedsibiorstwach zwizanych zrolnictwem rzadko stosuje si tego typu badania, mimo e jest to gwna ga wielkopolskiej gospodarki. Spojrzenie

256

Radosaw Dbrowicz

perspektywiczne na to najwiksze potencjalne rdo biomasy jest niezbdne.

METODYKA

Biorc po uwag rosnce zapotrzebowanie na biomas odpadow, zbadano ilo somy moliwej do energetycznego wykorzystania otrzymywanej wprzedsibiorstwie zrocznej produkcji. Wcelu waciwego okrelenia tych zasobw badaniami objto trzy kolejne lata 2008-2010. Wpocztkowym etapie pracy dla kadego roku ustalono struktur zasieww oraz wielko plonu ziarna poszczeglnych rolin metod wywiadu eksperckiego zwacicielem przedsibiorstwa. Plon ten zosta okrelony jedynie dla rolin somotwrczych, czyli pszenicy, jczmienia, yta, pszenyta, rzepaku ikukurydzy na ziarno. Nastpnie, wykorzystujc wskaniki opisujce stosunek plonu ziarna do plonu somy (Harasim 1994, Ku iin. 2006), obliczono plon somy, ktry by iloczynem tych dwch wielkoci. Otrzymane wyniki, pomnoone przez powierzchni uprawy danej roliny, okrelay zbir somy wdanym roku. Wcelu werykacji wizji oraz okrelenia strategii rozwoju przedsibiorstwa wykonano analiz swot, metod opisan przez Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010) ikonsultowano si zwacicielami przedsibiorstwa. Analiza swot przebiegaa etapowo. Pierwszy krok polega na zdeniowaniu mocnych isabych stron gospodarstwa oraz szans izagroe wotoczeniu. Nastpnie wybrano po 5 gwnych cech zkadej kategorii iprzypisano im odpowiednie wagi, tak aby suma wag bya rwna 1. Silne strony (tabela 1) iszanse (tabela 2) ze wzgldu na pozytywne oddziaywanie, otrzymyway oceny dodatnie od 1do 5, natomiast sabe strony (tabela 3) izagroenia (tabela 4), zuwagi na negatywny wpyw otrzymyway oceny ujemne od -1 do -5. Po przeanalizowaniu poszczeglnych zmiennych, okrelono redni waon, ktra wskazuje na si wpywu badanej cechy. Po zsumowaniu liczby punktw dla kadego obszaru, wyznaczono gracznie pozycj badanych relacji, okrelajc zmienne: X = siy saboci oraz Y = szanse zagroenia.

Biomasa w przedsibiorstwach rolnych Tabela 1. Mocne strony przedsibiorstwa

Lp. Mocne strony 1. Przedsibiorstwo rodzinne (realizacja wsplnych celw iwzajemne zaufanie) Rozbudowane zaplecze agroturystyczne itradycyjna kuchnia oparta na miejscowych skadnikach Stowarzyszenie Jedzieckie Baborwko Due powierzchniowo gospodarstwo Dobre wyposaenie wsprzt rolniczy Razem
rdo: opracowanie wasne na podstawie Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010).

257

Waga 0,1

Ocena 3

rednia waona 0,3

2.

0,2

0,8

3. 4. 5.

0,2 0,3 0,2

4 5 4

0,8 1,5 0,8 4,2

Tabela 2. Szanse ksztatujce otoczenie

Lp. Szanse 1. 2. 3. 4. 5. Moda na agroturystyk Wzrost zamonoci spoeczestwa Wsppraca zinstytucj naukow Zapotrzebowanie na biomas jako odnawialnego rda energii Programy pomocowe dla rolnictwa Razem
rdo: opracowanie wasne na podstawie Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010).

Waga 0,2 0,2 0,1 0,3 0,2

Ocena 3 4 3 5 4

rednia waona 0,6 0,8 0,3 1,5 0,8 4,0

258

Radosaw Dbrowicz Tabela 3. Sabe strony przedsibiorstwa

Lp. Sabe strony 1. 2. 3. 4. 5. Maa ilo atrakcji dla dzieci Gleby mineralne zma zawartoci materii organicznej, podatne na zmiany pogodowe Dua zmienno bonitacyjna gleb na maej powierzchni Due koszty naprawy iserwisu nowo zakupionego sprztu rolniczego Saba promocja dziaalnoci na rynku Razem
rdo: opracowanie wasne na podstawie Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010).

Waga 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

Ocena -1 -4 -3 -3 -3

rednia waona -0,2 -0,8 -0,6 -0,6 -0,6 -2,8

Tabela 4. Zagroenia ksztatujce otoczenie

Lp. Zagroenia 1. 2. 3. 4. 5. Ekstremalne zjawiska pogodowe wokresie wegetacyjnym rolin Wzrost bezrobocia Moliwy rozpad Unii Europejskiej Niekorzystne zmiany prawne (likwidacja KRUS-u) Napyw tanich produktw rolnych zinnych krajw Razem
rdo: opracowanie wasne na podstawie Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010) .

Waga 0,2 0,1 0,1 0,2 0,4

Ocena -4 -2 -2 -3 -5

rednia waona -0,8 -0,2 -0,2 -0,6 -2,0 -3,8

Biomasa w przedsibiorstwach rolnych CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTU BADA

259

Przedsibiorstwo Paac Baborwko prowadzi dziaalno rolnicz iagroturystyczn, hodowl koni oraz nadzoruje prac Stowarzyszenia Jedzieckiego Baborwko. Paac wBaborwku, ktry jest siedzib rmy, znajduje si wodlegoci ok. 1,5 km od drogi wojewdzkiej nr 184 oraz wpobliu czynnej stacji kolejowej. Miejscowo Baborwko naley do Gminy Szamotuy ipooona jest wpnocno-zachodniej czci wojewdztwa wielkopolskiego, 27 km od Poznania i4 km od Szamotu. Przedsibiorstwo skada si zpiciu obrbw: Baborowo Baborwko Gsawy oraz Pakosaw Posadowo, ktre tworz dwa gospodarstwa ocznej powierzchni ponad 1000 ha, zczego grunty wasne to 160 ha. Od 1993 r. prowadzona jest przez przedsibiorstwo dziaalno rolnicza ihodowla koni. Ju w1994 r. gospodarstwo wprowadzio innowacyjne rozwizania uprawowe upraw bezorkow, jako jedno zpierwszych gospodarstw wPolsce. Wstrukturze zasieww dominuj zboa iroliny oleiste. Oprcz typowej produkcji rolnej zb podstawowych na znacznej powierzchni gospodarstwa prowadzona jest uprawa lnu, konopi, zi iprzypraw. Od 1995 r. prowadzona jest dziaalno agroturystyczna, aw2006 r. utworzono Stowarzyszenie Jedzieckie Baborwko. Wpaacu izabudowaniach folwarcznych mieszcz si apartamenty ipokoje dla goci oraz prowadzony jest pensjonat dla koni. Podstawow atrakcj dziaalnoci agroturystycznej jest nauka jazdy konnej oraz jazda na placu zkompletem przeszkd (parkur). Paac Baborwko organizuje rwnie rne spotkania, imprezy, konferencje oraz zawody konne.
WYNIKI IDYSKUSJA

rednia obliczona ilo somy wprzedsibiorstwie ztrzech badanych lat wyniosa ponad 2,8 tys. ton (Tabela 5.). Oceniajc zasoby somy moliwe do zagospodarowania, uwzgldniono zuycie somy na potrzeby wasne. Inwentarz przedsibiorstwa stanowio kilkadziesit koni ikilkanacie sztuk byda. Na potrzeby utrzymania tych zwierzt, gwnie cik ipasz, przedsibiorstwo rocznie zuywa jedynie okoo 6-8% zcaoci dostpnej somy (najczciej pszenicznej). Pozostaa cz somy wbadanych latach, ze wzgldu na nisk cen rynkow,

260

Radosaw Dbrowicz Tabela 5. Zbir somy wprzedsibiorstwie wbadanych latach [Mg]

Uprawiana rolina Obrb Baborwko Baborowo Posadowo

Pakosaw

Gsawy

Pszenica oz. Jczmie j. Rzepak oz. 2008 Jczmie oz. Pszenyto oz. yto oz. Suma Pszenica oz. Jczmie oz. 2009 Rzepak oz. Pszenyto oz. yto oz. Suma Pszenica oz. Rzepak oz. 2010 Kukur. (ziarno) Jczmie j. Pszenyto oz. Suma rdo: opracowanie wasne.

29,96

31,99 296,57

596,40

355,64 86,97 174,55

300,56 52,99 211,61 115,15 145,24

1284,59 466,49 386,16 255,45 145,24 75,44 2613,37 1255,62 711,39 281,83 195,51 148,32 2592,67 2092,08 479,92 375,40

140,30

29,96 0,00 52,95 52,95 82,26 789,09 57,70 856,21 942,97 519,99 509,31 197,52 733,62 798,51 92,74 598,43 328,74 169,42 375,40 69,41 468,85 175,67 344,31 596,40 389,98 163,80 179,84 617,16 325,75 179,93

75,44 901,00 364,21 23,35 101,99 195,51 55,58 740,64 402,57 112,98

224,48

293,88 139,95

740,03

3381,24

bya pozostawiana na polu imieszana zgleb. Udzia zb podstawowych wstrukturze zasieww wbadanych latach wynosi 45-48%, tak wic soma pozostawiana na polu, dziki waciwemu zmianowaniu, nie miaa negatywnego wpywu na uprawiane roliny istanowia cenne rdo substancji organicznej. Ze wzgldu jednak na nisk zawarto wsomie azotu ifosforu, konieczne wtym systemie byo

Suma

Rok

Biomasa w przedsibiorstwach rolnych

261

stosowanie nawozw mineralnych, co stanowio jeden zgwnych kosztw uprawy. Zakadajc, e ze wzgldu na niedokadno zbioru iwysoko koszenia, okoo 20% obliczonej iloci somy pozostaje niezebrane, ana utrzymanie zwierzt przeznacza si 8%, do alternatywnego zagospodarowania rocznie pozostaje wprzedsibiorstwie okoo 2 tys. ton. Wostatnich latach na rynku biomasy nastpiy istotne zmiany. Poda somy, ze wzgldu na spadek pogowia zwierzt oraz zmian systemu chowu na bezcikowy, utrzymuje lekk tendencj wzrostow. Znacznie szybciej ronie natomiast popyt, majc wpyw na wzrost cen tego surowca. Rok 2011 by pod tym wzgldem przeomowy. Ze wzgldu na trudne warunki pogodowe iprzez to opnione terminy zbioru, ilo somy dostpnej na rynku bya ograniczona. Gospodarstwa zdu liczb zwierzt, mae elektrociepownie ikotownie na som oraz istniejce wPolsce rmy, ktre przerabiaj som na brykiety miay problem ze zdobyciem wystarczajcej iloci surowca. Ten trend potwierdza rwnie przeprowadzona analiza swot (Rysunek 1.).
Rysunek 1. Kierunek dziaania przedsibiorstwa
Szanse

P (1,4;0,2) Saboci Siy

Zagroenia

rdo: opracowanie wasne na podstawie metodyki Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010).

262

Radosaw Dbrowicz

Zaznaczony wektor oznacza, e waciwy kierunek dziaania to przyjcie przez przedsibiorstwo strategii rozwojowej opartej na wasnych zasobach, poniewa istnieje dua przewaga mocnych stron nad sabymi oraz niewielka przewaga szans nad zagroeniami. Duy potencja wewntrzny stanowi takie cechy, jak: due powierzchniowo gospodarstwo, dobre wyposaenie przedsibiorstwa wsprzt rolniczy czy rozbudowane zaplecze agroturystyczne. Szans natomiast sprzyjajc rozwojowi jest rosnce zapotrzebowanie na biomas jako odnawialne rdo energii, programy pomocowe dla rolnictwa oraz wzrost zamonoci spoeczestwa. Na podstawie przeprowadzonych bada ipo przeanalizowaniu oglnych trendw wgospodarce mona sformuowa najbardziej optymalny scenariusz rozwoju dla tego przedsibiorstwa na najblisze kilka lat. Zakadajc, e ceny somy utrzymaj si na obecnym wysokim poziomie, bardziej opacalna bdzie sprzeda tego surowca ikupno np. obornika wcelu utrzymania bilansu materii organicznej na waciwym poziomie. Dostpno somy wprzedsibiorstwie, moliwo jej skadowania oraz posiadanie odpowiednich maszyn pozwoli na instalacj kotowni na som do ocieplenia paacu ibudynkw gospodarskich, apopi ze spalania bdzie dodatkowym nawozem. Zaoszczdzone wten sposb rodki pienine posu do rozbudowy zaplecza agroturystycznego, m.in. budowy baru itoalet dla goci odwiedzajcych Paac Baborwko wtrakcie rnych zawodw konnych iimprez. Przeprowadzone inwestycje przyczyni si do rozwoju przedsibiorstwa izwikszenia konkurencyjnoci.
WNIOSKI

Na podstawie przeprowadzonych bada naley stwierdzi, e znaczna cz dostpnej biomasy odpadowej wprzedsibiorstwie Paac Baborwko oraz innych duych przedsibiorstwach rolnych nastawionych na produkcj rolinn, mogaby by alternatywnie zagospodarowana. T alternatyw stanowi jej energetyczne wykorzystanie dla wasnych celw lub sprzeda. Warunkiem koniecznym wrozdysponowaniu somy jest jednak pozostawienie pewnej jej iloci na polu lub

Biomasa w przedsibiorstwach rolnych

263

kupno obornika wcelu utrzymania zrwnowaonego bilansu materii organicznej. Istotne byoby zorganizowanie monitoringu iloci somy wyprodukowanej corocznie wposzczeglnych gminach iduych gospodarstwach. Zebrane informacje pozwoliyby waciwie okreli dostpne jej zasoby dla celw planowania rozwoju energetyki odnawialnej.
LITERATURA
Borodako K. (2012), Foresight korporacyjny, prezentacja zpanelu konsultacyjnego wramach projektu B+R dla Wielkopolski. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego iRady 2009/28/WE, zdnia 23 kwietnia 2009r. wsprawie promowania stosowania energii ze rde odnawialnych zmieniajca iwnastpstwie uchylajca dyrektywy 2001/77/we oraz 2003/30/we. gus (2009), Energia ze rde odnawialnych w2008 r., Warszawa. Grzybek A., Gradziuk P., Kowalczyk K. (2001), Soma energetyczne paliwo, Wydawnictwo Wie Jutra Sp. zo.o., Warszawa. Harasim A. (1994), Relacja midzy plonem somy iziarna uzb, Pamitnik Puawski, nr 104,s. 54-59. Krajowy plan dziaania wzakresie energii ze rde odnawialnych, zdnia 7 grudnia 2010 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Ku J., Faber A. (2009), Produkcja rolinna na cele energetyczne aracjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, [w:] A. Harasim (red.) Przyszo sektora rolno-spoywczego iobszarw wiejskich, IKongres Nauk Rolniczych Nauka-Praktyce, Wyd. iung-pib, Puawy, s. 63-75. Ku J., Madej A., Kopiski J. (2006), Bilans somy wujciu regionalnym, Studia iRaporty iung-pib, Puawy, nr 3, s. 211-225. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Zacznik do uchway nr 202/2009 Rady Ministrw zdnia 10 listopada 2009 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Wodarkiewicz-Klimek H., Kakowska J., Goliski M. (2010), Analiza PEST iSWOT dla transformacji wiedzy wsieciach gospodarczych Wielkopolski, [w:] M. K. Wyrwicka (red.), Analiza sytuacji Wielkopolski wkontekcie transformacji wiedzy wsieciach gospodarczych, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna.