J A K U B K O WA L C Z Y K

Wydzia Maszyn Roboczych iTransportu Politechnika Poznaska jakub.kowalczyk@put.poznan.pl

Perspektywy rozwoju metod kontroli pocze klejowych

sowa kluczowe: poczenia klejowe, metody nieniszczce, metoda ultradwikowa streszczenie: Poczenia klejowe to jeden znajstarszych rodzajw pocze nierozcznych. Mimo e technologia wykonywania tych pocze jest zaawansowana, wuksztatowanych poczeniach obserwuje si wystpowanie wad technologicznych oraz eksploatacyjnych. Jedn zgwnych barier wszerszym zastosowaniu pocze klejowych wprzemyle jest bariera psychologiczna, ktra moe wynika zbraku moliwoci penej, nieniszczcej kontroli pocze klejowych. Celem prac byo zbadanie perspektyw rozwoju metod nieniszczcych kontroli pocze klejowych przy wykorzystaniu metody foresight.

Development prospects of control methods of the adhesive joints

keywords: adhesive joints, non-destructive testing methods, ultrasonic method abstract: Glued joints are one of the oldest type of inseparable bonds. e glued technology applied in the industry is advanced, however in some cases technological and exploitation defects in the adhesive joints can occur. One of the main barriers in the extensive application of glued bonds is apsychological barrier. e psychological barrier may result from the lack of non-destructive method of evaluation of the glued joints. e main purpose of the work was to evaluate future application and development of non-destructive testing for adhesive joints, using foresight method.

Foresight w przedsibiorstwach. Nauka technologia wdroenie Krzysztof Borodako, Micha Nowosielski (red.) Instytut Zachodni, Pozna 2012 by Instytut Zachodni, Pozna 2012

242

Jakub Kowalczyk WPROWADZENIE

Poczenia klejowe to jeden znajstarszych rodzajw pocze nierozcznych. Technologia klejenia rozwija si niezwykle szybko idynamicznie. Mimo wysoce zaawansowanych technologii wykonywania pocze, stwierdza si, e wpoczeniu uksztatowanym mog wystpowa wady. Wyrnia si wady technologiczne powstae podczas wytwarzania obiektw technicznych oraz eksploatacyjne, powstae wczasie uytkowania obiektw technicznych. Do najistotniejszych wad wystpujcych wpoczeniach klejowych mona zaliczy deadhezje oraz brak kleju wspoinie. Rzadziej spotyka si takie wady jak porowato oraz brak zestalenia kleju wcaej obszarze skleiny. Do powstania wad mog przyczyni si bdy pracownikw nakadajcych klej oraz uszkodzenia zautomatyzowanych stacji robotw. Niewtpliwie udzia klejw wprzemyle bdzie si zwiksza, jednoczenie stwierdza si brak skutecznych metod nieniszczcych oceny pocze klejowych wwarunkach przemysowych. Celem prowadzonych bada jest prba oszacowania perspektywy rozwoju metod kontroli jakoci pocze klejowych, ze szczeglnym uwzgldnieniem warunkw przemysowych. Cel ten jest istotny nie tylko wujciu regionalnym, ale rwnie globalnym. PROBLEMATYKA ZASTOSOWANIA POCZE KLEJOWYCH Obecnie wkadej dziedzinie przemysu zauwaa si niezwykle szerokie zastosowanie pocze klejowych. W2002 r. udzia pocze klejonych wynosi 4% wporwnaniu do innych technologii czenia (Majda 2007). Udzia ten, na tle innych metod czenia, przedstawiono na rys. 1. Szacuje si, e wcigu najbliszych lat udzia klejw na rynku pocze nierozcznych bdzie stanowi okoo 8-10% (Godzimirski 2002), natomiast autor szacuje, na podstawie prowadzonych bada, e do 2025 r. udzia tez wzronie do 15-20%, szczeglnie wprzemyle motoryzacyjnym. Zastosowanie pocze klejonych mona rozpatrywa wwielu aspektach. Wpierwszej kolejnoci mona uwzgldnia materiay, jakie mona czy za ich pomoc. Moliwa jest rwnie analiza zastosowania pocze klejonych uwzgldniajca obiekty - do budowy ktrych s wykorzystywane kleje - oraz zwizane znimi gazie przemysu.

Metody kontroli pocze klejowych Rysunek. 1 Udzia poszczeglnych metod czenia czci wbudowie maszyn

243

Objanienia: 1 poczenia klejone 4%, 2 poczenia gwintowe 30%, 3 zagniatanie 5%, 4 wkrty, gwodzie 15%, 5 kokowanie 4%, 6 spawanie, lutowanie 28%, 8 nitowanie 12%, 7 inne metody czenia 2%
rdo: Majda 2007.

Obecnie obserwuje si zastpowanie tradycyjnych metod czenia klejeniem. Poczenia klejowe umoliwiaj czenie wielu rnych materiaw ozrnicowanych waciwociach. Moliwe jest czenie ze sob takich materiaw, jak: metale (stal, mosidz, eliwo, magnez, aluminium), szko, ceramika, drewno, guma, beton, ebonit, styropian, pcv, papier, tektura iinne. Poczenia klejowe znajduj szerokie zastosowanie wwielu gaziach przemysu iwrnych dziedzinach ycia codziennego. Maj one liczne zastosowania wprzemyle lotniczym cznie zkosmicznym, elektronicznym, motoryzacyjnym, budowlanym, atake wmedycynie. Ponadto kleje s wykorzystywane wprzemyle lekkim, np. do produkcji zabawek, opakowa iksiek (Adams 2005). Pierwszy, eksperymentalny, metalowy samolot sportowy okonstrukcji cakowicie klejonej zosta wyprodukowany ju w1948 r. Pod koniec lat osiemdziesitych prawie poowa wszystkich pocze elementw konstrukcyjnych samolotw transportowych bya wykonywana wycznie technik klejenia. Ze wzgldu na swoje waciwoci kleje s powszechnie wykorzystywane do napraw elementw maszyn iurzdze (Rybacki 2008).

244

Jakub Kowalczyk

Szczeglnie istotny udzia pocze klejowych obserwuje si wprzemyle motoryzacyjnym (Vine 2001). Poczenia te znajduj liczne zastosowanie wprodukcji zarwno samochodw osobowych, dostawczych, ciarowych, jak iautobusw (miejskich dwuosiowych, przegubowych oraz turystycznych). Wbudowie pojazdw osobowych klejenie jest wykorzystywane do mocowania okadzin klockw hamulcowych, szyb, czenia elementw poszycia drzwi, pokryw silnika oraz baganika. Szczeglny udzia pocze klejowych obserwuje si wkonstrukcji samononych karoserii pojazdw, wtym pojazdw ootwartym nadwoziu. Rwnie istotny udzia klejenia wbudowie pojazdw obserwuje si wprodukcji autobusw. Wich budowie, poza czciami wymienionymi powyej wpojazdach osobowych, dodatkowo klejona jest podoga do ramy, wykadzina podogowa, poszycie ipanele boczne do ramy pojazdu, osona tablicy kierunkowej przedniej oraz ciana tylna, osony wlewu paliwa oraz poszycie dachu. Tak szerokie zastosowanie klejenia wbudowie autobusw wynika zich znacznych rozmiarw igenerowanych wtrakcie eksploatacji drga, dobrze tumionych przez kleje. Przykadowe nakadanie kleju wsamochodach osobowych przedstawiono na rys. 2.
Rysunek 2. Klejenie poszycia dachu samochodu osobowego

rdo: http://www.volkswagen-poznan.pl/?nodeid=18 stan na 2 czerwiec 2007.

Metody kontroli pocze klejowych

245

Istotne zalety pocze klejowych, poza wymienionymi powyej, to przede wszystkim relatywnie niskie koszty wytwarzania, rwnomierny rozkad napre wcaym obszarze poczenia oraz brak potrzeby uzyskiwania bardzo restrykcyjnych parametrw klejonych powierzchni podczas czenia. Dodatkowo poczenia klejowe stanowi barier dla korozji bimetalicznej wklejeniu rnych metali oraz zapewniaj szczelno konstrukcji iintegralno poczonych materiaw wskutek wyeliminowania otworw. Kleje umoliwiaj wyeliminowanie defektw powierzchniowych, wystpujcych podczas spawania lub lutowania, atake brak wpywu ciepa powodujcego niekorzystn zmian struktury wczonych materiaach, jednoczenie gwarantujc wzrost wytrzymaoci zmczeniowej (wporwnaniu do innych pocze) iochron klejonych materiaw przed czynnikami zewntrznymi (poprzez wypenienie pustek, niecigoci czonych elementw). Nie bez znaczenia jest fakt moliwoci penej automatyzacji procesu klejenia. Analizujc technologi klejenia, nie sposb pomin jej wad. Podstawowe podawane wliteraturze to ograniczona odporno na dziaanie wysokich temperatur (powyej 300oc), stosunkowo dugi czas wizania, wytrzymao mechaniczna nie przekraczajca zreguy 30mpa oraz brak stuprocentowej wytrzymaoci zaraz po zakoczeniu klejenia. Mimo i wymienione wady s istotne, to analizujc wyniki bada oraz literatur tematu, jako jedn znajistotniejszych wad pocze klejowych mona wskaza barier psychologiczn. Bariera psychologiczna wynika prawdopodobnie ztrudnoci wszacowaniu jakoci wtym wytrzymaoci mechanicznej uksztatowanych pocze wsposb nieniszczcy. Wliteraturze, nawet zlat szedziesitych ubiegego wieku, spotyka si opis metod badania pocze klejowych. Metody te mona podzieli na metody niszczce inieniszczce. Metody niszczce s stosunkowo dobrze poznane procedury bada niszczcych s przedstawione wliteraturze, wtym wnormach nie tylko zakadowych, ale rwnie europejskich. Metody te nie daj jednak moliwoci penej kontroli, aumoliwiaj tak, ktra moe by prowadzona jedynie wyrywkowo, awyniki bada opieraj si na analizach statystycznych. Ponadto metody te generuj due koszty. Dla przykadu zbadanie jakoci poczenia klejowego wnadkolach pojazdu samochodowego wie si ze zniszczeniem caej karoserii.

246

Jakub Kowalczyk

Wprzeciwiestwie do niszczcych metod oceny pocze klejonych metody nieniszczce s metodami stosunkowo sabo poznanymi, majcymi zastosowanie gwnie laboratoryjne. Do metod nieniszczcych, ktre mog by wykorzystane do oceny pocze klejonych, zalicza si przede wszystkim takie metody, jak: organoleptyczna, ultradwikowa, rezonansowa, termograczna oraz metoda holograi optycznej. Najprostsz metod oceny pocze klejowych jest metoda organoleptyczna. Wymaga ona duego dowiadczenia od kontrolera jakoci pocze klejonych ijednoczenie dobrej znajomoci technologii klejenia. Za pomoc tej metody moliwe jest sprawdzenie rwnomiernoci wypywki kleju przy krawdziach zcza, co wiadczy oprawidowej iloci kleju wspoinie oraz owaciwych naciskach kleju wspoinie. Podstawowym ograniczeniem tej metody jest moliwo badania tylko wskiej grupy pocze np. poczenia szyby pojazdu zkaroseri. Ze wzgldu na moliwoci praktycznego zastosowania autor wczasie bada koncentrowa si na metodzie ultradwikowej. Metoda ultradwikowa jest oparta na zjawiskach odbicia izaamania fal ultradwikowych oczstotliwoci powyej progu syszalnoci, tj. 16kHz do 18kHz. Ze wzgldu na technik prowadzenia bada mona wyrni ultradwikow metod echa oraz metod przepuszczania. Mimo licznych zalet, jakimi s np. moliwo badania elementw silnie tumicych oraz elementw cienkich, metoda przepuszczania nie znajduje dzi szerokiego zastosowania praktycznego. Wynika to ztakich ogranicze, jak konieczno jednoczesnego wykorzystywania dwch gowic, ktre powinny by umieszczone po dwch stronach badanego elementu iponadto powinny by umieszczone wsposiowo. Wprzypadku badania pocze klejonych nie zawsze istnieje moliwo dwustronnego dostpu do poczenia, wszczeglnoci przy badaniu proli zamknitych (np. podunic, progw wkaroserii samochodowej). Metoda ultradwikowa jest skutecznie wykorzystywana do wykrywania niecigoci wbadanych materiaach. Obserwuje si wzrost zainteresowania t metod wodniesieniu do bada naukowych, atake poszerzenie zakresu jej przemysowego wykorzystania istosowanych wniej technik kontrolnych (Cawley 2003). Poza klasycznymi badaniami ultradwikowymi (badania odleww, odkuwek, pocze spawanych), prowadzone s cigle prace nad szerszym ich zastosowaniem. Przy-

Metody kontroli pocze klejowych

247

kadowe moliwoci szerszego zastosowania ultradwikw wdefektoskopii, rwnie wodniesieniu do pocze adhezyjnych, zostay przedstawione przez J. Deputata [1971] iinnych badaczy. Dodatkowo t metod prowadzi si kontrol jakoci pocze zgrzewanych punktowo, pomiary napre oraz twardoci czci maszyn. Obecnie wykonywane badania ultradwikowe wybranych obiektw pozwalaj na ich kontrol wodlegoci do 20 metrw od miejsca przyoenia gowicy ultradwikowej. Prowadzone s rwnie badania pocze adhezyjnych, wtym takich pocze, jak lutowane oraz pocze powoka podoe, atake pocze klejowych. Wbadaniach ultradwikowych s wykorzystywane rne rodzaje fal takie, jak: fale podune, poprzeczne, powierzchniowe ipytowe. Istniej przykady prowadzenia ultradwikowych bada pocze adhezyjnych zwykorzystaniem fal powierzchniowych oraz pytowych. Zrealizowano rwnie ultradwikowe badania pocze klejonych zwykorzystaniem fal pytowych. Wniniejszej pracy skoncentrowano si na wykorzystaniu do oceny pocze klejonych ultradwikowej fali podunej. Jest to uzasadnione atwoci generowania tego rodzaju fal, dostpnoci gowic ultradwikowych iznacznymi moliwociami ich dostosowania do badanych pocze oraz atwoci interpretacji uzyskiwanych obrazw waparaturze badawczej.
METODYKA BADA

Realizowane prace obejmoway badania interdyscyplinarne. Zjednej strony wykonywano badania ultradwikowe, prowadzone wedug ustalonych przez autora procedur, zdrugiej za strony realizowane byy badania marketingowe. Przeprowadzano wywiady zpracownikami rnych producentw zwizanych zprzemysem motoryzacyjnym oraz wykorzystujcymi kleje wtechnologiach przemysowych. Wcelu opracowania moliwoci rozwoju metod nieniszczcych pocze klejowych przeprowadzono analiz swot. Analiza, ktrej celem byo okrelenie perspektyw rozwoju metod nieniszczcych do oceny pocze klejowych, bya dwukierunkowa. Obejmowaa ona zarwno perspektywy rozwoju samych pocze klejowych, jak imetody ich badania.

248

Jakub Kowalczyk Rysunek 3. Wykorzystywane wbadaniach stanowiska badawcze wyposaone w: a) defektoskop USM35, b) defektoskop USLT2000

a)

b)

Wczasie bada ultradwikowych analizowano moliwoci uzyskania przydatnych na potrzeby bada pocze klejowych ukadw impulsw ultradwikowych. Badania prowadzono dla rnych wzw klejonych irnych obiektw. Wykorzystywano gowice ultradwikowe oczstotliwoci zzakresu 2 do 20 mhz oraz cyfrowe defektoskopy ultradwikowe takie, jak usm35 (rys. 3a) oraz uslt2000 (rys. 3b) rmy Krautkramer. Poniewa s to badania niezwykle czasochonne ikosztowne, podczas prac realizowanych wramach niniejszego projektu ograniczono si jedynie do bada pilotaowych. Wdrugiej czci bada prowadzono rozmowy-wywiady zosobami zawodowo zwizanymi ztechnologi klejenia. Wczasie trwania projektu nie udao si przeprowadzi wywiadu zosobami zajmujcymi si badaniem nieniszczcym pocze klejowych, poniewa nie znaleziono zakadu przemysowego, wktrym takie badania byyby prowadzone, natomiast przeprowadzono rozmowy zosobami wykonujcymi nieniszczce badania pocze zgrzewanych oraz niszczce badania pocze klejowych.
WYNIKI BADA

W pierwszym etapie realizacji prac sprawdzono, czy metoda ultradwikowa umoliwia uzyskanie na ekranie defektoskopu cigu impulsw, umoliwiajcych po ich analizie na dodatkowej aparaturze, identykacj obszarw poczenia klejowego ornej jakoci. Moli-

Metody kontroli pocze klejowych

249

we byo wskazywanie obszarw pozbawionych kleju oraz obszarw, wktrych klej zosta naoony na powierzchni zanieczyszczon, co oznaczao, i wdanym miejscu jako poczeni jest niska. Na tym etapie prac nie prowadzono bada korelacyjnych, ktre s zaplanowane do realizacji przyszoci. Korelowane bd wybrane parametry fal ultradwikowych zwytrzymaoci mechaniczn poczenia klejowego. Badania realizowano zwykorzystaniem klejw uszczelniajcych oniewielkiej wytrzymaoci oraz typowych klejw konstrukcyjnych, wykorzystywanych do tworzenia odpowiedzialnych pocze wpojedzie samochodowym. Wdrugim etapie bada prowadzono analiz swot. Wyniki dotyczce bada pocze klejowych oraz zastosowania pocze klejowych podzielono na cztery podstawowe grupy: mocne isabe strony oraz szanse izagroenia. Mocne strony: Wysoki poziom wiedzy pracownikw sektora badawczego oraz technologw klejenia; Powtarzalno technologii pomiarowych; Powtarzalno technologii klejenia; Wysokiej jakoci aparatura owysokiej rozdzielczoci.

Sabe strony Konieczno prowadzenia oddzielnych bada pilotaowo-rozpoznawczych dla kadego klejonego wza; Brak uznawanych procedur prowadzenia bada nieniszczcych pocze klejowych; Stosunkowo wysokie koszty aparatury wodniesieniu do moliwoci krajowych przedsibiorcw. Szanse Obnienie kosztw gotowych wyrobw (np. karoserii pojazdu samochodowego); Moliwo bycia liderem, zarwno wzakresie technologii klejenia, jak ibada nieniszczcych pocze klejowych; Rozwj iekspansja rmy;

250

Jakub Kowalczyk

Moliwo pozyskania rodkw zewntrznych (projekty badawcze, zlecenia zrm konkurencyjnych). Zagroenia Kradzie wasnoci intelektualnej iwdroenie wrmach konkurencyjnych opatentowanych metod badawczych; Spadek iloci sprzedawanych produktw, skutkujcy wstrzymaniem rodkw nansowych przeznaczonych na badania; Wprowadzenie restrykcyjnych przepisw zwizanych zochron rodowiska, skutkujcych ograniczeniem wykorzystania rodkw chemicznych (wtym klejw) we wspczesnym przemyle. Analizujc powysze, wyranie wida, e wcigu najbliszych lat konieczne jest prowadzenie bada pilotaowych na temat metod nieniszczcych dla tych wzw klejowych, wktrych wdroenie takich metod jest podane. Istnieje moliwo pozyskania rodkw nansowych na stosowane badania zrnych rde nansowania co np. wbrany motoryzacyjnej pozwoli na opracowanie procedur badawczych dla wzw klejonych karoserii wczasie 3 lat, awcigu najbliszych 5 lat metody kontroli bd mogy by stosowane wprodukcji. Efekty zastosowania tych metod bd widoczne dopiero wperspektywie 8 10 lat ipowinny doprowadzi do spadku napraw pogwarancyjnych eksploatowanych urzdze technicznych, wtym pojazdw. Dodatkowo te zakady, ktre wdro metody kontroli nieniszczcej pocze klejowych, bd liderami wrd producentw.
ZAKOCZENIE

Przeprowadzone analizy potwierdziy konieczno prowadzenia dalszych bada nieniszczcych pocze klejowych metodami nieniszczcymi. Wyniki przeprowadzonych wywiadw potwierdziy, e poczenia klejowe bd ewoluoway ibd zastpoway, wtych obszarach, wktrych jest to moliwe, poczenia tradycyjne (np. zgrzewane). Jest to szczeglnie dobrze widoczne wbrany motoryzacyjnej. Wyniki przeprowadzonej analizy swot pokazuj, e krajowe zakady dysponuj wysoko wykwalikowan kadr techniczn. Obecny

Metody kontroli pocze klejowych

251

poziom rozwoju zapewnia powtarzalno wykonywanych pocze, aznaczna cz rm posiada wysokiej jakoci aparatur badawcz. Jednake nie bez znaczenia jest fakt, i zakady nie dysponuj metodami nieniszczcymi kontroli pocze klejowych, ktre mog by wykorzystywane nie tylko do kontroli wykonywanych pocze, ale rwnie do kontroli poprawnoci oprogramowania zautomatyzowanych stacji robotw wykonujcych poczenia klejowe. Brak skutecznych metod nieniszczcych pocze klejowych wynika zkoncentracji prac badawczo-rozwojowych nad metodami kontroli pocze spawanych izgrzewanych. Autor na podstawie prowadzonych prac badawczych szacuje, e wcigu najbliszych lat nastpi dynamiczny rozwj nowoczesnych, nieniszczcych metod kontroli. Powysza analiza daje moliwoci rozwoju zakadw przemysowych oraz jednostek badawczych zajmujcych si omawian problematyk. Gwnym zagroeniem dla pracownikw sektora badawczo-rozwojowego jest kradzie wasnoci intelektualnej oraz niestabilna sytuacja prawna ipolityczna wkraju.
LITERATURA
Adams R. D. (2005) Adhesive Bonding Science, Technology and Application, Wyd. Woodhead Publishing Limited. Cawley P., Allin J.M., Lowe M. J. S. (2003), Adhesive disbond detection of automative components using rst mode ultrasonic resonance, ndt&E International, Vol. 36, No. 7. Deputat J., Pawowski Z. (1971), Ultradwikowa metoda oceny jakoci poczenia metal metal wcylindrach alterowanych, Archiwum Akustyki, nr 4. Godzimirski J. (2002), Wytrzymao dorana konstrukcyjnych pocze klejowych, wnt, Warszawa. Majda P. (2007), Wybrane problemy analizy pocze klejonych komponentw stalowych, Przegld Spawalnictwa, nr 7. Rybacki P. (2008), Naprawy zklejem wreku, agromechanika, nr 1. Vine K, Cawley P., Kinloch A. J. (2001), The correlation of non-destructive measurements and toughness changes in adhesive joints during environmental attack, Journal Adhesion Vol. 77.