Wochy

redniowieczne
Skrypt dla studentw italianistyki
Katedra Italianistyki
Uniwersytet Warszawski
Halina Manikowska
Warszawa 2007
Spis treci
Cz I
Od schyku staroytnoci do epoki karoliskiej...........3
Cz II
Wochy komunalne........................................................30
Cz III
W stron przeomu nowoytnego................................89
8
Cz I
Od schyku staroytnoci do epoki karoliskiej
Tabela chronologiczna
410 zupienie Rzymu przez Wizygotw pod wodz Alaryka
452 najazd Hunw pod wodz Attyli na pnocn Itali
455 zupienie Rzymu przez Wandalw pod wodz Genseryka
476 wdz germaski Odoaker detronizuje ostatniego cesarza Za-
chodu Romulusa Augustulusa i tworzy wadztwo germa-
skie w Italii
489 najazd Ostrogotw pod wodz Teodoryka na Itali, pocztek
wojny z Odoakrem
493 Zdobycie przez Teodoryka Rawenny, miasto staje si stolic
Krlestwa Ostrogotw
527 Justynian zostaje cesarzem wschodnim
535553 wojny gockie, podbj Italii przez wojska Justyniana
554 Pragmatica Sanctio Justyniana objcie Italii bizantyskim
system prawnym
568 najazd Longobardw pod wodz Alboina na Itali
590604 pontyfkat Grzegorza I Wielkiego
643 kodyfkacja prawa longobardzkiego: Edykt Rotarisa
726 727 dekret cesarza bizantyskiego przeciwko czci obrazw (ikono-
klazm) i gwatowne wystpienia antybizantyskie w Italii
754-756 wyprawy zbrojne Pepina Krtkiego do Italii, nadanie papie-
owi ziem zdobytych przez Frankw na Longobardach (daw-
nych terytoriw bizantyskich)
774 wyprawa zbrojna Karola Wielkiego przeciwko krlowi longobar-
dzkiemu, Dezyderiuszowi, zakoczona upadkiem wadztwa
Longobardw w Italii; Karol koronuje si na krla Longobar-
dw
800 Leon III koronuje Karola Wielkiego na cesarza Rzymian
827 pocztek arabskiego podboju Sycylii
843 traktat w Verdun, ustalajcy trway podzia imperium karoli-
skiego
888 wraz ze mierci cesarza Karola Grubego koczy si panowa-
nie dynastii karoliskiej w Italii, rozpoczyna si dugi okres
rywalizacji o wadz nad Krlestwem Italii i o tron papieski;
gboki kryzys papiestwa
937 cikie najazdy Wgrw na Itali
4
I. SYTUACJA POLITYCZNA
I. 1. Italia w okresie wdrwek ludw. Krlestwo Ostrogotw
Wdrwki ludw, ktre doprowadziy do rozpadu, a nastpnie likwidacji ce-
sarstwa rzymskiego na Zachodzie, zaczy dotyka Itali od pocztku V w. Przez
Pwysep Apeniski i wyspy przetoczyli si Goci, Alemanowie, Sasi, Gepidzi, Wan-
dalowie, wreszcie Longobardowie. Pierwszymi, ktrzy przynieli zniszczenia, byli
Wizygoci (zachodni Goci), ktrzy najpierw, poczynajc od lat 60. IV w., osiedla-
li si za zgod cesarza w Mezji, naddunajskiej prowincji rzymskiej (w dzisiejszej
Serbii i Bugarii), a nastpnie nie znajdujc w cesarstwie wschodnim dogodnych
warunkw do ycia ruszyli pod wodz Alaryka do Italii. Wykorzystani w walkach
wewntrznych na Pwyspie jako sia wojskowa, jednak nieopaceni, zupili w rewan-
u Rzym (410). Byo to pierwsze od czasw synnego ataku Celtw (gsi kapito-
liskie) w 390 r. przed Chrystusem sacco di Roma, ale nie ostatnie. Wizygoci, w po-
szukiwaniu dogodnego terytorium do osiedlenia si i zaoenia wasnego wadztwa,
wycofali si z Pwyspu i powdrowali do Akwitanii, i dalej, do Hiszpanii.
W rozpadajcym si cesarstwie zachodnim, w ktrym lega w gruzach gwa-
rantujca jego istnienie pax romana i zerwana zostaa czno midzy prowincja-
mi, Italia pogrya si w walkach o tron cesarski i w chaosie wzmaganym przez
zagroenie najazdami barbarzycw. W 451 r. dowodzeni przez Attyl (Bicz
Boy) Hunowie w przeciwiestwie do Germanw lud w ogle nieznany Rzy-
mianom uderzyli na Gali, ale ponisszy klsk w wielkiej bitwie na Polach Ka-
talaunijskich (w dzisiejszej Szampanii) z poczonymi armiami Rzymian i Germa-
nw, skierowali si na Itali, niszczc Akwilej i Dolin Padask. Najazdowi
pooyy kres dziesitkujce ich wojska gd i epidemie; wycofali si do Panonii,
gdzie po mierci Attyli (453) ich pastwo si rozpado.
Wadza cesarska na Zachodzie zaamaa si w drugiej poowie V w., std de-
tronizacja w 476 r. Romulusa Augustulusa przez germaskiego wodza Odoakra
niegdy satelity Attyli nie zostaa odnotowana w Italii jako moment przeomo-
wy; w latach 455476 a dziewiciu cesarzy stracio wadz w wyniku przewrotu.
Odoaker zyska zreszt aprobat dla swoich rzdw na Pwyspie (nie majcych
jednak charakteru cesarskiego) ze strony cesarza wschodniego, Zenona. Pierwsze
rzdy germaskie trway kilkanacie lat, ten sam bowiem cesarz pchn do Italii
Ostrogotw, by pooy kres wadzy Odoakra, a przy okazji pozby si z cesarstwa
niewygodnych goci. Ostrogoci (wschodni Goci) bowiem, podobnie jak przed
nimi Wizygoci, osiedlali si od pocztku lat 80. IV w. na terytoriach pooonych
wzdu Dunaju, w Mezji i Dacji. Podbj Italii rozpocz si w 489 r., po 3 latach
oblenia pada Rawenna stolica Odoakra (a wczeniej, od 402 r. siedziba dworu
5
cesarskiego), zamordowanego w czasie tej inwazji. Na Pwyspie Apeniskim po-
wstao krlestwo barbarzycw jedno z kilku krlestw sukcesyjnych, ktre
najedcy germascy budowali w zdobytych prowincjach rzymskich.
Ostrogoci, niele obeznani z porzdkiem rzymskim ich wdz, Teodoryk
Wielki, wychowywa si na dworze w Konstantynopolu jako zakadnik wprowa-
dzili w Italii system wadzy, ktry nie zniszczy dawnego porzdku rzymskiego. Tak
jak w cesarstwie, centrum politycznym i administracyjnym byy miasta, ktre od
IV w. byy rwnie stolicami diecezji kocielnych. Przetrwa nawet podzia Dio-
klecjana na prowincje, cho Italia poniosa w cigu V w. straty terytorialne: od-
pady od niej Recja (Raetia: ziemie znajdujce si w dzisiejszych Szwajcarii i Ba-
warii), Norikum (w dzisiejszych Styrii i Karyntii), Dalmacja, Prowansja (tylko
przejciowo odzyskana przez Teodoryka), z rk do rk przechodzia Sycylia (zajta
m.in. przez Wandalw). Administracja pozostaa w znacznej czci w rkach Rzy-
mian, na dworze krlewskim najwaniejsze funkcje powierzano ludziom pocho-
dzcym z rodw senatorskich, prawo rzymskie byo nadal stosowane, jzykiem
urzdowym pozostaa acina, majca ogromn przewag nad gockim jako jzyk
pisma, w czci utrzymany zosta system podatkowy, organizacja municypalna w mia-
stach, powoywano ludzi do robt publicznych. Najwaniejsza zmiana polegaa na
dodaniu do administracji cywilnej administracji wojskowej. Ostrogoci podlegali
swojemu prawu, co pozwalao utrzyma ich separacj od Rzymian; w przeciwnym
razie nastpiaby byskawiczna ich romanizacja i utrata germaskiej tosamoci.
Oni te zapewnili Italii obron militarn w zamian za 1/3 ziem latyfundialnych
(tam, gdzie nie byo ich osadnictwa, Rzymianie pacili im trybut). Ostrogoci nie
stanowili jednak liczebnie tak wielkiej grupy, by zburzy pozycj majtkow ary-
stokracji rzymskiej.
Budow krlestwa gockiego w Italii zaaprobowa cesarz (Teodoryk, poza ty-
tuem krla, otrzyma od cesarza tytu patrycjusza Rzymu), popara za zarwno
cz arystokracji rzymskiej, jak i kilku wanych biskupw (w tym Mediolanu
i Pawii). Nie bya to sytuacja wyjtkowa i specyfczna tylko dla Italii. Obie grupy
arystokracja senatorska i Koci katolicki ju w IV w. odcinay si od polity-
ki dowdcw armii rzymskich, w istocie rzdzcych i dokonujcych przewrotw
paacowych, co wicej, arystokracja kontestowaa ucisk fskalny, konieczny zreszt
do opacenia wojsk bronicych cesarstwa przed najazdami. W V w. wchonicie fal
imigrantw-najedcw, jak dziao si to z napywajcymi we wczeniejszych stu-
leciach Germanami, nie byo ju jednak moliwe, a w rozpadajcym si imperium:
w Galii, w Hiszpanii, w Italii bezpieczestwo byy w stanie zapewni tylko wojska
najedcw.
Wczajc si do budowy barbarzyskich krlestw arystokracja rzymska
i Koci broniy nie tylko swojej pozycji, take rzymskiej cywilizacji. W Italii rz-
dzonej przez Teodoryka Wielkiego (zm. 526) mona byo obserwowa jej trwanie
6
i trosk o ni, wyraon m.in. w przedsiwziciach budowlanych i fundacyjnych
krla zrealizowanych w Rawennie, nadal funkcjonoway szkoy publiczne i biblio-
teki publiczne, w Rzymie dziaay anie publiczne, organizowano zawody w cyr-
kach, kontynuowano wznoszenie lub przebudow rzymskich bazylik.
Nie wszystkie wwczas powstae krlestwa i wadztwa barbarzyskie prze-
trway. Ten los spotka take krlestwo Ostrogotw. Ich panowanie w Italii sko-
czyo si, gdy cesarz Justynian I Wielki (527565) w ramach wielkiego planu
odzyskania utraconych przez imperium rzymskie prowincji wmiesza si w walki
o tron ostrogocki, jakie wybuchy po mierci krla Teodoryka Wielkiego i wysa
na Pwysep Apeniski armi pod wodz Belisariusza. Trwajce 20 lat wojny,
zwane gockimi, przyniosy Italii powane zniszczenia, przede wszystkim dlatego,
e toczyy si o miasta, a Ostrogotw wsparli Frankowie oraz cz ludnoci rzym-
skiej (w tym arystokracji). Druga faza tych wojen, po wycofaniu si Belisariusza,
rozpoczta powstaniem Gotw, przyniosa na krtko powrt rzdw ostrogockich
niemal w caej Italii (542550), ale ostatecznie dziaania wojsk bizantyskich pod
wodz ponownie Belisariusza, a nastpnie Narsesa doprowadziy do upadku wa-
dzy germaskiej (554). Ostrogoci ostatecznie, jak niegdy Etruskowie, zniknli
jako grupa etniczna, wtapiajc si w ludno Pwyspu.
Krtki okres wczenia caej Italii do struktur imperium Justyniana mia
wane konsekwencje. W 554 r. wprowadzona zostaa Sankcja Pragmatyczna
prawna regulacja przynalenoci Pwyspu do cesarstwa bizantyskiego, przywra-
cajca sdownictwo cywilne wg prawa rzymskiego, nadajca biskupom due
uprawnienia w zarzdzie organizmami miejskimi, a take (co wobec pniejszego
najazdu Longobardw miao mniejsze znaczenie) powrt do stanu wasnoci ziem-
skiej z roku 490; niewolnicy musieli powrci do swoich panw.
I. 2. Italia longobardzka
W 568 r., uderzywszy od strony Panonii (gdzie migrujc z terenw nad ab
osiedlili si ok. 527 r.), Longobardowie
1
wtargnli do Italii. Podbj rozpoczli od
Friuli, nastpnie zdobywali miasta Doliny Padaskiej. Najduej opieray im si
wybrzea, skutecznie wyspy Longobardowie, jak wikszo plemion germa-
skich, nie posiadali foty. Opisywani w rdach jako znacznie bardziej barbarzy-
scy ni Ostrogoci, byli ju jednak obeznani ze wiatem pnorzymskim oraz
nowym ksztatujcym si na Zachodzie porzdkiem. Najazd kolejnego plemienia
germaskiego i budowa przeze wadztwa jest przez wielu historykw uwaana
za wydarzenia przeomowe w dziejach Pwyspu Apeniskiego, w ich wyniku bo-
1
Najedcy nie rekrutowali si tylko z jednego plemiona. Tworzyli rodzaj konfederacji ple-
mion, wrd ktrych najwaniejsi (i najliczniejsi) poza Longobardami byli Sasi; oprcz nich take:
Alemanowie, Gepidzi, Turyngowie, a nawet Bugarzy.
7
wiem doszo do rozbicia jednoci Italii i zapocztkowany zosta polityczny plura-
lizm, ktry sta si mia cech charakterystyczn i osi dziejow historii Woch
na wiele stuleci.
Panowanie Longobardw na Pwyspie Apeniskim, od momentu najazdu
do upadku ich krlestwa, mona uj w nastpujce okresy:
Od panowania Alboina (569572) do Agilulfa (590616) podbj Italii
Od Adaloalda (616627) do Anspranda (712) prba integracji
Od Liutpranda (712744) do Dezyderiusza (774) prba unifkacji
i upadek
Mapa: http://cronologia.leonardo.it/storia/anno591.jpg
W okresie podboju Pwyspu Longobardowie wprawdzie mieli swojego krla,
ale poszczeglne grupy zdobywajce kolejne miasta i ich wodzowie (duces) cieszy-
li si du swobod dziaania i niezalenoci. Po mierci zamordowanego Alboina
przez 10 lat bezkrlewia to oni urzdzali si na zdobytych terytoriach, wchodzc
otwarcie i za pienidze w sojusze z Bizancjum, a przeciwko swoim longobardzkim
konkurentom. To m.in. byo przyczyn maej spjnoci stworzonego przez nich
pastwa i siy niektrych duces oraz niezalenoci podlegych im wadztw. A po-
niewa jednoczenie niektre obszary pozostay pod wadz bizantysk, a w kocu
stulecia pnocne ziemie Pwyspu podporzdkowali sobie Frankowie (Longobar-
dowie musieli im paci trybut), Italia utracia polityczn jedno. Du niezale-
no zdobyy zwaszcza ducati (termin polski ksistwa byby jeszcze przedwczes-
ny) pooone na obrzeach krlestwa, z dala od znajdujcego si w Pawii centrum
wadzy krlewskiej: Friuli, Benewent, Spoleto. Ju w VIII w. widoczne byy r-
nice regionalne: od prawnych i w systemach mierniczych poczynajc, na hierarchii
spoecznej koczc.
Przeobraenia, ktre przynioso ludnoci Pwyspu 200 lat panowania Lon-
gobardw, byy znacznie bardziej gbokie i radykalne ni w czasach ostrogockich:
zburzony zosta system polityczny i spoeczny. Pen wolnoci cieszyli si tylko
Longobardowie i ludzie podlegli ich prawu: arystokracja wojskowa (adalingi) oraz
obdarzeni ziemi wojownicy (arimanni), zobowizani do suby wojskowej wedle
posiadanego majtku; Rzymianie spadli do klasy ludzi pwolnych (aldiones).
Longobardowie, podobnie jak przed nimi Ostrogoci, uczynili z miast centra
swojej wadzy, w miastach osiada arystokracja longobardzka. Nad niewiele zmie-
nionymi dawnymi rzymskimi dystryktami miejskimi i diecezjami kocielnymi
kontrol sprawowali longobardzcy duces oraz wysocy urzdnicy: gastaldowie, za-
rzdzajcy na szczeblu lokalnym skarbem krlewskim. Romanizacja spoeczestwa
i struktur wadzy bya przy proporcjach ludnoci rzymskiej i germaskiej (zob.
8
niej) oraz rnicach cywilizacyjnych nieunikniona. Jak zawsze, dokonywaa si
ona w wyniku zawierania maestw mieszanych, a take na skutek stopniowej
(szybszej w rodowiskach dworskich) katolicyzacji. Elity longobardzkie wyznawa-
y arianizm, wikszo tej ludnoci bya w momencie najazdu poganami. Mimo
edyktw zakazujcych Longobardom chrzczenia dzieci w wierze katolickiej, prze-
chodzenie na katolicyzm zaczo si ju za pierwszych krlw. Wan rol w tym
procesie odegraa pochodzca (po ojcu) z bawarskiej dynastii krlowa Teodolinda,
katoliczka, ona kolejno dwch wadcw longobardzkich: Autarisa i Agilulfa, po
mierci tego ostatniego za regentka (616624). Kancelaria longobardzka z ko-
niecznoci (brak pisma) przeja zwyczaje i jzyk rzymskiej, co przyczynio si do
romanizacji prawa, widocznej w jego kodyfkacjach powstaych w VIII w. (m.in.
krla Liutpranda). Pierwszej kodyfkacji na pimie i w jzyku aciskim (z wielo-
ma jednak nieprzetumaczalnymi terminami longobardzkimi) zwyczajowego prawa
Longobardw dokona krl Rotaris (tzw. Edykt Rotarisa) w 643 r. Wpyw cywi-
lizacji rzymskiej zaznaczy si w niej w przejciu konceptu i rozumienia wadzy
publicznej, a take w prawie wasnoci. Twrcami tej kodyfkacji byli z pewnoci
Rzymianie. Mimo bowiem upoledzenia prawnego niektrzy z nich zdoali prze-
nikn do elit longobardzkich i sign po urzdy dworskie. Te ostatnie w VIII
w., kiedy s lepiej widoczne w rdach, nosz nazwy aciskie (np. majordomus,
camerarius, vesterarius itd.), ale organizacja dworu bya raczej bardziej ni mniej
germaska.
Germaski, a wic militarny, charakter miay wadza longobardzka i arysto-
kracja krl by zarazem najwyszym wodzem i sdzi, za te sfery wadzy, ktre
Rzymianie okrelali mianem cywilnej (i najwaniejszej jednoczenie), mocno zre-
dukowane, mieciy si w pojciu sdownictwa (std dostojnika administracji okre-
lano mianem iudex). Uproszczony i zmieniony w stosunku do rzymskiego i bi-
zantyskiego by system fskalny krlestwa, na ktry skaday si kary sdowe,
wpywy z regale menniczego, trybuty, a w ich uiszczaniu kurczya si rola pieni-
dza, zastpowanego sol, oliw, solonymi rybami, pieprzem, towarami luksusowy-
mi. Nie istnia, bdcy podstaw rzymskiego systemu fskalnego, podatek grunto-
wy, za w majtkach krlewskich pracowali ludzie niewolni, zobowizani do
wiadczenia sub i pracy (paszczyzna, zob. niej). Organizacja administracji i sy-
stem fskalny zasadniczo zmieniy relacje midzy wadc a spoeczestwem istnie-
jce w Italii w czasach rzymskich (i na terenach bizantyskich); te nowe zapowia-
day ju charakterystyczne dla redniowiecza stosunki osobowych zalenoci.
Ludno rzymska podlegaa z kolei stopniowym wpywom prawa i zwyczajw ger-
maskich (prawo dziedziczenia, pozycja prawna kobiety, zob. niej), a cho Lon-
gobardowie utracili swj jzyk, pozostawi on swj lad w postaci ok. 280 sw
pochodzenia longobardzkiego, ktre wchon jzyk woski.

I. 3. Italia w imperium Karolingw

Sukcesy longobardzkich wadcw, Liutpranda i Aistulfa w konsolidacji ich
krlestwa, zagroenie, e Rzym stanie si jego czci, byy jedn z przyczyn upad-
ku panowania longobardzkiego. Najbardziej zaniepokoiy one papiea, poniewa
nie tylko zapowiaday zmiany systemu kocielnego i spoecznego na terenach wa-
dzy papieskiej, ale groziy, e z gowy Kocioa powszechnego stanie si on pod-
porzdkowanym krlowi germaskiemu zwykym biskupem Rzymu. Z Liut-
prandem udao si jeszcze papieowi uoy stosunki, ale zdobycie przez
Longobardw egzarchatu raweskiego, podporzdkowanie krlestwu ksistwa
Spoleto oraz zamiar rozcignicia wadzy na ksistwo Rzymu (obszar podlegy
bezporedniej wadzy papiea, a formalnie take wadzy zwierzchniej cesarza bi-
zantyskiego) i to w czasie, gdy niemoliwa bya skuteczna ekspedycja do Italii
wojsk bizantyskich, przekonay papiea Stefana II do podjcia podry do naj-
potniejszego wczenie wadcy na Zachodzie, krla Frankw Pepina Krtkiego
i zawarcia z nim sojuszu (754). Dwie wyprawy (754?755 i 756) armii frankij-
skiej pod wodz Pepina przyniosy odebranie Longobardom ich zdobyczy w rod-
kowej Italii i przekazanie ich pod wadz papiea (tzw. Patrimonium sancti Petri).
Dwadziecia lat pniej, zagroony przez kolejn ekspansj Longobardw papie
Hadrian I (wojska longobardzkie zajy terytoria Patrimonium) zwrci si
o pomoc, tym razem do nastpcy Pepina, Karola Wielkiego. Wadca frankijski
sam mia interes w rozprawieniu si z krlem Longobardw, Dezyderiuszem
(swego czasu teciem Karola), bowiem to na jego dworze znaleli poparcie i schro-
nienie przeciwnicy Karola
2
. W 774 r. wyprawi si do Italii z armi, ktra bya
wwczas najpotniejsza w Europie i, zdobywszy Pawi, koronowa si na krla
Longobardw. By to kres panowania longobardzkiego w pnocnej i rodkowej
czci Pwyspu. W swoim nowym krlestwie jednak nie rzdzi (by w Italii czte-
rokrotnie), powierzajc wadz (781) synowi Pepinowi. Praktyka rzdw namiest-
niczych, sprawowanych najczciej przez koronowanego na krla Longobardw
syna (czasami z nieprawego oa) monarchy frankijskiego okazaa si trwaym roz-
wizaniem. Wprawdzie nastpca Pepina, jego syn Bernard, zosta odsunity przez
swojego stryja, cesarza Ludwika Pobonego, ale po Ludwiku wadz w krlestwie
obj syn tego, Lotar I, ktremu z tytuem cesarskim Italia przypada take
w podziale imperium przeprowadzonym przez Karolingw w 843 r. w Verdun.
Po nim za (od 844 r.) tron w Italii obj jego syn Ludwik II.
2
W 772 r. Karol Wielki, po mierci swojego brata Karlomana, z ktrym wsprzdzi przez
trzy lata, doprowadzi do odsunicia synw tego ostatniego od tronu Frankw. Wdowa wraz
z dziemi schronia si na dworze Dezyderiusza w Pawii.
10
Dynastia Karolingw rzdy w Italii

Pepin Krtki (zm. 768)
Karloman (zm. 771)
Karol Wielki (od 774 r. krl Longobardw [Italii], zm. 814)
Pepin longobardzki (od 781 krl Italii)
Bernard (od 812 rzdy w Italii, odsunity w 817)
Ludwik Pobony (od 814 cesarz, pozbawi Bernarda tronu, zm. 840)
Lotar I (od 822 krl Italii, od 840 cesarz, zm. 855)
Ludwik II (namiestnik w Italii od 844, krl Italii od 855,
cesarz, zm. 875)
Ludwik Niemiecki, po podziale w Verdun wadca krlestwa
Wschodnich Frankw [pniejszych Niemiec] (zm. 876)
Karol Gruby (krl Niemiec, krl Italii od 880, cesarz od
881, od 884 krl Zachodnich Frankw [Francji], zm. 888)
Karol ysy (krl Zachodnich Frankw, cesarz, krl Italii od
876, zm. 877)
Karol Wielki zdoby koron w dobrze zorganizowanym krlestwie. Jego so-
jusznicy longobardzcy zachowali swoj pozycj (zwaszcza biskupi rekrutowali si
z arystokracji longobardzkiej), przeciwnikom, potraktowanym jak rebelianci, skon-
fskowano majtki. Struktura wadzy nad pastwem daa si stosunkowo atwo
przeksztaci wedug wzoru frankijskiego: hrabiowie zastpili dawnych duces (nie
od razu jednak), hrabstwa pokryway si z dawnymi okrgami administracyjnymi,
na terenach pogranicznych w miejsce potnych longobardzkich ducati po-
wstay marchie (Friuli, Toskania, Marchia Ankony itd.). Wadza publiczna (pa-
stwowa) sprawowana bya przez hrabiw, margrabiw i biskupw, ktrym krl
delegowa swoje uprawnienia. Posuenie si Kocioem (biskupami) jako narz-
dziem wadzy byo istotn zmian w stosunku do rzdw longobardzkich.
Prawodawstwo Karola (Kapitularze italskie, 774) i jego nastpcw respektowao
odrbno stosunkw spoecznych i tradycji prawnej w tej czci imperium karo-
liskiego. Byo to konieczne w sytuacji, gdy przynajmniej pocztkowo wadca
by w Italii nieobecny. Nie doszo wic ani do gruntownej przebudowy pastwa,
ani do zmarginalizowania elit longobardzko-rzymskich. Spowodowao to dosy
specyfczne pooenie Italii w caoci imperium karoliskiego poddana wadzy
Karolingw, zachowywaa pewn odrbno ustrojow i kulturow. Widoczne to
3
Wytuszczone imiona Karolingw sprawujcych wadz w Italii.
11
byo zwaszcza w pozycji miast i okrgw miejskich w caoci konstrukcji pastwo-
wej, w stylu ycia mieszkajcej w miastach elity spoecznej, w wyrafnowanej jak
na standardy epoki organizacji krlestwa (zbiurokratyzowana, pimienna ad-
ministracja, sdownictwo, sformalizowanie stosunkw wasnociowych itd.).
W ustanowieniu wadzy karoliskiej nad Itali i tym samym w wyznaczeniu
nowego kierunku jej losw, rol ogromn odegrali papiee, zwaszcza Hadrian I,
sprawca interwencji Karola Wielkiego na Pwyspie i Leon III, promotor jego ko-
ronacji w 800 r. na cesarza Rzymian. Zdobycie przez Karola Italii byo jednym
z najwikszych sukcesw podjtej wwczas na ogromn skal ekspansji Frankw,
ktrej rezultatem byy ponadto: podporzdkowanie im i chrystianizacja wielkich
obszarw Germanii, zastopowanie ekspansji arabskiej na poudniowym-zachodzie
kontynentu oraz Awarw od strony wschodnich rubiey zachodniego chrzecija-
stwa, uzalenienie w pewnym stopniu krlestw anglosaskich. Ogoszony nowym
Dawidem, Karol Wielki zebra tym samym pod sw wadz bd wpywami nie-
mal wszystkie kraje chrzecijaskie pozostajce w cznoci z papieem i Kocioem
rzymskim. Powrt do idei i ideologii cesarstwa rzymskiego, zwizanie jak si
miao okaza, a do 1530 r. godnoci cesarskiej na Zachodzie z aktem koronacji
w Rzymie, przesdzio te o przynalenoci przez wiele stuleci pnocno-rodko-
wej czci Pwyspu do szerszych ram cesarstwa.
Zdobycie przez Karola Wielkiego korony Krlestwa Longobardw (dopiero
w X w. przeway nazwa Krlestwo Italii) i wczenie pnocno-rodkowych ziem
Pwyspu do monarchii frankijskiej przynioso nowe i wyjtkowo trwae podziay
polityczne. W jego rodkowej czci rozcigao si wadztwo papiea (Patrymo-
nium), ktre w pniejszych stuleciach stanie si terytorialn podstaw Pastwa
Kocielnego. Bardziej na poudnie utrzymao autonomi ksistwo longobardzkie
Benewentu, ktre w kocu VIII w. obejmowao nawet znaczn cz kontynental-
nego poudnia. Pod wadz bizantysk znajdoway si ju tylko ksistwo Neapo-
lu, Kalabria, poudniowe krace Apulii, Sycylia. Zwierzchno cesarza bizanty-
skiego nad Wenecj (wygodna, bo chronica miasto przed Frankami), stawaa si
stopniowo czyst formalnoci, straci on ponadto kontrol nad Kocioem w Ita-
lii. Uniwersalnemu wymiarowi aktu przywrcenia cesarstwa na Zachodzie (reno
vatio imperii) towarzyszyo wic w Italii, co moe si wyda paradoksem, rozczon-
kowanie wadzy.
mier Ludwika II jedynego Karolinga, ktry stale przebywa w Italii bez
sukcesora na tronie (875) zapocztkowaa dugi okres kryzysu politycznego, wy-
woanego rywalizacj o tron Italii i tron cesarski sporej grupy pretendentw, nie
tylko zreszt Karolingw. Nastpc Ludwika w Italii zosta cesarz Karol ysy. Par-
tia germaska, popierajca pretensje do tronu Ludwika Niemieckiego, miaa jed-
nak potnych zwolennikw (zwaszcza margrabiego Friuli), tym swobodniejszych
w swych dziaaniach, e cesarz rzdzi na Pwyspie przy pomocy namiestnika. Ry-
12
cha mier Karola ysego pogbia tylko kryzys. Wybr Karola Grubego, syna
Ludwika Niemieckiego, na tron Italii w 880 r. (rok pniej koronowany na cesa-
rza, w 885 r. wybrany krlem Francji) przynis ziemiom pnocno-rodkowym
Pwyspu na pewien czas spokj, a papiestwu, targanemu rywalizacj rodw rzym-
skich o tron Piotrowy, poczucie bezpieczestwa. Formalnie jednolite Krlestwo
Italii pod wadz Karolingw stracio jednak spjno, uprawnienia wadcze wy-
dzierali krlowi hrabiowie i margrabiowie. Panowanie Karolingw chylio si ku
upadkowi w sytuacji nasilajcych si walk midzy karoliskimi bastardami, najaz-
dw Normanw na Francj i Niemcy, star zbrojnych midzy fotami bizantysk
i sycylijsk (arabsk), rosncego znaczenia ksistwa Spoleto i marchii Friuli. W 887
r. Karol Gruby stopniowo traci wadz (na pocztku 888 r. zmar). Nastpi trwa-
jcy ponad p wieku okres walk o wadz nad Krlestwem Italii, o tron papieski
i koron cesarsk, z ktrej zwycisko wyszed wadca Niemiec z dynastii Ludolfn-
gw, Otton I. Chaos polityczny pogbiay zniszczenia, jakie niosy ze sob najaz-
dy Wgrw i dziaania ich wojsk, wynajmowanych przez zwalczajce si strony
rywalizujce o wadz nad Itali.
I. 4. Wadztwo bizantyskie i ksistwa longobardzkie
na Poudniu
Pod koniec VI w. Bizancjum ustabilizowao swoj wadz na obszarach, z kt-
rych nie zdoali go wyprze Longobardowie, wok miast: Rawenny (egzarchat ra-
weski) i Rzymu, w Pentapolis
4
(Rimini, Ankona, Fano, Pesaro, Senigallia) i na
Poudniu, gdzie punktem cikoci panowania bizantyskiego staa si Apulia (zob.
wyej mapa). Od ok. 605 r., po serii zawartych z Longobardami rozejmw i po-
kojw, przez nastpne 120 lat niemal nie dochodzio do wikszych konfiktw
zbrojnych. Na wybrzeach tyrreskich du niezaleno zdobyy majce za sob
tradycj rzymsk miasta, rozwijajce si dziki handlowi rdziemnomorskiemu:
Neapol, Gaeta, a zwaszcza najbardziej z nich handlowe Amalf.
Poudnie byo obszarem rywalizacji midzy wadztwami longobardzkimi, Bi-
zancjum, od VIII w. take Frankami, wreszcie Saracenami. W II poowie VII w.
na kilka dziesicioleci hegemoni zdobyli tu longobardzcy wadcy Benewentu, po-
dobnie w ostatniej wierci VIII w., kiedy to ksiciu Arechisowi II (774787) udao
si zastopowa ekspansj Karola Wielkiego i utrzyma niezaleno. W latach
40. i 60. IX w. spore sukcesy odnis z kolei Ludwik II, dominujc na caym Po-
udniu i wraz z ksiciem Spoleto Gwidonem I (Frankiem) przeprowadzajc rozbir
ksistwa Benewentu. Niestabilno polityczn w nastpnych dekadach IX w. po-
wodoway wojny w Kampanii, ktre wykorzystao Bizancjum. Okoo 900 r. pod
4
Termin oznaczajcy pi miast zapoyczony zosta z Grecji, gdzie greckie kolonie na
wybrzeach m.in. pn. Afryki czyy si w zwizki miast (polis)
18
jego wadz znajdowaa si caa Apulia i caa Kalabria, za ksistwa Benewentu
i Salerno utraciy prawie poow swoich terytoriw. Ale a do pocztkw XI w.
cay ten region cechowa brak stabilizacji politycznej, adne bowiem z tych wadztw
nie zdoao zapewni sobie dugiego okresu dominacji: Kapua (longobardzkie hrab-
stwo), ktra podporzdkowaa sobie Benewent, Salerno i Neapol, sama bywaa
podporzdkowana Salerno i Neapolowi, a take ksistwu Spoleto dominujcemu
przez pewien okres nad Benewentem; Salerno okupowao Amalf, by by samo
zajmowane przez to ostatnie miasto. Wadza w tej czci Poudnia, a zwaszcza
w ksistwie Benewentu, zorganizowana bya na wzr longobardzki, z podobn hie-
rarchi urzdw. Terytoria nieobjte bezporedni wadz Frankw zastygy jednak
w strukturze spoecznej, ktra w XI w., w okresie podboju normaskiego, okae
si anachroniczna. Ale take w czci bizantyskiej wywodzca si z pnoantycz-
nych stosunkw struktura spoeczna ewoluowaa w kierunku zbliajcym j do
longobardzkiej. Zaciera si przede wszystkim rozdzia arystokracji cywilnej od
wojskowej, bo i ta pierwsza staa si w swym charakterze wojskowa. Take i tu
upady dawne rady municypiw. Rnicowaa oba wadztwa natomiast wiksza
w czci bizantyskiej rola biskupw w administracji wieckiej. Ale i te odrbnoci
zmniejszyy si w czasach karoliskich, kiedy to biskupi we wadztwach longo-
bardzkich zostali wczeni w sprawowanie wadzy publicznej.
Do destabilizacji sytuacji politycznej przyczyniay si najazdy i pirackie ataki
muzumanw podejmowane ju od pocztku VIII w. na wybrzea Sardynii, Kor-
syki, Sycylii, a nastpnie i na cz kontynentaln. Ich upem paday miasta i klasz-
tory (Montecassino, Bazylika w. Piotra w Rzymie), zgromadzone w nich skarby,
uprowadzano ludzi. Miasta i lokalni wadcy, by przetrwa, zmuszeni byli jednak
do wsppracy, przynajmniej okresowej, z Saracenami. Sojusze te wykorzystywano
w lokalnych konfiktach zbrojnych, w ktrych ponadto interweniowali wielokrot-
nie, spieszc z pomoc zagroonym przez muzumanw chrzecijanom nie zawsze
przyjani obrocy (jak Bizancjum, Wenecja, Frankowie). W drugiej dekadzie
IX w. najazdy muzumaskie (gwnie z terenw dzisiejszej Tunezji) przybray cha-
rakter regularnego podboju Sycylii: w 831 r. zdobyte zostao Palermo, w 878 pady
Syrakuzy, w 902 r., jako ostatnia Taormina.
II. PRZEMIANY CYWILIZACYJNE
Spotkanie dwu wiatw rzymskiego i germaskiego (na innych terenach
take sowiaskiego), doprowadzio do uksztatowania si nowej cywilizacji eu-
ropejskiego redniowiecza. Gbokie zmiany dotyczyy nie tylko politycznej mapy
kontynentu, ale take, i przede wszystkim, kultury, struktur spoecznych, gospodar-
ki. Pozostawiy one trwae lady w pamici zbiorowej Europejczykw od czasw
14
humanizmu renesansowego uznajcych si za spadkobiercw dziedzictwa staroyt-
noci rzymskiej i greckiej, i, przynajmniej do czasw romantyzmu, odegnujcych
si od przeszoci barbarzyskiej. Wandalizm, a przez dugi czas take gotyk to
terminy, ktre, urobione od nazw plemion germaskich, uwypukla miay barba-
rzystwo ludw, ktre pogrzebay cesarstwo rzymskie. W wyniku najazdw Ger-
manw zetkny si ze sob dwie odrbne czci kontynentu Europa poudnio-
wa, rdziemnomorska, dobrze zagospodarowana, ktrej cywilizacja miaa
charakter miejski, i pnocna bez miast, pokryta wielkimi obszarami lenymi,
rzadko zaludniona, nieznajca w zasadzie kultury pisma. Byo to spotkanie r-
nych w kadej dziedzinie ycia cywilizacji, nie wyczajc odmiennych zwyczajw
kulinarnych i ubierania si.
Procesy akulturacji wzajemnej, dotyczcej i barbarzycw, i Rzymian
miay rn dynamik na rnych terenach dawnego imperium. Na Pwyspie
Apeniskim na to zrnicowanie wpyno dodatkowo utrzymanie si wadzy ce-
sarstwa wschodniego (Bizancjum) na Poudniu. Ogromn rol odegrao w tych
procesach chrzecijastwo i Koci najwaniejsze wehikuy upowszechniania si
w barbarzyskiej Europie cywilizacji antycznej. W Italii i na innych terenach daw-
nego cesarstwa rzymskiego dziedzictwo to przejmowane byo przez najedcw
szerzej i gbiej w warunkach zastanego dorobku materialnego i duchowego Rzy-
mian, i bezporednio od nich.
Ten ogromny dorobek, wraz ze strukturami pastwowymi i spoecznymi, do-
sta si w rce Germanw niczym up; nie byli jednak w stanie w caoci ze sko-
rzysta. Zniszczenia, spowodowane dziaaniami wojennymi w okresie wdrwek
ludw i wojen gockich, wynike take z depopulacji, oraz niezdolno ludzi innej
kultury do natychmiastowej adaptacji do nieznanej im cywilizacji, przyniosy re-
gres materialny i techniczny, regres gospodarki, organizacji spoecznej, administra-
cji, regres kultury duchowej, smaku, obyczajw. Wyludnione miasta dopiero w X
XI w. przestay si mieci w murach wzniesionych w pnej staroytnoci, ich
przestrze w czci niezamieszkaa i opuszczona (disabitato) zacza by uyt-
kowana rwnie rolniczo. W Mediolanie plac miejski nazywano w VII w. pastwi-
skiem (pascuarium), w Rzymie jeszcze u schyku redniowiecza okolice Kapitolu
i Forum Romanum wykorzystywali pod wypas swoich trzd pasterze, a wacicie-
le ziemscy zbierali plony z pl pooonych w obrbie murw Wiecznego Miasta.
We wczesnym redniowieczu stopniowo znikaj ze rde nazwy ludw, ktre
stworzyy we wzajemnych procesach akulturacyjnych i asymilacyjnych rednio-
wieczne Wochy: Rzymianie, Ostrogoci, Longobardowie. Ci ostatni przekazali jed-
nak swj etnonim nie tylko regionowi (Lombardia), w ktrym znajdowao si cen-
trum ich osadnictwa i krlestwa, ale rwnie redniowiecznej nazwie Wochw
Lombardi, pod ktr rozumiano nie tylko mieszkacw Lombardii. Gdzie ok.
pocztkw VIII w. zanik rwnie jzyk germaski, imiona, obok germaskich (nie
15
tylko longobardzkich) i rzymskich przybieray formy dwujzycznych hybryd (Pau-
liperto, Daviprando), porzucono w tym stuleciu longobardzkie zwyczaje chowania
zmarych, ubierania si i noszenia zarostu (podgolone karki, dugie wosy i brody).
Okoo 900 r. ludno Pwyspu tworzya mozaik etniczn, na ktr skadali si
ludzie pochodzcy od Rzymian, Longobardw, Frankw, Alemanw, Bawarw
i Burgundw, w czci bizantyskiej take Grekw. Z tej mozaiki uksztatowali
si w redniowieczu Wosi.
II. 1. Ludno i gospodarka
Wyczerpanie si tendencji wzrostowych, zahamowanie ekspansji terytorialnej
cesarstwa rzymskiego objawiao si od poowy III w. w spadku zaludnienia. Zmniej-
sza si bowiem napyw niewolnikw (jedna z gwnych zdobyczy ekspansji mili-
tarnej), a to skutkowao kryzysem majtkw ziemskich (villa), opartych na pracy
niewolniczej. Wdrwki ludw i nastpujce w ich wyniku osiedlanie si caych
plemion i grup plemiennych nie przyniosy odwrcenia trendu depopulacji, ktry
trwa do VII w. i w Italii by, jak si wydaje, silniejszy ni na innych terytoriach
dawnego imperium. Rzym z ponadmilionowej metropolii sta si miastem licz-
cym w czasach pontyfkatu Grzegorza Wielkiego (590604) ok. 80 tys. mieszka-
cw, w znacznej czci pokrytym ruinami. Od drugiej poowy VI w. mieszkacw
ziem Basenu Morza rdziemnego zaczy dziesitkowa epidemie dumy, ktrym
na Pwyspie Apeniskim towarzyszyy siejce zniszczenia wojny gockie, a nastp-
nie dugi podbj jego terytoriw przez Longobardw, gd i katastrofalne, zwasz-
cza na pnocy, powodzie, wreszcie na niektrych obszarach malaria.
Osiedlenie si germaskich najedcw i uciekinierw zmienio nie tylko ob-
licze etniczne, ale i skad spoeczny ludnoci Pwyspu. Wielko imigracji Ostro-
gotw szacuje si na 100120 tys. osb (1/4 stanowili wojownicy). Ich osadnictwo
koncentrowao si na terenach na pnoc od Padu, w (pniejszych) Marche oraz
w Abruzzach. Gdy rozpocz si podbj Longobardw, Italia liczya 46 mln miesz-
kacw, najedcy 100125 tys. wojownikw (w tym 26 tys. sprzymierzonych
Sasw, ktrzy jednak dosy szybko opucili Pwysep) i ok. 300 tys. pozostaych
osb stanowili nie wicej ni 810 %. W wyniku obydwu najazdw germa-
skich wielokrotnie wzrs udzia wojownikw w caoci populacji (z ok. 0,5 % do
5%). Mozaik etniczn wzb
ogacaa ludno napywajca tu z Basenu Morza rdziemnego: Grecy (zwasz-
cza w czasach Justyniana), Syryjczycy i ydzi, majcy swoje kolonie w gwnych
miastach Pwyspu.
Zarwno Ostrogoci, jak i Longobardowie byli arianami bd poganami. Od-
rbno wyznania przybyszw hamowaa, ale nie zablokowaa procesw akultura-
cyjnych, ktre wspomagay postpujca chrystianizacja i przechodzenie arian na
16
katolicyzm. Przyjcie nowej wiary oznaczao bowiem stopniowo przejmowanie
zwyczajw schrystianizowanych u schyku staroytnoci Rzymian we wszelkich
niemal sferach ycia ludzkiego. Posty, stosunek do ycia ludzkiego i godnoci czo-
wieka przewartociowyway sfer seksualn i relacje rodzinne (Koci stara si
zwaszcza wypleni prawo ojca do odrzucenia noworodka i zwyczaj zabijania dzie-
ci uomnych), wpyway zasadniczo na zwyczaje kulinarne, wprowadzajc dugie
okresy zakazu spoywania misa, ktre u Germanw byo jednym z wyznacznikw
prestiu spoecznego. Ulega zmianie rachuba czasu i kalendarz, postrzeganie przy-
rody i stosunek do niej.
Odrbnoci dzielce systemy wartoci i sposb ycia Rzymian i Germanw
miay jednak zrnicowany charakter i nie wszystkie byy gbokie. Wsplne byo
przyjcie w obu kulturach modelu maestwa monogamicznego (poligamia prak-
tykowana bya tylko w wyszych warstwach spoeczestwa germaskiego), wzmoc-
nionego przez chrystianizacj i polityk Kocioa, ktry zwalcza w tym wzgldzie
prawo rzymskie dopuszczajce nie tylko rozwody, ale i stosunkowo atwe oddale-
nie cudzoonej ony. Na tej paszczynie zarwno Germanowie, jak i Rzymianie
przejmowali wywodzcy si z judaizmu model zwizku kobiety z mczyzn, poj-
mowany jako nierozerwalna jedno ciaa i krwi.
Przy wszystkich rnicach dotyczcych pozycji kobiet w spoeczestwie i ro-
dzinie wykluczenie ich przez Rzymian z najwaniejszych w cesarstwie instytucji
cywilnych, a u Germanw z najwaniejszych dla nich struktur wojskowych oraz
traktowanie przez tych ostatnich cudzostwa kobiet jako cikiego przestpstwa
publicznego, karanego chost na obnaone ciao i obciciem wosw wczesne
redniowiecze przynioso raczej germanizacj stosunku do kobiety i jej nisk, sil-
nie podporzdkowan mczynie pozycj w spoeczestwie. Przyczynio si do
tego take wykluczenie kobiety ze sfery sacrum w chrzecijastwie (niezdolno do
sprawowania sakramentw i porednictwa w zbawieniu) oraz prawo longobardzkie
(i w ogle germaskie) odmawiajce kobiecie zdolnoci prawnej (musiaa wyst-
powa w czynnociach prawnych z opiekunem: ojcem, mem czy bratem). Obie
wic kultury germaska i chrzecijaska ksztatoway we wczesnym rednio-
wieczu przekonanie o niszoci kobiety i koniecznoci poddania jej kontroli m-
czyzny. Kobiety nie zostay jednak cakowicie wykluczone ze sfery publicznej. Nie
odmwiono im prawa do witoci. Pokany zastp wczesnochrzecijaskich m-
czennic, ktrych kult rozkwit w IV w. i utrzyma si we wczesnym redniowieczu,
pozostajc trwaym elementem kultury chrzecijaskiej, animowa formy pobo-
noci ascetycznej, u progu redniowiecza objawiajcej si we wznoszeniu domo-
wych klasztorw dla crek, a pniej w krlewskich i arystokratycznych fundacjach
opactw eskich. Ich opatki, rekrutujce si z samych wyyn spoecznych oraz re-
gentki stosunkowo czsto zdarzao si, e wadz na krlestwem Longobardw
sprawowaa przez kilka bd kilkanacie lat matka nieletniego wadcy byy nie
17
tylko bardzo wpywowymi osobami, fundatorkami klasztorw i hojnymi donator-
kami Kocioa, ale rwnie przypada im rola straniczek pamici krlestwa czy
rodu. Bo to one zamawiay kroniki bd historyczne malowida, ukazujce losy
swojego ludu (np. zamwione przez krlow Teodolind malowido do rezydencji
monarszej w Monzy, niestety niezachowane).
Germanizowa si take model rodziny, przede wszystkim na skutek upo-
wszechniania si germaskiego systemu dziedziczenia oraz zaniku, jeszcze u schy-
ku staroytnoci, adopcji. Nieznany Germanom testament wprawdzie nie znikn
zupenie, a w pniejszych czasach powrci jako powszechna praktyka, ale nie-
skrpowana wola testatora ulega zwyczajowi germaskiemu: synowie podlegli
wadzy ojcowskiej a do momentu mierci ojca dziedziczyli po nim w rwnym
stopniu (dopiero w VIII w. pojawia si moliwo wyrnienia jednego ze spad-
kobiercw). Miao to znaczenie dla stosunkw, jakie uksztatoway si w feudali-
zmie w Krlestwie Italii czsto stosowany by niedzia, czyli wsplne dzierenie
majtku (by nie rozdrabnia lenna), bez wydzielania jego czci spadkowych. Sze-
roko upowszechniona w feudalnej Francji primogenitura (dziedziczenie przez pier-
worodnego czy najstarszego z yjcych) tu nie znalaza szerszego zastosowania.
Najwaniejszym we wczesnym redniowieczu podziaem spoecznym by po-
dzia na ludzi wolnych (liberi) i niewolnych (servi). Koci i chrzecijastwo nie
dokonay w tym wzgldzie wyomu w wiecie, w ktrym si narodziy. W obliczu
Boga kady czowiek by wolny i takim w istocie si rodzi, ale Koci respekto-
wa prawo ludzkie (ius gentium), to za uczynio z tego podziau jeden z funda-
mentw relacji spoecznych. Na Pwyspie Apeniskim niewolnictwo klasyczne
(status prawny czowieka niewolnego by taki jak rzeczy) utrzymao si wyjtkowo
dugo, zmienio jednak swj charakter. Po pierwsze, sabo ju we wczesnym red-
niowieczu jego znaczenie w rolnictwie (usta dopyw niewolnikw, przeobraeniom
ulega organizacja latyfundium, osab te handel). Tu przeksztacio si ono
w nowy, charakterystyczny dla redniowiecza typ niewoli poddastwo, ktre po
acinie okrelono tym samym co niewola sowem (servitus), za to dla niewolnikw
wprowadzono nowy termin, sclavus, wywodzcy si od nazwy Sowianin (Slavus),
bo to Sowiaszczyzna staa si we wczesnym redniowieczu gwnym rezerwua-
rem sprzedawanych na Zachd i do krajw muzumaskich niewolnikw. Rolnicy
wczesnoredniowieczni, zarwno wywodzcy si z drobnych posiadaczy ziemskich,
spord dzierawcw, jak i ludnoci niewolnej, zyskali stopniowo identyczny lub
zbliony status prawny. Dysponowali dosy swobodnie gospodarstwami (mansus,
casa), ktre sami uprawiali, ale ktre byy wasnoci innych. Wacicielom musieli
oddawa cz podw w naturze lub pienidzu i wiadczy prac (paszczyzna).
Wprawdzie utrzymaa si drobna wasno ziemska, ale ubywao jej na skutek od-
dawania si (wraz z majtkiem) przez jej wacicieli w opiek komu potniejsze-
mu (czsto klasztorowi), kto t opiek i prawo do uytkowania majtku gwaran-
18
towa. Dzieci dziedziczyy status ojca i jego przynaleno do pana. Zaleno
tych ludzi bya innego rodzaju ni staroytnego niewolnika i okrelanie ich niekie-
dy w rdach jako kolonw (dzierawcw) lub longobardzkim terminem aldius
oddaje podobiestwo spoeczno-prawnej pozycji rnej kategorii ludzi nie w peni
wolnych, podlegych opiece (zalenoci od) pana. Pen wolno mogli oni
uzyska nie tylko jak niewolni przez akt wyzwolenia, ale i wykup. W czasach lon-
gobardzkich ustali si w spoeczestwie podzia na ludzi wolnych, nie w peni
wolnych (aldiones) i zalenych o statusie zblionym do niewolnych (servi). Niewol-
nictwo klasyczne natomiast wyranie si cofao, o czym wiadczy niewielka liczba
kontraktw kupna-sprzeday niewolnikw, nadawania ich (wraz z majtkiem) czy
wyzwole. Na przeomie pierwszego i drugiego tysiclecia niewolnictwo ju po-
wszechnie zostao zastpione zalenociami typu dzierawnego i wynikajcymi z kszta-
tujcego si systemu feudalnego.
Zarwno zalene, pniewolne chopstwo, jak i drobni posiadacze ziemscy
wywodzili si w wikszoci z dawnej ludnoci rzymskiej. Jest prawdopodobne, e
korzenie rzymskie miaa te cz arystokracji longobardzkiej; mona jednak przy-
puszcza, e ulega ona germanizacji (longobardyzacji) w tym, co dotyczyo ideo-
logii pastwa, stylu ycia (militaryzacja arystokracji), moe take zwyczajw, ale
nie jzyka. Im jednak wyej w hierarchii spoecznej, tym wicej byo Longobar-
dw. Panowanie karoliskie, cho przynioso odsunicie od wadzy wielu rodw
longobardzkich, nie cechowao si celow i prawn degradacj pozycji Longobar-
dw, jak to si stao w VI w. z Rzymianami. Ci, by utrzyma si w onie arysto-
kracji, musieli sta si Longobardami (np. przez oenek), dwa wieki pniej Lon-
gobardowie, by zachowa wysok pozycj spoeczn, nie musieli sta Frankami.
Osadnictwo Frankw w Italii nie osigno znaczcych rozmiarw. Ich pano-
wanie ugruntowao wiele przemian spoecznych, ktre dokonyway si wczeniej
w Krlestwie Longobardw, nadao im jednak charakter ksztatujcych si ju w tej
epoce stosunkw feudalnych. Penienie urzdu i suby krlewskiej wynagradzane
byo nie tak jak w Bizancjum w pienidzu lecz nadaniem ziemskim (benef-
cjum). Majtki ziemskie zorganizowane byy wedle modelu dworskiego cz
paska, dworska, uprawiana bya przez ludzi zobowizanych do paszczyzny, inn
cze tworzyy gospodarstwa chopskie (mansi), do tej wasnoci nalece. Dostoj-
nicy pastwowi, a take inni signori (feudaowie, zarwno wieccy, jak duchowni)
sprawowali wic zarazem bezporedni wadz nad ludmi niewolnymi. Ludno
wolna podlegaa wadzy publicznej i zobowizana bya (mczyni) do suby woj-
skowej i robt publicznych (m.in. naprawa mostw i fortyfkacji, gmachw pub-
licznych itd.), a take uczestnictwa w wiecach sdowych. System benefcjalny przy-
nis w okresie kryzysw politycznych IX w. stopniow prywatyzacj wadzy
publicznej: godno hrabiowsk i benefcja dziedziczono, rozszerzaa si praktyka
immunitetu zwolnienia majtku (najpierw dbr kocielnych) spod jurysdykcji
1
pastwa (hrabiego) i podatkw. Wyrosy lokalne dynastie hrabiowskie (Aldobran-
deschi w Lukce, Supponidzi w Brescii, Guideschi w Spoleto), szczeglnie potne
we Friuli, Toskanii i Spoleto. Ich majtki nie byy wprawdzie tak wielkie jak ary-
stokracji frankijskiej we Francji, ale w IX w. rosa wasno ziemska zarwno ary-
stokracji, jak i Kocioa.
Italia, ktra dostaa si pod panowanie ludw germaskich, bya krajem inten-
sywnej urbanizacji i wysoko rozwinitego rolnictwa. rodowisko geografczne i na-
turalny pejza Pwyspu Apeniskiego i wysp ulegy w cigu dugiego rozwoju
cywilizacji rzymskiej przeksztaceniom prawdopodobnie wikszym ni jakiekolwiek
inne obszary cywilizacji staroytnych. Niezwykle gsta sie miast poczonych zna-
komitym, sucym wietnie najedcom w ich podbojach systemem drg (ich
wyrane lady s widoczne do dzi), ulega wprawdzie zmianom, ale wikszo
miast przetrwaa, mimo i w wyniku zniszcze zmniejszyo si ich zaludnienie,
a niektre zostay opuszczone (przewanie jednak nie na trwale; zdegradowan
Akwilej opuci jednak patriarcha), oraz wanych komunikacyjnie drg. Italia
pozostaa w redniowieczu najbardziej zurbanizowanym regionem Europy, a sta-
roytne okrgi miejskie stanowi do dzi podstaw podziaw na administracyjne
prowincje.
Wanym czynnikiem podtrzymywania znaczenia i rangi miast bya organiza-
cja kocielna. Podzia na prowincje kocielne i diecezje by wytworem staroytnej
cywilizacji miejskiej, w najwikszych orodkach ustanowiono metropolie (rednio-
wieczne arcybiskupstwo Mediolanu obejmowao Piemont, Liguri i Lombardi),
w innych biskupstwa. Wybitni biskupi IVVI w. (w. Ambroy w Mediolanie) ry-
cho po mierci stawali si witymi patronami swoich miast. W Italii ta tosamo
miasta i biskupstwa nie zostaa naruszona i miaa wielorakie i wane konse-
kwencje dla caej redniowiecznej kultury. Gstej sieci miast odpowiadaa gsta sie
diecezji i metropolii o relatywnie, w porwnaniu z innymi regionami Europy, nie-
wielkim obszarze (dystrykt miejski w przypadku biskupstw).
Cz miast przeniosa si we wczesnym redniowieczu w inne, bezpiecz-
niejsze, pooone na wzgrzu miejsce (np. Orwieto), znikny te wraz z diecezja-
mi niektre miasta biskupie szczeglnie w regionie pniejszych ksistw Spoleto
i Benewentu, gdzie byo ich u schyku staroytnoci bardzo wiele. W 1000 r. ok.
dawnych staroytnych municypiw funkcjonowao nadal jako miasta. W cigu
redniowiecza powstao niewiele nowych miast, nieposiadajcych rzymskiej metry-
ki (m.in. Wenecja i Alessandria), a jedynym nowym szlakiem komunikacyjnym
bya via Francigena, wiodca od Piacenzy do Rzymu, przez pewien okres czasu
wany szlak pielgrzymi do grobw apostow w. Piotra i Pawa.
Wczesnoredniowieczne miasta rniy si natomiast skal byy od staro-
ytnych mniejsze, tak jak i wznoszone w nich budowle, wiele kryo w swoich mu-
rach ruiny w coraz wikszym stopniu poddajce si ekspansji natury. Regres tech-
20
niczny wikszo akweduktw obrcia si w ruin z trudem i powoli bdzie
przeamywany dopiero od XIII w. Miasto rzymskie zachowao swj ukad urbani-
styczny (oparty na przecinajcych si dwch gwnych ulicach: decumanus i cardo),
ale centralny plac, forum, serce ycia spoecznego, religijnego i gospodarczego
zmienio swoje funkcje; stao si placem targowym, rynkiem.
Zniszczenia i regres dotkny rwnie zagospodarowanie ziem uytkowanych
rolniczo. Organizacja pl uprawnych (ich podzia z czasw rzymskich jest czytelny
na zdjciach lotniczych) wprawdzie przetrwaa, podobnie jak gwne typy upraw:
zboe, winorol, drzewa oliwne, ale depopulacja, regres techniki i saboci admi-
nistracji przyczyniy si do znacznego upadku systemu melioracyjnego, a w jego
efekcie do powikszenia si obszarw bagiennych. Archeolodzy stwierdzaj wyra-
ny regres w hodowli (gorsza jako zwierzt) oraz zmiany w uprawach zboowych
(wikszy udzia np. yta, ktre Rzymianie uwaali za chwast), powrt lasw na te-
renach dawniej wykarczowanych i zagospodarowanych.
Stulecia VIIIX cechowa stay, cho powolny wzrost gospodarki rolnej
zwiksza si, gwnie dziki karczunkom, area ziemi rolnej i mimo ogromnej skali
autokonsumpcji chopskiej (jedli to, co wyprodukowali, niewolni ywili si ze
stou paskiego), nadwyki, jakie osigano w majtkach klasztornych i zapotrze-
bowanie na towary luksusowe, potrzebne do wznoszenia okazaych budowli ko-
cielnych i wieckich, do odprawiania suby Boej, stymulowao rozwj handlu
dalekosinego. Rozpad imperium rzymskiego najpierw, a nastpnie ekspansja
arabska w Basenie Morza rdziemnego oraz rozplenione na jego wodach piractwo
muzumaskie spowodoway, e zasig tego handlu i jego wolumen si skurczyy.
Kupcy woscy, zwaszcza z poudniowych miast Pwyspu, byli jednak w stanie
wczy si do tej wymiany, wykorzystujc, z jednej strony, przynaleno wikszej
czci Pwyspu do rozlegej monarchii karoliskiej, z drugiej przynaleno,
nawet tylko formaln, wielkich portw Poudnia i Wenecji do Bizancjum. Dziki
temu cieszyli si przywilejami, jakie miay inne miasta bizantyskie. Do rozwoju
handlu przyczynia si take reforma monetarna Karola Wielkiego, ktr Krle-
stwo Italii zostao objte w kocu lat 80. VIII w. (zaprzestano wwczas bicia mo-
nety zotej, ktr zastpia moneta srebrna).
II. 2. Rozwj kultury we wczesnym redniowieczu
W Italii, znacznie bardziej ni gdzie indziej na terenach dawnego cesarstwa
zachodniego kultur wczesnoredniowieczn ksztatowao oddziaywanie kultury
rzymskiej, staroytnej (nie zachoway si adne pisma w jzyku longobardzkim).
To ono stao si fundamentem, na ktrym nie bez napi i trudnych do pokona-
nia odrbnoci stapiay si w jedn redniowieczn kultur tradycje rzymskie i ger-
maskie. Kultura antyczna bya tu obecna nie tylko w postaci ruin staroytnych
21
budowli i posgw, ktrych nagromadzenie w Rzymie czynio z tego miasta przez
cae redniowiecze swoisty antykwariat i kamienioom sucy caej Europie do
pozyskiwania materiau budowlanego, gotowych elementw (zwaszcza ceniono
marmurowe kolumny) i dekoracji. Rol ogromn w podtrzymaniu ywotnoci kul-
tury antycznej i jej rozwoju odgrywao panowanie bizantyskie na czci Pwyspu
(w tym w Rzymie i Rawennie). To tu trwa bilingwizm elit spoecznych i duchow-
nych, dziaay duej szkoy i biblioteki, przetrwaa tradycja dbaoci o wyksztace-
nie. Funkcj szczeglnego mediatora midzy wiatem bizantyskim a barba-
rzyskim, midzy nowymi czasami a dawn, antyczn tradycj speniao papiestwo.
Trwanie kultury antycznej, jej ywotno i atrakcyjno dla germaskich na-
jedcw wiele zawdziczay ludziom, ktrzy u schyku staroytnoci podjli wia-
dom decyzj i trud przystosowania dorobku intelektualnego Grekw, Rzymian,
ojcw Kocioa do nowych czasw, tak, by otworzy nowe drogi dostpu do take
dla przybyszy z innego, barbarzyskiego wiata. Cezary, biskup Arles (IV/V w.),
ktry przey zajcie miasta przez Wizygotw, Ostrogotw i w kocu Frankw,
przekonany by, e atwiej jest zmusi si wyksztaconemu czowiekowi do sucha-
nia prostactw ni prostaczkowi zrozumie wyszukan mow; Awit, biskup Vienne
(pocz. VI w.) doszed do wniosku, e trzeba si wyrzec uprawiania poezji, bowiem
zbyt niewielu ju w jego czasach rozumiao miar sylab. W dodatku, postpujca
od VII w. (ekspansja Arabw) izolacja cesarstwa bizantyskiego spowodowaa zanik
na Zachodzie znajomoci greki (podobnie aciny we wschodniej czci wiata
chrzecijaskiego). Adaptacja tego dorobku wymagaa wszake rozwizywania ci-
gle na nowo fundamentalnego dylematu: jak wczy wiedz staroytn, pogask,
do lectio divina, studiw nad Pismem w. Zwolennicy jej spoytkowania, odwoy-
wali si do w. Augustyna najwikszego autorytetu spord staroytnych ojcw
Kocioa, ktry uzna, e jest ona niezbdna dla zrozumienia Pisma. Historycy na-
zwali tych, ktrzy podjli trud jej zachowania i przekazu nowemu, wyaniajcemu
si po najazdach wiatu, zaoycielami redniowiecza.
Zaoyciele redniowiecza
Boecjusz (ok. 480524) z potnego rodu arystokracji rzymskiej, znako-
micie wyksztacony, prawdopodobnie w szkole w Aleksandrii, robi karier
urzdnicz na dworze Teodoryka Wielkiego; przeoony urzdw w 522 r.,
zosta jednak uwiziony (by zwolennikiem obrony pozycji Senatu) i skazany
na mier. W wizieniu napisa skadajcy si z 5 ksig traktat O pocieszeniu,
jakie daje flozofa, pogodn medytacj o yciu. Ale jego dzieo jest znacznie
obszerniejsze, prawdopodobnie (bo nie wszystkie jego prace si zachoway),
22
adaptujc dziea greckie napisa po acinie wprowadzenia do wszystkich czte-
rech dyscyplin quadrivium, przez co uznawany jest za ostatniego uczonego
staroytnoci (i zarazem nauczyciela ludzi renesansu karoliskiego). Caa seria
jego krtkich podrcznikw oraz tumaczenia dzie Arystotelesa i Cycerona
stanowiy jeden z fundamentw wiedzy ludzi wczesnego redniowiecza. By
take autorem traktatw teologicznych.
Kasjodor ( ok. 490ok. 580) z rodziny rzymskich urzdnikw wczenie
rozpocz aktywno polityczn na dworze Teodoryka (507537) i napisa
(zaginion) histori Gotw. Porzuci jednak sub dla nich po 538 r., nie
zdoawszy wszake zapewni sobie wysokiej pozycji w Konstantynopolu, wy-
cofa si i zaoy klasztor Vivarium (w Kalabrii). Tam przeformuowa stosu-
nek staroytnych do pracy i okreli zadania mnichw, do ktrych naleao
m.in. kopiowanie rkopisw i tumaczenie tekstw. Nadanie pracy kopisty
(ktr wykonywali w staroytnoci ludzie niewolni) wysokiej wartoci, nakaz
przepisywania pism staroytnych oznaczay ich ocalenie. To dziki niemu
redniowiecze przejo schematy aciskich retorw. Po mierci Kasjodora bi-
bliotek z Vivarium przewieziono do Rzymu na Lateran. wiadczy to o sto-
sunku tamtych generacji do ksiek chciano przechowa je i zachowa dla
potomnoci w miejscu najbardziej bezpiecznym.
w. Benedykt z Nursji (Umbria, ok. 480547) dosy wczenie rozpocz
ycie powicone Bogu, porzucaj szkoy w Rzymie i osiadajc jako pustelnik
w Subiaco. Okoo 529 r. zaoy klasztor na Montecassino, ktrego regua
miaa odegra ogromn rol w uksztatowaniu zachodniego monastycyzmu
i duchowoci. Regua ta (nie ustalono jednak, czy Benedykt by jej twrc)
opara kondycj mnicha i ycie wsplnoty klasztornej na trzech lubach: czy-
stoci, ubstwa i posuszestwa (opatowi). Odchodzc od panujcych ww-
czas trendw w yciu monastycznym, a zwaszcza radykalnej ascezy pustelni-
kw, wprowadzaa rwnowag midzy surowoci a umiarkowaniem, midzy
posuszestwem przeoonemu a szacunkiem dla mnichw (ktrych rady opat
by zobowizany wysucha), pobonymi praktykami, a zwaszcza modlitwa-
mi, a prac fzyczn i intelektualn (ora et labora).
w. Grzegorz I Wielki (ok. 540604) pasterz narodw, nauczyciel kleru,
wielki papie przeomu epok (590604). Pochodzi z rzymskiej rodziny pa-
trycjuszowskiej, ktra wydaa dwch innych papiey: Feliksa III sto lat przed
nim oraz Agapita I (5356). Pocztkowo robi karier urzdnicz (prefekt
28
Rzymu w latach 70.), by ostatecznie osi w klasztorze w. Andrzeja w Rzy-
mie, na ktry zamieni swj dom. By ponadto fundatorem kilku innych
klasztorw w majtkach rodowych na Sycylii. Przed wyborem na papiea pra-
cowa dla kilku papiey. Jego twrczo odbija niezwykle bogat dziaalno
zarwno w sferze publicznej kontakty i napicia z Konstantynopolem, za-
groenie Rzymu przez Longobardw, problemy aprowizacyjne miasta, orga-
nizacja Kocioa zachodniego, misje jak i duchowej i stricte pastoralnej. Jego
zasug byo utrzymanie bliskiej cznoci z Kocioami w krlestwach sukce-
syjnych (Hiszpania wizygocka, Galia frankijska) i wysanie misji chrystiani-
zacyjnej do Anglii. Na redniowiecze oddziaay zarwno jego dziea powi-
cone duszpasterstwu (zwaszcza Ksiga reguy pasterskiej przynoszca wzorzec
biskupa, przetumaczona jeszcze za jego ycia na jzyk grecki, a w IX w. take
na staroangielski przez wielkiego krla Wessexu i tumacza, Alfreda Wielkie-
go) i komentowaniu Pisma w. (komentarze do ksig Hioba i Ezechiela oraz
homilie), jak i Dialogi powicone yciu w. Benedykta, cudom i mczestwu
mnichw w zdobywanej przez Longobardw Italii. Dialogi to z pewnoci
jeden z najwikszych bestsellerw redniowiecza, majcy take swj zreduko-
wany obieg ustny (opowieci w nich zawarte przeszy do kaza) i ywot
w utworach innych (zwaszcza w zbiorach kaza i egzemplw). Ich forma li-
teracka, ale take jego kaznodziejstwo w bazylikach rzymskich, byy wyrazem
gbokiego przekonania, e trzeba szerzy wiar i naucza w sposb prosty,
dostosowany do odbiorcw. Temu podporzdkowywa te funkcje sztuk pla-
stycznych: przywoywa maj histori wit, potgowa skruch grzesznikw
i naucza prostaczkw, ktrzy nie znajc pisma, nie maj dostpu do Pisma
w. I jemu zawdzicza Zachd rozpropagowanie reguy benedyktyskiej
i kultu w. Benedykta. Obok w. w. Ambroego, Augustyna i Hieronima sta
si jednym z czterech Doktorw (Ojcw) Kocioa Zachodniego.
Izydor z Sewilli (ok. 560636) z rodziny rzymskowizygockiej, biskup
Sewilli (biskupami byli take jego bracia, siostra mniszk), najwybitniejszy
z biskupw wizygockiej Hiszpanii. Wspczeni uwaali go za najbardziej
uczonego czowieka tamtych czasw. Mia niezwyke ambicje zebrania cao-
ci wiedzy w jednym, encyklopedycznym dziele: Etymologiach (20 ksig),
O naturze rzeczy i O porzdku stworze, do czego dziki wyksztaceniu i zna-
jomoci jzykw nadawa si rzeczywicie jak mao kto ju wwczas. Te dzie-
a cieszyy si ogromn popularnoci w redniowieczu, bez nich niepodob-
na byo sobie wyobrazi porzdnej biblioteki klasztornej czy katedralnej.
Obok Boecjusza w stopniu najwikszym poredniczy w przekazaniu red-
24
niowieczu wiedzy antycznej, schematu nauczania i studiw siedmiu sztuk
wyzwolonych, sownictwa naukowego, staroytnego warsztatu naukowego,
ale i przekonania e nazwy s kluczem do uchwycenia natury rzeczy tymi
nazwami okrelanych.
Beda Czcigodny (ok. 673735) Anglosas, ktry prawie cae ycie spdzi
w northumbryjskim klasztorze w Jarrow. By jednym z najbardziej znanych
i czytanych autorw redniowiecza, autorem tekstw obejmujcych wiele
dziedzin wiedzy (kalendarz i komput, traktat o geografi, o sztuce metrycznej
[akcenty toniczne i metryka: sylaby dugie i krtkie]), hagiografem i history-
kiem, autorem pierwszej redniowiecznej historii narodowej (Historia Ko
cielna ludu Anglw), tumaczem na staroangielski Ewangelii w. Jana; to on
zapocztkowa literatur angielsk.
Zaoyciele redniowiecza byli wic nie tylko porednikami midzy kultur
umysow staroytnoci a nowymi czasami, ale moe przede wszystkim wynalaz-
cami drg prowadzcych do fuzji kultur tak odlegych jak pnoantyczna i ger-
maska, barbarzyska. Dziki ich m.in. zaangaowaniu oraz wielkiemu bogactwu
i atrakcyjnoci kultury antycznej nie powid si projekt Teodoryka Wielkiego se-
paracji obu kultur w ramach politycznego zwizku Ostrogotw i Rzymian. Pod
wieloma wzgldami trudniejsza wydawaa si adaptacja Longobardw w wiecie
rzymskim. Lud ten cechowaa silna, jak si zdaje, tosamo plemienna, przekaza-
na w kocu VIII w. przez kronikarza Pawa Diakona, Longobarda z pochodzenia,
autora dziejw longobardzkich a do upadku krlestwa. Germaski wzorzec wy-
chowania odlegy by od modeli realizowanych przez arystokracj rzymsk. W tym
pierwszym wana bya tyzna i sprawno fzyczna, w tym drugim wyksztacenie
i niebywale wysoka kultura literacka. Jedn z najwaniejszych cech wiata pno-
antycznego byo istnienie wyranej dystynkcji midzy kultur arystokratyczn a kul-
tur niszych warstw; w VII w. granica ta si niemal zatara, bowiem znikna wie-
cka elita intelektualna, upady szkoy publiczne i zawodowe skryptoria, ktre
zreszt ju od IV w. coraz bardziej zaway wydawanie ksiek do tekstw chrze-
cijaskich. Od VI w. w coraz wikszym stopniu zastpoway je skryptoria klasz-
torne (Bobbio, S. Ambrogio w Mediolanie, Montecassino) i pracujce na potrze-
by bibliotek katedralnych (Monza, Pawia, Lukka, Kapua, Benewent, Neapol).
Cz z tych bibliotek strawiy jednak poary i zniszczenia spowodowane przez u-
piecw (S. Ambrogio czy niszczony wielokrotnie, najpierw przez Longobardw
25
w 577 r. , a w IX w. przez Saracenw klasztor Montecassino
5
). Bywa i tak, e dzi-
siaj znane nam teksty autorw staroytnych zachoway si tylko dziki pracy tych
klasztornych skryptoriw i dziki ich bibliotekom.
Pismo i kultura pisma odgryway w Italii znacznie wiksz rol ni na innych,
silnie zgermanizowanych terenach dawnego cesarstwa rzymskiego. Przetrwa no-
tariat, konieczny w wiecie prawa rzymskiego, w ktrym w sprawach sdowych,
w regulowaniu relacji cywilnych i stosunkw wasnociowych wag dowodu po-
siada dokument pisany. Notariuszami za, a wic ludmi pira, sprawnie operu-
jcymi acin i wiedz prawnicz, byli ludzie wieccy. Moliwa do oszacowania al-
fabetyzacja spoeczestwa (na podstawie akt sdowych z Lukki) pokazuje nie tylko
ogromny postp w kocu IX w. (100 % duchownych umiejcych pisa, 77% wie-
ckich wiadkw byo pimiennych), ale rwnie niespotykany prawdopodobnie na
adnym innym terenie Zachodu jej zasig. Powiadczaj t rol pisma take gro-
madzone przez osoby prywatne biblioteki. Funkcja ksiki si jednak zmieniaa,
take jej forma. Dowodem na to moe by rozkwit sztuki iluminacji zdobienie
pierwszych liter, pocztkw akapitw i rozdziaw, suce atwemu znajdowaniu
potrzebnych fragmentw.
Nowe wspistniao wic ze star tradycj, tak jak sztuka bizantyska dzie-
dzic sztuki pnoantycznej ssiadowa moga w jednym miecie, w jednej nawet
wityni z zupenie inn sztuk longobardzk. wiadectwem wyjtkowej klasy tej
koegzystencji odrbnych estetyk i rozumienia sztuki s zabytki rzeby w Cividale
del Friuli (zob. http://www.itinerariafvg.it/cividale.html bizantyskie stiuki w tzw.
Tempietto Longobardw oraz: http://cividaleonline.com/tour/schede/museocr.htm
otarz Ratchisa, wspaniae dzieo sztuki longobardzkiej w Museo cristiano del
Duomo).
Asymilacja religijna bya rwnie wana jak inne procesy akulturacji, a sta si
chrzecijaninem oznaczao wej w rzymsk religi i duchowo. Chrystianizacja
i katolicyzacja Longobardw przebiegay stopniowo i w nieregularnym rytmie (po
wadcach katolickich, nierzadko na skutek rebelii konserwatystw, panowali
przez jaki czas arianie), ale od koca VII w. wszyscy krlowie byli katolikami.
Jeszcze inaczej stosunki wyznaniowe ukaday si na obszarach panowania cesarza
bizantyskiego. Objcie ich ustawodawstwem justyniaskim oznaczao wyklucze-
nie z ycia publicznego i peni praw ydw i pogan. Ta polityka z trudem jednak
znajdowaa posuch w samym Rzymie, a nawet w diecezjach lecych w Krlestwie
Longobardw. Otwarta wrogo midzy Rzymem i biskupami Italii a Konstanty-
5
Montecassino z powodu pierwszego zniszczenia i by moe rwnie mniejszego u w. Be-
nedykta (ni u Kasjodora) zapau do pracy intelektualnej, prawdopodobnie nie odgrywao wikszej
roli w kulturze wczesnoredniowiecznej a do pocztkw VIII w., kiedy opactwo przebudowano
i odzyskao ono sw niezwykle wysok rang. Utworzyo si tam midzynarodowe rodowisko
mnichw. Z Montecassino pochodzi te wybitny historyk , Pawe Diakon.
26
nopolem zdarzaa si czsto i trwaa dugie okresy poczynajc od czasw krla Teo-
doryka Wielkiego (nietolerancyjny stosunek Bizancjum do arian by wwczas gro-
ny dla katolikw w Italii), wynikajc zarwno ze sporw doktrynalnych (np.
o natur Chrystusa), jak i z interesw samego papiea, dla ktrego prymatu nie-
bezpieczne byo usytuowanie patriarchy Konstantynopola pod opiekuczymi
skrzydami cesarza.
W Italii, jak wszdzie w ksztatujcej si Europie chrzecijaskiej, spoecze-
stwo dzielio si nie tylko na wolnych i niewolnych, ale w rwnie wanym stopniu
na wieckich i duchownych. Nad jednymi i drugimi sprawowali opiek wici pa-
tronowie, zrazu bohaterowie Pisma witego, apostoowie i ewangelici, ich pierw-
si uczniowie oraz mczennicy okresw przeladowa. aden inny region Europy
nie by tak nasczony krwi mczesk jak Italia, adne inne miasto nie mogo
poszczyci si wiksz liczb mczeskich grobw ni Rzym, w ktrym mier m-
czesk ponieli ksita apostow, w. w. Piotr i Pawe.
Nowymi centrami rozwoju i przekazu kultury stay si we wczesnym rednio-
wieczu klasztory. Zacza je zakada arystokracja rzymska, na Poudniu (ale take
w samym Rzymie) szerzy si odrbny od benedyktyskiego monastycyzm grecki,
do ich fundacji wczyli si take wadcy longobardzcy i krlowe, jak to stao si
przy zaoeniu klasztoru w Bobbio przez jednego z najwybitniejszych misjonarzy
wczesnoredniowiecznych, Iroszkota, w. Kolumbana, wspartym udziaem w tym
przedsiwziciu krla Agilulfa (ok. 614 r.). Do fundatorw klasztorw naleaa te
arystokracja longobardzka. W Italii, podobnie jak w pastwie Frankw czy krle-
stwach anglosaskich, model ycia klasztornego sta si dla tej warstwy atrakcyjny.
Gstniejca we wczesnym redniowieczu sie klasztorw wznoszonych na szczy-
tach wzgrz i nawet wysokich gr zmienia pejza Pwyspu. To one obok miast
stay si gwnymi centrami rozwoju kultury duchowej i artystycznej. W IX w.
reforma klasztorna przeprowadzona (przez w. Benedykta z Aniane ) w caym im-
perium karoliskim podporzdkowaa wszystkie opactwa regule benedyktyskiej.
Wielki trud klasztornych skryptoriw i szk zachowa w obiegu literatur
antyczn, jej znajomo w redniowieczu bya jednak innego stopnia i rodzaju ni
w czasach nowoytnych. Dzisiaj mamy do dyspozycji o wiele wicej staroytnych
dzie literackich, flozofcznych i naukowych ni byo znanych ludziom rednio-
wiecza, ponadto wiele uznawanych przez nas za najwaniejsze pozostawao na red-
niowiecznym Zachodzie zupenie nieznanych. Przykadem najlepszym jest twr-
czo Homera, znana a do czasw renesansu tylko z krtkiej aciskiej przerbki.
Do kultury redniowiecznej trafo zaledwie okoo 150 utworw klasykw, w do-
datku nie zawsze w postaci kompletnej. Kanon tych dzie zamroony w biblio-
tekach redniowiecznych i w szkolnym nauczaniu obejmowa w wikszym stop-
niu rnego rodzaju przerbki, kompilacje i kompendia. Podstaw nauczania
gramatyki aciskiej by podrcznik Donata (IV w.), bdcy w uyciu a do
27
XVIII w., rozpowszechnione w nauczaniu byy Dystychy Katona, czyli powstay
w III w. n.e. zbir pedagogiczno-moralnych sentencji, faszywie przypisanych
rzymskiemu mowi stanu i pisarzowi Katonowi Starszemu (III/II w. p.n.e.). Pro-
gram siedmiu sztuk wyzwolonych znany by m.in. z Zalubin Merkuriusza z Fi
lologi, alegorycznego dzieka Marcjanusa Cappelli (V w.). Znano Wergiliusza,
Horacego, Owidiusza, Terencjusza, Persjusza, Stacjusza, Lukana, Cycerona, Kwin-
tyliana, Senek, Liwiusza i innych, ale w wikszoci wypadkw jedynie z fragmen-
tw ich twrczoci. Kanon dzie chrzecijaskich wyznaczaa patrystyka pisma
autorw chrzecijaskich od II do VIII w. Obok dzie najwikszych ojcw Ko-
cioa okresu wczesnochrzecijaskiego czytano rwnie utwory aciskich pisarzy
chrzecijaskich, dzi ju sabo znanych (Prudencjusz, Paulin z Noli, Laktancjusz
i inn.).
Regres kultury w stuleciach VVII by jednak znaczny do zniszcze mate-
rialnych dosza barbaryzacja sztuki i cofnicie si kultury pisma, do czego przyczy-
niao si kurczenie si handlu rdziemnomorskiego; niedostatek papirusw spo-
wodowa, e musia je zastpi szalenie drogi i rzadki pergamin. W efekcie
dokumenty, ktre zachoway si z tego okresu, w ogromnym procencie zostay wy-
tworzone w klasztorach, a w porwnaniu z pn staroytnoci jest ich niewiele:
w VI i VII w. po kilkadziesit, dopiero od VIII w. ich liczba lawinowo ronie (mi-
dzy 500 a 600). Najwaniejszymi klasztorami-archiwami dla stuleci od VI doVIII
s opactwa
na pnocy:
w. Kolombana w Bobbio
(http://www.mondimedievali.net/Edifci/Emilia/bobbio.htm )
w. Sylwestra w Nonantola koo Modeny
(http://www.abbazia-nonantola.net/ )
w Toskanii:
w. Zbawiciela (San Salvatore) na Monte Amiata
(http://it.wikipedia.org/wiki/Abbadia_San_Salvatore )
na poudniu:
NMP w Farfa (http://www.abbaziadifarfa.it/ )
w. Benedykta na Montecassino (http://www.ofcine.it/montecassino/main_i.htm )
w. Wincentego nad Volturno (http://www.sanvincenzoalvolturno.it/index.htm )
II. 3. Renesans karoliski
Po pierwszych stuleciach adaptacji do dziedzictwa staroytnoci kilkakrotnie
w Europie odradzaa si kultura antyczna; w redniowieczu wyrnia si a cztery
28
takie renesansy: karoliski, ottoski, XII w. i wreszcie, humanistyczny, ktry ju
wspczesnych i idcych za nimi badaczy przywid do uznania go za przeom
grzebicy poprzedni, gotyck (co znaczyo, barbarzysk) epok. Italia, a zwasz-
cza Rzym i Rawenna, odegray w tym pierwszym renesansie rol specyfczn do-
starczyciela idei cesarstwa rzymskiego i gotowych wzorcw jej wizualizacji (por.
widoki kociow San Vitale w Rawennie: http://research.janelia.org/myers/Pho-
tos/Bertinoro/Bertinoro-Pages/Image6.html i NMP w Akwizgranie: http://www-
users.rwth-aachen.de/Hendrik.Brixius/aachenerdom/365-12+13-oktogon-
aachen-dom-gross.htm ). Do wielkiego programu reform Karola Wielkiego (cz
zapocztkowali ju jego poprzednicy) zaangaowani zostali obok duchownych
z Anglii i Galii rwnie ludzie z Pwyspu Apeniskiego (Pawe Diakon). W tym,
co dla kultury duchowej byo najwaniejsze, objy one nauczanie i powrt do a-
ciny klasycznej (ktrej mistrzem by reformator szkoy, Alkuin z Yorku), reform
liturgii i szerzenia wiary, ujednolicenie i udoskonalenie psutych przez barbaryzu-
jc si acin tekstw Pisma w. i autorw kocielnych, reform pisma, ktra wpro-
wadzia czyteln minusku karolisk.
Ogromne znaczenie Italii dla rozwoju cywilizacji europejskiej, jej kultury du-
chowej w okresie wczesnoredniowiecznym przygasa w epoce karoliskiej i poka-
roliskiej. Gwnymi centrami kultury stay si wwczas klasztory w Galii i w Ger-
manii ywe, przodujce orodki egzegezy biblijnej i twrczoci literackiej.
Najwaniejsze postaci renesansu karoliskiego (Alkuin, Hraban Maur, Ratramnus,
Szkot Eriugena) zwizane byy ze szko paacow Karola Wielkiego i karoliskimi
opactwami we Francji i Germanii. Z dworem Karola zwiza si te Pawe Diakon.
W Italii, obok rozkwitajcego na nowo po najazdach opactwa Montecassino, zna-
czenie zdobyy wieej fundacji klasztory. Na okres ten przypadaj jednak rwnie
powane straty zniszczenia klasztorw i bibliotek spowodowane najazdami Sa-
racenw i Wgrw. Rozwijajce si w tej epoce szkoy katedralne stay si waniej-
szymi czsto ni klasztory miejscami ksztacenia i przekazu kultury. Ale ziemie
krlestwa Italii ustpoway pod wzgldem alfabetyzacji wieckich wyranie czci
bizantyskiej Pwyspu i Sycylii.
Rozwj kultury bieg tu innymi torami i w okresie karoliskim bya ona wy-
ranie ju odmienna od modelu, jaki wyksztaci si w Krlestwie Italii i na pnoc
od Alp. Wpyw Kocioa wschodniego (klasztory greckie) i rzdy bizantyskie (wy-
ksztacona kadra urzdnicza) przyczyniy si do utrzymania si tutaj znajomoci
greki, szk prawa i medycyny i oglnie wyszego poziomu alfabetyzacji. Ta cz
Italii uczestniczya w wikszym ni inne stopniu w rozwoju kultury w Bizancjum,
gdzie przetrwaa wiecka elita kulturalna, gdzie znajomo greki pozwolia na prze-
chowanie dzie Platona, Euklidesa, Sofoklesa czy Tukidydesa. To zreszt tumaczy
jeszcze jedn odrbno rozwoju kultury chrzecijaskiego Zachodu i Wschodu;
to ostatnie nie miao swoich redniowiecznych renesansw, bo kultura staroytna
2
zachowaa swoj cigo, cho i tu rozwj cywilizacji przynis wiele zmian. O ita-
lianizacji z kolei ziem poddanych wadzy bizantyskiej wiadczya reakcja na jeden
z najwaniejszych w dziejach rozwoju kultury europejskiej sporw, na ikonoklazm
(obrazoburstwo), cigncy si niemal przez cay VIII w., zapocztkowany wyda-
niem przez cesarza Leona III zakazu oddawania czci obrazom religijnym. Do naj-
zagorzalej zwalczajcych niszczenie ikon nalea papie.
Zrnicowanie regionalne byo znaczne rwnie na samym Poudniu. Kalabria
pozostawaa w orbicie wpyww kultury greckiej, bizantyskiej, ale Kapua i Bene-
went longobardzko-rzymskiej. Dwr w Benewencie naladowa modele ycia
dworskiego w Pawii. W opanowanych przez Longobardw regionach poudnia
znacznie wiksze znaczenie w przekazie kultury mia kler, w czci bizantyskiej
rodowiska kulturalne tworzyli take funkcjonariusze administracji cesarskiej.
Jeszcze inne losy miay ziemie, ktre w IX w. dostay si pod panowanie mu-
zumanw. Podkrelany w podrcznikach wkad arabski w rozwj kultury europej-
skiej w penym redniowieczu i porednictwo Sycylii w tym wkadzie (obok Hi-
szpanii) jest tylko jedn stron medalu. Miasta na Sycylii zmieniy swj wygld
i rozmiary (ogromne w porwnaniu z miastami w czci kontynentalnej Palermo),
ucieka z nich chrzecijaska elita kulturalna, zamary greckie klasztory. Islam, za-
cierajcy istotne na Zachodzie od czasw w. w. Ambroego i Augustyna rnice
midzy porzdkami wieckim i politycznym a religijnym, pozostawi tam lady
w spoeczestwie i spoecznych rolach jeszcze dugo po zwyciskiej dla chrzecijan
rekonkwicie.
80
Cz II
Wochy komunalne
Tabela chronologiczna
951 wyprawa Ottona I do Woch; podporzdkowanie Krlestwa Italii wadcy
niemieckiemu
962 koronacja Ottona I na cesarza
1054 pocztek tzw. schizmy wschodniej
1059 konkordat w Melf: papie nadaje Robertowi Guiscardowi Apuli i Kala-
bri jako lenno papieskie
1059 dekret papiea Mikoaja II o wyborze papiea; reforma Kocioa (nazwana
pniej gregoriask) wchodzi w faz gbokich zmian w organizacji Ko-
cioa i jego relacji ze wiatem wieckim
1075 Dictatus papae, dokument Grzegorza VII bdcy manifestem idei wyszo-
ci wadzy papieskiej nad cesarsk i autonomii Kocioa zaostrza spr ce-
sarstwa z papiestwem
1088 dosy umowna data powstania uniwersytetu w Bolonii
1096 rozpoczyna si I krucjata; 3 lata pniej statki genueskie dowioz do
Ziemi witej drewno na machiny oblnicze potrzebne do zdobycia Jero-
zolimy
1122 konkordat w Wormacji koczy spr o inwestytur
1123 I sobr lateraski; po raz pierwszy sobr powszechny odbywa si na Za-
chodzie
1130 koronacja Rogera II na krla Sycylii
11521190 panowanie Fryderyka I Barbarossy
1158 zjazd na Polach Ronkalijskich, ogoszenie programu rewindykacji regaliw
1163/4 zawizanie Ligi weroskiej
1167 zawizanie Ligi lombardzkiej
1176 bitwa pod Legnano przynosi zwycistwo Lidze lombardzkiej w wojnie
z Fryderykiem Barbaross
1183 pokj w Konstancji koczy wojny Fryderyka I Barbarossy z Lig lombardz-
k
1186 maestwo Henryka VI z crk Rogera II Konstancj otwiera Staufom
drog do tronu sycylijskiego
11971250 panowanie Fryderyka II w Krlestwie Sycylii
1204 IV krucjata, w czasie ktrej krzyowcy zdobywaj Konstantynopol, upi
miasto i masakruj ludno
1215 IV sobr lateraski
1224 Fryderyk II zakada uniwersytet w Neapolu
1231 Liga lombardzka przeciwko Fryderykowi II
1231 ogoszenie Konstytucji melfjskich fryderycjaskiego kodeksu praw Kr-
lestwa Sycylii
1237 Fryderyk II pokonuje pod Cortenuova wojska zrewoltowanych komun
81
I. DZIEJE POLITYCZNE
I.1. Ottoskie renovatio imperii
W 951 r. wadca niemiecki z dynastii saskiej Ludolfngw po raz pierwszy
wyprawi si do Italii. W pewnym sensie bya to naturalna konsekwencja wyda-
rze, ktre towarzyszyy walkom o tron Italii w okresie panowania tzw. krlw
narodowych wywodzcych si z margrabiw, ksit i hrabiw (Friuli, Ivrei,
Prowansji) wadcw, nawzajem si detronizujcych, wzywajcych na pomoc silnych
sojusznikw z zewntrz (margrabia Ivrei Berengar II ju w 941 r. zwrci si do
krla niemieckiego o pomoc przeciwko Hugonowi z Prowansji, wwczas krlowi
Italii) i z reguy nie majcych realnej wadzy nad terytorium wikszym ni ich was-
ne i ich sojusznikw. W 950 r., po mierci Lotara, syna Hugona z Prowansji, kr-
lem koronowa si Berengar II, odsuwajc od tronu syna Lotara i zamykajc w wi-
zieniu wdow po Lotarze, Adelajd. W jej obronie stan Otton I i wyprawiwszy
si z armi na poudnie (951952) ogosi si krlem Italii (przy okazji polubi
Adelajd). Ale sytuacja bya bardziej skomplikowana, pozostawi bowiem Beren-
gara II i jego syna przy godnoci krlewskiej jako krlw-wasali. Ci, korzystajc
z nieobecnoci nowego krla, prowadzili polityk cakowicie samodzieln, zagar-
niajc m.in. ziemie stronnikw i klientw wadcy niemieckiego (m.in. marchi
werosk) i zwalczajc reprezentujcych jego interesy biskupw (m.in. Mediolanu
i Modeny). Okazaa si ona krtkowzroczna. Przewaga Ottona bya bezdyskusyj-
na: dysponowa najwiksz wwczas armi na Zachodzie, opromieniao go zwy-
cistwo odniesione nad Wgrami (955), kadce kres ich najazdom, w tym take
na Itali. W 961 r. rozpocz wic now wypraw z decyzj ostatecznego uregulo-
wania spraw woskich. W 962 r. papie Jan XII koronowa go na cesarza. Cere-
monia, ktr uwaa si za drugie renovatio imperii, miaa ogromne znaczenie dla
wyniesienia wadcy niemieckiego, jego pozycji, dla politycznej wizji chrzecija-
skiej Europy. Miaa te oczywiste konsekwencje dla dziejw Woch, ponownie i tym
razem znacznie bardziej trwale czc Pwysep z monarchami rzdzcymi z cen-
trum znajdujcego si poza nim, a tyche z Rzymem i z koniecznoci udawania
si do Wiecznego Miasta na koronacj cesarsk. Okaza si miao, e t drog wielu
z nich musiao sobie wyrbywa mieczem, a niektrym nie udao si nigdy dope-
ni tytulatury godnoci cesarsk. Koronacja w 962 r. nie miaa natomiast przeo-
enia na realn wadz w Italii Ottona I i jego nastpcw.
Panowanie ottoskie doprowadzio do ostatecznego rozkadu dotychczasowe-
go systemu wadzy publicznej. Po mierci Ottona I w 973 r., jego nastpca Otton
II nie przebywa w Krlestwie, a kiedy ju w kocu 980 r. wyprawi si z wojska-
mi, prowadzi przede wszystkim aktywn polityk na Poudniu oraz w Rzymie,
82
gdzie zreszt wkrtce zmar (983 r.). W realizacji swojej polityki w Krlestwie Ita-
lii cesarz nie mg posuy si, jak czyni to w Niemczech, swoimi krewniakami,
z koniecznoci opiera si wic musia na nowej, zwizanej z nim arystokracji feu-
dalnej (rody: Canossa w Dolinie Padaskiej, Obertenghi w Ligurii), a to jego wa-
dz osabiao. Bezpieczestwo militarne, fskus, sdownictwo przeszy w rce lo-
kalnych feudaw, nad ktrymi monarcha straci kontrol. W 1002 r. (zmiana na
tronie niemieckim) arystokracja prbowaa nawet przeciwstawi nowemu cesarzowi
Henrykowi II wasnego monarch, krla Arduina z Ivrei, ale przegraa to starcie.
Paradoksalnie wic, restauracji cesarstwa odpowiadao w Krlestwie Italii
skrajne umocnienie si lokalnych, feudalnych wadztw. W wielu hrabstwach wa-
dza publiczna ulega erozji, przeksztacajc si we wadz pana feudalnego, nato-
miast w miastach i miejskich dystryktach jurysdykcj publiczn przejli biskupi.
Oznaczao to dalsz utrat kontroli nad ni ze strony monarchy. Jego wpyw bo-
wiem na wybr biskupw (diecezje znalazy si w rkach lokalnej arystokracji) by
nieznaczny lub aden. W kocu X w. ulega natomiast zmianie relacja midzy ce-
sarzem a papiestwem. W 996 r. papieem zosta kuzyn cesarza Ottona III, Grze-
gorz V, jego nastpc (9991003) za Sylwester II, wychowawca i nauczyciel
cesarza.
I.2. Epoka rywalizacji papiestwa i cesarstwa (XIXIII w.)
Od poowy VIII w. papiestwo, formalnie nadal podlege zwierzchnictwu Bi-
zancjum, znajdowao si pod opiek monarchii Frankw. Te specjalne stosunki -
czce papiey z wadcami frankijskimi okreliy zarazem relacje midzy wadz
wieck a wadz duchown. Przywrcenie godnoci cesarskiej na Zachodzie, za-
rwno w 800 r., jak i w 962 r. poprzedziy interwencje zbrojne najpierw Karola
Wielkiego, a potem Ottona I w Italii i Rzymie w obronie papiey i dla przywr-
cenia porzdku w Stolicy Apostolskiej. Cesarz sta si wic od czasw Karola Wiel-
kiego obroc papiestwa i stranikiem adu w chrzecijaskim wiecie. Karol
Wielki i jego otoczenie, inspirujc si tzw. doktryn gelazjask (od papiea
Gelazego, 492496), goszc niezaleno i suwerenno wadzy kocielnej i ce-
sarskiej, sprecyzowali zadania, jakie obaj cesarz i papie mieli do spenienia na
ziemi. Papie mia wznosi w gecie modlitewnym rce do Boga, cesarz mia by
obroc chrzecijastwa i zapewni wiernym bezpieczestwo. Z tego tytuu przy-
sugiwaa mu zwierzchno nad Kocioem.
Doktryna o harmonijnej wsppracy wadzy wieckiej i duchownej pod prze-
wodnictwem cesarza zostaa wprowadzona take w cesarstwie Ottonw. W X w.
wadcy niemieccy wczyli Koci i jego organizacj do systemu sprawowania wa-
dzy w Niemczech, utworzyli faktycznie Koci cesarski. Sta si on jednym z fla-
rw pastwa najwaniejsi biskupi, z reguy krewni cesarza, sprawowali wadz
88
polityczn i ekonomiczn. Mianowani przez Ottonw i ich nastpcw papiee byli
ludmi cesarza, najbliszymi doradcami. Mimo zwierzchnictwa cesarza nad pa-
piestwem nie udao si jednak uregulowa sprawy nastpstwa na tronie papieskim.
Od poowy IX w., z powodu walk arystokracji rzymskiej i ksit Spoleto o pano-
wanie w Rzymie, papiestwo znajdowao si w najgbszym w dziejach Kocioa
kryzysie. Ottoskie odnowienie cesarstwa niewiele t sytuacj zmienio, bowiem
cesarz przebywa poza Itali, a stosunkowo krotko trwajce wczesne pontyfkaty
(od kilku miesicy do kilku lat), podsycay rywalizacj rodw rzymskich o tron
papieski. Take zmiany na tronie cesarskim niemal za kadym razem prowadziy
do schizmy (powoywania antypapiea). W 1046 r. wadca Niemiec, Henryk III,
poprzedzi swoj koronacj cesarsk usuniciem a trzech papiey i mianowaniem
zwizanego z programem reformy Kocioa biskupa Bambergu, ktry obra imi
Klemensa II.
W poowie X w. haso reformy Kocioa i papiestwa goszono ju powszech-
nie i doniosym gosem. Zmierzao do niej zarwno cesarstwo, jak i zwizane z opa-
ctwem benedyktyskim w Cluny (Burgundia) rodowiska reformatorskie. To one,
wzbogaciwszy program reformy o potrzeb odnowy moralnej w Kociele, prze-
ksztaciy j w potny ruch, ktry ostatecznie zaway na dalszych losach Kocioa
i chrzecijastwa, i przesdzi o relacjach midzy wadz wieck a wadz duchow-
n. Klemens II, a zwaszcza kolejny z mianowanych przez Henryka III papiey,
Leon IX, rozpoczli realizacj programu reform walki z symoni (witokup-
stwem), czyli kupowaniem godnoci kocielnych, oraz maestwami ksiy. Leon
IX skupi wok siebie grono reformatorw, w ktrym znalaz si Hildebrand, p-
niejszy papie Grzegorz VII, korzysta te z rad najwikszych wczesnych autory-
tetw: opata Cluny oraz jednego z twrcw programu reformy, w. Piotra Damia-
niego. Celem papiestwa stao si wprowadzenie zmian w caym Kociele, we
wszystkich krajach chrzecijaskich.
Przebieg pierwszego etapu reformy nie zapowiada jeszcze konfiktw z cesa-
rzem, ale ruch reformy nabiera wasnego tempa i rozwija si coraz bardziej w kie-
runku, ktry do takiego konfiktu musia doprowadzi. W latach 10571058 dwu-
krotnie to reformatorzy, a nie wadca niemiecki (maoletni Henryk IV),
zadecydowali o wyborze papiea, bo musieli dziaa szybko, by uprzedzi dziaania
rodw rzymskich. Uznali te, e sprawujca regencj cesarzowa Agnieszka, matka
Henryka IV, nie moe jako kobieta zatwierdzi kandydatury papieskiej. Wpraw-
dzie odnieli zwycistwo, ale do schizmy, wyboru antypapiea doszo take i tym
razem. By unikn takich sytuacji w przyszoci, w 1059 r. papie Mikoaj II ogo-
si dekret o elekcji papiea. Odtd mieli go wybiera kardynaowie-biskupi (naj-
wysi kardynaowie), a zgod na ten wybr mieli wyrazi nisi rang kardynaowie,
oraz duchowiestwo i lud Rzymu. Cesarz mia tylko prawo (i to warunkowe) za-
twierdzania wyboru. Zaraz wic po mierci Mikoaja II doszo do kolejnej schizmy
84
kardynaowie wybrali swojego papiea, a dwr cesarski przeprowadzi elekcj
swojego kandydata.
Otwarty konfikt z cesarzem wybuch za pontyfkatu Grzegorza VII. W ce-
sarskim programie reformy utrzymanie zwierzchnoci cesarza nad papiestwem byo
jednym z wanych jej elementw. Tymczasem rodowisko reformatorw skupio-
nych wok kolejnych papiey poowy XI w., w wikszoci mnichw, propagato-
rw rygorystycznej czystoci kleru, zmierzao ku gbokiej, powszechnej reformie
majcej za fundament konstytucj Kocioa pierwotnego, Kocioa Apostow.
Drog do tego prowadzc miaa sta si cakowita niezaleno papiestwa i Ko-
cioa od wadzy wieckiej. Grzegorz VII w wydanej w 1075 r. deklaracji papieskiej,
Dictatus papae, sformuowa w 27 punktach rozdzia Kocioa od wadzy wieckiej
i zwierzchno papiea nad caym chrzecijastwem. Wszyscy chrzecijanie byli
poddanymi papiea, ktremu przysugiwaa najwysza wadza prawodawcza i s-
downicza, przysugiwao prawo do skadania wadcw wieckich z ich godnoci.
Oznaczao to take, co precyzoway kolejne synody kocielne, i krl nie moe
sprawowa kontroli nad biskupami.
Konfikt Grzegorza VII z Henrykiem IV zacz si wanie od zakwestiono-
wania przez Grzegorza VII dotychczasowych uprawnie cesarza do mianowania
biskupw. Inwestytura bya aktem nadania godnoci biskupiej i naleaa we wczes-
nym redniowieczu do uprawnie monarchy. Kontrola nad wyszym klerem bya
jednym z instrumentw wadzy, tym waniejszym, e wraz z nadaniem godnoci
kocielnej nastpowao przekazanie uprawnie wadzy publicznej i wielkich ma-
jtkw. Henryka IV poparli biskupi niemieccy oraz wielu biskupw woskich, kt-
rzy poczuli si zagroeni utrat dotychczasowej potgi i niezalenoci na rzecz pa-
piestwa, a take odsuniciem od godnoci z powodu witokupstwa. Oskareniami
o symoni obie strony reformatorzy i przeciwnicy reformy szermoway bez
umiaru. Narastaa te opozycja wobec na si wprowadzanego celibatu. W 1076 r.
Henryk IV zwoa synod biskupw do Wormacji, ktry zoy papiea z jego god-
noci. W odpowiedzi Grzegorz VII ekskomunikowa cesarza na synodzie rzymskim
i wezwa jego poddanych do wypowiedzenia mu posuszestwa. Sytuacja ta bya
grona, wzmacniaa bowiem obz przeciwnikw Henryka w samych Niemczech;
w 1077 r. przeprowadzili oni wybr antykrla. Henryk IV zadecydowa si wic
na zawarcie pokoju z papieem, co poprzedzio jego ukorzenie si w Canossie,
ale mimo to konfikt nie wygas. Wadca niemiecki przeprowadzi wybr antypa-
piea, zaj Rzym, gdzie koronowa si na cesarza (1084), papie musia ucieka
z miasta.
Konfikt ten okrela si w historiografi mianem sporu o inwestytur, ale jego
istot by znacznie szerszy i niezwykle wany spr o charakter i zakres wadzy
wieckiej i duchownej o relacje midzy nimi, o wyzwolenie Kocioa, w imi
ktrego papiee reformatorzy zaryzykowali otwart wojn z cesarzem.
85
Spr papiestwa z cesarstwem o inwestytur biskupw koczy konkordat wor-
macki (1122), ktrego postanowienia zostay potwierdzone w nastpnym roku
przez sobr lateraski I i rozcignite na inne kraje (ich wprowadzenie nastpio
tam znacznie pniej). Cesarz Henryk V zezwala na wolny (kanoniczny) wybr
biskupw i opatw, ale dokonany w jego lub jego urzdnika obecnoci, zrzeka si
prawa do inwestytury przez wrczenie piercienia i pastorau (byy to insygnia wa-
dzy duchownej), natomiast zachowywa prawo do nadawania im lenn wieckich
przez wrczenie bera (symbol wadzy wieckiej). Papiestwu udao si wic osig-
n niektre cele reformy gregoriaskiej, a przede wszystkim zapewni sobie nie-
zaleno od wadzy wieckiej i wadz nad Kocioem powszechnym. Jednak ani
konkordat wormacki, ani sobr lateraski I nie usuny problemw stojcych przed
papiestwem i trudnoci z wprowadzeniem reformy. Kardynaowie rzymscy byli
gboko podzieleni ideologicznie i politycznie co do kierunkw i celw reformy.
Wybr kanoniczny papiea, dokonywany przez kardynaw, odbywa si nadal
w cieniu wpyww i rywalizacji arystokracji rzymskiej oraz interwencji cesarskich.
Od czasw soboru lateraskiego I do pontyfkatu Innocentego III (1198) wybra-
no 13 papiey i 7 antypapiey.
Kolejny rozdzia star cesarstwa z papiestwem stanowio panowanie Frydery-
ka Barbarossy (11521190), ktrego ju sam pocztek mia konsekwencje dla
losw politycznych Italii, i to dugo jeszcze po mierci cesarza. Barbarossa, z dy-
nastii Staufw, wygra zaart rywalizacj o tron z domem bawarskim Welfw. Od
nazwy zamku staufckiego Waiblingen, stronnicy cesarza zostali nazwani we Wo-
szech gibelinami. Jego przeciwnikw od sowa Welf okrelano jako gwelfowie,
co stao si w kocu nazw stronnictwa papieskiego. Konfikty, otwarte wojny mi-
dzy tymi stronnictwami bd si cigny w Italii a do XIV w.
Pocztkowy okres rzdw Fryderyka przebiega we wsppracy z papieem,
ktry mia trudn sytuacj w Rzymie (powstaa tam komuna miejska, miasto prze-
ywao ferment w zwizku z ruchem religijnym i politycznym, kierowanym przez
charyzmatycznego kaznodziej Arnolda z Brescii) i otwarty konfikt z krlem Sy-
cylii Rogerem II. Ale pobyt Barbarossy w Rzymie w zwizku z koronacj cesarsk
skoczy si w 1155 r. ostrymi napiciami: papie, ukadajc si z Normanami,
zmieni w tej sytuacji sojusznika, midzy wojskami cesarza a ludnoci dochodzi-
o do star zbrojnych. Dalsze wier wieku panowania Fryderyka I w Italii podzie-
lone byo na okresy wypraw wojennych przeciwko walczcym o autonomi pot-
nym komunom lombardzkim (zob. niej) i popierajcemu je papieowi, oraz na
pene napi midzy gibelinami i gwelfami lata przedzielajce te wyprawy. Polity-
ka woska Fryderyka miaa swoj specyfk wojn z komunami wanie oraz walk
z papieem o prymat ale bya jednoczenie czci szerszej, europejskiej polityki
imperium. Barbarossa przez cae swoje panowanie zmierza do umocnienia i ugrun-
towania autorytetu cesarskiego, przede wszystkim w samych Niemczech (wojny
86
z potnymi wasalami, na czele z ksiciem saskim i bawarskim Henrykiem Lwem).
Jednym z jego celw bya likwidacja, a przynajmniej zminimalizowanie konse-
kwencji konkordatu wormackiego. Z konfiktu o inwestytur cesarstwo wyszo
bowiem zdesakralizowane rozdzielenie sfery duchownej i doczesnej wedug
wypracowanych w reformie gregoriaskiej koncepcji pozbawiao wadc wieckie-
go uprawnie w tej pierwszej sferze. Tymczasem, zgodnie z wymow Dictatus
papae, papie mg uwaa si za w peni uprawnionego do ingerowania w sprawy
doczesne. Cesarz nie mia jednak zamiaru wyrzeka si pretensji do zwierzchnoci
nad innymi wadcami ani rezygnowa z wpywu na papiestwo.
Do starcia z komunami doprowadzi program odzyskania penej, realnej wa-
dzy nad Krlestwem Italii, ogoszony w czasie drugiej wyprawy cesarza do Woch,
na zjedzie na Polach Ronkalijskich w 1158 r. Uprawnienia, monopole przysugu-
jce w Krlestwie cesarzowi (regalia) uznawa on za niezbywalne i nie mogce ulec
przedawnieniu. Utrata przez komuny dochodw z regaliw, swobody stanowienia
prawa oraz niezalenego wyboru wadz miejskich oznacza musiaa znaczce ogra-
niczenie ich autonomii i podkopanie podstaw ich rozwoju. Wikszo komun nie
uznaa tej polityki, cesarz mg jednak liczy na mniejsze miasta, ktre obawiay
si przede wszystkim potgi Mediolanu i jego ekspansji. Dziaania wojenne przy-
niosy klsk zrewoltowanym miastom (zburzenie Cremy i Mediolanu), ale brutal-
ne postpowanie Fryderyka i upokorzenie mediolaczykw (wypdzenie mieszka-
cw, poniajca ceremonia bagania cesarza o ask) umocniy tylko determinacj
jego przeciwnikw. Komuny mogy liczy na poparcie papiea, autorytetowi kt-
rego cesarz przeciwstawi prawomocno i wito cesarstwa, cesarski uniwersa-
lizm i, co byo szczeglnie grone, przeciwko ktremu zacz posugiwa si mia-
nowanymi przez siebie antypapieami (midzy 1159 a 1180 powoa ich czterech!).
Papie mg liczy ponadto na poparcie Francji i Anglii. Cesarz za na miasta wro-
gie Mediolanowi i te, ktre spodzieway si wielkich korzyci handlowych z soju-
szu z Fryderykiem (jak Genua i Piza, ktre miay wspomc go fot w planowanej
wyprawie przeciwko Normanom na Sycylii). W czasie trzeciej wyprawy Fryderyka
do Woch, tym razem bez znaczcych si militarnych (11621164), Wenecja, za-
niepokojona przywilejami handlowymi, jakie otrzymaa Genua, popara papiea
Aleksandra III (przebywajcego wwczas z obawy o wasny los we Francji) i prze-
konaa Weron, Vicenz i Padw do zawizania antycesarskiego sojuszu. Tak ukon-
stytuowaa si pierwsza antycesarska liga miast, Liga weroska.
W 1165 r. papie Aleksander III powrci do Rzymu. Rok pniej rozpocz-
a si czwarta wyprawa Fryderyka do Woch, tym razem z potnymi siami mili-
tarnymi. W sytuacji wrogiej polityki wobec miast, prowadzonej przez ustanowio-
nych przez Fryderyka namiestnikw (podestw), oraz braku reakcji ze strony
cesarza na wnoszone na jego podestw skargi, zawizaa si wzorem weroskiej
Liga lombardzka (1167: Cremona, Mantua, Bergamo, Brescia, pniej doczya
87
Liga weroska i Mediolan). Decydujcy o losach tej wojny okres przypad na lata
11741177, pit wypraw Fryderyka do Italii, kiedy to wytrzymaa oblenie nowa,
wybudowana przez zrewoltowane komuny dla strzeenia prowadzcego z Alp szla-
ku twierdza Alessandria (nazwana tak na cze papiea Aleksandra III), a Liga od-
niosa zwycistwo w bitwie z wojskami cesarskimi pod Legnano (1176).
W 1177 r. upokorzony Fryderyk Barbarossa zawar w Wenecji pokj z pa-
pieem, w ktrym przyznawa papieowi suwerenno w Kociele, uznawa inte-
gralno wadztwa papieskiego w Patrymonium, wycofywa si z powoywania an-
typapiey i interwencji w elekcje papieskie. W trakcie trwajcego z przerwami
wier wieku konfiktu obie strony papiestwo i cesarstwo sprecyzoway stano-
wiska, sformuoway uniwersalistyczne koncepcje wadzy nad wiatem (dominium
mundi), a rozdzielenie obu wadz (mieczy, zgodnie ze redniowieczn symboli-
k) i obu porzdkw, wieckiego i duchownego, uzyskao teoretyczne uzasadnie-
nie. Skaday si na to uzasadnienie argumenty historyczne i prawne. Wedug tych
pierwszych, bezporednimi kontynuatorami antycznego cesarstwa rzymskiego
i jego witych instytucji byli Frankowie, po nich za wadcy Frankw Wschod-
nich (Niemiec), ktrzy s rwni papieowi jako gowie Kocioa. Cesarstwo zyska-
o charakter sakralny. Od czasw Fryderyka Barbarossy zaczto je nazywa witym
(w XV w. dodano jeszcze okrelenie narodu niemieckiego). Jego wito zosta-
a oddzielona od witoci Kocioa Rzymskiego i odniesiona wprost do witoci
rzymskich (staroytnych) instytucji pastwowych. Podkreleniem cigoci cesar-
stwa od czasw karoliskich i jego sakralnoci byo przeprowadzenie przez Fryde-
ryka Barbaross kanonizacji Karola Wielkiego (1165, dokona jej jednak antypa-
pie). Argumentw prawnych dostarczyli Barbarossie prawnicy boloscy
posikujc si pnoantycznymi cesarskimi kodyfkacjami prawa rzymskiego (ce-
sarz odwdziczy si wielkim przywilejem dla uniwersytetu boloskiego). Ich zda-
niem, cesarz dziery wadz pochodzc tylko od Boga: Wola Boa ujawnia si
w czasie elekcji akcie wyboru cesarza przez ksit Rzeszy a zgodnie z t Wol,
ogoszono, wiat poddany jest wadzy dwch mieczy, co wyrazi dobitnie wity
Piotr: Boga si bjcie, czcijcie krla (Pierwszy List w. Piotra Apostoa, 2,17).
Inaczej mwic wadza cesarska nie pochodzi w aden sposb od papiea, a kto
by tak twierdzi, przeczy Bogu i w. Piotrowi. Stwierdzenia te podwaao jednak
wielu teologw i pisarzy kocielnych.
Wojn z komunami koczy pokj zawarty w 1183 r. w Konstancji. By on
kompromisem pozwalajcym cesarzowi wyj z honorem, a komunom lombardz-
kim zinterpretowa jego postanowienia na swoj korzy i nie tylko utwierdzi, ale
take znaczenie rozszerzy dotychczasow autonomi. Przywileje, ktre wwczas
te miasta uzyskay (ladem miast lombardzkich poszy wkrtce miasta Toskanii),
potwierdzay wszystkie zwyczajowe, dotd uzyskane i wywalczone przez komuny
uprawnienia administracyjne, jurysdykcyjne i militarne, cznie z wanym rdem
88
dochodw, jakim byy regalia. W zamian miasta zapaciy cesarzowi 15000 lirw
i zobowizay si do rocznego trybutu 2000 lirw, konsulowie miejscy mieli uzy-
skiwa inwestytur cesarsk (to ostatnie byo czyst formalnoci) . Cesarz zarezer-
wowa sobie jeszcze apelacj w sprawach sdowych powyej 25 lirw oraz podatek
zwizany z utrzymaniem wojsk cesarskich w Regnum.
Saboci strukturaln wadzy cesarza nad Itali by brak skutecznego dla niej
oparcia: politycznego, gospodarczego, spoecznego. adna z rezydencji cesarskich
nie speniaa funkcji stolicy, na pomoc militarn ze strony Italii mg cesarz liczy
w zasadzie w okresie swoich bytnoci na Pwyspie i nie bez presji. I tylko ww-
czas jego stronnictwo, gibelini, dysponowao przewag nad gwelfami. Brutalne
postpowanie z komunami lombardzkimi, w tym zwaszcza z najpotniejsz
z nich, Mediolanem, pchao miasta do zawierania lig i w konsekwencji przynosio
im wzmocnienie ich niezalenoci. Ligi te nie byy jeszcze wwczas prb budo-
wania jakiej opozycyjnej wobec wadzy cesarskiej struktury polityczno-prawnej,
lecz organizacj obronn, sojuszem wojskowym, ktrego celem byo zachowanie
autonomii i usunicie cesarskich podestw z miast.
Kryzys wadzy w cesarstwie po mierci Henryka VI (1197) przynis pog-
bienie niezalenoci politycznej komun i przyspieszy erozj prerogatyw cesarskich,
sprowadzajc wadz zwierzchni cesarza nad Itali do w istocie czysto formalnej.
Komuny wykorzystay ten okres na umocnienie i rozbudow systemu wadzy i ustro-
ju komunalnego, cakowite uwolnienie swojej jurysdykcji spod jakiejkolwiek za-
lenoci od biskupa co niekiedy prowadzio do ostrych konfiktw z bronicym
swoich uprawnie hierarch rozbudow organizmu miejskiego, ktry przybra
szaty komunalne. To wwczas zaczyna wznosi si paace komunalne, organizo-
wa przestrze miejsk dla potrzeb ycia publicznego i gospodarczego (zob. niej).
Przede wszystkim jednak komuny przystpiy do budowy swojego terytorium
pastwowego, podbijajc contado i sabsze, ssiednie komuny miejskie. Proces
ten zakcia w latach dwudziestych XIII w. hegemonistyczna polityka Fryderyka
II, cesarza i krla Sycylii zarazem. Jego panowanie przynioso nowy etap walk mi-
dzy gibelinami a gwelfami i to zarwno midzy komunami, jak i wewntrz miast,
rozdartych tym konfiktem. Byo ono take nowym etapem w starciu dwch uni-
wersalizmw.
Istotnym elementem tego starcia by konfikt interesw politycznych na P-
wyspie Apeniskim papiey, ktrzy byli wadcami Pastwa Kocielnego, oraz
cesarza, ktry jako wadca Krlestwa Italii i Krlestwa Sycylii zagraa samodziel-
nemu istnieniu wadztwa papieskiego. Papie Innocenty III (11981216), z wy-
ksztacenia prawnik, oraz jego otoczenie sformuowali koncepcj, wg ktrej to pa-
pie by nastpc i penomocnikiem Chrystusa, jedynym reprezentantem Boga na
ziemi i z tego tytuu prawdziwym wadc zwierzchnim wiata chrzecijaskiego.
Wadza papiea przeobraaa si w monarchi papiesk, na ktr skadao si za-
8
rwno ksztatujce si od VIII w. od nadania papieowi przez krla Frankw
Pepina Krtkiego terytoriw w rodkowych Woszech Pastwo Kocielne, jak
i uprawnienia wadcze papiea w caym Kociele Zachodnim. Solidne podstawy
uzyskay fnanse i system prawny tej monarchii, m.in. dziki dokonanej w XII stu-
leciu kodyfkacji prawa kanonicznego. Za pontyfkatu Innocentego III opracowa-
na zostaa teologia wadzy papieskiej, ktr okrela si mianem teokracji. W skr-
cie mona j przedstawi nastpujco: za doprowadzenie do zbawienia ludu
Boego s odpowiedzialni zarwno wadcy wieccy, jak i kapani; wadz nad lud-
mi wieckimi sprawuj z tytuu koronowania i namaszczenia krlowie i cesarz,
ale kontrol nad nimi powinien sprawowa papie, majcy prawo odbierania im
wadzy. Godno cesarska jest nierozcznie zwizana z aktem koronacji, ktra musi
odbywa si w bazylice w. Piotra w Rzymie. W XIII w. papiee wielokrotnie in-
gerowali w wielu pastwach w sprawy zwizane ze sfer wieck wadzy, ich legaci
napominali monarchw, ekskomunikowali ich i nakadali na ich terytoria inter-
dykty, domagali si podporzdkowania prawa wieckiego kocielnemu.
Fryderyk II, ktry by jednym z najwybitniejszych wadcw redniowiecznej
Europy, zmierza nie tylko do uzyskania hegemonii na Pwyspie Apeniskim, ale
take do wywyszenia autorytetu cesarskiego i zagwarantowania penej autonomii
wadzy wieckiej. Uznawa prawa papiey do sprawowania wadzy duchownej, ale
tylko tej, co oznaczao, e nawet prawo mianowania biskupw miao przynalee
wadcy wieckiemu. Koci by, jego zdaniem, odpowiedzialny za zbawienie dusz,
jego krlestwo byo nie z tego wiata, natomiast cesarz by odpowiedzialny za re-
alizacj tego celu na ziemi by drugim Mesjaszem, posanym przez Boga, by
zapewni ad na ziemi. Z tego tytuu przysugiwaa mu pena zwierzchno nad
Kocioem, z tego te tytuu mia prawo do napominania duchownych i do oga-
szania praw i dziaa przeciwko heretykom.
Starcie tych dwch koncepcji papieskiej teokracji i cesarskiego uniwersali-
zmu osigno apogeum za pontyfkatu papiea Grzegorza IX (12271241). Fry-
deryk II zosta przez papiea ekskomunikowany, oskarony o herezj, nazwany
Antychrystem. Nie przeszkodzio to cesarzowi podporzdkowa sobie Koci
w Krlestwie Sycylii. Innocenty IV na soborze powszechnym w Lyonie (1245)
przeprowadzi detronizacj cesarza. Ostatnie lata panowania Fryderyka, w czasie
ktrych musia zmaga si z narastajc na Pwyspie Apeniskim opozycj prze-
ciwko jego wadzy, przechyliy szal zwycistwa na stron papiesk.
I. 3. Krlestwo normaskie na Poudniu
Normanowie z Normandii zaczli si osiedla na poudniu Pwyspu Apeni-
skiego ju w I poowie XI w. Przynajmniej cz z nich docieraa tu jako pielgrzymi
w drodze do Ziemi witej. Jako sprawni i dzielni wojownicy okazali si szybko
40
przydatni w starciach militarnych miejscowych wadcw longobardzkich z Bizan-
cjum czy tego ostatniego z Arabami. Przed muzumanami bronili take miast na
zachodnim wybrzeu. W 999 r. zaledwie 40 pielgrzymw normaskich miao ode-
prze atak saraceski na Salerno. W zamian otrzymywali ziemi pod osadnictwo.
Dysponujcy du si militarn, od 1043 r. przystpili do budowy wasnych
wadztw kosztem wadzy bizantyskiej i longobardzkiej, a pocztkowo rwnie
wbrew interesom papiestwa, w zgodzie za to z interesami popierajcych ich cesa-
rzy rzymskich (niemieckich), dcych do likwidacji panowania bizantyskiego
w poudniowych Woszech. Postpy ich ekspansji w Apulii hrabi zosta Wil-
helm z rodu Hauteville (Altavilla w brzmieniu woskim) doprowadziy do za-
wizania przez papiea koalicji antynormanskiej, ale jej niepowodzenia (w 1053 r.
do niewoli dosta si papie Leon IX) oraz coraz ostrzejsze napicia midzy papie-
stwem a Bizancjum (1054 schizma wschodnia), zmusiy papiea Mikoaja II do
zmiany polityki. W 1059 r. uzna on wadz Roberta Guiscarda z rodu Altavilla
w Kalabrii i Apulii, nadajc mu te ziemie jako lenno papieskie (konkordat w Melf).
W latach 10611091 Normanowie zdobyli Sycyli (podbija j brat Roberta, Roger
I), wreszcie podporzdkowali sobie reszt terytoriw Poudnia (Kampani, Bari)
wraz z Benewentem i znaczc czci dawnego ksistwa Spoleto (Abruzzi), zdo-
byli rwnie Durazzo (Durrs) na wschodnim wybrzeu Adriatyku (w Albanii).
Kryzys, w jakim znajdoway si wadztwa muzumaskie w zachodniej czci
Basenu Morza rdziemnego pierwsze swoje zwycistwa nad muzumanami
osigny wwczas Piza i Genua, wypierajc ich panowanie z Korsyki, Sardynii,
Balearw, postpy czynia rekonkwista w Hiszpanii niewtpliwie uatwiy Nor-
manom ekspansj, take na Morzu Adriatyckim. Mapa: http://www.valsesiascuo-
le.it/crosior/1medioevo/feudo_federicoII.htm
Likwidujc wadz longobardzk, bizantysk i muzumask Normanowie
zjednoczyli, po stuleciach rozbicia politycznego i niestabilnoci, cae Poudnie. Na-
stpc obu braci zosta Roger II, syn Rogera I, ktry w 1127 r. przej wadz rw-
nie nad Apuli. W 1130 r. koronowa si na krla Sycylii.
Nie byo to jednak pastwo jednolite, ani pod wzgldem rozwoju gospodar-
czego i spoecznego, ani kultury. Krlestwo dzielio si na trzy regiony, majce za
sob rn histori i rne tradycje: Sycyli, ziemie poudniowo-zachodniej czci
Pwyspu (bez Kalabrii), czyli dawne ksistwa i hrabstwa longobardzkie, oraz dosy
heterogeniczne terytorium nalece przed podbojem normaskim do Bizancjum
(Apulia longobardzko-aciska i znacznie bardziej grecka Kalabria). Organizacja
Krlestwa wiele zawdziczaa instytucjom, jakie Normanowie zastali na miejscu, ale
potrafli te do niej wczy rozwizania, ktre stosowano w pnocnej Francji, a nawet
Anglii (podbitej przez Normanw z Normandii w 1066 r.). Rozpoczte jeszcze w XI
w. rozdawnictwo lenn pomidzy biorce udzia w podboju rycerstwo odbywao si
na zasadach lennych i wizao je z wadc stosunkami wasalnymi. Take wic na po-
41
udniu Woch podobnie jak w Anglii, ale w znacznie trudniejszej sytuacji zdo-
ali Normanowie zbudowa scentralizowan monarchi z siln wadz krlewsk.
Dwr krlewski mia swoj rezydencj w Palermo. Kancelaria, w ktrej wy-
gotowywano dokumenty jeszcze za panowania Fryderyka II w czterech jzykach
(!), administracja, prawodawstwo, sdownictwo, system fskalny byy funkcjonaln
i skuteczn skadank instytucji o rnym pochodzeniu. Emirowie na Sycylii, kt-
rzy zostali pocztkowo utrzymani w administracji dotyczcej ludnoci muzuma-
skiej, przeksztacili si w admiraw (od sowa arabskiego amr) gwnych mini-
strw dworu; organizacja fskusa (dohana), z odrbn, wydzielon izb baronw,
najwicej zawdziczaa systemowi arabskiemu; kancelaria z logotet, wicej z kolei
przejmowaa rozwiza bizantyskich; ludno lokalna podlegaa bailifom (roz-
wizanie francuskie) lub stradigotom (rozwizanie bizantyskie). Oryginalno
monarchii normaskiej nie polegaa wic na stworzeniu jakich nowych mechani-
zmw i technik wadzy czy instytucji, lecz na umiejtnoci poczenia tak rnych
systemw i nadania im, nie bez trudnoci, cech rozwiza kompleksowych i funk-
cjonalnych. Co wicej, w budowie scentralizowanej monarchii, niezwykle wanym
elementem byo zdefniowanie na nowo wobec take i tu rozwijajcego si ruchu
komunalnego (w czci kontynentalnej Poudnia) relacji midzy monarch a mia-
stami. Normanowie oparli go na systemie feudalnym: obywatele byli bezpored-
nimi poddanymi krla (jak wszyscy inni poddani), za wybierany przez mieszczan
urzdnik (iudex) sta si urzdnikiem monarszym. By to pierwszy etap zdawienia
ruchu komunalnego, nastepny przyjdzie za panowania Fryderyka II.
Krlestwo byo wic obszarem, na ktrym wspistniay zmierzajc do syn-
tezy trzy kultury: muzumaska (w jzyku arabskim), bizantyska (greckim), italo-
longobardzka (aciskim i volgare). Normanowie przynieli ze sob jeszcze kultur
dworsk, feudaln, w wydaniu pnocno-francuskim. Dominacja, w jakim sensie
polityczna, dwch ostatnich, a przede wszystkim uprzywilejowanie w tyglu wyzna
religijnych chrzecijastwa rzymskiego i Kocioa rzymskiego prowadziy w XII i XIII w.
do nieuniknionej latynizacji pozostaych kultur.
Sycylii, a take niektrym miastom w czci kontynentalnej krlestwa (Salerno)
przypada rola szczeglna w dwunastowiecznym odrodzeniu i rozkwicie nauki euro-
pejskiej: porednictwa, dziki rodowisku dworskiemu i szkoom tumaczy, midzy
nauk arabsk a zachodni, acisk. Dla krla Rogera II, ktrego dugie panowa-
nie przynioso Krlestwu Sycylii stabilizacj, rozkwit i mocn pozycj w Europie
od I krucjaty (ktra w duym stopniu bya przedsiwziciem rycerstwa normandz-
kiego z rnych opanowanych przez nie regionw) Normanowie brali udzia w wy-
prawach krzyowych pracowa najwikszy wwczas geograf (i jeden z najwikszych
w dziejach tej dyscypliny) al-Idrisi (zob. jego map: http://www.answers.com/topic/
muhammad-al-idrisi; mapa jest zorientowana odwrotnie, poudniowo).
42
Rzdy dynastii normaskiej Altavilla nie trway dugo. Po Rogerze II pano-
wali kolejno Wilhelm I i Wilhelm II, ale ten ostatni nie majc nastpcy (zm. 1189),
zgodzi si na zawarcie maestwa midzy synem i nastpc Fryderyka I Barba-
rossy, Henrykiem VI a starsz od niego o ponad 10 lat (miaa ich wwczas 30),
pogrobow crk Rogera II, Konstancj (1186 r.). Mimo silnego oporu papiestwa
oraz poparcia na Sycylii dla pretensji do tronu Tankreda z Lecce, syna Rogera II
z nieprawego oa, Henryk, dziki m.in. pomocy Genui i Pizy (fota!), wygra
wojn o Krlestwo. Jednak w 1197 r., po trzech latach faktycznego panowania
w Palermo, zmar, pozostawiajc w Krlestwie i w cesarstwie niespena trzyletniego
syna, Fryderyka II, w nastpnym roku jeszcze osieroconego przez matk-regentk.
I. 4. Krlestwo Sycylii Fryderyka II i hegemonia cesarza
na Pwyspie
Maoletnio Fryderyka, w czasie ktrej papie Innocenty III przej opiek
na Krlestwem (lennem papieskim), przyniosa Sycylii rozpad aparatu pastwo-
wego, anarchi, grabie skarbca i dochodw monarszych. Losy panowania stauf-
ckiego na Poudniu byy wwczas rwnie niepewne jak utrzymanie si tej dynastii
w Niemczech i na tronie cesarskim. W Niemczech wojn o tron toczyy dwa stron-
nictwa: ksicia Filipa szwabskiego (Staufa, stryja Fryderyka II) oraz Ottona IV
brunwickiego (Welfa). W Italii sw autonomi umacniay komuny, ktre w To-
skanii zawizay lig (bez udziau Pizy), by take w tym regionie zagarn regalia
i przywileje, jakimi cieszyy si miasta lombardzkie. Sytuacja bya niestabilna a
do 1214 r., take ze wzgldu na polityk Innocentego III, ktry zmienia swoje
poparcie: porzuci spraw Fryderyka, by przej na stron Ottona IV, koronowane-
go na cesarza w 1209 r., by ponownie, gdy Otton, wsparty przez fot pizask, wy-
dal mu si zbyt potny, popiera prawa Fryderyka do tronu. Konfikt rozstrzyg-
na bitwa pod Bouvines, midzy wojskami niemiecko-famandzkimi Ottona IV
a armi krla Francji Filipa Augusta, jedna z najwaniejszych bitew w dziejach po-
litycznych Europy, z ktrej przegrany wyszed Otton IV. Otworzyo to drog Fry-
derykowi II do tronu niemieckiego, cesarskiego i sycylijskiego (1220 koronowany
na cesarza).
Fryderyk by jednym z najwybitniejszych wadcw redniowiecznych i naj-
wybitniejszych ludzi swoich czasw. Ideologia jego wadzy, znakomite dzieo pra-
wodawstwa, jakim byy ogoszone w 1231 r. konstytucje Krlestwa (Konstytucje
z Melf), struktura i organizacja pastwa byy w najwikszej mierze dzieem same-
go monarchy. Silne, scentralizowane pastwo byo dla Fryderyka baz jego polity-
ki woskiej, wobec papiestwa oraz rdziemnomorskiej. W tej ostatniej odnis
niebagatelny sukces oeniony z dziedziczk tytuu i korony jerozolimskiej (po
krzyowcach), w 12281229 tylko w wyniku pertraktacji z sutanem egipskim
48
uzyska od tego ostatniego Jerozolim, Betlejem i Nazaret, a wic najwaniejsze dla
chrzecijan miasta w Ziemi witej i koronowa si na krla Jerozolimy.
Pod wieloma wzgldami jego wadza nosia cechy wadzy absolutnej (std
charakteryzuje si j jako wyprzedzajc epok), przede wszystkim jednak wynika-
a z przejcia koncepcji rzymskich: wadca by koniecznym porednikiem midzy
bosk Opatrznoci a poddanymi. Jego polityka wewntrzna (Niemcami intereso-
wa si znacznie mniej, przebywa tam tylko w latach 12351237) miaa poczt-
kowo na celu doprowadzenie do odbudowy struktur pastwowych i przywrcenie
ich wydolnoci, odbudow domeny monarszej i dochodw skarbu. Jego rzdy re-
alizowali patni funkcjonariusze urzdw centralnych (zawodowa biurokracja),
skupieni w Magna Curia, ktrej przewodzi wielki justycjariusz, fnansami za kie-
rowaa Izba Obrachunkowa. Posugiwa si armi najemn (w tym oddziaami
muzumaskimi, co narazio go na ataki ze strony papiestwa, potpiajcego wal-
k z chrzecijanami przy pomocy niewiernych), scentralizowa take sdownictwo
i osabi znaczenie wprowadzonej za panowania normaskiego feudalnej rady ba-
ronw. Ksztaceniu aparatu sdowego i administracyjnego pastwa suy miaa
fundacja uniwersytetu w Neapolu (1224); przedsiwzicie to jednak zakoczyo
si tylko poowicznym sukcesem (nie zdoa pokona konkurencji uniwersytetu
boloskiego). Mimo i przedsiwzi wiele prac nad uporzdkowaniem pastwa
i jego zasobw (prace melioracyjne, powrt do technik zapomnianych od czasw
staroytnoci), t polityk cechowao niezrozumienie fenomenu komunalnego i po-
tencjau miast: ich autonomia zostaa zdawiona, a polityka gospodarcza nosia
cechy znacznie pniejszego, nowoytnego merkantylizmu (w 1224 spichlerze kr-
lewskie zmonopolizoway eksport zboa, monopolem monarszym obj take pro-
dukcj soli, elaza, jedwabiu). Nadzwyczajne podatki, jakie nakada, by sfnanso-
wa wojny prowadzone z komunami lombardzkimi prowadziy do drenau
fskalnego ziem Krlestwa Sycylii (w 1248 r. przyniosy skarbowi monarszemu
kolosaln sum 130 tys. uncji zota). Wojny z komunami miay na celu przywr-
cenie uprawnie cesarskich i zwierzchnictwa cesarskiego nad Pwyspem. Elemen-
tem tej polityki byo, z jednej strony, wzmocnienie obozu gibelinw, z drugiej
przejmowanie osobistej wadzy nad komunami (szczeglnie w Toskanii) bd
powierzanie jej namiestnikom (m.in. wasnym synom z nieprawego oa). Odpo-
wiedzi na ni ze strony miast stay si rebelie. Pierwsz Lig lombardzk zawary
one ju w 1226 r., drug w 1231 r. sprowokowa bunt jego syna i nastpcy, Hen-
ryka. Poniosa ona jednak dotkliw klsk pod Cortenuova (1237). Do koca
swego panowania (zm. w 1250) Fryderyk II nie zdoa w zasadzie rozwiza ani
konfiktu z miastami-pastwami Lombardii, ani z papieem. Jego dzieem znacz-
nie bardziej trwaym okaza si rozkwit wspaniaego, odziedziczonego po dziadku,
Rogerze II, centrum kultury europejskiej, jakim by w XII i pierwszej poowie
XIII w. dwr monarszy w Palermo. W jakiej mierze trwaym jego dorobkiem bya
44
take koncepcja wadzy i organizacja pastwa, na ktrej wzorowali si krzyacy,
budujc swj pastwo w Prusach.
II. AD KOMUNALNY
II. 1. Rozwj gospodarczy Pwyspu
Stulecia XXIII byy okresem szybkiego rozwoju we wszystkich dziedzinach
ycia. Jak si szacuje, liczba ludnoci Woch wzrosa od ok. 45 mln w 1000 r. do
11 mln w 1300 r. Miasta (szczeglnie porty), Dolina Padu, zurbanizowane regio-
ny Toskanii byy najbardziej rozwinitymi i najbogatszymi terytoriami Zachodu,
Sycylia najeaa do krain o najwikszej gstoci zaludnienia (3034 osoby na km
2
).
W Lombardii na przeomie XIII i XIV w. przynajmniej poowa mieszkacw
mieszkaa w miastach. Mediolan pod koniec XIII w. liczy ok. 200 tys. mieszka-
cw, Florencja w latach 30. XIV w. 100110 tys. Potnym falom emigracji lud-
noci wiejskiej do miast odpowiadaa penetracja wsi przez miasto, napyw kapita-
u miejskiego do rolnictwa, dziaalno chopw na rynku miejskim i kupcw na
rynku wiejskim.
Ewolucja polityczna i ustrojowa w okresie penego redniowiecza oraz nie-
mniej wane czynniki geografczne rnicoway Wochy na trzy wyranie odrbne
regiony rozwoju gospodarczego: Dolin Padask (i dopyww Padu), Apeninw
przecinajcych Pwysep z pnocy na poudnie i pokrywajcych jego znaczn jego
cz, wyspy. Wystarczy zauway, e tylko w Lombardii zrnicowanie gleb, wy-
sokoci, klimatu, wegetacji jest wiksze ni w caych Niemczech.
Rolnictwo przeywao w tych stuleciach okres wielkiej ekspansji: karczunki,
osuszenie niektrych bagien, prace przy systemie wodnym (regulacja niektrych
odcinkw rzek czy jezior) powoli przywracay gospodarce czowieka ziemie (zwasz-
cza doliny), ktre w okresie wczesnego redniowiecza pochona natura. Wzrost
zaludnienia oraz poszerzenie si sfery wolnoci (a wic i przedsibiorczoci) cho-
pw pchay do zagospodarowania wzgrz i niszych partii gr, zakadania przez
feudaw nowych wsi (villa nova, villa franca to nazwy dla tego czasu charakte-
rystyczne). Ograniczeniami oczywistymi rozwoju by jednak stosunkowo niewiel-
ki postp techniczny, zwaszcza jeli chodzi o hydraulik i techniki rolne (wikszy,
od XIIXIII w. na Poudniu, dziki cigoci kultury greckiej oraz porednictwu
arabskiemu), brak wielkich przedsiwzi melioracyjnych, fnansowanych przez
wadz publiczn. U schyku tego okresu rol wan zacz natomiast odgrywa
lokowany w rolnictwie kapita mieszczaski (by on jednak mocno rozproszony).
Bardzo wysoki poziom osigno rolnictwo w Lombardii, poprzecinanej systemem
kanaw, ktrej pejza u schyku redniowiecza budzi podziw dla dziea natury,
45
a jeszcze bardziej dla skutecznego wysiku czowieka. To jeden z najpikniejszych,
najbogatszych i najbardziej ludnych krajw wiata; bogaty w pikne zboa, dobre
wina i owoce; a ziemie te nigdy nie odpoczywaj, pisa burgundzki dworzanin
w drugiej poowie XV w. W pejzau rodkowych Woch dominoway gaje oliwne
i winnice, na Poudniu i na najwikszych wyspach pola obsiane pszenic, a w po-
bliu wielkich miast intensywnie uprawiane ogrody.
Produktywno rolnictwa zwikszya si jednak nieznacznie. We wczesnym
redniowieczu wydajno zb wynosia 23 ziarna z jednego zasianego, co ledwo
starczao na pokrycie potrzeb ywieniowych; w penym redniowieczu 34 ziar-
na, tylko na najbardziej yznych glebach osigano 810. Zbierano wic 56 kwin-
tali ziarna z hektara. Zdecydowanie jednak wzrosa rnorodno produkcji rolnej
i jej jako, dostosowujce si do zmieniajcego si popytu. Mala bowiem udzia
ludnoci chopskiej w caoci populacji, zdecydowanie rs ludnoci miejskiej,
w tym grup wystarczajco zamonych, by spoywa tylko chleb pszenny (w do-
brych latach by on codziennoci rwnie chopw), dobre miso (drb, jagni-
cina, cielcina, mode miso wieprzowe), popija to wszystko dobrym winem, de-
lektowa si owocami.
Szybki przyrost ludnoci miejskiej i miejskiej gospodarki zwiksza w niekt-
rych latach raptownie popyt na pody rolne. By zaspokoi poda, wzito pod upraw
sabe gleby, zbytnio eksploatowano te yniejsze, zaczo brakowa drewna w wy-
trzebionych lasach. U schyku tego okresu moliwoci zaspokojenia potrzeb rynku
miejskiego byy bliskie wyczerpania; ubosza ludno wiejska (i miejska) zacza
ywi si jadalnymi kasztanami, (kasztanowce zwano drzewami chlebowymi).
Wie bya te gwnym dostarczycielem surowcw do produkcji miejskiej
(elazo, skry, wena, len, drewno). Metalurgia rozwina si szczeglnie w Pie-
moncie i Friuli, z produkcji broni syny Bergamo, Brescia, Mediolan. Wyrb
tekstyliw, a zwaszcza sukna wenianego przeniesie w XI w. do miast, co stao si
jedn z waniejszych przyczyn ich dynamicznego rozwoju. Pciennictwo (produk-
cja barchanw) rozwino si na pnocy (Mediolan, Piacenza), sukno weniane,
produkowane w bardzo wielu miastach, byo w kocu redniowiecza dominujc
czci gospodarki forenckiej (ok. mieszkacw tego miasta utrzymywaa si
z produkcji sukna), na Poudniu najwczeniej wyrabiano tkaniny jedwabne. Skr-
nictwo pozostao specjalnoci toskask do dzi. W redniowieczu syna ze
(obok kunierstwa) Piza, u schyku epoki Lukka zacza dominowa w produkcji
jedwabiu. Siena, z kolei rozwina bardzo wczenie dziaalno bankow, w XIV w.
zdystansuje j na tym polu Florencja. Byy te miasta bardzo rnice si od in-
nych, ze specyfczn struktur spoeczn i funkcj. Bolonia, ktra bya w XIII w.
duym orodkiem handlu i produkcji rzemielniczej, ya w duym stopniu ze stu-
dentw (zacigali potne dugi, kupowali drogie produkty, jak pergamin i papier,
inkaust, ksiki) i niezwykle rozwinitych usug notarialno-prawniczych. Rzym by
46
stolic usug (a nie produkcji), wiadczonych kurialistom i nieproporcjonalnie
duej liczbie kleru, a take masie pielgrzymw, ktra od 1300 r., od pierwszego
jubileuszu chrzecijaskiego, zmieniaa si w latach witych w prawdziwy potop.
Wyjtkowo zrwnowaony przez cae redniowiecze by natomiast rozwj gospo-
darczy Mediolanu: bardzo wanego orodka handlowego (lea na skrzyowaniu
szlakw alpejskich z ldowym, wzdu Padu) i produkcji rzemielniczej (zwaszcza
rozwinita metalurgia, sukiennictwo). Genua, zalena od handlu morskiego, miaa
znakomicie rozwinity przemys stoczniowy, ktry w Wenecji w caoci znalaz si
pod kontrol pastwa. Miasta na Poudniu rozwijay si przede wszystkim dziki
przejmowaniu nadwyki gospodarki wiejskiej, ale najwiksze porty prosperoway
dziki handlowi morskiemu.
Handel dalekosiny by najwaniejszym motorem rozwoju gospodarczego
Woch. W tej dziedzinie gospodarki kupcy woscy okazali si niezwykle innowa-
cyjni, wprowadzajc rewolucyjne techniki handlu. Spki handlowe, kredyt, trans-
fer pienidzy, ubezpieczenia, a do tego rozwj rachunkowoci (w XIV w., po upo-
wszechnieniu si cyfr arabskich unowoczeniono zapis tabliczki mnoenia,
wynaleziono podwjn rachunkowo) i zawsze, od czasw staroytnych obecny
na Pwyspie notariat, gwarantujcy wiarygodnym dokumentem pisanym legal-
no i trwao zawartej transakcji, wprowadzay poczucie bezpieczestwa do tej
najbardziej ryzykownej dziaalnoci ekonomicznej, stymuloway rozwj caej go-
spodarki, angaoway przedsiwziciach handlowych nawet niewielkie kapitay
drobnych rzemielnikw. Na dalekie szlaki morskie pchay kupcw warunki natu-
ralne i gospodarcze Woch niezwykle trudna komunikacja przez Apeniny i brak
samowystarczalnoci zboowej, due zapotrzebowanie na towary luksusowe, nie-
zbdne m.in. do waciwego sprawowania suby Boej w wielkiej liczbie wity.
Statki wielkich portw woskich (Amalf, Pizy, Genui, Wenecji i innych), przybi-
jay do portw bizantyskich i muzumaskich. Wenecja uruchomia regularne
konwoje handlowe do Aleksandrii i Bejrutu, a w pocztkach XIV w. pierwsze jej
statki pojawiy si na Morzu Pnocnym. Towarem masowym sprowadzanym do
Woch byo przede wszystkim zboe, przywoone na galerach z Sycylii, pnocnej
Afryki i znad Morza Czarnego, gdzie Genua zaoya wasn handlow koloni,
Kaf (na Krymie). Galery woskie docieray na wody Morza Azowskiego, gdzie
centrum handlowym bya naleca do Zotej Ordy Tana. Nad Morzem Czarnym
i Azowskim krzyoway si szlaki z Indii, Chin i Persji i niektre z nich w kocu
XIII w. przemierza podrnik z weneckiej rodziny kupieckiej, Marco Polo. Han-
dlowano oliw, sol, wen, suknem, woskiem, zaopatrywano si w portach mu-
zumaskich w skry, sprowadzano z Cypru, Krety, z portw na Morzu Egejskim
owoce i sodkie wina, importowano niezbdny w procesie farbowania sukna aun.
Z Lewantu Wenecjanie przywozili korzenie, przyprawy, barwniki (ten handel wrcz
zmonopolizowali), cukier, jedwab, bawen, w pnym redniowieczu rozwinli
47
handel niewolnikami (sprowadzanymi z Boni oraz dostarczanymi m.in. przez Ta-
tarw ze Zotej Ordy), gwnie kobietami, kupowanymi przez mieszczan woskich
(tzw. niewolnictwo domowe). Adriatyk sta si niemal wewntrznym jeziorem We-
necji, ktra zdobya siln pozycj w Aleksandrii, portach syryjskich, na Cyprze i Kre-
cie. Rywalizujca z ni Genua dominowaa w Basenie Morza Czarnego, prowadzi-
a interesy w Konstantynopolu, na Morzu Egejskim. Dwa wane w handlu morskim
miasta traciy stopniowo pozycj: Amalf, ktrego prosperity przerwao zdobycie go
przez Normanw w kocu XI w., oraz Piza, ktra w XIII w. nie sprostaa konkuren-
cji Genui. Staa si wwczas portem o znaczeniu lokalnym, obsugujcym Toskani
w produkty sprowadzane z Sycylii i wybrzey tyrreskich (zboe, sl, metale).
Kupcy woscy wczenie poczyli handel rdziemnomorski z kontynental-
nym, czemu niewtpliwie sprzyjaa sie drg bitych, utwardzonych kamieniem
(jedyna taka sie w wczesnej Europie), i szlakw przez Alpy, ulepszanych od
1000 r. W XIII w. otwarto dla zwierzt jucznych drog przez przecz w. Gotarda,
w pierwszej poowie XIV w. mogy tamtdy przejeda nawet niewielkie wozy.
W XIII w. zawiody te szlaki kupcw woskich na jarmarki szampaskie, odbywa-
jce si co roku w czterech miastach Szampanii miejsce spotkania kupcw z r-
nych krajw europejskich.
II. 2. Ramy ycia spoecznego: feudalizm, incastellamento,
parafia
W X w. erozja wadzy publicznej w Krlestwie Italii staa si czynnikiem spraw-
czym przemian spoecznych. Spowodowaa j zarwno sabo krlw narodo-
wych, zmuszonych do kupowania poparcia na drodze koncesji czynionych na rzecz
lokalnej arystokracji, jak i system rzdw wprowadzony przez wadcw niemieckich.
Niemal wszdzie zanikaa dawna jurysdykcja hrabiowska, w miastach sprawowali
j biskupi, kontrol nad ludnoci zamieszka w wielkiej wasnoci ziemskiej, przej-
mowali panowie feudalni, niezalenie od nadania krlewskiego i delegacji przez
monarch uprawnie wadczych. Jednym z efektw tego procesu bya terytorializa-
cja wadzy pana feudalnego, sprawowanej wobec ludzi traktowanych jako jego pod-
dani, bez wzgldu na ich status prawny (signoria locale). Nie pokrywaa si ona jed-
nak ani co do zakresu, ani co do treci z dawnym autorytetem publicznym
hrabiego. Jedn z przyczyn osabienia si tego autorytetu, poza wskazanymi wyej,
bya upowszechniajca si praktyka nadawania immunitetu, zwaszcza ogromnej
wasnoci kocielnej, wyjmujca j cakowicie spod jurysdykcji hrabiowskiej.
Nowoci, wynikajc z umacniania si prywatnego majtku feudalnego (z w-
czonymi do, prywatyzowanymi lennami), bya rosnca wiadomo genealogicz-
na, rodowa arystokracji. Nazwiska rodowe pojawiaj si w rdach w kocu X w.,
upowszechniaj w nastpnym stuleciu. Ich brzmienie od imienia przodka lub od
48
nazwy centrum feudalnego wadztwa wskazuj, i majtek ziemski co prawda
pozostawa podstaw, na ktrej budowano pozycj spoeczn, ale centrum, wok
ktrego umacnia si rd, byy: zamek, rodowy klasztor (fundacji czonka rodu,
traktowany jako wasno prywatna), wreszcie ustrukturyzowana w ramach para-
falnych wie. Fundacje klasztorne upowszechniay si od pocztkw XI stulecia,
kontrola feudaw nad wiejskimi parafami (pieve) wczeniej, w X w. Niezalenie
bowiem od niezwykle wanego wymiaru religijnego fundacji kocielnej (gwarancja
zbawienia), donacje na rzecz Kocioa miay bardzo konkretny cel majtkowy: dona-
tor nie traci nad nimi kontroli (ktra bya dziedziczona), nie podlegay one podzia-
om, a ponadto, mogy wrcz ulec powikszeniu, dziki nadaniom innych ludzi.
System feudalny, ktry od czasw karoliskich obj ludno wiejsk organi-
zacj dominialn woci senioralnej (sistema curtense), w X w. przybiera now
form, wadztwa zamkowego. Wyksztacio si ono jako skutek ruchu wznoszenia
zamkw, incastellamento, zapocztkowanego w Lacjum, a nastpnie szybko upo-
wszechniajcego si i w rezultacie zmieniajcego pejza Pwyspu Apeniskiego.
Bardzo wanym, ale nie jedynym, impulsem do budowania zamkw jako cen-
trw zarzdu woci feudaln byy cikie najazdy Wgrw, niezbyt wprawnych
w zdobywaniu wysokich fortyfkacji, oraz Saracenw. Ale by to ruch znacznie bar-
dziej zoony; wynika po czci z rozwoju demografcznego, z zagospodarowywa-
nia nowych ziem, przyrostu liczby nada ziemskich na rzecz feudaw, nowych
form grupowania ludzi. By przede wszystkim jednym ze zjawisk kolonizacji. Pano-
wie feudalni (w tym Koci) przy pomocy wasnych poddanych i ludzi ciganych
na miejsce jako kolonici, wznosili tam, gdzie byo to moliwe, na wzgrzach
ufortyfkowan osad, przeznaczon na miejsce zamieszkania zgromadzonej tam
ludnoci wiejskiej, w razie zagroenia sucej jednoczenie jako refugium dla
mieszkacw okolicznych, powizanych z zamkiem wsi (castrum cum ville),
poddanych jurysdykcji pana zamkowego. Rozdzielano midzy tych osadnikw zie-
mie przeznaczone pod upraw (na zasadzie koncentrycznej). Wadztwo zamkowe
byo wic now form wadztwa feudalnego, odpowiadajc rozwojowi immuni-
tetu i prywatyzacji wadzy publicznej, zapewniajc kontrol nad poddan wa-
dzy feudaa ludnoci, funkcjonaln take w razie konfiktw midzy feudaami.
W XI w. wadztwo zamkowe, czsto dzielone midzy spadkobiercw, wypuszczane
bywao w lenno take drobniejszym feudaom. Budowane w tym stuleciu zamki
byy niejednokrotnie mniejsze, stanowic nade wszystko ufortyfkowan siedzib
rodu rycerskiego. Mimo bowiem duej liczby wzniesionych castra (potwierdzonej
ich ladami w dzisiejszym pejzau), nie stay si one dominujc form agregacji
spoecznej, przewaao osadnictwo rozproszone (villa), a w XIII w. ludno opusz-
czaa osady zamkowe, by mieszka w otwartych osiedlach wiejskich i burgach.
Incastellamento, nowe, wolne wsie zamieszkae przez wsplnoty chopskie, or-
ganizacja parafalna, od X w. stanowica take ramy spoeczne ludnoci wiejskiej,
4
zmieniy jej ycie zasadniczo. Dziki szybkiemu postpowi gospodarki chopi zdo-
byli lepsz pozycj; przede wszystkim zanikaa paszczyzna, na rzecz wiadcze
pieninych i umw dzierawnych, dajcych niekiedy dzierawcom prawo sprze-
day trzymanych przez nich gospodarstw. W XIII w. zaczyna upowszechnia si
mezzadria, poownictwo. Nazwa pochodzi od wprowadzonej w umowach dziera-
wy zasady oddawania poowy plonw (take w pienidzu) wacicielowi majtku
ziemskiego. Z czasem wielko ta bya zmieniana, ale nazwa pozostaa. Chopi zy-
skali wic wolno gospodarowania, bardziej zwizali si z rynkiem miejskim,
chonnym odbiorc produktw gospodarki wiejskiej. Ruch zrzeszania si we wspl-
noty-komuny (communitas) nie omin wsi. Wiejskie wsplnoty zaczy od koca
X w. dostawa przywileje cesarskie: prawo do poowu, zwolnienia od niektrych
ciarw feudalnych. Nie znaczy to jednak, e mona mwi o uzyskaniu przez
zalenych, pniewolnych wczeniej chopw penej wolnoci przed XII, a nawet
XIII w. Na relacje spoeczne oddziayway dwa, w jakim stopniu opozycyjne pro-
cesy feudalne zalenoci, ktrych dzierawa nie znosia, oraz podporzdkowanie
znaczcej czci spoeczestwa wiejskiego w pnocno-rodkowych Woszech wa-
dzy komun miejskich, a take pogbiajcy si zwizek chopstwa z rynkiem. Te
dwa ostatnie czynniki jednak doprowadziy ostatecznie do rozkadu i zaniku pod-
dastwa chopw.
II. 3. Powstanie komun miejskich
Komuna miejska, czyli samorzdne, zmierzajce do autonomii ustrojowej,
a nawet politycznej, miasto, jest tworem redniowiecznym, zasadniczo rnicym
si od staroytnej, greckiej polis czy rzymskiej civitas. Pnocno-rodkowe Wochy
to wprawdzie nie jedyny region w Europie, gdzie powstay samorzdne gminy
miejskie, ale jedyny, w ktrym przeksztaciy si one w pastwo miejskie
1
i ktre-
go historii politycznej nie mona napisa bez historii komun. Komuna miejska,
komuna polityczna, miasto-pastwo, pastwo miejskie s terminami, ktre domi-
nuj w wykadzie dziejw politycznych i ustroju midzy XI a XIV wiekiem. Co
wicej, przeksztacenia ustrojowe komun miejskich stay si wrcz podstaw bar-
dziej szczegowej periodyzacji historii Regnum Italiae w XI-XIII w.: XI w. okres
przedkomunalny; XII komuna konsularna; XIII w. komuna podesty; od po-
owy XIII w. komuna ludowa lub signoria.
redniowieczne miasta-pastwa uznano za fenomen wycznie woski (co
jest pewn przesad), oryginalny twr ustrojowy, ktry przesdzi i o specyfce
dziejw Pwyspu Apeniskiego, i o wielkoci dorobku cywilizacyjnego woskiego
1
Pastwo miejskie powstao te na przeciwlegym, pnocno-wschodnim kracu Europy;
by nim Nowogrd Wielki. Jego ustrj i konstrukcja spoeczna rniy si jednak zasadniczo od
woskiego miasta-pastwa.
50
redniowiecza. Ich powstanie w pnocno-rodkowych Woszech, z jednej strony,
a zahamowanie rozwoju komun na Poudniu, z drugiej, przesdzio te o pog-
bieniu si rnic midzy ewolucj dziejow obu czci Pwyspu. Wochy komu-
nalne Dolina Padaska, Veneto, Toskania, Umbria i Marche wykazyway naj-
wiksz w porwnaniu z reszt kontynentu specyfk rozwoju. Poudnie, od Lacjum
i Abruzzw wraz z Sycyli i Sardyni (a wczy tu wypadnie take niektre regio-
ny alpejskie) charakteryzowao znacznie wicej wsplnych ze redniowieczn Eu-
rop trendw rozwojowych take tu dominoway struktury feudalne mimo nie-
wtpliwego rozwoju miast. Wan konsekwencj powstania pastwa miejskiego
byo pogbienie si i utrwalenie pluralizmu politycznego na Pwyspie.
Uksztatowanie si komun miejskich byo rezultatem procesw spoeczno-
gospodarczych i ustrojowych, nic wic dziwnego, e nie mona wyznaczy adnej
daty powstania samorzdnych miast i to nie tylko w skali regionu, ale w wikszo-
ci wypadkw nawet w skali jednostkowej, tym bardziej e moment ich narodzin
jest bardzo sabo udokumentowany w rdach. Pierwsi miejscy urzdnicy kon-
sulowie (moemy ten termin przetumaczy jako rajcy), s wzmiankowani z nara-
stajc czstotliwoci od lat 80. XI w.: w Pizie w 1085 r., Asti 1095, Mediolanie
i Genui 1097, Arezzo i Kremonie 1098, ale, zauwamy, pno instytucje ko-
munalne pojawiaj si w Wenecji, gdzie nie doszo do powoania kolegialnej ma-
gistratury konsulw, natomiast w 1142 r. po raz pierwszy u boku doy i jego do-
radcw zgromadzio si consilium sapientium (rada mdrcw) i w Rzymie (w 1143 r.,
gdzie, z kolei, przywoano tradycj rzymsk, powoujc Senat).
Zbieno tych dat z okresem konfiktu cesarstwa z papiestwem o inwestytu-
r kae widzie w czynnikach zewntrznych wany, polityczny kontekst ksztato-
wania si komun, zwaszcza w Regnum Italiae, gdzie konfikt ten by najostrzejszy
i poprzedzony dugotrwaym kryzysem starego porzdku, karoliskich i pokaro-
liskich struktur wadzy. Pierwsza poowa XII w. przyniosa Regnum Italiae fak-
tyczne bezkrlewie, ktre miasta wykorzystay na zagarnianie regaliw: wymiaru
sprawiedliwoci, stanowienia prawa, kontroli domen pastwowych, ce, podatkw,
w niektrych miastach nawet prawa bicia monety. Komuna zatem rodzia si w wa-
runkach pustki wadzy braku bd saboci wadzy zwierzchniej, jako odpo-
wied spontaniczna i improwizowana na potrzeb adu politycznego, a przede
wszystkim pokoju. W drugiej poowie XII w. miejscy kronikarze wyraali po-
wszechne, jak si wydaje, przekonanie, e miasta Krlestwa Italii s samorzdne
i e ju od blisko stu lat ciesz si wolnoci, ktrej zdobyciu niewtpliwie konfikt
cesarstwa z papiestwem sprzyja.
Cigo miast i ycia miejskiego na Pwyspie Apeniskim, ich szybki wzrost
gospodarczy i demografczny od IXX w., a take specyfczna dla tego regionu silna
wadza biskupa nad miastem i okrgiem miejskim stworzyy fundament, na kt-
rym ksztatoway si komuny we Woszech. rde wsplnego, kolektywnego
51
dziaania mieszczan mona szuka w organizacji ycia miejskiego, potwierdze ist-
nienia wsplnoty dostarczaj dokumenty z VII w., mediolaczycy w 879 r. dyspo-
nowali placem przed katedr dla wasnych zgromadze. Namiastk pniejszej au-
tonomii komunalnej stanowiy przywileje cesarskie, ktre wsplnota miejska, cives
(obywatele), uzyskaa w drugiej poowie X i w XI w. Cesarze we wsppracy z mia-
stami i szlacht miejsk, zarwno wysz, jak i nisz, wielokrotnie szukali sku-
tecznej przeciwwagi dla prywatyzujcych wadz publiczn hrabiw i margra-
biw, a potem wsparcia w walce z papiestwem. Caa seria przywilejw przyznanych
przez cesarza miastom wrogo odnoszcym si do potnych margrabiw Canossa,
ktrzy rzdzili w Lombardii, Emilii-Romagnii i Toskanii, staa si pocztkiem sieci
miast cesarskich. Przywileje te otrzymay m.in.: Mantua (1014 wyjcie spod
wadzy funkcjonariuszy wieckich oraz biskupw), Ferrara i Mantua w 1055,
Lukka i Pisa w 1081. Ale ju wczeniej, w kocu IX w. miejska zbiorowo, a przy-
najmniej jej politycznie i spoecznie znaczca cz braa udzia w zbiorowych de-
cyzjach i sprzysieniach, czasem sprzeciwiajcych si polityce biskupa (Kremona
852, Modena 891, Turyn 897), czasami wystpujcych przeciwko wojskom
cesarskim (Pawia 886). W drugiej poowie X w. rozpocz si proces ogranicza-
nia wadzy zwierzchniej i poszerzania autonomii na drodze przywilejw cesarskich
i przejmowania regaliw. Wadza cesarska bya zmuszona do stopniowego wyco-
fywania si z Pawii, stolicy Regnum Italiae (rezydencj cesarsk spalili miejscy re-
belianci). W 1026 r., dwa lata po zburzeniu paacu cesarskiego, siedzib impera-
tora trzeba byo wznie poza murami, miejscem zgromadze stay si Pola
Ronkalijskie, a siedzib namiestnikw cesarskich wie. W 1081 r. Henryk IV przy-
rzek, e nie wzniesie adnego swojego paacu w Lukce i adnego zamku w pro-
mieniu 6 mil od miasta. Przywileje cesarskie byy rnej natury i wagi, ale nawet
w sprawach drobnych dyplom wydany przez Henryka IV dla Pizy w 1081 r. do-
tyczy prawa do wybierania na dwik dzwonu zoonego z 12 obywateli kole-
gium do kontroli i strzeenia wsplnych pastwisk pojawia si pierwszy, bardzo
jeszcze skromny zakres miejskiej autonomii. Polityka panw miasta (hrabiego czy
biskupa), wroga samorzdnym aspiracjom miasta, moga w tej sytuacji zarwno
opni, jak i przyspieszy rozwj komuny. Lukce, Pizie, prawdopodobnie take
Pistoi odwoanie si do wsparcia cesarskiego przeciwko margrabiom Toskanii ten
rozwj uatwio, we Florencji trzeba jednak byo czeka a na mier ksinej Ma-
tyldy z Canossy (1115).
Niezwykle wanym czynnikiem de miast do uzyskania jak najszerszej au-
tonomii by ich ekspansjonizm. Celem polityki dynamicznie rozwijajcych si
miast byy w pierwszym rzdzie rozwj i ochrona produkcji i handlu, co oznacza-
o m.in. uzyskanie kontroli nad szlakami komunikacyjnymi, a w konsekwencji
ekspansj na otaczajce miasto terytorium wiejskie i pobliskie orodki miejskie.
Realizacja tych celw wymagaa zawierania sojuszy midzy miastami, najczciej
52
skierowanych przeciwko innym miastom i z naruszeniem prerogatyw cesarskich,
bo ukady te prowadzone byy przez reprezentacje miast z pominiciem hrabiego
czy innej wadzy zwierzchniej. Zarwno zawierane midzy miastami traktaty, jak
i pierwsze konfikty zbrojne midzy nimi w poszczeglnych marchiach i hrab-
stwach miay miejsce ju u schyku XI w., kiedy trudno nam mwi o jakim
ksztacie instytucjonalnym komun. Pojawiaj si przy tej okazji wzmianki o prze-
prowadzajcych te ukady reprezentacjach, rnego typu zgromadzeniach obywa-
teli (conventus civium). Wyprzedzaj one, czasami o kilka dziesitkw lat, informa-
cje o pierwszych konsulach miasta. Owe zgromadzenia, zwoywane przez wadz
zwierzchni, np. biskupa, uczestniczyy w regulowaniu spraw dotyczcych caego
miasta lub Kocioa. Zaprzysigane przez nie coniurationes (sprzysienia) i ukady,
s wiadectwem uzyskania przez nie czstki wadzy, autorytetu publicznego, a z ich
uczestnikw czyniy ludzi wadzy. Zarwno oni, jak i funkcje, ktre zaczli spe-
nia w rzdach nad miastem, miay swoich poprzednikw w biskupich kuriach,
w ktrych zasiadali oni sami bd ich przodkowie. Znaleli si w tej grupie feu-
daowie, drobni wasale, rycerze, take eksperci prawni, iudices i notariusze, ktrzy
nie zawsze wywodzili si z warstwy feudalnej, za to zawsze byli niezbdni w spra-
wowaniu wadzy, a nierzadko pochodzili z rodzin, ktrych czonkowie takie funk-
cje sprawowali w przeszoci. Ekspansjonizm miast wynika wic po czci z do-
minacji politycznej i spoecznej w miecie arystokracji feudalnej i szlachty miejskiej
i ich potencjau, zarwno militarnego, jak i majtkowego. Wczesne osiedlanie si
tych warstw w miastach (inurbamento) wydaje si by dosy spontanicznym ru-
chem w kierunku tradycyjnych centrw ycia politycznego, spoecznego i wadzy,
dotyczcym take samego szczytu drabiny spoecznej, rodzin hrabiowskich.
We wczesnokomunalnym miecie mona wyrni trzy odrbne warstwy:
ordo capitaneorum (skadajce si z feudaw dziercych wadztwa terytorialne
z peni praw jurysdykcyjnych), vavassores (wasale, dysponujcy mniejszymi bene-
fcjami) oraz populus, czyli lud reszta mieszkacw bd tylko cives obywa-
tele. W rdach tego okresu rysuje si jednak wyraniej inny podzia spoecze-
stwa, na: maiores (wiksi, starsi: wysi i nisi feudawie, rycerstwo, czyli ludzi
walczcy konno, oraz tacy funkcjonariusze jak sdziowie, zaangaowani w sprawo-
wanie jurysdykcji) i minores (mniejsi) reszta spoeczestwa. Feudaowie, sami
zaangaowani w handel, sprawujcy wadz w miecie jako konsulowie, od poczt-
ku reprezentowali interesy gospodarcze i polityczne zbiorowoci miejskiej, nie za
wiejskiej warstwy posiadaczy ziemskich. Dziki temu mogli zagwarantowa sobie
przejcie znaczcej czci zyskw z gospodarki miejskiej. Przedmiotem dyskusji jest
natomiast rola kupcw w ksztatowaniu si klasy rzdzcej pierwszej komuny. Bya
to wschodzca wwczas warstwa spoeczna, szybko bogacca si i uzyskujca wy-
sok pozycj spoeczn. Cz z nich, nie porzucajc handlu, dziki nabywaniu
lenn przechodzia do warstwy feudalnej. Potwierdzeniem ich pozycji jest proces
58
wyaniania si cechw kupcw w miastach Doliny Padaskiej ju w pierwszej po-
owie XII w., organizowanych na wzr samej komuny i pretendujcych do odgry-
wania roli politycznej.
W kadym jednak miecie ukad si spoecznych i ich rola w powstaniu ko-
muny wyglday nieco inaczej. W miastach, w ktrych zanika cakowicie wadza
hrabiego, jak w Mediolanie, ogromn rol odegrali feudaowie capitanei ma-
jcy siln pozycj u boku arcybiskupa. W Weronie rodzca si w pocztkach XII w.
komuna miejska wystpuje przeciwko hrabiemu, a do reprezentowania jej intere-
sw nie powoano ludzi z warstwy feudalnej. Miastami piemonckimi rzdzili w tym
czasie cives, w Arezzo arystokracja feudalna bya sabsza od kupcw. Ale przeciw-
stawianie sobie w generalnym obrazie procesu ksztatowania si komun miejskich
feudaw i mieszczastwa jest bdem. Feuda zajmujcy si handlem i kupiec po-
siadajcy lenna pojawili si wczenie w Mediolanie, Rawennie, Kremonie, Mantui
i wielu innych miastach. W wielkich miastach morskich: w Pizie, Genui i Wene-
cji, zainwestowanie w handel dochodw pyncych z ziemi, zaangaowanie si w t
dziaalno nie tylko kupcw, ale caej klasy feudalnej, cznie z klerem, doprowa-
dzio do szybkiego rozwoju i potgi miast portowych i dao tam pocztek komu-
nom. Zanim pojawili si pierwsi konsulowie w Pizie, wsplne interesy handlowo-
polityczne tych grup pchay do podejmowania przez wsplnot miejsk ekspedycji
militarnych przeciwko muzumanom w Palermo w 1064 r. czy w latach 1113
1115 przeciwko Balearom. Dziercy uprawnienia jurysdykcyjne feudaowie spra-
wowali nadzr wojskowy nad szlakami komunikacyjnymi, co mogo uatwia eks-
pansj polityczn miasta, wybierali ca i myta, co nie byo obojtne dla handlu
miasta, wreszcie posiadali urzdzenia produkcyjne, jak folusze, niezbdne w roz-
woju jednej z najwaniejszych dziedzin produkcji miast pnocnych i rodkowych
Woch, czyli wyrobu sukna.
Jak si wydaje, istota rnic midzy spoeczestwem miejskim Woch a kra-
jw zaalpejskich nie polegaa na tym, e feudaowie zajli si handlem, lecz na po-
tnym wpywie miasta na wasno ziemsk, interesy feudaw i szlachty, i na tym,
i w pnocno-rodkowej czci Pwyspu ani milites (rycerstwo), ani negotiatores
(kupcy) nie tworzyli odseparowanych od siebie warstw nalecych do odrbnych
wiatw: wiejskiego i miejskiego. Udzia w procesie ksztatowania si komuny miej-
skiej, od momentu (lub niewiele pniej), gdy zbiorowoci miejskie zaczynaj zdo-
bywa pierwsze przyczki autonomii politycznej, a wic mniej wicej od poowy
XI w., by dla warstwy feudalnej w istocie koniecznoci, by zachowa swoj do-
tychczasow pozycj, ochroni swoje interesy i szans na udzia we wadzy, ktrej
zakres i horyzonty byy nieporwnywalne z jurysdykcj senioraln. By te szans
dla miasta i rodzcej si komuny, tak jak i dla kupcw, ktrzy wzbogaciwszy si
na handlu zdoali do warstwy feudalnej, i to czsto wyszych feudaw, przenikn.
Feudaowie dysponowali niezbdnym dowiadczeniem w polityce, dyplomacji,
54
w sztuce wojennej i niebagatelnymi powizaniami rodzinnymi i klasowymi. Po-
wstanie komuny byo wic take wynikiem potrzeby mediacji midzy starym po-
rzdkiem ustrojowym a now sytuacj ekonomiczn i spoeczn szybko rozwijaj-
cych si miast, zwaszcza tych (Mediolan, Genua, Piza), w ktrych rozmiary
handlu i produkcji przesdzay w stopniu najwikszym o ich losach.
Komuna miejska, wreszcie, bya konieczn odpowiedzi na potrzeb zapew-
nienia adu politycznego i pokoju, przywrcenia porzdku wadzy, ktrych brako-
wao. Napicia spoeczne w miastach, krwawe konfikty w onie warstwy arysto-
kratycznej, otwarte wojny, jak w Mediolanie z arcybiskupem i jego potn
rodzin, prowokoway zawizywanie sprzysie z jednej strony i poszukiwanie
zgody, uroczycie potem zaprzysiganej w aktach, ktre odegray rol zaczynu przy-
szej komuny, z drugiej. Pokj burzya zarwno rozgrywajca si w miastach walka
prowadzona w pierwszej poowie XI w. przez wasali o prawne uznanie dziedzicz-
noci ich lenn i benefcjw (zatwierdzone dla caego Regnum przez Konrada II
w 1037), jak i walki midzy miejsk szlacht a ludem, w ktrym prym wiedli
potni kupcy.
W tej wczesnej komunie miejskiej wadz sprawowao kolegium konsulw
(termin (przejty ze staroytnego Rzymu), pocztkowo jeszcze obok, a nawet razem
z biskupem. Ale ta dwuwadza trwaa krtko, nie duej ni kilkadziesit lat, po-
niewa miastom udao si przej wikszo nalecych do niego prerogatyw wa-
dzy wieckiej. Podobnie stao si w orodkach, gdzie rywalem komuny by hrabia.
Rzdy spoczyway w rkach wskiej grupy feudaw, kupcw, czsto take objtych
stosunkami wasalnymi oraz grupy ekspertw prawnych (sdziw, notariuszy), kt-
rzy wywodzili si z warstwy feudalnej i kupieckiej.
II. 4. Powstanie pastwa miejskiego. Wizi miasta ze wsi
Naturalnym zapleczem gospodarczym i spoecznym (migracje) miast byo
otaczajce je terytorium (contado), w szerszych ramach pokrywajce si z granica-
mi hrabstwa i (lub) diecezji. Przejmujc uprawnienia wadcze biskupw, miasto
starao si zagarn te jego jurysdykcj nad tym terytorium, podporzdkowa je
sobie gospodarczo, fskalnie i politycznie. Chodzio o bezpieczestwo miasta,
o kontrol nad szlakami komunikacyjnymi, o swobodny do nich dostp i zapew-
nienie sobie pewnoci zaopatrzenia w ywno i surowce, o rozszerzenie rynku dla
wasnych produktw, o kontrol nad majtkami ziemskimi i moliwo inwestycji
mieszczan w ziemi, wreszcie o pomnoenie poddanych paccych podatki pozwa-
lajce sfnansowa wydatki miasta i zobowizanych do suby wojskowej. Najw-
czeniej obszar ekspansji obejmowa przylege do miasta terytorium na okoo 6 mil.
Pretensje do rozleglejszego terytorium nasiliy si od koca XI w., co prowadzio
do konfiktw z feudaami, wacicielami wsi i zamkw na podbijanym terytorium.
55
Miasta podporzdkowyway sobie ich wadztwa feudalne nie tylko na drodze mi-
litarnej, ale rwnie, i moe czciej na drodze paktw, cesji i zwykej sprzeday
przez panw wieckich i duchownych ich praw dominialnych i ludzi poddanych.
Trudniej proces podboju contado i znajdujcych si na jego terytorium wadztw
feudalnych przebiega tam, gdzie w okresie poprzedzajcym powstanie komuny
wadc miasta by biskup, atwiej tam (jak w Pizie, Florencji, Sienie, Genui, Bo-
lonii, Padwie), gdzie by tym wadc hrabia, ktrego komuna po prostu zastpia
w jego uprawnieniach.
Cezur w budowie pastw miejskich by na pnocy pokj w Konstancji
(1183), koczcy wojny Ligi lombardzkiej z Fryderykiem Barbaross, i na mocy
ktrego miasta uzyskay potwierdzenie praw i przywilejw w stosunku do swoich
posiadoci poza murami miejskimi (extra civitatem). W Toskanii proces przekszta-
cania si komun w miasta-pastwa nasili si pniej, po mierci cesarza Henryka
VI (1197). Nie doszo jednak w pnocno-rodkowych Woszech do sytuacji, w kt-
rej miasta zagarnyby cao terytoriw wiejskich i feudalnych. Zwaszcza na ob-
szarach grzystych i mniejszego nasycenia miastami, jak u podna Alp i w nie-
ktrych regionach Apeninw, mimo ponadstuletniej ekspansji komun pozostay
tam zarwno wolne (przypominajce nieco kantony szwajcarskie) komuny wiej-
skie, jak, i zwaszcza, wadztwa mniejszych lub wikszych panw feudalnych.
W XIV w. najwiksze miasta miay pod swoj wadz terytoria o powierzchni ok.
kilku tys. km
2
. W regionie padasko-weroskim obszar ok. 50 tys. km
2
zosta pod-
porzdkowany 20 najwikszym komunom. Dla wikszoci jednak z ok. 300 miast-
komun terytorium ich wadzy byo rwnoznaczne z terytorium diecezji lub daw-
nego hrabstwa, a w XIIIXIV w. bardzo wiele z nich znalazo si wraz ze swoim
contado pod wadz potniejszego miasta-pastwa. Podporzdkowanie najbliszego
terytorium w okresie ksztatowania si komuny (Mediolan podbi Lodi po raz
pierwszy w 1111 r.) wsparte byo si wojskow dysponujcych zamkami miejskich
feudaw i m. in. realizacji ich interesw miao suy. Gdy tak si nie dziao, feu-
daowie nie tylko toczyli z wasn komun wojn, ale szukali stronnikw w obozie
przeciwnika. Ju wwczas zarysoway si te terytorialne granice obszarw ekspan-
sji najwikszych miast: wschodni Piemont Asti, Liguria Genui, Lodi i Novara
Mediolanu, Emilia i Romagna Bolonii, o tereny nadmorskie Toskanii rywalizo-
way Piza i Siena, Perugia zamierzaa podporzdkowa sobie znaczn cz Umbrii.
Miasta-pastwa budoway swoj wadztwo niczym lun konstrukcj z r-
nych klockw, pozostawiajc podbitym lub kupionym komunom ich ustrj i sta-
tuty (konstytucj). To przyczyniao si do niestabilnoci politycznej i rnej trwa-
oci miast-pastw, do ogromnego zrnicowania ich wielkoci i potgi. Byy
komuny bardzo mae (Lodi, Alessandria) oraz bardzo rozlege (Mediolan, Bolo-
nia). Stopie ich konsolidacji by bardzo rny. Przezwycianie wczesnorednio-
wiecznego rozdrobnienia na lokalne wadztwa dokonywao si bowiem midzy XII
56
a XIV w. w sposb spontaniczny, w odpowiedzi na potrzeb rozwizania proble-
mw jurysdykcyjnych, gospodarczych, politycznych wreszcie. Ale zdolno komu-
ny miejskiej do wystpienia w roli struktury organizujcej i unifkujcej terytorium
nie bya wszdzie jednakowa; najwiksza w Lombardii i Dolinie Padaskiej, naj-
sabsza na peryferiach Piemontu i w Veneto. Wikszo stolic diecezjalnych w To-
skanii, miast o staroytnych pocztkach i antycznych tradycjach municypalnych,
nie zdoaa ani podporzdkowa sobie caego terytorium swojej diecezji, ani za-
chowa duej swojej niezalenoci, wchonita przez potniejszych ssiadw.
W jakim stopniu miaa na to wpyw sytuacja polityczna wczesnego i penego red-
niowiecza, pewna nieokrelono polityczno-terytorialna, powtarzajce si a do
mierci Fryderyka II interwencje cesarskie, ktre okresowo zmieniay ukad si mi-
dzy toskaskimi komunami i pozwalay raz po raz odzyskiwa niepodlego ko-
munom niewielkim, jak Pescia, Prato (u bram Florencji) czy San Gimignano.
Zupenie odrbnie ksztatoway si pastwa potg morskich, Genui i Wenecji. Poo-
one na geografcznych kracach systemu pastw miejskich, zaangaowane w mi-
dzynarodowy handel morski dugo budoway swoje dominium nie na drodze zdo-
bywania terytoriw na ldzie, lecz hegemonistycznej pozycji handlowej
i fnansowej na obszarach swoich interesw oraz zakadania faktorii i kolonii w od-
legych od Woch krajach (kolonia genueska, Kafa, na Krymie, kolonia wenecka
w Perze, dzielnicy Konstantynopola, faktorie w portach pnocnej Afryki i Azji
Mniejszej).
Podlego contada, zwaszcza, gdy nie by to obszar rozlegy i nie przekracza
nawet terytorium dawnego hrabstwa czy diecezji, prowadzia do, jeli nie ujedno-
licenia, to przynajmniej racjonalizacji istniejcego porzdku militarnego, gospo-
darczego, fskalno-administracyjnego. Wsplnotom wiejskim przynosia ona
uwolnienie spod zalenoci senioralnych, cho skala tego zjawiska jest przedmio-
tem dyskusji historykw. Terytorium przez nie zajmowane byo centralizowane
i dzielone na mniejsze okrgi, zwane capitanie, pleberie. W Orvieto pleberie byy
administrowane przez urzdnikw (visconti) dzierawicych t funkcj i powo-
ywanych na 6 miesicy. Miasta-pastwa zakaday wreszcie, gwnie na terenach
przygranicznych, nowe, ufortyfkowane cieszce si wolnociami osady, borghi fran
chi. Midzy kocem XII a pocztkiem XIV w. powstao ich we Woszech pnoc-
nych prawdopodobnie duo ponad 200.
W okresie istnienia komuny konsularnej podlegajce jej contado, a przede
wszystkim podporzdkowane jej wadzy mniejsze komuny zachoway wiele ze swo-
jej autonomii prawnej i jurysdykcyjnej. Miasto wystpowao bardziej w roli pro-
tektora contada i wsplnot wiejskich ni bezwzgldnego wyzyskiwacza. Wprowa-
dzenie instytucji podesty (XII/XIII w.), stabilizacja ustroju komunalnego i wzrost
potgi militarnej komun zapocztkowao stopniowe ujednolicanie ustroju na caym
terytorium miasta-pastwa, ale dopiero zwycistwo popolo w XIII w. w jednych
57
komunach i rwnoczesne z tym ksztatowanie si systemu signorii w innych (zob.
niej) prowadzio do gbszej reorganizacji caego pastwa miejskiego, jego centra-
lizacji i tak silnego ograniczenia autonomii podlegych terytoriw, e mona mwi
nawet o jej likwidacji. Nie oznaczao to jednak usunicia mniej lub bardziej istot-
nych rnic ustrojowych, nie przynosio gbokich zmian w statutach podbitych
komun, zwaszcza gdy wchodziy one w skad republikaskich pastw miejskich.
Ich odrbno prawn pozostawiono, tyle e podestami i innymi rektorami byli
teraz obywatele komuny-matki, powoano namiestnictwa (wikariaty) z siln wa-
dz policyjno-sdow, trybunay stoeczne zaczy obejmowa swoimi kompeten-
cjami obszar caego pastwa. Ale nawet wczesnonowoytne reformy pastwowe
przeprowadzone we woskich ksistwach nie doprowadziy do penej jednolitoci
ustroju. W Lombardii dopiero Maria Teresa w 1775 r. zniosa wszystkie statuty
municypalne, kadc kres partykularyzmowi prawa w swoim pastwie.
Ekspansja miast, podporzdkowanie przez nie contada i budowa pastwa
miejskiego zczyy miasto ze wsi cisymi wiziami nie tylko gospodarczymi, ale
take spoecznymi, spotgoway obecno w miecie posiadaczy ziemskich i inte-
resw z eksploatacj ziemi zwizanych. Kontroli politycznej miasta nad jego tery-
torium odpowiadaa kontrola ekonomiczna. Problem pierwszorzdnym byo za-
opatrzenie burzliwie rozwijajcych si miast. Florencja w kocu XI w. zajmowaa
obszar o powierzchni 37 ha, sto lat pniej 50 ha i liczya ok. 2030 tys. miesz-
kacw, na przeomie XIII i XIV w. 630 ha, na ktrych mieszkao ponad 100
tys. ludzi. Nieco ponaddwukrotny wzrost wzrost liczby mieszkacw Pwyspu
Apeniskiego midzy 1000 a 1300 r. by wielokrotnie wikszy w miastach,
a w Lombardii na przeomie XIII i XIV w. liczba ludnoci miejskiej prawdopo-
dobnie bya wysza od liczby ludnoci wiejskiej. Obok ponad dwustutysicznego
Mediolanu i ponad stutysicznych Florencji, Wenecji i Genui, co najmniej dwa-
dziecia innych miast liczyo przed czarn mierci wicej ni 50 tys. mieszkacw.
Miasto byo wielkim odbiorc produktw wsi chodzio take o surowce: wen,
len, skry, drewno itd. i rynkiem dla jej towarw. Jednym z najwczeniejszych
przejaww odrodzenia si miast i rozwoju handlu byo umocnienie si gospodarki,
ktr mona okreli jako dystryktualna, sprzgajca miasto z jego wiejskim zaple-
czem, czynica z wymiany midzy nimi najwaniejszy element rozwoju gospodar-
czego. Ta wymiana nie sprowadzaa si wycznie do importu produktw gospo-
darki wiejskiej i surowcw, oznaczaa take komercjalizacj contado, bo kupcy
dziaali w zamkach, ufortyfkowanych osadach i wsiach. Sprzyjaa tym samym roz-
wojowi produkcji rzemielniczej na wsi. Ale oznaczao to jednoczenie gospodar-
cze, a przede wszystkim handlowe, a w nastpstwie take polityczne i spoeczne
podporzdkowanie wsi miastu.
58
II. 5. Ustrj miasta-pastwa
Urzd konsulw, ktrych powoywano w rnej liczbie w rnych miastach
i okresach, charakteryzowaa pynno instytucjonalna i brak monopolu wadzy.
Wiele dziedzin pozostao poza regulacjami tej magistratury, kontrolowanych dalej
przez instytucje kocielne bd hrabiw. Najbardziej charakteryzuje t pierwsz
komun, komun konsularn, cecha, ktr mona okreli jako nowy, bardziej re-
prezentatywny wymiar uczestnictwa we wadzy: reprezentowanie (bd pretendo-
wanie do tego) przez konsulw caej zbiorowoci miejskiej i jej interesw. Termin,
ktry wprowadzony pniej ni pierwsze instytucje komunalne podkrela ju
now jako polityczn i ustrojow commune, wywodzi si wanie z tej sytuacji:
z wyraania i reprezentowania wsplnych interesw zbiorowoci miejskiej, com
mune civitatis. Tej terminologicznej zmianie towarzyszy jeszcze jedna niezwykle
wymowna gra sw: liczb mnog rzeczownika okrelajcego wolno libertates,
ktre rozumie trzeba jako przywileje (czyli wolnoci, zwolnienia od czego lub
pozwolenia na co) zastpuje liczba pojedyncza libertas, wolno, ktra stanie si
podstaw de pastwa miejskiego do penej suwerennoci.
Pokj w Konstancji okaza si take w dziejach ustroju komuny przeomo-
wym momentem. Miasta zyskay prawo do swobodnego wyboru swoich konsulw,
ktrzy co pi lat powinni byli otrzyma inwestytur cesarsk, a przede wszystkim
uzyskay legitymizacj i wczenie na nowej zasadzie, jako niezalene komuny wa-
nie, w struktury polityczne Regnum Italiae.
Ju pierwsza komuna, konsularna, ze sabo jeszcze rozwinit struktur ad-
ministracyjn, wypracowaa zasady ustrojowe, ktre pozostan istot ustroju ko-
munalnego: kolegialno i kadencyjno urzdw. Kilku do kilkudziesiciu kon-
sulw byo pocztkowo wybieranych najczciej na rok przez ustpujcych
z urzdu poprzednikw, a nastpnie zatwierdzaa ich na urzdzie aklamacja ogl-
nego zgromadzenia obywateli. Ogranicza ten system elit rzdzc do wskiej ary-
stokracji. Pniej organem wyborczym byy rady. W wikszoci komun obowizywa-
a jednoroczna kadencja. Wadza konsulw miaa szeroki zakres: reprezentowali
komun na zewntrz, zawierajc traktaty polityczne i handlowe, zwoywali i prze-
wodniczyli radom, promulgowali aprobowane przez te posiedzenia decyzje i byli
odpowiedzialni za ich egzekucj, nadzorowali przestrzeganie prawa, administrowali
dobrem komunalnym i fnansami, strzegli porzdku publicznego, kierowali robo-
tami publicznymi i zaopatrzeniem miasta, zajmujc si take regulacjami dotycz-
cymi obrotu rynkowego, wysyali wojska w pole. Fundamentem prawa komunal-
nego byy brevia konsulw oraz brevia populi przepisy prawa zaprzysigane przez
obywateli w obecnoci konsulw. Zgromadzenia obywateli, okrelane w rdach
jako conventus, concio, arengo, parlamentum, obradujce jeszcze w XIII, a gdzie
niegdzie i w XIV w., dosy szybko utraciy swoje prerogatywy na rzecz bardziej
5
funkcjonalnych, mniejszych rad. Najczciej wprowadzano w komunach dwie rady:
wielk (ktr mona by przyrwna pod wzgldem prerogatyw do europejskiej
izby niszej czy polskiego sejmu) i ma, przygotowujc a w niektrych wypad-
kach take podejmujc decyzje legislacyjne, zwan di credenza, degli anziani, dei
savi. Te wielkie rady rozrastay si w XIII w. do rozmiarw, ktre pozwalaj w nich
widzie nie reprezentacj, a partycypacj niemal ogu obywateli: w Brescii liczya
2000 czonkw, w Modenie 2400, w Padwie 1000, w Bolonii zwikszya si dwu-
krotnie z 2000 do 4000. Po wprowadzeniu obok podesty urzdu kapitana ludu
bywao, e powstaway dwie gwne, z legislacyjnymi prerogatywami rady: komu-
ny (podesty) i ludu.
Po zwycistwie odniesionym nad Barbaross, w okresie krzepnicia komuny
i jej zewntrznej ekspansji z caa moc ujawniy si w miastach napicia wywoane
przez walk o wadze poszczeglnych rodw i fakcji oraz midzy feudaami a po-
polo grasso (kupcy, najzamoniejsi mieszczanie). Starcia w onie starej klasy rz-
dzcej i midzy ni a aspirujcymi do udziau w rzdach kupcami i wieej daty
imigrantami byy nie tylko grone dla adu publicznego, ale i dla istnienia samej
komuny w okresie podboju contado i wojen midzy miastami o dominacj nad jak
najbardziej rozlegymi terytoriami. Wyjciem z sytuacji chaosu i wojen domowych
stao si powoywanie jednoosobowej magistratury (podest), ktrej wzr zaczerp-
nito z rozwiza wprowadzanych w niektrych miastach okoo poowy XII w.,
a take stosowanych przez Fryderyka Barbaross. Na przeomie XII i XIII w. wiele
miast powoywao ju swojego podest (czasem wicej ni jednego jednoczenie),
ale koncepcja urzdu wykrystalizowaa si dopiero w pierwszych dwch dekadach
XIII stulecia. Ten okres przejciowy jest dobr ilustracj procesu ksztatowania si
instytucji dojrzaej komuny na drodze poszukiwania rozwiza najlepszych dla po-
koju wewntrznego i najbardziej funkcjonalnych. Ale jest te wiadectwem nie
dajcych si przezwyciy w republikaskiej komunie napi spoecznych i g-
bokiej nierwnowagi politycznej spowodowanej rywalizacj fakcji o wadz. Za-
groenie zewntrzne zmuszao do powoania podesty, najczciej jednego, zdolne-
go zorganizowa obron miasta bd skutecznie poprowadzi jego polityk
ekspansji; gdy ono mijao, walki wewntrzne wybuchay ze wzmoon si.
Wbrew swojej nazwie (od aciskiego sowa potestas), podesta nie mia by
przywdc politycznym komuny, ale bezstronnym mediatorem midzy fakcjami
i partiami, a przede wszystkim komunalnym funkcjonariuszem, wybieranym przez
powoywan w tym celu komisj spord milites obywateli komun sojuszniczych
na krtk, pocztkowo roczn, potem najczciej proczn kadencj ze cile okre-
lonymi zadaniami i zakresem kompetencji. Nigdy nie powierzono mu newralgicz-
nych dla polityki i bytu komuny dziedzin: fnansw, realnej wadzy politycznej,
dyplomacji. Faktyczna wadza polityczna i ustawodawcza naleaa do rad, z kt-
rych kluczow rol w tym okresie peniy rady mniej liczebne, zwane credenza, degli
60
anziani itp. Pocztkowo by przede wszystkim reprezentantem komuny na ze-
wntrz, dowdc wojskowym i ekspertem prawa, podlegay mu trybunay sdowe,
zarwno cywilne, jak karne, wreszcie strzeenie porzdku publicznego. Otoczony
rad komuny, najwaniejszym organem legislacyjnym, mia take w zakresie sta-
nowienia prawa pewne wpywy. Dosy szybko uznano te, e waciwym media-
torem moe by w miecie tylko ko z zewntrz podest forestiero, czowiek o sta-
tusie rycerskim (miles), rekrutowany spord mieszkacw zaprzyjanionych
komun. Zjawia si w miecie z zatrudnionymi przez siebie sdziami i notariusza-
mi, ze zbrojnym oddziaem, a po zakoczeniu urzdowania musia je wraz ze
wszystkimi tymi funkcjonariuszami opuci, by mc powrci na urzd najczciej
dopiero po 10 latach. Sytuacja ta stworzya w pnocno-rodkowych Woszech
specyfczny rynek pracy, dla potrzebujcych gotwki bd umocnienia swoich
wpyww milites, dla caej rzeszy prawnikw, w tym z doktoratem prawa, wreszcie
dla modych mczyzn, zaprawionych we wadaniu broni w wojskach najemnych
bd bandach rozbjniczych, ktrzy zacigali si jako pachocy podesty. Tylko ci
ostatni byli zbieranin z caej aciskiej Europy, Prus nie wyczajc. Mona wrcz
mwi o zawodzie podesty, bo wielu z nich zdobywszy wyksztacenie i dowiad-
czenie prawnicze przez wiele lat, z przerwami lub bez, wdrowao od komuny do
komuny sprawujc tam ten wysoki i dobrze wynagradzany urzd. Nie gardzili nim
czonkowie rodzin, ktre zdobyy wadz nad komunami jako ich signori, ani pa-
trycjusze weneccy ze starych rodzin, cho w ich republice takiego urzdu nigdy
nie wprowadzono. W istocie bowiem nie tylko o pienidze tu chodzio, take o wane
politycznie sojusze i umacnianie regionalnych i ponadregionalnych wizi czcych
najwysze warstwy ludnoci Pwyspu.
Ta struktura wadzy ulega dalszej rozbudowie i komplikacji po zwycistwie
popolo. Burzliwy rozwj miast (bardzo szybki przyrost demografczny) w XIII w.,
niezaspokojone apetyty ekspansjonistyczne najwikszych miast-pastw, walki mi-
dzy stronnictwem gwelfw i gibelinw, podsycane polityk prowadzon na Pwy-
spie przez Fryderyka II i jego starciami z kolejnymi papieami, doprowadziy do
szybkiego zburzenia kruchej rwnowagi si w spoeczestwach miast pnocno-
rodkowych Woch. Powoany do bezstronnego, ponad fakcjami rzdzenia podesta
cudzoziemski nie by w stanie zapewni pokoju wewntrznego i pooy kresu
walce politycznej. Stara elita wadzy bya gotowa pj na pewne ustpstwa, do-
kooptowa ludzi, ktrzy awansowali w spoecznej hierarchii, zmodyfkowa nieco
systemy wyborcze, ale to byo za mao. Burzliwy rozwj miast przynis zmiany
w rozwarstwieniu spoecznym, w miastach powikszajcych w cigu ycia jednego
pokolenia kilkakrotnie liczb mieszkacw, rosy nowe wielkie fortuny. Populus
zacz domaga si wikszego udziau w rzdach i od koca XII w. jego czonkowie
w rnej proporcji taki udzia zdobywaj, najczciej na drodze silnej presji, rewol-
ty, krwawych zaburze. Nieco schematycznie ujmuje si proces uksztatowania si
61
komuny ludowej w trzy fazy. W pierwszej popolo, czyli nie majce feudalnych ko-
rzeni warstwy spoeczestwa miejskiego, dyy do potwierdzenia wasnego znacze-
nia wewntrz komunalnych instytucji, do ktrych dostp i to raczej do niszych
urzdw mieli tylko nieliczni popolani. W drugiej fazie lud uzyska, najczciej
nie na drodze pokojowego kompromisu, ofcjalne uznanie swojej organizacji i uczest-
nictwo obok starej arystokracji we wadzy. W trzeciej, wreszcie, zdobywa komu-
n, stajc si dominujc parti polityczn. Wielokrotnie w niektrych komunach
doszo do wygnania caej szlachty (trzykrotnie w Perugii). We Florencji popolo po
raz pierwszy zdobywa wadz w 1250 r. i ustanawia wadz ludu, tzw. primo po
polo, na 10 lat. Dopiero w 1282 r. stabilizuje swoje rzdy zmieniajc gruntownie
ustrj polityczno-prawny (rzdy cechw) i gwarantuje sobie polityczn dominacj
wprowadzajc w 1293 r., kilkakrotnie jeszcze reformowane, ustawodawstwo anty-
magnackie (ordinamenti della giustizia), wykluczajce od sprawowania urzdw i po-
zbawiajce praw politycznych rodziny szlacheckie (grandi), wpisane jako takie na
listy magnatw. Ale Florencja w tej polityce wykluczenia nie bya pierwsza. W Bo-
lonii w latach 12824 uchwalono Ordinamenti sacrati et sacratissimi, odsuwajce
ok. 200 rodzin w miecie i contado od rzdw, wykluczajce je ze suby wojskowej,
dajce skadania przysigi gwarantujcej przestrzeganie prawa i bezpieczestwa,
wprowadzajce za zburzenie adu rodzinn odpowiedzialno zbiorow.
Opisywany w rdach konfikt midzy milites a populus nie przekada si
jednak na podziay klasowe. Wrd milites spor grup stanowili kupcy-posiadacze
ziemscy, w gronie popolanw rol przywdcz penili nie tylko najbogatsi bankie-
rzy i kupcy (popolo grasso), ale take ludzie wywodzcy si z warstwy feudalnej.
Termin populus by wic najpierw (zanim stanie si prawnym) terminem politycz-
nym, wyraajcym program zdobycia wadzy i wrog feudaom retoryk. Take
terminy: grandi, magnati, byy terminami polityczno-prawnymi, nie za okrele-
niami warstwy spoecznej Dante Alighieri by nobilis, ale nie magnas, a do grona
grandi mg za zdrad awansowa najzwyklejszy popolano.
Komuna podesty, a potem rzdy ludu przyniosy wrcz rewolucyjne zmia-
ny w rozwoju aparatu wadzy. Dla kadej z dziedzin wadzy, zarzdu i kontroli
ustanawiano odrbne, z reguy kolegialne magistratury z wasnym aparatem funk-
cjonariuszy i pachokw. Dojcie do wadzy popolo bardziej jednak komplikowao
struktury wadzy komuny i je mnoyo ni modernizowao i racjonalizowao. Nie
ulegy one bowiem przeksztaceniom, societas populi raczej oblepiaa urzdy ko-
munalne wasnymi, paralelnymi instytucjami, wzorowanymi wprost na komunal-
nych magistraturach, adaptujc obie struktury do nowej sytuacji. W Sienie okoo
poowy XIII w. doliczy si mona byo 900 urzdnikw i funkcjonariuszy, nieco
pniej w Bolonii ok. 1800, we Florencji II poowy XIV w. 3600 (bez cudzo-
ziemskiego aparatu policyjnego). W kocu XIII w. lud, zwaszcza w komunach
toskaski, gdzie odnis trwae zwycistwo, stawia znak rwnania midzy sob
62
a komun. Palazzo comunale zamienia si w palazzo del popolo, obok podesty wy-
rasta urzd kapitana ludu, cile na tym pierwszym wzorowany, obok goda ko-
muny, godo popolo. Wraz z rozwojem instytucji komunalnych przynosi to ogrom-
ny wzrost liczebny klasy politycznej i niczym nie krpowan dominacj
najpotniejszych cechw kupcw i bankierw. Dosy szybko jednak do wadzy
powrc przynajmniej niektre wykluczone z niej wczeniej rody, nie tylko dlate-
go, e owi grandi w wielu komunach byli zbyt potni (w Genui w 1290 r. trzeba
im byo przyzna poow miejsc w magistraturach), ale take dlatego, e byli ko-
munie niezbdni dziki swoim powizaniom z warstw feudaln innych komun
i regionw, dziki pozycji spoecznej i prestiowi, jakich brakowao mieszczanom,
zwaszcza gdy trzeba byo komun reprezentowa na dworach monarchw.
Komuna ludowa nie bya jednak ani bardziej stabilna, ani bardziej zjedno-
czona ni za czasw swojej poprzedniczki, komuny podesty. Fakcjonizm nie wy-
gas, stumiony tylko nieco przez podziay partyjne na stronnictwo gwelfw i gi-
belinw i zwaszcza dominacj jednego z nich, w sprawowaniu funkcji publicznych
interes osobisty i rodzinny bra gr nad ratio pastwa. Partykularyzm interesw
i fakcjonizm, usankcjonowany w roli politycznej, przyznanej Parte (gibelinw albo
gwelfw, w zalenoci od orientacji politycznej komuny), wybijay si szczeglnie
w XIII w. na czoo cech ustroju komunalnego i ycia spoecznego w miastach.
U jego rde leay struktury klanowe, silna identyfkacja z rodzin, umoliwia-
jce zdobycie pozycji i wadzy.
Efektem miejskiego fakcjonizmu byo specyfczne dla ustroju komunalnego
masowe fuoruscitismo wygnania jednostek i caych stronnictw, ktremu w jakim
stopniu zawdziczamy powstanie arcydziea redniowiecznej poezji, Boskiej Kome
dii. Jego apogeum przypada na XIII w., stulecie star midzy gwelfami i gibelinami,
ktre w jednych komunach zakoczyo si trwaym zwycistwem jednego ze stron-
nictw (gwelfcka Florencja, gibeliska Piza), w innych przezwycieniem tego po-
dziau przez obejmujcych nad nimi wadz tyranami. Praktyka wyjmowania
spod prawa przetrwaa jednak w tych pierwszych gboko w stulecie XIV, a prze-
jcie przez Medyceuszy wadzy nad Florencj dokonao si w triumfalnym powro-
cie z wygnania w 1434 r. Cosimo Vecchio. Fuoruscitismo nie tylko przybierao
trudne do wyobraenia rozmiary w 1257 r. z liczcej 50 tys. mieszkacw Bo-
lonii wygnano 14 tys. gibelinw byo rwnie zjawiskiem wanym w dziejach
politycznych Pwyspu. Przegrane stronnictwo udawao si na wygnanie do pastw
sojuszniczych, tej samej orientacji politycznej i tworzyo tam struktury alternatyw-
ne dla opuszczonej komuny, rodzaj emigracyjnego rzdu, z ktrym sojusznicy za-
wierali ukady wspomagajc jego przygotowania do zbrojnego powrotu i ktre li-
czyo si na arenie politycznej Pwyspu.
Charakterystyczne cechy ustroju komunalnego: wybieralno urzdnikw,
kadencyjno urzdw, cile prawem regulowane wynagradzanie funkcjonariuszy
68
miejskich, sdowa kontrola sprawowania wysokich funkcji stay si modelem, na
ktrym wzorowa si bd nowoytne republiki. Bardzo wczesn kategori spo-
eczno-prawn bya kategoria obywatelstwa. Bycie obywatelem oznaczao posiada-
nie praw politycznych (tylko doroli mczyni), przywilejw ekonomicznych i po-
datkowych, prawa do rezydencji i swobodnego nabywania nieruchomoci
w miecie i majtkw ziemskich na terytorium contado, przynalenoci do cechw
i penienia w nich wysokich funkcji, oznaczao opiek prawn komuny i pomoc
w razie konfiktu z innymi komunami, a nawet nabywania po cenach pastwo-
wych, politycznych chleba w okresie kryzysw godowych. Prawa obywatelskie
przysugiway pocztkowo mieszkacom miasta i jego najbliszych przedmie (naj-
czciej od jednej do trzech mili poza murami), pniej ten obszar stale zwiksza-
no. Od ludzi nowych wymagano dziesicioletniej najczciej rezydencji w miecie,
pacenia podatkw, wpisania swojego nazwiska na listy powoywanych pod bro,
wypeniania obowizkw takich, jak stra nocna na murach i w niektrych punk-
tach miasta, suba przeciwpoarowa czy udzia w robotach publicznych. Ale jed-
noczenie XIII-wieczne miasto cigao do siebie z contada i innych miast obda-
rzajc obywatelstwem i podatkowymi zwolnieniami lekarzy, architektw,
nauczycieli, producentw broni czy zagranicznych, z Flandrii i Niemiec, tkaczy.
Gdy zaludnienie miasta osigao i przekraczao granice bezpieczestwa ywnocio-
wego i grozio zaamaniem porzdku publicznego, zamykano je przed migrujcy-
mi z contado chopami, nie dopuszczano do obywatelstwa ludzi lunych, wdrow-
nych zawodw (poza notariuszami), nie wiadomo skd.
Ustrj komunn, struktura i hierarchia urzdw, byy bardzo zrnicowane,
jego dwa najbardziej odmienne modele mona pokaza na przykadzie Florencji
i Wenecji. W tej ostatniej wszystkie urzdy wyaniane byy porednio bd bezpo-
rednio przez sprawujc od koca XIII w., od jej zamknicia (1297 r. serrata del
Maggior Consiglio), oligarchiczn wadz Maggior Consiglio, Rad Wiksz, ktra
liczya wwczas 480 czonkw (na ok. 150 rodzin weneckiej elity), by w okresie
nowoytnym przekroczy 2000. Dostp do Rady Wikszej zarezerwowany by
tylko dla reprezentantw tych rodzin, ktre miay ju w niej swojego przedstawi-
ciela (kilkakrotnie jednak trzeba byo w nastpnych stuleciach ten krg nieco ot-
worzy), std okrelenie zamknicie Rady. To ona take wybieraa doywotniego
do na drodze wielostopniowych wyborw porednich, ktre miay zagwaranto-
wa bezstronny wybr, uniemoliwi ktrejkolwiek z rodzin czy fakcji przewag
i jakiekolwiek spiskowanie w celu zdobycia urzdu i wadzy.
We Florencji, gdzie od koca XIII w. rzdy nad komun sprawoway cechy
(arti), przede wszystkim cechy starsze (7 arti maggiori), oraz stronnictwo gwelf-
ckie (Parte Guelfa) najwysze urzdy komunalne: Omiu priorw cechw, chory
sprawiedliwoci, Dwunastu Dobrych Mw i chory kompanii ludowych (naj-
pierw 20, potem 16 dowdcw milicji miejskiej) tworzyo razem tzw. Signori (std
64
paac komunalny, synny Palazzo vecchio, zwany by palazzo della signoria, bo w nim
urzdnicy ci rezydowali), posiadajc najwysz wadz w komunie. By wybra tych
urzdnikw o bardzo krtkiej, ledwie dwumiesicznej kadencji, powoywano 3 od-
rbne komisje wyborcze, ktre wyaniane by przez Signori, Parte Guelfa i cechy.
Powysze urzdy, sprawowane wycznie przez forentyczykw, uzupeniaa caa
sie magistratur, kolegialnych urzdw regulujcych odrbne dziedziny ycia miej-
skiego (urzd od zaopatrzenia miasta w ywno czy od murw miejskich) oraz
urzdy cudziemskie (podesta, kapitan ludu, inne). Ci ostatni urzdnicy, powoy-
wani byli na 6 miesicy przede wszystkim do sprawowania wymiaru sprawiedliwo-
ci, zapewnienia bezpieczestwa i egzekucji przepisw porzdkowych.
Efektem umocnienia si komuny by niezwyky rozwj ustawodawstwa miej-
skiego, dzieo legislacyjne nie majce sobie rwnego w redniowiecznej Europie.
Zaprzysigane corocznie przez konsulw brevia zaczy by porzdkowane, kody-
fkowane, a rezultatem tych prac by statut komuny (statutum), w XII w. jeszcze
skromny rozmiarami i zakresem spraw podlegajcych regulacji, a w XIII w. ju
prawdziwa konstytucja. W stanowieniu prawa przyjto dwie kardynalne i wane
dla ewolucji europejskich systemw prawnych zasady: 1) terytorialnoci prawa,
ktra bya wielk innowacj w redniowiecznym wiecie odrbnych praw grupo-
wych i osobistych zalenoci, oraz 2) stopniowo pniej ograniczanego pluralizmu
prawa, wynikajcego z koniecznoci akceptacji faktu istnienia praw specjalnych
i subsydiarnych (przede wszystkim wolnoci Kocioa, ale take prawa handlowego
i morskiego, praw cechowych itd.) oraz z dziedziczenia zwyczajw i rozwiza
prawnych prawa rzymskiego, germaskiego, feudalnego. Ostatecznie zwyciya
suwerenno prawna komuny miejskiej.
Lektura kodyfkacji prawa komun woskich, jak adnych innych rde hi-
storycznych przez nie i w nich wytworzonych, pozwala wnikn w system organi-
zacji spoeczestwa i odkry wiar, ktra nam dzisiaj wydaje si naiwna, w moli-
wo regulacji ycia czowieka na drodze przepisw prawnych. Uderzajca jest owa
niczym nie krpowana ambicja legislatorw, by obj swoimi postanowieniami
wszystkie dziedziny ycia, omnipotencja prawa, wrcz totalitaryzm. Czerpic wzory
z rozwiza woskich w caej Europie wprowadzano w miastach godzin policyjn,
mniej lub bardziej rygorystyczny zakaz noszenia broni, gry hazardowej, ogranicza-
no prywatno ustawodawstwem antyzbytkowym. Ale nigdzie indziej nie powsta
tak potny jak we Woszech aparat policyjny do egzekwowania tego prawa.
Wszystko to w imi zasady dobra wsplnego, publicznego i utilitas. Mieszkaniec
komuny woskiej nie mia swobody w wyraaniu swoich pogldw politycznych,
wszelkie zburzenie adu publicznego, wywoanie zbiegowiska, rumore byo cigane
i surowo karane, wcznie z kar mierci. Wolno bowiem nie miaa charakteru
osobistego, nie oznaczaa emancypacji jednostki, ale wymiar kolektywny, podpo-
rzdkowanie si godnoci i dobru komuny. To dla realizacji tych idei zanegowano
65
partykularyzm prawa i przywileje stanowe w stopniu niespotykanym gdzie indziej.
Faktycznie zniesiono nie tylko prawn odrbno szlachty, ale ograniczono bardzo
silnie przywileje i odrbno prawn Kocioa, przynajmniej w obrbie murw
miejskich i zwaszcza w zakresie dysponowania majtkiem kocielnym.
Finanse komun miejskich, dla badania ktrych bogate rda pochodz do-
piero z okresu dojrzaej, a nawet schykowej komuny, ewoluoway wraz z ich eks-
pansj, struktur gospodarcz i spoeczn, zmianami w wojskowoci i sposobie
prowadzenia wojen. W pierwszym okresie swojego istnienia komuna stopniowo
przejmowaa wiadczenia, ktre naleay si wadcy i panom wieckich na obsza-
rach, na ktrych zastpia ich jurysdykcj. W contado pozostawia lokalnym feu-
daom ich uprawnienia fskalne w zamian za sub wojskow. Ale wikszo zwol-
nie podatkowych szlachty i Kocioa zostaa zniesiona przed poow XIII w.
W XIII i XIV w. moemy wyrni dwa typy budetu komunalnego: zwyczajny
i nadzwyczajny. Na ten pierwszy skadaa si staa grupa dochodw z majtku ko-
munalnego, podatkw, przede wszystkim porednich i ce, ktra przekazywana
bya na pokrycie wydatkw staych: pensje urzdnicze i utrzymanie instytucji
i sub komunalnych, utrzymanie drg i mostw, roboty publiczne, takie jak bu-
dowa (czy rozbudowa) katedry, gmachw publicznych itp. Podatki porednie, we
wczesnym okresie komunalnym bazujce na poborze ich od dymw (gospodarstw
domowych), w poowie XIII w. zostay zastpione podatkiem ciganym na pod-
stawie stanu majtkowego. W Pizie wprowadzono go ju w 1162 r., w Mediolanie
pierwszy kataster zosta opracowany midzy 12401250 r. W pniejszym okresie
jest widoczna tendencja do przekazywania okrelonych dochodw na okrelone
wydatki., na co zapewne miaa wpyw rozbudowa kancelarii skarbowej, rozwj
technik ksigowania i sporzdzanie bilansw rocznych. Na budet nadzwyczajny,
uruchamiany w okresach kryzysu fnansowego komuny w sytuacji godu bd trud-
noci aprowizacyjnych, wojen i wzmoonych akcji dyplomatycznych, skaday si
przede wszystkim ustanawiane wwczas nadzwyczajne podatki bezporednie, przy-
musowe poyczki i dug publiczny (oprocentowany co czynio z niego opacaln
inwestycj), z ktrych dochody musiay sfnansowa te nadzwyczajne wydatki.
Gigantyczne, jak na warunki redniowiecznej Europy, obroty handlowe oraz
potne dochody z ce i podatkw porednich czyniy z najwikszych miast p-
nocno-rodkowych Woch porwnywalne z monarchiami potgi gospodarcze.
W Genui w 1293 r. warto oclonych towarw sigaa 4 mln lirw genueskich,
czyli z grubsza 10 razy wicej ni wynosiy przychody francuskiego skarbu rok
wczeniej. We Florencji dochody z sgabell (ca i podatki od towarw), wedle da-
nych z1338 r., przekroczy miay dochody dwch krlestw: Neapolu i Aragonii
(z Sycyli). Niewiele mniejsze, a nierzadko i wiksze sumy potrafli uruchomi
woscy bankierzy. Dug korony angielskiej wobec nich (zwaszcza wobec foren-
ckich domw bankierskich Bardich i Peruzzich) za Edwarda III, w 1339 r., siga
66
1 365 tys. forenw wielko astronomiczna, jeli j porwna do 80 tys. fore-
nw, ktre w tym samym roku zaoferowaa Florencja za Lukk, 70 tys. forenw,
jakie Estensi zapacili w 1344 r. za Parm i 80 tys. forenw, ktre Joanna I w 1348
r. uzyskaa od papiea za Awinion. Nic tedy dziwnego, e niespacenie tego dugu
doprowadzio obie kompanie do bankructwa, a Florencj do cikiego kryzysu f-
nansowego. Kryzys fnansw komunalnych w najwikszym stopniu zawiniony by
jednak przez gwatownie rosnce wydatki na zacig wojsk najemnych; a ich rola
w armiach szybko rosa od poowy XIII stulecia, wraz ze sabncym znaczeniem
kawalerii komunalnej.
Imponujce korpusy legislacji komunalnej, niespotykany gdzie indziej rozwj
biurokracji im m.in. zawdziczamy obezwadniajce mediewistw bogactwo r-
de byy przy caej improwizacji, ktra towarzyszya budowie i rozbudowie pa-
stwa miejskiego, dzieem niezwykle szybkiego i w peni oryginalnego rozwoju,
w ktrym to dziele wprowadzano zarwno nowe, dotd nieznane zasady samorz-
du i organizacji korporacyjnych, jak i przypomniano stare, dawno zapomniane.
Wochy stay si wielkim eksportem na cay kontynent nie tylko produkowanych
przez siebie i sprowadzanych z caego wwczas znanego wiata towarw, nie tylko
technik handlowania, ale take instytucji, ktre organizoway ycie miasta rednio-
wiecznego i przesdziy o jego nowej jakoci: poczynajc od konsulatu, stanowie-
nia i egzekucji prawa, cechu, bractwa religijnego, na takich cigle trwaych wyna-
lazkach jak spka handlowa i ubezpieczenia czy emerytura koczc. Co wicej,
rozwj ustroju komunalnego oddziaywa te na praktyk rzdzenia w cesarstwie
(midzy innymi w wymiarze sprawiedliwoci i systemie podatkowym) i papiestwa
(przede wszystkim w metodach podporzdkowania sobie wadztw feudalnych).
II. 6. Miejski styl ycia i ideologia komunalna
Wedug jednej ze wspczesnych defnicji miasta, amerykaskiego historyka
Roberta S. Lopeza, miasto jest w pierwszym rzdzie stanem ducha. Mieszczanami
s ci, ktrzy czuj si mieszczanami, s dumni z przynalenoci do wsplnoty wy-
szej ni wie z racji potgi, bogactwa, kultury, tradycji artystycznych, godnej pa-
mici przeszoci, wsplnych postaw i wsplnego wysiku. Zwaszcza w odniesieniu
do miast-komun woskich wydaje si ta defnicja trafna i bardziej uyteczna ni
inne. Podkrelono w niej bowiem wyranie ju w redniowieczu odczuwan od-
rbno jakoci i stylu ycia mieszkacw miasta i wsi. Ta opozycja znalaza swoje
wyrane odbicie w niezmienionej do dzi terminologii, w jzyku, nie tylko zreszt
woskim (ale znaczca jest tu odrbno jzykw sowiaskich i wikszoci germa-
skich). Sowa okrelajce cywilizacj, obywatelstwo, ycie w uporzdkowanym spo-
eczestwie wywodz si, za porednictwem woskiego i innych jzykw roma-
skich od aciskiego sowa civitas, a wic: civile, civilt, cittadino, a dodajmy do
67
tego inne, jak urbano (od urbs) czy od greckiej polis, politico. S to terminy z jed-
noznaczn konotacj pozytywn (moe poza wszdzie traccym na sympatii poli-
tyku), przeciwstawiane sowominwektywom odsyajcym do niecywilizowanego,
nie miejskiego wiata wiejskiego, poczynajc od okrelenia na dziko wynikajc
z mieszkania w lasach: selvaggio, na rnych okreleniach wieniakw: rustico, con
tadino, villano, koczc. W poowie XII w. przeciwstawianie sobie gentiles cives
i pessimi villani byo wyrazem powszechnie podzielanej postawy spoeczestwa
miejskiego wobec wsi.
W kronikarstwie komunalnym na honor miasta i powody do patriotycznej
dumy skaday si zarwno wielkie liczby: mieszkacw, ludzi pod broni, uczniw,
jak i wielka liczba szacownych rodw o znamienitych nazwiskach, dworno i hoj-
no szlachty. A obok nich handel i bogactwo miasta pynce z typowo miejskiej
aktywnoci. W ju w redniowieczu ksztatujcych si stereotypach narodowych,
Wochw okrelano jako chciwych, kierujcych si dz pienidza. By to wyraz
dugiej dominacji kupcw woskich na rynkach europejskich. Ci za odpowiadali
na to przekonaniem o wyszoci swojej kultury, przeciwstawiajc woskie ucy-
wilizowanie barbarzystwu Francuzw czy, i zwaszcza, Niemcw, wykazywali
dobre strony handlu i bogactwa. Prawnicy i teologowie (Akwinata, Jan Piotrowy
Oliwi) szerzyli opini o niezbdnoci dbr materialnych dla moralnego zdrowia.
Drug obok wielkoci i bogactwa tych miast cech, uderzajc przyby-
szw zza Alp ju w XII w., byo umiowanie wolnoci. W wojnach z Barbaross
wolno staa si sztandarem komun, a pokj w Konstancji potwierdzeniem jej za-
sadniczego znaczenia dla bytu komuny. Uczony i historyk, Boncompagno da Signa
(XII/XIII w.) nie mia wtpliwoci, e Italia pord wszystkich wiata prowincji
jedyna cieszy si szczeglnym przywilejem wolnoci. W XIV w., w epoce cofajcego
si ustroju komunalnego, wolno staa si prawdziw obsesj republik toskaskich:
w 1370 r. Lukka ustanawia wito wolnoci, wznosi otarz w katedrze z inskrypcj
Libertas wpisan w herb komuny, nieco pniej uczyni to take Florencja. Komu-
nalne godo, ktrym w miastach pnocnych i rodkowych Woch by czsto czer-
wony krzy na biaym tle, zaczerpnito od cesarskiego pierwowzoru (biay krzy
na czerwonym tle), naladujc znak suwerennoci, przy okazji podkrelajc, przez
odwrotno barw, niezaleno od cesarza. Najwczeniej pretensje do symbo-
licznego wyraania suwerennoci i wolnoci komuny ujawniy si w Wenecji, gdzie
doa sign po krlewskie insygnia: tron, miecz, specjalne nakrycie gowy, szaty,
wreszcie tytu Dei gratia.
W 1162 r. Mediolan, w obliczu dramatycznego starcia z cesarzem, wprowa-
dzi signa rei publice (insygnia republiki): klucze do miasta, wasne sztandary,
trby i carroccio (wz bojowy), ktry do koca pozosta przede wszystkim symbolem
wolnoci i niepodlegoci. Pierwszy raz pojawi si w czasie oblenia Mediolanu
przez wojska Konrada II w 1039 r. Symbolem komun i wyrazem patriotyzmu sta
68
si, gdy umieszczono na nim sztandary oraz wizerunki krzya lub witych patro-
nw. W XIII w. jego obecno bya wymagana przy uroczycie zawieranych poko-
jach i traktatach, przy aktach skadania hodu przez podlege komuny i przysigi
przez podest itd.
W budowaniu miejskiej, komunalnej tosamoci, ideologii miasta-pastwa
fundamentaln rol gra kult witego patrona. W najwczeniejszych laudes civitatis
(mediolaska i weroska pochodz z VIII w.) i kronikarstwie XIIXIII w. kult
witych patronw, najczciej s to pierwsi biskupi miast, traktowany jest jako
jeden z elementw konstytuujcych odrbno miasta, a pniej komunaln su-
werenno. Katedra penia funkcj budowli par excellence publicznej tu, nim
wzniesiono paace komunalne i wytyczono rozlege place publiczne, odbyway si
zgromadzenia obywateli. Na jej murach umieszczano teksty pierwszych statutw,
legislacyjnych decyzji, napisy upamitniajce godne chway wydarzenia, jak w Pizie,
gdzie w stosownej inskrypcji chciano uwieczni pami o zwycistwie pizaczykw
nad saraceskim Palermo. Gdy komuna zdobya przewag nad biskupem, katedra
staa si jej kocioem miejskim (w niektrych miastach wadze miasta miay nad
ni jako budynkiem piecz), od XIII w. taki charakter wity miasta i miesz-
czastwa miay rwnie kocioy zakonw ebrzcych. Rywalizacja midzy komu-
nami miaa swj odpowiednik w rywalizacji o witych patronw. Siena miaa za
patronk Najwitsz Mari Pann, w Rzymie znajdoway si jedyne na Zachodzie
groby apostow, pierwotne miejsca ich pochowku, Wenecja, ktra nie miaa sta-
roytnego rodowodu, sprowadzia (wykrada) z Aleksandrii szcztki ewangelisty,
w. Marka, w Amalf znalazy si relikwie w. Andrzeja, brata w. Piotra, w Genui
misa, na ktrej spocza gowa citego w. Jana Chrzciciela, w Padwie relik-
wie ewangelistw w. w. ukasza i Mateusza, w Benewencie w. Bartomieja
(wywiezione potem przez Ottona III do Rzymu), w Ortonie apostoa w. Toma-
sza, w Lukce cudowny krucyfks, Volto Santo, w Pizie ciao Nikodema, w Ankonie
Judy. W okresie formowania si komun miaa miejsce nowa, wielka fala znalezisk
zapomnianych grobw witych i relikwii. Ciao w. Petroniusza odnaleziono
w Bolonii w latach 40. XII, wybudowano mu wspania bazylik. Statuty komu-
nalne ustanawiay ofcjalne kulty patronw miasta i komuny; w Bolonii, po kano-
nizacji w. Dominika, ktry tam zmar, komuna miaa ich trzech: Petroniusza,
Dominika i Prokula, w czasie im powiconych corocznych uroczystoci obecne
byy wadze. W innych miastach dziao si podobnie. Tak narodzia religia miejska
(religijne civica), z wasn liturgi i kalendarzem, w ktrym uroczycie obchodzo-
ne wito patrona miasta byo momentem kulminacyjnym. Oczywicie nie we
wszystkich komunach byo to zjawisko tak wyrane jak w najwikszych miastach,
ktre zbudoway najpotniejsze pastwa miejskie, jak w Mediolanie skupionym
wok kultu w. Ambroego, w Wenecji w. Marka, w Weronie w. Zenona,
w Modenie w. Geminiano, w Bolonii w. Petroniusza, czy we Florencji
6
w. Jana Chrzciciela. Od X w. wenecka bazylika w. Marka bya ju miejscem sa-
kralnej ceremonii inauguracji wadzy doy, katedra w Pizie penia rol komunal-
nej wityni triumfu odniesionego w podbojach i krucjatach. Na XIV-wiecznych
miniaturach i obrazach wity patron obejmuje swoj opiek cae miasto czsto
trzyma jego panoram w doniach i bogosawi mieszczanom.
Zaoycielski mit i kult witego patrona stay si pierwsz, najwczeniejsz
ekspresj myli politycznej i ideologii komunalnej. Wczenie te zostay wprzg-
nite w rytua publiczny, manifestacje wadzy i wsplnoty, wyraajce, zwaszcza
w czasie obchodw wita patrona, ideay powszechnej zgody, kolektywnej wadzy,
uporzdkowanej, korporacyjnej organizacji spoeczestwa i komunalnej wolnoci.
Nie mogo w tym wszystkim zabrakn sztuki, ktra jeszcze dzi, cho tylko w cz-
ci zachoway si jej dziea i w wikszej liczbie ze schykowego okresu komuny,
stanowi swoiste kompendium wizualnych tekstw i nie gorzej od rde pisanych
odbija dyskurs polityczny. Zwaszcza przedstawienia sprawiedliwoci, od poczt-
kw XIV w. za spraw Giotta (nieistniejcy ju fresk w paacu podesty forenckie-
go) ujte w wielkie dziea malarskie, gwnie w komunalnej Toskanii, stay si pro-
pagandowym manifestem komun. Najsynniejsz realizacj (m.in. dlatego, e
zachowan) programu manifestacji ideologii komunalnej jest dzi sieneski fresk
Ambrogia Lorenzettiego Buon Governo i Mal Governo, wieczcy ca seri dzie
zamawianych od lat 80. XIII w. przez gwelfckie, ludowe wadze Sieny, poczw-
szy od budowy wspaniaego paacu komunalnego. W 1311 r. urzdziy one uro-
czyst procesj z udziaem popolo, odprowadzajc a do gwnego otarza w kate-
drze obraz Duccia di Buoninsegna, Maest, na ktrym w chrze anielskim na
pierwszym planie przedstawieni zostali wici patroni komuny.
Oddalony najczciej od katedry palazzo comunale wyznaczy polityczne cen-
trum miasta-komuny. W wielkiej jego sali odbywao si codzienne sprawowanie
wadzy, przed nim za ceremonialna jej manifestacja. Wyniosa wiea-dzwonnica
miaa, jak w kadym miecie redniowiecznym, znaczenie zasadnicze dla rytmu
ycia miejskiego: pracy i urzdowania, witowania i trwogi, zawieszony na niej
dzwon (czasem wicej ni jeden) sta si jeszcze jednym powodem do dumy. Ju
wznoszeniu pierwszych paacw komunalnych (XIII w.) towarzyszya kontrola
i szczegowa regulacja budownictwa miejskiego tyczca rozmiarw budowli
(zwaszcza ich wysokoci), materiaw budowlanych i coraz silniej od XIII w. take
dbaoci o pikno. W 1258 r. w Genui wytyczono pas zieleni dla poytku i przy-
jemnoci ludu. Troska o gmachy publiczne, o naleyt liczb ani miejskich (przy-
najmniej po jednej na dzielnic), a w XIV w. take lupanarw (domw publicz-
nych) bya oczywistym obowizkiem wadz buon governo, majcych dziaa na rzecz
poytku wsplnego. Troska o pikno miasta i uznanie, e jest ono elementem adu,
podnosi godno komuny i staje si powodem do dumy jej obywateli, byo no-
woci w XIII w. W pnym redniowieczu stanie si regu zatrudnianie przez
70
wadze komunalne (i panw miasta) architektw i rzebiarzy, wyanianych w dro-
dze konkursu na najlepsze i najpikniejsze projekty. Elementem miejskiego pejza-
u, wykorzystywanym w symbolice komun i signorii pnego redniowiecza, stay
si te pomniki staroytne, zwaszcza jeli przypisywano im moc magiczn. Rzym-
sko (romanitas) bowiem, staroytny rodowd pozostay niezmiennym punktem
odniesienia, powodem do chway komun woskich. Od XI w. naleaa do niej i do
tradycji miejskiego stylu ycia take dbao o edukacj. Po powstaniu uniwersy-
tetu w Bolonii, a w XIII w. kolejnych uczelni (zob. niej), fundacja studium gene
rale staa si wrcz obowizkiem wadz komunalnych.
Jest oczywiste, e wysoki, prawdopodobnie najwyszy w Europie, stopie al-
fabetyzacji woskiego spoeczestwa miejskiego wynika przede wszystkim z po-
trzeb, jakie dyktowao ycie gospodarcze i spoeczne, ale nie bez znaczenia dla
przedsiwzi podejmowanych przez wadze bya ogromna rola, jaka w tym spo-
eczestwie przypada prawnikom, ktrzy byli twrcami statutw miejskich, opra-
cowali m.in. koncepcj suwerennoci komuny oraz utilitas (wsplny poytek,
dobro), na rzecz ktrej wadze musiay dziaa. Ich naley uzna za jednych z naj-
waniejszych twrcw i teoretykw komunalnej ideologii. To dzieem prawnikw
woskich, wyksztaconych na prawie rzymskim i tekstach Arystotelesa, bya w duchu
ju nowoytna teoria prawna rzdw ludu i idea pastwa, pojmowanego jako abs-
trakt, ktry w rzeczywistoci woskiej przekada si na suwerenn komun, popu
lus lub universitas.
II. 7. Kryzys komuny i powstanie signorii miejskiej
W tym samym XIII stuleciu, gdy na arenie politycznej pojawi si zwyciski
lud, by odsun od wadzy burzcych ad i pokj spoeczny feudaw, wadz nad
wieloma komunami, najwczeniej w regionie ich narodzin, Lombardii i Dolinie
Padaskiej, przejy jednostki, panowie (signori), ktrych szybko, w lad za staro-
ytn tradycj, ochrzci si mianem tyranw. Przyczyny kryzysu ustroju komunal-
nego, przejcia od komuny do miejskiej signorii wywouj od wielu lat yw, nie
woln od ostrych sporw dyskusj. Ju dawno zwrcono uwag na fakt, e w za-
sadzie aden z panw miast nie by autentycznym mieszczaninem, wikszo bya
zwizanymi z cesarstwem feudaami, dowdcami wojsk, przy pomocy ktrych zdo-
bywaa urzdy kapitana ludu czy podesty i zawaszczaa je, sprawujc doywotnio
i starajc si przekaza synom. Przyczyny odejcia od ustroju komunalnego byy
w zasadzie te same, dziki ktrym w Toskanii lud zdoby wadz: poszukiwanie
wikszej stabilnoci politycznej, prowadzenie ekspansji na terytoria innych komun,
konieczno obrony stanu posiadania, walki midzy stronnictwami politycznymi
i tworzonymi przez najpotniejsze rody fakcjami. Ewolucja ustrojowa i politycz-
na zmierzajca w kierunku bardziej stabilnej konstrukcji wadzy, budowy organi-
71
zmu terytorialnego lepiej zdefniowanego i o bardziej funkcjonalnych strukturach
przyniosa wic dwa rozwizania, ktre mona nazwa regionalnymi: na pnocy
signori, w Toskanii (take w Umbrii) pocztkowo rzdy ludu, a nastpnie oli-
garchii. Na ujawnienie si bardzo silnych napi w miastach wpyna niewtpli-
wie take najpierw zagraajca wolnociom komunalnym hegemonia Fryderyka II,
a nastpnie jego mier, wykorzystana przez papiey do osadzenia na tronie sycy-
lijskim Karola Andegawena. Gibelini stracili wwczas oparcie, gwelfowie uznali,
e mog ruszy do ataku to wwczas, w drugiej poowie XIII w. przypado apo-
geum wojen midzy tymi stronnictwami.
Pierwsze signorie (Werona, komuny w Veneto) ustanowione zostay ju
w pierwszej poowie XIII w. W poowie stulecia ta forma rzdw zostaje wprowa-
dzona w Mediolanie i potne pastwo miejskie, poza kilkoma krtkimi okresami,
nie powrci ju do ustroju republikaskiego. Pod koniec XIII w. bdzie signoria
ju typow form ustrojow dla caego regionu padaskiego, terytoriw przedal-
pejskich na Zachodzie (margrabiowie Saluzzo i Menferrato), w Veneto (Scaligeri
w Weronie, Caminesi w Treviso), w Romanii (Polentani w Rawennie, Malatesta
w Rimini) i Marchii ankoskiej. Mia wic prawo Dante napisa w Czycu: le
citt dItalia tutte piene/son di tiranni. Bardzo czsto jednak byy to wadztwa
(tyranie) nietrwae. Wikszo panw miast, ktrzy sw karier opierali na soju-
szu z Fryderykiem II, po jego mierci zostaa wypdzona lub zgadzona, a sko-
czywszy marnie zachowaa si w pamici jako perfdi tyranni. Do najbardziej spek-
takularnych karier i upadkw naleay: Ezzelina da Romano, ktry zdoa obj
wadz nad Weron, Padw i Vicenz oraz Oberto Palavicino, ktry rzdzi Parm,
Piacenz, Kremon, Pawi, Bresci i Alessandri, nawet Mediolanem. Utrzyma
wadz nad wiksz liczb komun na duej udao si tylko niektrym signori: hra-
biom Urbino, Montefeltro (od 1234 r.); margrabiom dEste w Ferrarze (1240),
Modenie i Reggio; Scaligerim w Weronie (1259); della Torre i Viscontim w Me-
diolanie (rodziny te sprawoway wadz od 1240 r. przez nastpne 70 lat na zmia-
n, a potem przejm j Visconti). Czynnikiem sprzyjajcym ich rzdom by sku-
teczny podbj innych komun. Za rzdw Martina della Torre (12571277)
Mediolan podporzdkowa sobie Novar, Vercelli, Como, Bergamo, miasta liczce
od 5 do ponad 10 tys. mieszkacw (a doda trzeba jeszcze ich contadi). Sukces
Viscontich, najbardziej spektakularny przed XV w. spord wszystkich signorii, by
w czci rezultatem obsady przez ten rd stolca arcybiskupiego. W poowie XIV w.,
za czasw arcybiskupa Giovanniego Viscontiego w ich rku znalazo si 18 komun,
zdobytych orem, presj czy wreszcie po prostu kupionych (Bolonia, ktra oka-
zaa si jednak nabytkiem krtkotrwaym, kosztowaa 250 tys. forenw). Prby
ustanowienia signorii podejmowano jednak niemal wszdzie, take w Toskanii:
Pizie, Lukce, Florencji i w Sienie, a nawet w Wenecji.
Przeobraenia, jakie zachodziy w pastwach miejskich, ktre z komunalnych
72
miast-pastw staway si pastwami regionalnymi, byy najwikszym wyzwaniem
dla ustroju komunalnego. Na pnocy Pwyspu okaza si on ju nieskuteczny.
Silny czowiek, pater patriae (jak Ottone Visconti czy Bernardo Maggi) ponad fak-
cyjnymi rozdarciami, z dowiadczeniem wojskowym i rozlegymi stosunkami feu-
da wydawa si najlepszym rozwizaniem obywatelom, ktrzy w jego wyborze czy
poparciu mu udzielonym dostrzegali bardziej nadziej na porzdek, bezpiecze-
stwo i pomylno, ni widzieli zagroenie dla swojej wolnoci. W XIII i pierwszej
poowie XIV w. powstanie signorii nie przynosi komunom gruntownych zmian
ustrojowych. Jej wadca zachowywa bowiem w mocy jej statuty, struktur wadz,
system wyborczy i stanowienia prawa. Zagarniajc wadz jako kapitan ludu, kon-
dotier czy podesta bd wezwany przez komun dla zagwarantowania jej bezpie-
czestwa, ama w pierwszym rzdzie zasad kadencyjnoci, przeduajc, powta-
rzajc zasiadanie na urzdzie, zdobywajc doywotnie prawo sprawowania funkcji.
Dopiero w drugiej poowie XIV w. ksztatowanie si pastwa regionalnego i pryn-
cypatu przynioso gbsze zmiany ustrojowe. W Mediolanie Gian Galeazzo Viscon-
ti, a w stopniu jeszcze wikszym Filippo Maria przyznaj sobie prawo aprobaty
statutw, ich zmiany i odwoania. Swoj wadz signore stara si legitymizowa i ubez-
piecza tytuem namiestnika cesarskiego (bd papieskiego na obszarze papieskie-
go pastwa) i to niemal od samego pocztku (Matteo Visconti w 1294 r., margra-
bia dEste w 1329 r.). Ale musia te mie za sob poparcie cives bez niego nie
mg liczy na pewn pomoc ze strony cesarza w razie rebelii miasta. Wygnania
tyranw byy w XIII i XIV w. zjawiskiem bardzo czstym. Dopiero zdobycie
(najczciej nabycie od cesarza za pienidze) dziedzicznego tytuu ksicego po-
zwalao z tym poparciem si nie liczy; obywatele zamieniali si w poddanych.
Uwalniao te od niepewnej opieki cesarza. Stao si to jednak pno, w XV,
a nawet XVI w.
Signoria przyniosa zmiany spoeczne, ktre historycy nazywaj neofeudali-
zmem, poniewa zwizane one byy z wprowadzeniem instytucji senioralnych i len-
nych. Nie byo tu jednak cigoci z feudalizmem poprzedniej epoki, ani konty-
nuacji stosunkw feudalnych w wiecie komunalnym. Byo now, wiadomie
wprowadzon polityk, ktrej celem byo objcie kontrol rozlegych obszarw
miejskiego pastwa terytorialnego. Nadawanie lenn, pozwalao jego wadcy zbu-
dowa wok siebie stronnictwo sojusznikw i klientw, byo wreszcie zapat za
usugi i towarem na sprzeda. Owa ripresa feudale spowodowaa te, e feudaowie
stali si w pnym redniowieczu w wielu regionach pnocno-rodkowych Woch
zamknit kast, silnie powizan przez pajczyn zwizkw maeskich regional-
nie i ponadregionalnie.
78
III. KULTURA PENEgO
I PNEgO REDNIOWIECZA
III. 1. Uniwersytety i rozwj wiedzy
Podstaw nauczania w szkoach Europy aciskiej by schemat siedmiu sztuk
wyzwolonych, obejmujcy dyscypliny wchodzce w skad trivium (stopie niszy):
czyli gramatyk, retoryk i dialektyk oraz quadrivium (stopie wyszy), na ktry
skaday si: arytmetyka, geometria, astrologia, muzyka. We wczesnym redniowie-
czu wikszo szk klasztornych i katedralnych realizowaa jednak znacznie skrom-
niejszy program. Uczono gramatyki (oczywicie aciskiej), rachunkw i kalenda-
rza, piewu, lektury Biblii.
Sytuacja ta zacza si zmienia w XIXII w. w szybko rozwijajcych si mia-
stach Zachodu. W niektrych z nich, dziki wielu dziaajcym tam szkoom po-
wstay due midzynarodowe skupiska uczniw i nauczycieli. Panowaa tam atmo-
sfera ywioowego poszukiwania prawdy i zagorzaej, publicznej obrony swoich
racji. To ona przyspieszya i uatwia przeom w nauczaniu i nauce, jakim byo po-
wstanie w tym czasie z tych rnych szk zupenie nowego typu uczelni uni-
wersytetu, czcego nauczanie ze studiami naukowymi i studentw z profesorami
(std nazwa universitas, oznaczajca korporacj). Szybko rozwijajce si w XIII w.
uniwersytety, do ktrych cigali z caej Europy zarwno wykadowcy, jak i stu-
denci, stay si od razu najwaniejszymi orodkami rozwoju myli, a dokonujcy
si tam postp wiedzy, by zaiste gwatowny. Wszechnice od pocztku cieszyy si
autonomi: miay zagwarantowan swobod rekrutacji mistrzw i studentw, usta-
lania swoich programw. W uchwalanych przez nie statutach, regulowano treci
i tryb nauczania, kolejno kursw, egzaminy. I od pocztku miay charakter uni-
wersalny: wszdzie wykadano t sam wiedz na tych samych fakultetach (wydzia-
ach): niszym sztuk wyzwolonych, zwanym take flozofcznym, oraz wyszych:
medycyny, prawa i teologii. Jzykiem nauczania i nauki bya acina. Wszdzie
wprowadzono taki sam typ promocji i te same stopnie naukowe (m.in. bakaarza,
mistrza, doktora).
Przez uniwersytety przewiny si w pnym redniowieczu setki tysicy stu-
dentw. Znaczc cz wrd nich stanowili ludzie wieccy pniejsi prawnicy
i lekarze, miejscy notariusze, urzdnicy krlewscy. Tak wielki rozwj wyksztacenia
i nauki by moliwy m.in. dziki temu, e w pnym redniowieczu nauczanie
w szkole, ktr dzi okrelilibymy mianem elementarnej, przybrao masowe roz-
miary, zwaszcza w miastach. Byy to szkoy parafalne, szkoy prywatne prowadzo-
ne przez niszy kler albo notariuszy, a take przez opacanych przez miejskie wa-
dze nauczycieli. Poniewa nauczanie to w coraz wikszym stopniu prowadzone
74
byo w jzyku ojczystym, acina przestaa by barier, utrudniajc alfabetyzacj.
We Woszech spoeczestwo miast komunalnych ju w XIII w. osigno poziom
alfabetyzacji niespotykany gdzie indziej.
Za najstarszy europejski uniwersytet uwaa si uniwersytet w Bolonii, jego
pocztki przypadaj na koniec XI w. Dosy umownie i w zwizku z wydarzeniami
towarzyszcymi reformie gregoriaskiej, ustalono je na 1088 r., gdy doszo tam do
podwjnej elekcji biskupiej. Obywatele i zwolennicy reformy przeciwstawili si
biskupowi i stronnictwu cesarskiemu, zyskujc wane poparcie ksinej Matyldy
z Canossy. Prowadzcy w Bolonii swoje szkoy prawa mistrzowie odegrali du rol
w tym konfikcie. W pierwszej poowie nastpnego stulecia Bolonia bya ju zna-
nym w Europie centrum prawa. Tamtejszy uniwersytet mia skomplikowan i spo-
wodowan ogromnym napywem studentw spoza Woch struktur. By uniwer-
sytetem studentw, ktrzy wybierali swojego rektora; dzieli si on ponadto na
cztery uniwersytety-nacje (kady ze swoim rektorem), z ktrych jedna bya bolo-
ska i jedna woska. Uniwersytet z cechem nie tylko czya tytulatura stopni na-
ukowych i egzamin mistrzowski, wdrwka mistrzw i studentw po innych orod-
kach, ale rwnie tam, gdzie profesorami byli ludzie wieccy dziedziczenie
profesji (warsztatu) po ojcu.
Uniwersytety we Woszech powstaj w duej liczbie pniej, w XIII w., czasa-
mi przez secesj wyjcie uniwersytetu lub jego czci z jednego miasta i osiedlenie
si w innym. Takie byy pocztki uniwersytetu padewskiego (1222), zaoonego
przez secesjonistw boloskich. A do koca XIV w. by to uniwersytet prawnikw
(Universitas iuristarum). W XIII w. powstaj jeszcze uniwersytety: w Neapolu
(1224), gdzie wszechnic zaoy Fryderyk II na potrzeby wyksztacenia kadry urzd-
niczej, w Sienie (1246), w Vercelli, trzynastowieczne s take pocztki uniwersytetu
papieskiego w Rzymie (nie nadawa jeszcze wwczas tytuw naukowych).
Uniwersytety, ktre ksztaciy na najniszym wydziale sztuk tysice ludzi wie-
ckich, a wykadali na nich wieccy medycy i prawnicy, przeama w XIII w. mo-
nopol duchowiestwa pord intelektualistw redniowiecznych.
Rozwj woskich uniwersytetw prawniczych i odrodzenie prawa rzymskiego
byy w XII i XIII w. odpowiedzi na potrzeby sformuowania nowych koncepcji
ustrojowych, jakich wymagaa rodzca si komuna, a take konfikt papiesko-cesar-
ski. Wczesnoredniowieczne krlestwa i odnowione cesarstwo nie mogy si odwo-
ywa do rzymskiej, wieckiej idei pastwa. Wadca bowiem bardziej ni admini-
stratorem krlestwa by przewodnikiem swojego ludu na drodze do zbawienia.
Podstaw jego rzdw byy dawne, z tradycji pogaskiej wyrastajce zwyczaje
i chrzecijaskie koncepcje wadzy. Gdy rozgorza wielki spr midzy papiestwem
a cesarstwem o prerogatywy ich wadzy i zwierzchno jednej nad drug, papiee
odwoali si do prawa kanonicznego, ktre ksztatowao si przez wieki na drodze
interpretacji Pisma witego i pism Ojcw Kocioa, a obejmowao liczne dekrety
75
i postanowienia papiey, soborw, synodw. Konfikt z wadz wieck przyspieszy
jego kodyfkacj. Prawo kocielne uwaano za jedynie suszne i za wzr godziwego
ycia. Krlowie i sam cesarz nie mieli czego przeciwstawi argumentom papieskim,
tym bardziej, e ich prawo, prawo krlewskie papie wymia i pozbawi wszelkiego
autorytetu. Nie pozostawao im nic innego jak sign do prawa rzymskiego, bo
jemu nie mona byo odmwi autorytetu. Jego znajomo pielgnowano w Rawen-
nie, tote tamtejszy wiecki prawnik, Petrus Crassus napisa w 1084 r. traktat W obro
nie krla Henryka, w ktrym obala zarzuty i pretensje papiea Grzegorza VII.
Szczeglne znaczenie w recepcji prawa rzymskiego miay jednak dopiero stu-
dia nad nim w Bolonii, gdzie na przeomie XI i XII w. z tamtejszych szk prawa
pocz tworzy si najstarszy uniwersytet europejski. Studiowano je w ksztacie,
jaki naday mu kodyfkacje cesarza Justyniana Wielkiego w VI w. Profesorami i stu-
dentami byli ludzie wieccy, ktrzy nauczali prawa wieckiego, cywilnego, bo oka-
zao si ono niezbdne spoeczestwu szybko rozwijajcych si miast (wszelkiego
rodzaju kontrakty zawierane przed notariuszami) i wadcom europejskim na czele
z cesarzem. Fryderyk Barbarossa sowicie wynagrodzi uniwersytet w Bolonii wiel-
kim przywilejem za udowodnienie przez tamtejszych prawnikw susznoci i pra-
womocnoci prerogatyw wadzy cesarskiej (1158). Pierwszy te z wadcw niemie-
ckich konsekwentnie nazywa si krlem Rzymian.
Metod pracy prawnikw boloskich bya glosa objanianie tytuu za tytu-
em, zdania za zdaniem tekstw tworzcych korpus justyniaskiego prawa ( corpus
iuris i Dygesta), i komentowania za ich pomoc rzeczywistoci prawnej i sdowej,
przede wszystkim komun. Wosi, poczynajc od Irneriusa (XI/XII w.), a koczc
na Accursiu (XIII w.), ktry zebra 96 tys. glos, byli najwikszymi glosatorami
prawa rzymskiego, wpywajc decydujco na rozwj prawa w redniowieczu. To
oni zdefniowali na nowo koncepcj prawa: godno ycia musi mie za drogo-
wskaz norm prawn, nakazujc czynienie rzeczy godnych, zabraniajc inne.
Boloscy prawnicy rozwinli take zawd notariusza; Rolandino da Perugia napi-
sa summ tego zawodu (Summa artis notarie).
Nowa wiedza prawnicza stwarzaa zupenie nowe perspektywy intelektualne
i dawaa redniowiecznej cywilizacji niezwykle doniosy model klasyczny: pokazywa-
a wiat, w ktrym niepodzielnie rzdzio prawo majce przede wszystkim regulowa
sprawy doczesne i w porzdku doczesnym. Recepcj prawa rzymskiego uatwia zna-
jomo Biblii wycznie w tumaczeniu aciskim, w ktrym peno byo poj, ter-
minw prawniczych cakowicie swojskich w IV w., kiedy tumaczenie to powstao,
bo zaczerpnitych z obowizujcego wwczas prawa i rzymskiej tradycji prawnej.
Oczywist konsekwencj rozwoju prawa i to na potrzeby komunalnej wadzy
by rozwj myli, ktr moemy nazwa politologiczn rozwaa nad pastwem,
a zwaszcza suwerennoci. Wieczy to dzieo w pierwszej poowie XIV w. Defen
sor Pacis (Obroca pokoju), traktat Marsyliusza z Padwy, ktry kwesti rozdziau
76
pastwa od Kocioa rozwiza przypisujc niezwykle wysokie wartoci wadzy
wieckiej. Odczytany jako antypapieski, zosta potpiony (Marsyliusz przenis si
wwczas na dwr cesarski Ludwika Bawarskiego) i nie by specjalnie znany we
Woszech; jeszcze mniej pisarzy i uczonych chciao si do tej znajomoci przyzna.
W pierwszej poowie XIV w. redniowieczna refeksja woska nad wadz i ustro-
jami politycznymi osiga szczyty bo do Obrocy doda musimy dziea Dantego
oraz znakomite komentarze prawne Bartolo da Sassoferrato, ucznia innego wybit-
nego prawnika i pisarza, Cino da Pistoia.
Pod wpywem odrodzenia prawa rzymskiego, a take pod wpywem inten-
sywnego spotkania z przeszoci historyczn, jakie stao si udziaem krzyowcw
w Ziemi witej, zmienio si w Europie w poowie XII w. kronikarstwo. Przedtem
dzieje byy realizacj planu Boego. Piszcy w powie XII w. biskup, uczony i kro-
nikarz niemiecki, wuj cesarza Fryderyka Barbarossy, pielgrzym do ziemi witej
(by na wyprawie ze swoim bratem Konradem III), Otton z Fryzyngi otwiera nowy
rozdzia w dziejach historiografi: kronikarz historyk powinien docieka przyczyn
zdarze i zjawisk, ktre opisuje, a historia to przede wszystkim wynik korzystania
przez ludzi z ich ludzkich moliwoci, bo to czowiek jest si napdow zmienia-
jc bieg zdarze ziemskich. Obowizkowe stao si w tej epoce wpisanie dziejw
wasnego ludu w bieg historii wiatowej, powizanie ich z Troj i Rzymem.
Nowoci w penym redniowieczu staje si kronikarstwo miejskie, ktre osi-
ga swoj dojrzao w XIII w., cho dziea wybitne powstaway i pniej (forencka
Nowa Kronika Giovenniego Villaniego, pierwsza poowa XIV w.). Miao ono inny
charakter ni dwunastowieczne kroniki uniwersalne i o rnych ambicjach kroni-
ki klasztorne. Jego cechami byy aktualno polityczna uzasadniajca racje bie-
cej polityki, ujta czsto polemicznie suebna rola w stosunku do ideologii
komunalnej (niektre z tych kronik zyskay rang ofcjalnych kronik miejskich,
przechowywanych w siedzibie wadz i ze zlecenia tych wadz byy kontynuowane),
zastpienie w rozbudowanej, prozaicznej formie, wczesnoredniowiecznych laud
miast. Jedn z pierwszych takich kronik, jeszcze acisk, s Annales Januenses
(Roczniki genueskie) Cafara (po. XII w.), ktry ofarowujc je konsulom swego
miasta zapocztkowa ofcjaln historiograf Genui, bowiem Roczniki byy z na-
kazu wadz kontynuowane po jego mierci. Nowoci w XIII w. by jzyk werna-
kularny, cho nie wypar on jeszcze wwczas aciny. Martin de Canal pisze w kocu
XIII w. swoj kronik weneck po francusku. Mit zaoycielski miasta (podaje go
Martin de Canal, Giovanni da Nono w pocz. XIV w. ukada go dla Padwy, Villa-
ni nieco pniej dla Florencji), ma zawsze cel propagandowy. Opisy wielkoci mia-
sta od koca XIII w., od Opisu wielkoci miasta Mediolanu Bonvesina de la Riva,
zaopatrywane s w niezwykle szczegowe statystyki (bezcenne rdo), obejmuj-
ce nie tylko np. zakres szkolnictwa, ale i szczegy dotyczce konsumpcji ywnoci
(znakomita statystyka u Villaniego). Czsto bowiem kronikarzami byli urzdnicy
77
miejscy, ludzie w tym wzgldzie kompetentni i majcy dostp do odpowiednich
danych. Ale wrd autorw s te biskupi, utosamiajcy si ze swoim miastem.
Synny autor Zotej legendy, Jakub z Varazze, biskup Genui, napisa po acinie jej
kronik (do r. 1279). Cechuje te kroniki spora ju doza realizmu i dominuje w nich
spojrzenie ludzi wieckich.
Uniwersytety woskie nie odegray w penym redniowieczu wanej roli w roz-
woju krlowej dyscyplin, teologii. Na niewielu zreszt uczelniach otwarto jej wy-
dziay. Nie brakowao jednak wybitnych uczonych z Woch, ktrzy na Pwyspie
rozpoczli edukacj, ale swoje studia prowadzili gdzie indziej. Piotr Lombard (XI/
XII w.), autor niezwykle wanych Sentencji, komentarza teologicznego wykada-
nego na wszystkich uniwersytetach europejskich, by po studiach w Bolonii, ale
dziaalno naukow prowadzi w szkoach paryskich (zreszt zosta biskupem Pa-
rya). Dwaj najwiksi w XIII w. teologowie woscy: Tomasz z Akwinu i Bonawen-
tura take byli zwizani z Paryem. Tomasza jednak obdzieli trzeba po rwno
midzy Pary, Neapol i Rzym. Jego formacja intelektualna najwicej zawdziczaa
studiom u Alberta Wielkiego w Kolonii i na uniwersytecie paryskim, gdzie by
take wykadowc. Ale naucza rwnie w szkoach dominikaskich w Neapolu
i Rzymie, i to w Rzymie powstao jego najwaniejsze dzieo Summa teologiczna.
w. Bonawentura (Giovanni Fidanza), ktrego wielko jako teologa a zwaszcza
mistyka dorwnuje wielkoci Tomasza, mimo woskiego pochodzenia, przynaley
jednak do uniwersytetu paryskiego. Ale niezwykle wana bya jego dziaalno jako
generaa zakonu franciszkaskiego (zob. niej).
Uniwersytet nie mniej ni wczeniejsze szkoy standaryzowa wiedz uczon
w caej Europie, standaryzowa wyksztacenie, ale jednoczenie, wraz z przybywa-
niem uniwersytetw, niezmiernie je upowszechnia. To, co dzi nazywamy, nauka-
mi przyrodniczymi, a wwczas nazywano histori naturaln, wykadano na wy-
dziale sztuk, a wic najniszym zapoznawaa si z nimi wic wikszo studentw.
Rozwj tych dyscyplin wiedzy by owocem wielkiego oywienia intelektualnego,
nazwanego odrodzeniem XII w.
Fides quaerens intellectum poszukujca rozumu wiara doprowadzia ww-
czas do pogodzenia flozofi z teologi, a przy okazji dowartociowaa t pierwsz.
Dokonao si to w rodowisku szk katedralnych i kanonikw regularnych, tam,
gdzie w peni ju zaadaptowano odziedziczony po pnym antyku model kszta-
cenia w ramach siedmiu sztuk wyzwolonych. Najsynniejsze z tych szk, to szko-
a katedralna w Chartres oraz przy klasztorze w. Wiktora w Paryu. Odrodzenie
XII w. byo powrotem do studiowania integralnych tekstw flozofcznych, ju nie
skracanych i upraszczanych, ktre rzadko jeszcze czytano w greckim oryginale, ale
mona ju byo sign po nie w przekadach aciskich.
W tych studiach pomocna okazaa si logika Arystotelesa, ktr znano jesz-
cze wwczas tylko dziki przekadom Boecjusza. Piotr Abelard (10791142) uzna,
78
e teologia nie moe opiera si na pismach i autorytecie Ojcw Kocioa, bowiem
gdy jedni z nich mwi o czym biae, drudzy powiadaj czarne. Inny dwunasto-
wieczny uczony uy w tym miejscu metafory: Autorytet ma nos z wosku, ktry
mona wykrca we wszystkie strony. W jednym z najwaniejszych traktatw
w dziejach europejskiej flozofi w Tak i Nie (Sic et Non) Abelard doszed do wnio-
sku, e now teologi trzeba oprze na logice.
Ogromny sukces dzie Arystotelesa wynika z tego, e jego system flozofcz-
ny by spjny, dobrze zbudowany i uzasadniony. Logika Arystotelesa pozwalaa
teraz znajdowa racjonalne, czyli zgodne z prawami rozumu, uzasadnienie pogl-
dw i idei. Bardzo szybko te naruszya wczeniejsz hierarchi siedmiu sztuk
dialektyka (ktra zawieraa logik) staa si waniejsza od gramatyki. Jego teksty
stay si podstaw studiw na wydziale flozofcznym. W XIII w. powstaa najwa-
niejsza synteza chrzecijastwa i arystoteleizmu, Summa Tomasza z Akwinu.
W recepcji flozofi Arystotelesa na aciskim Zachodzie wan rol odegrali
Arabowie i szkoa tumaczy w Toledo oraz dziaajcy na zlecenie wadcw sycylij-
skich (szczeglnie Fryderyka II) tumacze greccy. Jednym z pierwszych znanych
tumaczy penego redniowiecza z greki na acin by archidiakon kataski, dzia-
ajcy na dworze Wilhelma II w Palermo, Henryk Arystyp. Przetumaczy niekt-
re dziea Platona, Arystotelesa, Diogenesa i Almagest (cz) Ptolemeusza (na arab-
ski Ptolemeusz przeoony by w 827 r.), wielki traktat o astronomii. Arystyp
napisa wstp do niego, peen szczegw o Sycylii. Arystotelesa (Analityki) tuma-
czy z greckiego Giacomo Veneto. W innym miejscu krzyowania si wpyww
arabskich, bizantyjskich i ydowskich, w Salerno na poudniu Pwyspu Apeni-
skiego, w XI w. przetumaczono z greki Hipokratesa. Odrodzia si w ten sposb
nauka medycyny, zaczto przeprowadza publiczne sekcje zwok. W XII w. praw-
nik, dyplomata i tumacz Burgundio z Pizy przekadajc bardzo wiele tekstw y-
jcego w II w. n.e. kompilatora wiedzy medycznej Galena, wprowadzi do obiegu
wiedz, ktra bya podstaw medycyny a do XVIII w. Medycyna staje si drug
obok prawa rzymskiego specjalnoci uniwersytetw woskich (z ktrymi rywali-
zowa bd w XIII i XIV w. take wszechnice w Oxfordzie i Paryu), przygotowu-
jcych wyksztacone kadry ludzi wieckich. Filozofa i teologia przestay stroni od
obserwacji przyrody, a przewodnikiem w odkrywaniu jej tajemnic okazaa si wie-
dza uczonych arabskich, ktrzy dobrze znali pisma Arystotelesa.
Jest to okres wdrwki tekstw i uczonych, krcych po orodkach nauko-
wych, sawnych szkoach, gdzie dokonywaa si wymiana nie tylko wiedzy, ale
i technik intelektualnych. Tak rodzia si te metoda scholastyczna. W tej wymia-
nie uczeni z Pwyspu bior wczenie udzia, ale ich wyjazd z Pwyspu wiadczy
take o tym, e nie byo tu orodkw przodujcych. w. Wilhelm z Volpiano (X/
XI w.) wybra na swoj dziaalno reformatora klasztorw Burgundi i tam te
powici si twrczoci, gwnie pastoralnej (napisa m.in. Psaterz dla prostaka).
7
Lanfrank z Pawii (XI w.) by twrc znakomitej szkoy w Bec i cign tu w. An-
zelma z Aosty (z Canterbury). Ale miejscem, w ktrym w wyjtkowej skali w XII
i XIII w. kryy tumaczenia tumaczy greckich, ydowskich. perskich, arabskich,
aciskich z greki i arabskiego na acin, bya Sycylia. Tam te byy dobre biblio-
teki, zwaszcza w Syrakuzach. I to tam cigao wielu uczonych aciskich z p-
nocy, by si z nimi zapozna (m.in. Jan z Salisbury). Dwr sycylijski od momentu
jego powstania (za Rogera II) przejawia szczeglne zainteresowanie naukami przy-
rodniczymi i matematycznymi, i metodami dowiadczalnymi. Po czci z powodw
praktycznych i na potrzeby wadzy. Roger II poleci wybitnemu geografowi arab-
skiemu, al-Idrisiemu uoy traktat, ktry pozwoliby wadcy pozna rzeczywist
sytuacj jego domen, dostarczy informacje o ich granicach, drogach ldowych i mor-
skich, pooeniu kadego regionu, jego morzach i zatokach. A przy okazji pozna
take geograf wszystkich innych krajw. Tak powstaa synna mapa wyryta w sre-
brze (nie zachowaa si, jedynie jej przerysy) i wielkie dzieo geografczne, znane
take jako Ksiga Rogera. Fryderyk II zamawia tumaczenia z arabskiego i greckie-
go gwnie dzie przyrodniczych i matematycznych (jego nauczycielem by wybit-
ny astronom i matematyk, po studiach w Oxfordzie i Paryu, Micha Szkot). Sam
wzrasta w rodowisku wielojzycznym Kancelaria sycylijska w czasach norma-
skich i Fryderyka wydawaa dokumenty po acinie, grecku i arabsku (po mierci
Rogera II znalazy si w nich i takie formuki: Niech Allach wzniesie dach jego
chway). Fryderyk korespondowa (za porednictwem pisarza arabskiego w swojej
kancelarii) z krlem Tunisu po arabsku. Sam zna (cho w rnym stopniu) aci-
n, woski i niemiecki, arabski, grecki, hebrajski. Na grek przeoono jego Kon-
stytucje z Melf. W obiegu kryy wreszcie tumaczenia Optyki Ptolemeusza, teks-
ty Euklidesa, Herona Aleksandryjskiego. Sycylia bardziej ni inne regiony Woch
korzystaa z tej kpieli cywilizacji, do jakiej doszo w czasie krucjat (to wielkie
spotkanie kultur stanowi najjaniejsz stron wypraw krzyowych).
Niezwyky pd acinnikw do wypeniania luk w wiedzy, zwaszcza w mate-
matyce, astronomii, ale take w fzyce czy medycynie, ktrych zaoyciele rednio-
wiecza (na pierwszym miejscu Boecjusz) nie uwzgldnili w swoich aciskich kom-
pendiach, oznacza bowiem nie tylko poszukiwanie tekstw i tumaczy w Toledo
(Gerard z Kremony nalea w XII w. do najwaniejszych tumaczy Arystotelesa
z arabskiego) czy Salerno i prac na dworze krlewskim w Palermo, ale take korzysta-
nie z moliwoci pracy z uczonymi arabskimi i greckimi, jakie otworzyli przed nimi
weneccy i pizascy kupcy w swoich faktoriach w portach rdziemnomorskich.
W rozwoju flozofi przyrody na czoo wysun si w pnym redniowieczu
uniwersytet padewski, od XIV w. rywalizujcy skutecznie z Oxfordem. Lekarze-
logicy (m.in. ofara inkwizycji, profesor w Paryu i Padwie, Piotr dAlbano, pocz.
XIV w.) rozwinli metody rozkadania (analiza) i skadania(hipoteza) w teori
nauk eksperymentalnych, daleko doskonalszej od prostej obserwacji Arystotelesa
80
i pierwszych scholastykw. W penym redniowieczu ustali si kanon najwikszych
autorytetw, studiowanych na wydziale medycyny: korpus pism Hipokratesa (i jemu
przypisywanych), Galena i w kocu perskiego (muzumaskiego) uczonego Awi-
cenny (X/XI), opracowywany od XII w. po acinie w szkole w Salerno (Bartomiej
z Salerno). W pnym redniowieczu czci tych studiw bya medycyna klinicz-
na. Wymagano od profesorw w Pawii, Turynie, ale z ogromnymi oporami w Pa-
dwie, praktyki lekarskiej, ale ju Fryderyk II nakazywa z kolei chirurgom (nie
uwaanym za uczonych medykw) pogbianie wiedzy teoretycznej, czyli przynaj-
mniej rok studiowa anatomi. Szpitale (hospicja) we Woszech medykalizowaly
si (czyli wprowadzay profesjonaln opiek lekarsk) ju w XIV w. Sekcje zwok,
nie cigane przez Koci, byy mocno rozpowszechnione (od XIII w. na uniwer-
sytecie w Bolonii, we Francji dopiero w XIV w.), tym bardziej e cech lekarzy i ap-
tekarzy w rnych miastach ju w XIV w. uruchamia co w rodzaju kursw do-
skonalenia zawodowego (Florencja, XIV w.) i jednym ze sposobw nauczania byy
sekcje. Wbrew potocznym negatywnym ocenom rozwoju nauki w redniowieczu,
dokonano w medycynie kilku bardzo wanych odkry (m.in. maego krenia w pu-
cach, dokonywano trepanacji czaszki, silny by rozwj w zwizku i z wojnami
ortopedii, wielki rozwj farmakologii, w klasztorach odkryto destylacj alkoho-
lu do produkcji lekarstw i dezynfekcji).
Poza uniwersytetami ogromn rol w przekazie wiedzy, ktra czya teori
z praktyk w rolnictwie, odegray klasztory. Cystersi, a za nimi wallombrozja-
nie, kartuzi, kameduli, znali pnoantyczny traktat rolniczy (14 ksig) Palladiusza.
Nowoci jednak w redniowiecznym rolnictwie woskim byo stosunkowo niewie-
le, nawet w pnym redniowieczu: w XIV w. w Toskanii i na Sycylii (tam z po-
wodu godu) upowszechniaa si znana na pnocy, w Lombardii, uprawa zb
jarych, a w drugiej poowie XV w. pojawiy si z Neapolu karczochy, z krucjat
przywieziono drzewo morelowe, sadzono nowe szczepy winne. Klasztory Italii
i ich reguy przechoway rwnie odziedziczon po staroytnych wielk kultur
ogrodnicz cywilizacji rdziemnomorskich. W XII w., nie bez udziau Arabw,
odrodzi si ona w Krlestwie Sycylii, gdzie wraca si do wyrafnowanych technik
hydraulicznych, zapomnianych (fontanny). W takim przedziale czenia teorii
z praktyk mieci si te pisany przez wiele lat traktat Fryderyka II, O sztuce po
lowania z sokoem, dzieo ogromnego oczytania i celowego zbierania wiedzy na
temat m.in., mechaniki lotu tego gatunku ptakw, w tym od Grekw i Arabw
(do czego wykorzysta swj pobyt w Ziemi witej) ale i dokadna obserwacja przy-
rody (http://www.library.arizona.edu/exhibits/illuman/images/full_resolution/13_10.jpg). W XIII w.
ta ostatnia wydaje si jeszcze wie nowoci, ktra w tym samym czasie poci-
gaa Franciszka z Asyu, a nieco pniej Franciszka Bacona.
W encyklopedyzmie, uprawianym w XII i XIII w., woscy autorzy nie ode-
grali wikszej roli, a jeden z nielicznych encyklopedystw, Brunetto Latini napisa
81
swj, przeznaczony bardziej dla przyszych podestw ni uczonych, Skarbiec wie
dzy po francusku, znaczco si jednak rnicy od encyklopedii dominikanw
czy franciszkanw francuskich i angielskich. Ale z tego samego ducha, co encyklo-
pedyzm (sam termin encyklopedia pojawia si w acinie dopiero na pocztku
XVI w.), z denia do systematyzacji i uporzdkowania wiedzy pyny systematyzacje
prawa kocielnego: Dekret Gracjana (ok. 1140) oraz Corpus Iuris Canonici (XIII
w.).
Trzeba jednak pamita, e postp nauki w XII i XIII w., rozkwit studiw i uni-
wersytetw nie podway wczeniej obowizujcej zasady postrzegania i pojmowania
zjawisk naturalnych i ich znacze. Interpretowano je niemal zawsze jako wyraz
woli Boga. Gdy zatrudnieni na dworze sycylijskim Fryderyka II jego wybitni do-
radcy i urzdnicy, Piotr Della Vigna (prawnik) oraz Terrisio di Atina (notariusz
i pisarz) twierdzili o nim, e rzdzi ziemi, morzem, ksiycem i socem, dali tym
samym asumpt przeciwnikowi cesarza, papieowi Grzegorzowi IX do udowadnia-
nia, e jest Antychrystem: chce wyrwa niebu zjawiska naturalne i postawi si
ponad Bogiem. Jeszcze dugo w redniowieczu nie bdzie mona rozpatrywa as-
tronomii, geometrii, arytmetyki poza abstrakcyjnym sensem porzdku narzucane-
go przez teologi.
Ubezpieczeniem najlepszym przed kataklizmami naturalnymi i dziaaniem
ludzkim pozostaway, jak w czasach narodzin redniowiecza, relikwie. Od kronika-
rza Amato z Montecassino (kon. XI w.) dowiadujemy si, e ksi Salerno Gisulf
II broni si w obleganym przez Normanw miecie tak dugo, jak dugo cieszy si
protekcj przechowywanych tam relikwii w. Mateusza. W czasie wypraw krzyo-
wych napyna wielka ich liczba (bya to kolejna od VII w. fala translacji relikwii
ze Wschodu, pn. Afryki) do Woch, i to relikwii niezwykle sawnych witych,
take do Rzymu, ktry majc relikwie i groby wasnych mczennikw, sta si miej-
scem najwikszego ich nagromadzenia na Zachodzie. O niezwykle cenne relikwie
wzbogaciy si wwczas najpierw porty, majce kontakty z Ziemi wit i terenem
dziaania apostow (Genua, Amalf, Piza, Wenecja, Bari, Ancona itd.).
III. 2. Przemiany duchowoci
W okresie penego redniowiecza, midzy XI a XIII w. uksztatoway si fun-
damenty europejskiej nowoytnoci: nowe spoeczestwo z dynamiczn spoecz-
noci miejsk i jej mentalnoci zysku, racjonalistyczna kultura intelektualna,
zarys koncepcji pastwa jako umowy spoecznej, nowa duchowo, prbujca
zmieci w ramach religii odpowiedzi na pytania i wyzwania, ktre niosa ze sob
ekspansja Europejczykw.
Nastpuje wwczas gboki zwrot do Chrystusa. Pytanie, ktre postawi w XI w.
w. Anzelm, pochodzcy z Aosty mnich i nauczyciel w synnym ze znakomitej szko-
82
y klasztorze normandzkim w Bec, wreszcie arcybiskup Canterbury, wielki Doktor
Kocioa: Cur Deus homo Dlaczego Bg sta si czowiekiem?, zapowiadao
ju chrystologiczn, skupion na Chrystusie-Czowieku i jego Mce pobono
trzynastowieczn. Korzenie dzisiejszej religijnoci katolickiej (ale i protestanckiej po
czci) sigaj tamtej przemiany, ktr dobrze, cho upraszczajc ilustruje porw-
nanie wizerunku Chrystusa-Pantokratora na mozaice w katedrze Cefal (Sycylia:
http://www.fotoartearchitettura.it/Multimedia/Sicilia/localita/Cefalu/foto/pantocratore.jpg) z obrazem ciaa
i twarzy cierpicego Chrystusa na krucyfksie Cimabue, nauczyciela Giotta (zob.:
http://www.prospettiveinpediatria.it/cimabue/altre%20immagini/cimabue_crocifsso_volto.jpg).
Na ikonograf wpyw miay konkretne teksty, wysze z reguy spod pira
mendykantw (zob. niej): Laudismus de Santa Cruce, franciszkanina Bonawen-
tury z Bagnoregio, Medytacje o yciu Chrystusa Jana (Giovanni de Caulibus) z San
Gimignano, wreszcie (zwaszcza scena Narodzenia) ponad sto lat pniej, obja-
wienia w. Brygidy (zob. bardzo popularne w regionie padaskim w kocu
XV w. tzw., compianti, odpowiadajce naszym pniejszym grobom, czyli rze-
biarskim inscenizacjom scen Mki i mierci z fgurami naturalnej wielkoci:
http://www.culturacattolica.it//content/media/images/id_229_1_large.jpg).
Jeszcze jedno porwnanie moe uatwi zrozumienie przemian duchowoci,
jakie zachodziy wwczas w chrzecijastwie zachodnim. Dominujcy we wczesnym
redniowieczu habit benedyktyski, koloru czarnego, symbolizujcego pokor
i ubstwo, ssiaduje od XII w. z biaymi habitami mnichw nowych zakonw: cy-
stersw, kartuzw, kameduw (od tego koloru pochodz nazwy krakowskich i warszaw-
skich Bielan), ktrych kolor wyraa zarwno czysto, jak i denie do boskiej do-
skonaoci. W nastpnym stuleciu w pejzau miejskim dominowa bd habity
szare bd beowe, z niefarbowanej weny, noszone przez wczesnych franciszkanw
(zob. resztki habitu w. Franciszka: http://ancilla.web-gratis.net/laverna/foto/saio.jpg),
demonstrujcych w ten sposb ich przywizanie do absolutnego ubstwa.
Motorem tych przemian, ktre byy czci burzliwych przemian spoecznych
i mentalnych, bya reforma gregoriaska i jej konsekwencje dla postrzegania rl ludzi
wieckich i duchowiestwa, dla organizacji ycia zakonnego i religijnego, dla ewange-
lizacji spoeczestw europejskich. Reforma gregoriaska we Woszech miaa przebieg
szczeglny, naoya si na napicie spoeczne towarzyszce trudnym narodzinom
komuny miejskiej, szczeglnie dramatycznym w Mediolanie. Rewolta, ktra tam wy-
bucha w poowie XI w. zwana Patari, bya zarwno ruchem kontestacji spoecznej,
jak i odnowy religijnej skierowanym do Kocioa daniem o godny kler, duchow-
nych zdolnych (z racji godnoci) sprawowa sakramenty. Bya starciem przy aktyw-
nym udziale tumw midzy konserwatystami, reprezentowanymi przez arcybisku-
pa Mediolanu, nominata cesarskiego, Gwidona da Velato a zwolennikami reformy,
domagajcymi si ustpienia symoniackiego biskupa, i midzy umiarkowanym skrzyd-
em tych ostatnich (Anzelm da Baggio, pniejszy papie Aleksander II), a radykalny-
88
mi przywdcami rewolty miejskiej (diakon Ariald da Carimate i Landulf Cotta).
We Woszech przed reform monastycyzm rozwija si dwutorowo: na Pou-
dniu (Kalabria) wan jego form byy klasztory greckie (regua bazyliaska), na
pozostaym terenie znajdoway si opactwa benedyktyskie oraz wielka liczba ere-
mw, ktre rozkwity jako odpowied na kryzys zakonu benedyktyskiego i nie
miay charakteru regularnego (nie miay regu zakonnych). I to te ostatnie wywar-
y ogromny wpyw na reform gregoriask.
Jeden z najbardziej wpywowych ludzi reformy, w. Piotr Damiani urodzony
w Rawennie uczony i znakomity pisarz aciski, wietnie wyksztacony w literaturze
antycznej, eremita w pustelni Fonte Avellana (k. Gubbio, w Apeninach) nada
temu ruchowi we Woszech charakter regularny (zakonny), przez co stanowiy one
jeden z wariantw rozwoju reguy benedyktyskiej. W kulturze redniowiecznych
(i nie tylko) Woch, a za nimi i Europy, wan rol odegray zwaszcza dwa eremi-
ckie zakony rodzimego pochodzenia: kameduli, wywodzcy si od zaoonych
przez w. Romualda z Rawenny (X, pocz. XI w.) pustelni, (nazwa od jednej z nich,
w w Camaldoli k. Arezzo); oraz wallombrozjaski od zaoonego przez w. Jana
Gwalberta w latach 30. XI w. w Vallombrosie (k. Florencji) klasztoru. Zakonnicy-
pustelnicy yli tam w odosobnieniu, w pooonym na grze eremie, za zajmujcy
si administrowaniem dbr, prowadzcy hospicjum i wsplnotowe, klasztorne ycie
bracia wieccy w budynkach pooonych niej. Klasztory wywodzcych si z Bur-
gundii kartuzw (zakon eremicki o bardzo surowej regule) pojawiy si w Italii
w wikszej liczbie dopiero w pnym redniowieczu (synna dziki powieci
Stendhala Pustelnia parmeska w I poowie XIII w.), natomiast wany zakon,
pochodzenia pustelniczego, ktry jednak w XII w. zmieni swj charakter cyster-
si, zakada swoje klasztory w Italii ju w latach 20. XII w. Z tego zakonu, z kala-
bryjskich opactw cysterskich wyszed Joachim z Fiore (XII w.), teolog, autor
komentarza do Apokalipsy, profeta, ktry zapowiedzia nadejcie Antychrysta
w 1260 r. Jego nauki (joachimizm) byy, mimo potpienia, szeroko we Woszech
upowszechnione.
Ruch eremicki stanowi alternatyw dla silnie uwikanych w porzdek feu-
dalny opactw benedyktyskich, take tych nalecych do kongregacji kluniackiej
(zaoonej przez klasztor fundowany w 910 r. w Cluny, w Burgundii).
Ale rezultatem reformy gregoriaskiej by take inny koci: silnie skleryka-
lizowany, scentralizowany. Reformy dotyczyy kleru powstaa wwczas take
forma ycia wsplnotowego, wg reguy (augustiaskiej) kleru biskupiego, katedral-
nego, ktra daa pocztek caemu drzewu zakonw: kanonikom regularnym.
Wierni wieccy nie uzyskali moliwoci uczestnictwa w realizacji wsplnotowej
(a jest to, jak pamitamy, okres, w ktrym ludzie si zrzeszaj, d do powoania
wsplnot, i ycia w nich) ideaw, ktre przywiecay reformatorom: powrotu do
rde, do Kocioa Apostow, do Ewangelii. Ruch, ktry szerzy si w XII w. na
84
Zachodzie i znajduje chtny posuch wrd wieckich elit, by ruchem dobrowol-
nego ubstwa. Mia on kilka nurtw, z ktrych do najbardziej radykalnych nale-
eli waldensi. Ich nazwa wywodzi si od kupca lyoskiego Piotra Waldo, ktry
rozdawszy swj majtek zaj si goszeniem potrzeby ubstwa (lata siedemdziesi-
te XII w.), rwnoci ludzi, znajdujc tumy suchaczy i naladowcw yjcych
i przemieszczajcych si razem, bez wzgldu na stan, odzianych w zgrzebne szaty,
boso, dzielcych si wsplnym dobrem, dosownie naladujcych apostow. Ten
i podobne ruchy (szerzcy si w Lombardii ruch humiliatw), odwoyway si do
Pisma w., ktrego tumaczenia, rnej jakoci kryy i byy wykorzystywane przez
kaznodziejw wdrownych. Ruchy te wywoay reakcj papiestwa i III soboru late-
raskiego (1179), ktry sprecyzowa stanowisko Kocioa wobec herezji, (nieupraw-
nionego) kaznodziejstwa wdrownego oraz takich wanie ruchw, jak katarzy i walden-
si. Problem ten bdzie zaprzta uwag Kocioa przez nastpne 50 lat, przy czym
najwaniejsz dla kwesti byo powstrzymanie szerzenia si najgroniejszego ze
wszystkich tych ruchw, cakowicie odrzucajcego Koci jako drog prowadzc
do zbawienia, katarw. Pierwszym kryterium klasyfkacji jakiego nurtu czy ruchu
religijnego jako heretycki stao si wwczas posuszestwo Kocioowi, poczynajc
od posuszestwa lokalnemu biskupowi. Posuszestwo Kocioowi przesdzio te,
e poruszenie, jakie wywoa swoj konwersj i nauczaniem w Asyu w. Franciszek
(ok. 11821226), nie znalazo si poza Kocioem, a on i jego grupka towarzyszy
stworzyli najbardziej dynamicznie i byskawicznie rozwijajcy si zakon w dziejach
Kocioa zachodniego (zob. pierwsz siedzib w. Franciszka i jego towarzyszy:
kaplic Porziuncola na wsi pod Asyem, obudowan w czasach nowoytnych wiel-
k bazylik: http://www.medioevoinumbria.it/ita/arte/edifci/porziuncola.htm).
By to zupenie nowy typ zakonu, ktrego oryginalno zostaa i tak mocno
przycita w kolejnych reguach. Jeszcze za ycia w. Franciszka otrzyma on ramy
organizacyjne i struktur hierarchiczn (z kapitu generaln i podziaem na pro-
wincje) bya to cena za pozostanie w ramach Kocioa i ortodoksji. w. Franci-
szek z hasem nawrcenia (przez dowiadczenie Chrystusa, czynienie pokuty i ca-
kowite ubstwo) i programem apostolatu (goszenie kaza) odpowiedzia na
potrzeby przede wszystkim spoecznoci miejskich (na wsi nie odnis wikszego
sukcesu). Wskaza im drog do zbawienia, rozwin pobono bardziej uczucio-
w. W tym kierunku szed te inny, wwczas zakadany we Woszech zakon, do-
minikanw (braci kaznodziejw). Powstawaa w ten sposb caa rodzina miejskich
zakonw, nazwanych ebrzcymi, o rnych reguach.
W poowie XIII w. zakon w. Franciszka dosy lune wsptony-konwenty
braci prowadzcych ebraczy, wdrowny tryb ycia (praca za jamun), ktrzy do-
cierali w tym czasie do wszystkich krajw Zachodu, i dalej: na Ru i przez Azj do
Chin zostay ujte w stae i stabilne struktury klasztorne. Genera zakonu, w.
Bonawentura ograniczy ebranie (powoano specjalnego kolektora jamuny kie-
85
rowanej do caego klasztoru), dopuci nawet posiadanie przez konwenty wasno-
ci. To zreszt wywoao reakcj zwolennikw wiernoci naukom Franciszka, jego
mendykanckiemu trybowi ycia, cakowitemu ubstwu; powstay radykalne od-
miany ruchu franciszkaskiego (spirytuaowie, fraticelli), ktre, uznane za herety-
ckie, przeladowane byy jeszcze w kocu XIV w.
Drugi rwnolegle ksztatujcy si zakon, zaoony zosta przez Hiszpana w.
Dominika Guzmna (11651221), duchownego, ktrego powoaniem byo sze-
rzenie wiary i nawracanie heretykw. By przekonany, e bdy wiary bior si
z niewiedzy, e trzeba wiernym gosi nauki i e musz to czyni ludzie do tego
dobrze przygotowani. Std jego zakon nazywa si kaznodziejw. Nastawiony na
kaznodziejstwo przyj take jako naczeln zasad ycia braci ubstwo i praktyko-
wa je przejmujc rozwizania mendykanckie braci mniejszych. Zblienie w formie
dziaalnoci obu zakonw nastpio take dlatego, e franciszkanie z kolei uznali
za wane dobre przygotowanie do kaznodziejstwa. Odrbno od starego typu mo-
nastycyzmu podkrelaa zmiana okrelenia samych zakonnikw, nie mnichw, a po-
kornych, yjcych w ubstwie braci (frater uzyska w jzyku woskim
skrt:fra).
Franciszkanie i dominikanie stali si przewodnikami duchowymi wiernych
przeprowadzajc ich przez zmiany, jakie zachodziy w duchowoci. W XIXII w.
zmienia si koncepcja grzechu i pokuty, w miejsc pokuty taryfowej (za okrelony
grzech okrelony wymiar pokuty) wprowadza si indywidualn spowied uszn,
do ktrej na mocy konstytucji soboru lateraskiego IV (1215) r. maj obowizek
corocznie przystpi wszyscy wierni. Miao to wielkie konsekwencje dla cywilizacji
europejskiej coroczny rachunek sumienia (uczono podczas spowiedzi, jak go czy-
ni) buduje samowiadomo, wydobywa indywidualny wymiar kadego czowie-
ka i jego godnoci. Stosunek do zbawienia zmienia si wic, pojawia si nowy ele-
ment zawiatw czyciec, wizienie dla grzesznikw, z ktrego mona wyj za
spraw modlitw wnoszonych w intencji zbawienia duszy zmarego przez ywych.
Wizi midzy zmarymi a ywymi nabieraj nowego wymiaru.
Wierni w XIII stuleciu dostali nauczycieli i przewodnikw. We wszystkich
niemal miastach woskich zainstaloway si domy nowych zakonw ebrzcych,
przede wszystkim tych najwikszych: franciszkanw (braci mniejszych) i domini-
kanw (kaznodziejw). W kocu XIII w. franciszkanie po niecaych stu latach
dziaania maj ju w Europie 1600 konwentw zgrupowanych w 34 prowincje.
We Woszech (w dzisiejszych granicach) jest ich najwicej: 15 prowincji. W Umb-
rii 74 klasztory, w Marche 77, w Lacjum 47 itd., stosunkowo mniej w Lom-
bardii (25).
Od XIII w. mendykanci niepodzielnie rzdzili umysami i sercami mieszczan,
majc decydujcy wpyw na miejski styl ycia i kultur miejsk: na ycie religijne
i pobono, na stosunki spoeczne i gospodarcze (problem lichwy, moralnego
86
prawa), na literatur i sztuk.
Kaznodziejstwo mendykanckie i wprowadzane przez te zakony formy pobo-
noci stay si wielkim wehikuem nie tylko gbszej, podbudowanej wiksz wie-
dz i znajomoci Biblii (szczeglnie Nowego Testamentu i Dziejw Apostolskich)
religijnoci, ale kultury w ogle, a kultury literackiej w szczeglnoci. Ukadanie
i goszenie kaza systematyczne, w cyklach przez wszystkie dni Wielkiego Postu,
a ponadto take w niedziele i wita, stao si sztuk (ars praedicandi).Koczyo
kazanie egzemplum budujca opowiastka, wykadajca tre nauki religijnej,
zaczyn pniejszej noweli. Bractwa na potrzeby rozwijanej przez nie liturgii i wiel-
kiej liczby naboestw stay si wielkim odbiorc poezji religijnej, pojawiy si
franciszkaskie bki i wielkanocne misteria, dla wiernych opracowywano prze-
wodniki duchowe in volgare. W cigu XIII i XIV w. powstaa w ten sposb poka-
na biblioteka dzie pobonych, chrystologicznych i maryjnych, skupionych na
kulcie Mki Paskiej: Lo specchio della vera penitentia wybitnego kaznodziei Jacopo
Passavantiego (XIV w.), Lo specchio di Croce Domenica Cavalca (XIII/XIV w.), kt-
ry ponadto tumaczy na jzyk wernakularny ywoty witych: Vite dei Santi Padri.
Ta kultura i ta religijno jest chrystocentryczna, ale i cakowicie przesikni-
ta kultem maryjnym. Przedzieraj si do niej, za spraw uczonych kaznodziejw
ukadajcych dla innych zbiory kaza, okruchy scholastycznej doktryny Mioci
Boej, ale i rozlegy zbir folkloru europejskiego, nie tylko lokalnego, a take echa
millenaryzmu, ktry we Woszech mia w XII i XIII w. wybitnych gosicieli, prze-
de wszystkim Joachima z Fiore (mimo jego potpienia). Przewidziane przez niego
na 1260 r. nadejcie Antychrysta, rozpoczynajce proces koca wiata, wprawdzie,
jak wiadomo, nie zrealizowao si, ale wywoao pierwszy wielki ruch biczownikw
publicznych pokutnikw, ktry wyruszy z Perugii w kierunku Bolonii w tyme
1260 r.
Nowa duchowo, umoralniajca dydaktyka mendykantw, wywieraj w mia-
stach woskich wpyw na wszystkie dziedziny ycia. W 1233 r. mendykanci powo-
uj ruch Alleluja przemieszczaj si od komuny do komuny (Parma, Bolonia,
Padwa, Treviso, Feltre, Belluno, Mantua, Brescia, Vicenza, Werona), by gosi
pokj i godzi rozdarte konfiktami gibelisko-gwelfckimi spoeczestwo. Jednym
z przywdcw tego ruchu by dominikanin Giovanni di Vicenza, prekursorem
franciszkanin, w. Antoni Padewski (zm. 1231).
Na wsi mendykanci nie odnosz sukcesu, ale na zurbanizowanym Pwyspie
zwizek wsi z miastem jest bliski i codzienny. Zmiana w XII i XIII w. duchowoci,
przepenienie ycia sakramentaliami (obok sakramentw bogosawiestwa, po-
wicenia), akcentowanie potrzeby pobonego, wypenionego praktykami religij-
nymi ycia (czsta modlitwa, take na racu upowszechnionym przez domini-
kanw, udzia w procesjach, ogromny rozwj pielgrzymek i praktyki odpustowej),
konieczno czynienia dobrych uczynkw, na pierwszym miejscu jamuny, spra-
87
wiy, e religia przenikna do wszystkich sfer ycia, take publicznego, ktrego
czci by rytua religijny.
Nieco mniejsze znaczenie miay dwa inne zakony mendykanckie: augustianie-
eremici oraz suebnicy Marii. Ale wszystkie pozostawiy wyrane lady w pejzau
miejskim do dzi. Kocioy mendykanckie wypenione patrycjuszowskimi, rodowymi
kaplicami s muzeami penymi dzie sztuki gotyckiej i renesansowej (zob. fresk jedne-
go z najwikszych malarzy w dziejach, franciszkanina Giotto [XIII/XIV w.] w kapli-
cy patrycjuszowskiej Bardich w kociele franciszkaskim Santa Croce we Florencji:
http://www.homolaicus.com/arte/giotto/rinunciabeni2.htm; oraz fragment dekoracji
otarza gwnego w tyme kociele powiconej legendzie znalezienia krzya, fresk
namalowany przez Angolo Gaddi, XIV w.: http://www.santacroce.frenze.it/english/informazioni/visite/ ),
a obok zakrystie i transepty stanowice wiadectwo triumfu ich zakonw (zob. fresk
Andrei di Bonaiuto, II poowa XIV w., koci dominikaski we Florencji, Santa
Maria Novella: http://www.valsesiascuole.it/crosior/1medioevo/chiesa64.jpg).
Do dzi na paacu komunalnym w Sienie widnieje logo IHS (skrt
imienia Jezus), ktre upowszechni reformator zakonu franciszkaskiego, jeden
z najwikszych kaznodziejw, yjcy w pierwszej poowie XV w. w. Bernardyn
ze Sieny (zob. obraz z XV w. przedstawiajcy jego kazanie przed tym paacem
na Pizza del Campo z widocznym wwczas i dzi w szczytowej partii gmachu
IHS: http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/s/sano/preachin.html).
III. 3. Kultura feudalna
Miejski profl kultury redniowiecznych Woch nie powinien zasania red-
niowiecznej kultury feudalnej. Oba Krlestwa (Italii i Sycylii) oraz ziemie Patry-
monium stanowiy region wielkiego jej rozkwitu. Literatura jest tego dowodem
najlepszym. I nawet Dekameron Boccaccia peen jest jej obecnoci. Kultura dwo-
rw feudalnych, kultura rycerska odcisny wyrane pitno na kulturze miejskiej,
przez cae redniowiecze, cho z rnym nateniem byy dla niej jej punktem od-
niesienia. Fascynowa take mieszczuchw, rycerski, zamkowy styl bycia: impo-
nujce, majestatyczne budownictwo zamkowe, ktrego skromn form bya miej-
ska wiea mieszkalna, ubir, jedzenie i uczty, rytuay spdzania czasu. Jeszcze
w poowie XV w., w okresie rozkwitu renesansu, wzniesiono jedn z najbardziej
imponujcych budowli zamkowych we Woszech, zamek Torrechiara,. Nie moe
to dziwi, zachwycajc urod feudalnych, ufortyfkowanych rezydencji odkryto
w stuleciu poprzednim, za XV w. by okresem refeudalizaci (zob.: synny fresk
sieneski [nieco jednak przemalowany w XIX w.] przedstawiajcy kondotiera Gu-
idoriccio da Fogliano: http://www.tortaantiques.com/web/guidoriccio/, oraz
zamek z XV w., Torrechiara: http://www.festivalditorrechiara.it/Castello.htm).
Malowali zamki i najwiksi weneccy malarze renesansu: Bellini, Mantegna,
88
Giorgione. Wikszo z tych zamkw wzniesiono midzy X a XIII w., w dobie in
castellamento. wiat feudalny, zamkw i lenn pozostawi w jzyku woskim sowa
i wyraenia, z ktrych cz, zmieniwszy znaczenie uywana jest do dzi: signore,
servizio (i prestar servizio), servizio militare, masnada, omaggio, ossequio, lealt, ligio,
afdarsi, banale (od signoria banale, najbardziej rozpowszechniony typ wadztwa
feudalnego z jurysdykcj nad ludmi), barbassore (od valvassore, wasala), baronata,
far la corte, rango przykady mona mnoy. Oddziaywanie kultury feudalnej
na kultur miejsk odbywao si za porednictwem warstwy feudalnej zamieszkaej
w miastach (inurbamento) i majcej swoje posiadoci na wsi, i za porednictwem
mieszczan, wznoszcych swoje wille poza murami miejskimi. Ponoredniowieczn
ripresa feudale wspiera bardzo wysoki, rosncy u schyku epoki presti tytuu, kt-
rego skarbiec niewyczerpany dziery cesarz, za pienidze najczciej sprzedajcy
tytuy markiza i ksicia, ustanawiajcy nowych feudaw; swoich milites i feudaw
ustanawiay te republiki (Wenecja i Florencja) oraz przejciowi najedcy (jak Lu-
dwik Wgierski).
Nie jest wykluczone, e wpyw na utrzymywanie si w trzynastowiecznym
pimiennictwie mody na zagraniczne volgare (nie tylko jzyk prowansalski, oc,
take oil oraz niemiecki) byo w jakiej mierze wynikiem cudzoziemskiego cha-
rakteru szlachty, m.in. w Krlestwie Sycylii i na pnocy Pwyspu. W pocztku
tego stulecia Tommasino da Circlaria (Tomasin von Zerklaere), kanonik z Friuli
pisze dydaktyczny poemat Der wlsche Gast o yciu dworskim dla niemieckich
feudaw yjcych w tym regionie.
Jzyk kultury rycerskiej sowo, gest, barwa itd. cechowa symbolizm, po-
sugiwanie si sprecyzowanym w centralnych wiekach redniowiecza kodem, take
spoecznym. Skadniki i barwa odziey (zbroi) pozwalay natychmiast okreli
rang noszcej j osoby. Wszystko to przenikao to kultury miejskiej.
Na miejskich, sawicych dobre rzdy republikaskie freskach Ambrogia Lo-
renzettiego w paacu komunalnym w Sienie, na pierwszym planie widoczni s mczy-
ni i kobiety nalecy do najbardziej godnych mieszkacw miasta wymieszanego ze
szlacht i z szlachecka si noszcych patrycjuszy. Przystoi im taniec, poruszaj si na
piknych wierzchowcach (zob.: http://instruct1.cit.cornell.edu/courses/his151/Images/Lrnzti5.jpg).
89
Cz III
Pne redniowieczne
wyanianie si nowej kultury
Tabela chronologiczna
1250 miercesarzaFryderykaII
1266 KarolI,hrabiaAndegaweniiiProwansjizostajekrlem
Sycylii; bitwa pod Benewentem, w ktrej ginie Man
fred
1268 bitwa podTagliacozzo, Karol I umacnia swoj wadz
wKrlestwieSycylii
1282 nieszporysycylijskie,antyandegaweskiepowstaniena
Sycylii
12821302 przegranaprzezAndegawenwwojnazAragonioSy
cyli;koczyjpokjwCaltabellotta
1289 bitwa pod Campaldino midzy toskaskimi gwelfami
igibelinami;Florencjastajesirepublikgwelfck
1309 papieikuriaprzenoszsidoAwinionu
13091343 panowanieRobertaAndegawenawKrlestwieNeapolu
1310 przybycieHenrykaVIIdoWoch,jegokoronacjacesar
ska(1312),nowafazawojengwelfwigibelinw
1314 podwjnaelekcjawNiemczech:FryderykaHabsburga
iLudwikaBawarskiego;ostateczniecesarzemzostajeLu
dwikBawarski
13151330 dominacjanaPwyspieApeniskimRobertaAndega
wena
13431382 panowanieJoannyI,wnuczkiRobertawNeapolu
13431352 wojnadynastycznaAndegawenwotronneapolitaski
1347 ColadiRienzozostajedyktatoremRzymu
13471348 czarnamier,katastrofalnaepidemiadumy
1357 KonstytucjeegidiaskiekardynaaAlbornozawprowa
dzajorganizacjPastwaKocielnego,ktrejelementy
przetrwajdokocaXVIIIw.
13751378 wojna Florencji z papiestwem (guerra degli Otto
Santi)
1377 powrtpapieaikuriidoRzymu
90
1378 powstanieciompichweFlorencji
1378 pocztekwielkiejschizmyzachodniej
13791381 wojnaGenuizWenecjoChioggi,zakoczonapoko
jemwTurynie
13821386 panowanieKrolaIIIDurazzowNeapolu
13861414 panowanieWadysawaDurazzowNeapolu
13991402 wojna Florencji z Mediolanem, pocztek pwiecza
wojenohegemoninaPwyspieApeniskim
1402 mierGianGaleazzaViscontiego,rozpadksistwame
diolaskiego
1406 zdobyciePizyprzezFlorencj
1409 sobrpowszechnywPizie,nieudanaprbazlikwidowa
niaschizmyzachodniej
14141435 panowanieJoannyIIwNeapolu
1414 pocztek soboru powszechnego w Konstancji; w 1417
wybrMarcinaVkoczyschizmzachodni
14231453 doaFrancescoFoscariangaujeWenecjwwojnyzMe
diolanem
1431 poczteksoboruwBazylei;triumfkoncyliaryzmu
1433 pokjwFerrarzemidzyligantymediolaskaMedio
lanem;CosimoVecchiozostajewygnanyzFlorencji
1434 powrt Cisima Vecchio z wygnania, pocztek rzdw
MedyceuszyweFlorencji
1438 Eugeniusz IV przenosi sobr do Ferrary, nastpnie do
Florencji
1439 zawarcieuniimidzyKocioemwschodnimizachod
nim(uniaforencka)
1447 mierFilippaMariiViscontiego,rozpadpastwame
diolaskiego,powoanieRepublikiAmbrozjaskiejwMe
diolanie
1450 FrancescoSforzaobejmujewadzwMediolanie
1454 pokj w Lodi koczy wojny na Pwyspie; zawizanie
antytureckiejwitejLigi
91
I. Pne rednIowIeCze eksPansjI I wojen
I. 1. krlestwo sycylii (i neapolu) pod panowaniem
andegawenw
W1250r.zmarFryderykII,czterylatapniejzakoczyycieprzebywa
jcy w Niemczech jego syn i nastpca Konrad IV. Sukcesja Staufw stana pod
znakiemzapytania:SycylirzdziManfred,synFryderykaIIznieprawegooa,
wNiemczechmaoletniKonradyn,synzmaregoKonradaIV.PapieInnocenty
IVpostanowiwykorzystaosabieniedynastiiipozbysijejostateczniezPwy
spuiSycylii.KrlestwoSycyliibyowprawdzielennempapieskim,aledziedzicz
nym,wicodebraniegoniebyoatwe.KandydatnawadcSycyliimusiaspe
nia kilka warunkw, w tym najwaniejsze: dysponowa wystarczajc armi
i rodkami, by przeprowadzi trudn kampani wojenn oraz nie mie ambicji
uzyskania tytuu cesarskiego. Papiee, ktrzy w latach 12501265 rozwizywali
problemsycylijski,snulinawetprojektyzlikwidowaniacesarstwa,tymbardzieje
wNiemczechutrzymywaasiniestabilnasytuacjapolityczna(WielkieBezkrle
wie),azawszelkcenchcielisiwyrwazokrenia,wjakimzapanowaniaStau
fw znalazo si papiestwo i terytoria papieskie w rodkowychWoszech. Pierw
szymkrokiemdotegobyowyjciePatrymoniumzramcesarstwa;penawadza
zwierzchnianadnimprzysugiwamiaapapieowi.
PolatachpertraktacjizrnymikandydatamiwybrpadnaKaroladAnjou,
zdynastiikapetyskiej,najmodszego(wwczasjujedynego)bratakrlaFrancji,
LudwikaIX.Papiezawarznimumow:niewolnobyojemuijegonastpcom
nigdystarasiokoroncesarsk,podporzdkowasobieLombardiiczyToska
nii,ustalonozasadysukcesjinatroniesycylijskim(pniejkilkakrotniezmienia
ne)orazwysokorocznegoczynszunalenegopapiestwuztytuuwasnocilenna,
czyliKrlestwaSycylii40tys.forenwzota,trzydziestokrotniewicejnipa
ciliStaufowie.Wpocztku1266r.KarolzaoywRzymiekoronsycylijsk,ale
Krlestwotrzebabyodopierozdoby.DrognaPoudnieutorowaomuzwyci
stwo w bitwie pod Benewentem, w ktrej zgin Manfred. Karol wkroczy do
Neapolu,adwalatapniejzwyciypodTagliacozzowojskaKonradyna.Wnuk
FryderykaIIorazprzywdcyjegostronnictwazostalistracenizrozkazukrlabez
prawomocnegowyrokusdowegorzdyAndegawenwnaPoudniuzaczysi
wicodzbrodni.
Objciewadzyprzeznowdynastioznaczaozmianukadusinarozdrob
nionym politycznie Pwyspie. Wadcw wrogich papiestwu zstpili sojusznicy,
uciskKocioa(zestronyFryderykaII)jegouprzywilejowanieipocztkowydyk
tat,gibelinistracilioparciewcesarstwie,awnastpstwietegowadzwkilkuwa
92
nychkomunach.PlanypolitycznepapiestwahegemoniagwelfwwcaychWo
szech, ktrych przywdc i najwyszym autorytetem byby papie, wspierany
politycznieimilitarnieprzezkrlaSycylii,afnansowoprzezFlorencjniezre
alizoway si jednak. Prawie przez trzy lata trwa wakat na tronie papieskim, bo
kardynawdzielim.in.stosunekdoKarolaI.Onsammiawielkieambicjeiwas
n wizj przyszoci Krlestwa, ktre szybko wprowadziy napicia w relacjach
midzynimapapieem.Obejmujctronsycylijskiprzenisnagruntwoskikon
cepcjewadzy,panowania,prawdynastycznychwaciwedladworufrancuskiego
(wwczesnejEuropienajpotniejszego).Krluwaasizalex animata in terris
rdoprawaigwarantasprawiedliwoci.Ideetewspgrayzugruntowanymi
przezkolejnepanowaniacesarzybizantyskich,NormanwiStaufwtradycjami
KrlestwaSycylii,aleichrealizacjawymagaazmianydotychczasowejpolityki,tym
bardziejeKarolsnuprojektyzbudowaniapotnejmonarchiirdziemnomor
skiej,obejmujcejKrlestwoSycyliiorazCesarstwoaciskie.Toostatnietwr
krzyowcw,ktrzyw1204r.zdobyliwadznadcaGrecjwprawdziewa
nieprzestaoistnie(w1261r.odzyskanadnimwadzcesarzbizantyski),ale
Karolzamierzajeodbudowa.Andegaweni,najpierwganeapolitaska,ap
niejwgierskabddotychprojektwwracaniemalwkadympokoleniu.Tym
planompodporzdkowywalialiansedynastyczne,jedenznajwaniejszychelemen
twichpolityki,ukadysojusznicze,ekspedycjemilitarne.Sprzyjaaimpocztko
wopodno.KarolIwydazamcrkzasynatytularnegocesarzaaciskiego,
syna za za crk ksicia Achai (jedno z wadztw krzyowcw na Peloponezie),
ukadasizbezdomnymikrzyowcamifrancuskimi,niegdysiejszymiksitka
miihrabiamirnychdrobnychsignorii wGrecji.Tomiaomudatytuprawny
doprzejciawadzywGrecji.Umacniatpolityk(wrogwobecBizancjumidy
nastiibizantyskiejPaleologw)aliansamizrzdzcymiWgramiArpadami:pier
worodnegosyna,KarolaIIoenizMari,crkkrlaStefanaV,zacrkwyda
zamazanastpctronuwBudzie,WadysawaIV.Dotegowszystkiegodorzuci
tytukrlajerozolimskiego,nabytyzagotwk(Krlestwojerozolimskieniebyo
wwczasdozdobycia).Andegaweniokazalisimistrzamiwinwestowaniupoli
tycznym,zarwnonarzeczywistymipierwszorzdnymrynkumatrymonialnym
(sojuszzWgrami),jakinaraczejwtrnymrynkurnorakichtytuwwadczych,
przypominajcymhandelpapieramidunymi.Aletytuyte,bdcewistociepre
tensjami do takiego czy innego wadztwa od krlestwa po drobne hrabstwo
dziedziczonoiwraziezwycistwaodniesionegonapewniejszej,militarnejdrodze,
monasibyonimiposuyjakopapieramilegitymizujcymiwadz.Wkocu
latsiedemdziesitychXIIIw.krlSycyliimgsi,takedzikitemu,uwaaza
wadcjednejznajwikszychdomendynastycznych:obokKrlestwaSycylii,po
siadawadztwaweFrancji,tytuydodomenwGrecji,resztkiposiadocichrze
cijaskichnaBliskimWschodzie.Zdobyponadtorealnwadznadkomunami
93
toskaskimi.Dochodyskarbukrlewskiegostawiaygowrzdzienajpotniejszych
inajbogatszychmonarchwEuropy.
RezydencjakrlewskawNeapoluwybudowanyprzezfrancuskicharchitektw
zamekCastelNuovohttp://www.vipnapoli.it/Immagini/Francobolli/Napoli_htm/CastelNuovo.htm
stasisymbolemnowej,cieszcejsiaskBodynastiiijejpanowania.Polega
onomiaonasilnejwadzykrlewskiej,bronionejprzezfrancuskierycerstwoiwspie
ranejzasobamibankwtoskaskich.OdpocztkuswegopanowaniaAndegaweni
wykreowanizostalinaobrocwpapiestwa(cookazaosijednakkosztowndla
papieyiluzj)iKocioakrlLudwikIX,zapalonykrzyowiec,ktryzmarpod
czaskrucjatywTunisie(1270)zostarychokanonizowany(jegorelikwieznalazy
sirwnienaSycylii),witymzostatakesynKarolaII,Ludwik,franciszkanin
ibiskupTuluzy(diecezjiniezdyprzedmierciobj).Obiekanonizacjedo
dayAndegawenomsplendoruiuwiciyichpanowanie.
Pasmosukceswprzerwayw1282r.nieszporysycylijskie(VesproSicilia
no)poczonezrzeziFrancuzwantyadegaweskiepowstanienaSycylii.Inspi
rowanaiprzygotowywanaprzezAragoni(nadworzearagoskimschronieniezna
laza crka Manfreda), stronnictwo staufckie i obz gibeliski rebelia sycia si
nienawicido krlai jegopanoszcych si nawyspie Prowansalczykw. Sycylij
czycyleznieliprzeniesieniestolicynakontynent,doNeapolu,przedewszystkim
jednakdokuczaimfskalizmkrlaifaktyczniekolonialnapolityka.Historycydo
liczylisiok.3,5tys.Francuzw(gwniezProwansji)narnych,wtymoczy
wicie najwyszych urzdach wieckich i kocielnych. Wojna midzy Aragoni
(wspartfotgenuesk)aKrlestwemSycylii,wktrejpostronieandegawe
skiejwziaudziatakeFrancja,trwaa20latizakoczyasipokojemwCalta
bellotta.AndegaweniutraciliSycyli,aleniewyrzeklisidoniejpretensjistd
ofcjalnanazwaichkrlestwanadalbrzmiaaKrlestwoSycylii.Wszystkiejednak
prbyodzyskaniaSycylii(siedemnieudanychekspedycjimilitarnych)skoczyysi
niepowodzeniem,m.in.dlatego,ewadzyandegaweskiejniechcielizaakceptowa
sycylijscybaronowie.RzdyAragoczykwnaSycyliiodlegebyyodwczeniej
szegomodelupastwacesarzaFryderykaII.Ogromnrolodgrywatuparlament
sycylijski,wktrymzasiadaaszlachta,duchowiestwoideputowanimiejscy;do
niegonaleaostanowienieowojnieipokoju,uchwalaniepodatkw,kontrolanad
urzdnikami.ZdobycieSycyliizdynamizowaoekspansjAragoniiwtejczciMorza
rdziemnego,doktrejpchaytakeiprzedewszystkimnalecedotegokrlestwa
portykataloskie,naczelezBarcelon.W1323r.AragoczycyzdobyliSardyni.
Nieszporysycylijskiezniweczyyistniejcodczaswpodbojunormaskiego
jednopoudniaWochipozostawiytrwayladwpamicizbiorowejWochw.
WydarzenietoijegokonsekwencjebdwczasachRisorgimento,trudnegojedno
czeniasiWoch,jednymzwaniejszychdlaichwiadomocinarodowejmomen
twwdziejachItalii,ywodyskutowanymijednoznacznieleocenianym.
94
Plany polityczne i dynastyczne pierwszego Andegawena kontynuowali jego
nastpcy.Najwikszymichosigniciembyozdobycietronuwgierskiego,dokt
regow1290r.(pomiercikrlaWadysawaIV)zgosiliporazpierwszypretensje
jakoprawowicispadkobiercyArpadw.UdaositojednakdopieroKarolowiRo
bertowi(wnukowipokdzieliArpadw),pocikichjednakwojnachzprzeciw
nikami jego sukcesji. Sta si on zaoycielem wgierskiej gazi Andegawenw,
ktraw1370r.zdobyajeszczejednkoronPolski.
Andegawenizbudowaliwicwcigustuleciarozlegdomendynastyczn,
ale te traktowali poszczeglne jej czci jako rodowe domeny wanie. Karol II
(panowa od 1285 r.), ktry z maestwa z Mari Wgiersk mia trzynacioro
dzieci,wydzieliswoimsynomdziedziczneapanae,wtensposbpowstaybocz
ne linie andegaweskie: tarencka (od ksistwaTarentu) oraz Durazzo. Uposae
niemnastpcytronustaosiksistwoKalabrii.
WadzpoKaroluIIobjjegosynRobert,ktrypanowawlatach1309
1343,aleonniezawszemgwprzcdorealizacjiswojejpolitykibraci(Jana,hr.
Graviny i Filipa, ksiciaTarentu), poniewa wyroli oni na udzielnych wadcw.
Polityka woska Roberta, zmierzajca do utrzymania i wzmocnienia andegawe
skiejdominacjinaPwyspie,zmierzysimusiaazkonsekwencjamiodbudowy
wadzycesarskiej.W1310r.HenrykVIILuksemburgprzybydoWoch,byko
ronowasinakrlaItaliiicesarza(toostatniebyomoliwedopierow1312r.).
Porazpierwszyod60latweWoszechpojawisicesarz,atooczywiciepoci
gaozasobzmianukadusi.Wzmocnieniestronnictwagibeliskiegoorazdoma
ganiesiprzezcesarzawysokichkontrybucjiwywoaopierwszezbrojnekonfikty
zkomunamii signoriami.Mimospektakularnychniekiedyrekoncyliacjizgwelfa
mi,politykapacyfkacjiirealnegopodporzdkowaniaKrlestwawadzycesarskiej
podsycaaoprbronicychtraconejsamodzielnocipastwmiejskich(ustanawia
wnichcesarzswoichnamiestnikw).PomierciHenrykaVII(1313)Wochypo
dzieliy si na dwa wrogie obozy: z jednej strony Krlestwo Neapolu, Florencja
igwelfckiekomuny,czarystokracjirzymskiej,zdrugiejcesarz,Sycylia,Me
diolanViscontichorazinnityranipastwmiejskichwToskaniiinapnocyP
wyspu. Rozpocza si kolejna faza wojen gwelfw z gibelinami. Robert sta si
najwaniejszymgraczemnawoskiejsceniepolitycznej,wsytuacjipodwjnejelek
cjicesarza,dojakiejdoszowNiemczech(1314),umiejtnielawirujcpomidzy
dwomawadcami:FryderykiemHabsburgiem(przegratron)iLudwikiemBawar
skim (13161334). Zdoa przeprowadzi wybr swojego byego kanclerza (Jac
quesaDuza)napapiea,JanaXXIIidostaodniegonamiestnictwocesarskienad
rodkowymiWochami(!;papiewsytuacjipodwjnejelekcjiuzna,ejestwakat
w cesarstwie).W latach 13151330, wystpujc konsekwentnie przeciwko cesa
rzowi Ludwikowi Bawarskiemu, Robert umacnia swoj pozycj na Pwyspie:
zdoby wadz nad Genu, ktra bya pomostem do nalecej do Andegawenw
95
Prowansji, zmusi te Jana Luksemburskiego (krla czeskiego, syna cesarza Hen
rykaVII)dowycofaniasizpnocnychWoch.Wlatachpniejszychinterwe
niowajeszcze,alebezpowodzenia,wPiemoncie.Nieznaczytojednak,emg
si uznawa si za hegemona. Florencja oddawaa jemu i jego synowi rzdy nad
republik,paccprzytymgigantyczneuposaenie(100200tys.forenwrocz
nie), ale w zamian daa obrony przed ambitnymi i zwyciskimi tyranami Pizy
iLukki,gibelinami,UguccioneDellaFaggiuolaiCastruccioCastracanim,ktrzy
wlatach13151325gromiligwelfwwToskanii.
ZaangaowaniemilitarnewsprawyPwyspu,niezawszeuwieczonesukce
sem,kosztowaoKrlestwoiwadzRobertaspororosarolabaronw,ktrych
poparciekupowazwikszeniemnada,ogromnieterosarolakupcwibankie
rwforenckich,odktrychwduymstopniuzaleayjegodochodyiktrzydo
minowaliwhandluneapolitaskim.Odpocztkupanowaniaotaczasirwnie
Kataloczykami te zwizki wynikay z jego dugiego pobytu w Katalonii jako
zakadnika w wojnie o Sycyli i z pierwszego maestwa, z Jolant Aragosk.
Neapolstasimiastemkosmopolitycznym.
Robertodnisduysukceswwykreowaniuswojegowizerunkunamonarch
wyksztaconego,opiekunaiprzyjacielauczonychiartystw.DwrwNeapolusku
pirzeczywicienajwikszychtwrcw:Giotta,prawnikaipisarzaBarbatadaSul
mona,PetrarkiBoccaccia(ktrywNeapolugocijednakgwniewinteresach).
Poeci,pisarze,uczenidedykowalikrlowiwieleswoichdzie,odpacalizagocin
noipensjeelogiami.
Tragiczne konsekwencje dla dynastii, przede wszystkim za dla Neapolu,
miay alianse rodzinne, ktre Andegaweni zawierali midzy sob. Przedwczesna,
jeszczezayciaojcamierjedynegosynaRoberta,Karola,ksiciaKalabrii,spo
wodowaakryzysiwojnwoniedynastii.Pozostawionposobiedwiecrki,zkt
rychstarsza,Joanna,objawadzwNeapolupomiercikrlaRoberta.Wydano
j za m za syna Karola Roberta, Andrzeja, aby w ten sposb oddali pretensje
wgierskie do tronu neapolitaskiego i obroni sukcesj Joanny.W 1345 r. An
drzej zosta zamordowany. W wojnie o Neapol wziy udzia wszystkie gazie
domuandegaweskiego,pniejwczsidoniejjeszczeWalezjuszezhrabstwa
Andegawenii (Anjou), po kdzieli wywodzcy si z dynastii neapolitaskich An
degawenw.Miastoprzechodziozrkdork.NajpierwzdobywalijeksiDuraz
zowrazzksiciemTarentu,wystpujcyprzeciwkowadzyJoannyijejdrugiego
ma,LudwikazTarentu(kuzyna),w1347r.krlWgierLudwik,ktrywypra
wi si doWoch, by pomci mier brata i przej po nim tron neapolitaski,
zmusi Joann do ucieczki do Prowansji.Wycofa si jednak szybko (1348), po
niewa nie zyska poparcia wystarczajcego, by mc rzdzi Krlestwem. Wojna
dynastyczna,ktraniosazesobzbrodnizazbrodni,zapisywaanajczarniejsze
kartyhistoriiKrlestwa,adodatkowojeszczebyoonojednymzbardziejzdewa
96
stowanychprzezczarnmierregionw(1/3wsiopuszczonych).DomenaAnde
gawenwtraciapowolizdobyteniegdywadztwaidochody:Piemont,czpo
siadoci po drugiej stronie Adriatyku (Durazzo przeszo faktycznie w rce
tamtejszychmonych)orazAwinion,ktrykrlowaJoannasprzedaapapieowi,
abymcsfnansowaswjpowrtdoNeapolu.W1352r.Joannazawarapokj
zWgrami(aledoszodojeszczejednejinterwencjiLudwikajuuschykupano
waniaobydwumonarchw).
Najdusze,niemal czterdziestoletnie panowanie Joanny Ibyo kresem nea
politaskiejgaziAndegawenw.Wadzpozmarejbezmskiegopotomkakr
lowej zdoby Andegawen z linii Durazzo, Karol III. W 1381 r. otrzyma on od
papiea UrbanaVI (w zamian za naleyte uposaenie papieskiego nepota) inwe
styturnaKrlestwoJoannapopeniabdpopierajc,nawetzbrojnie,papiea
awinioskiego, Klemensa VII i uderzy na Neapol. Krlowa zostaa stracona,
przegrarwniewyznaczonyprzezninasukcesoraLudwikdAnjou.Panowanie
Karolabyojednakkrtkie.Postanowisignpotronwgierski(w1382r.zmar
bezmskiegopotomkaLudwikWgierski),zdoasinawetkoronowanakrla
Wgier,alezostazamordowanyprzezspiskowcwwgierskich(1386).Tronnea
politaski (po wojnie z Ludwikiem dAnjou) obj syn Karola, Wadysaw. Po
przodkachdziedziczywielkieambicjeodzyskaniarozproszonychpomidzybocz
neliniedomenandegaweskich(koronowasinawetnakrlaWgier,aledoBudy
nie zdoa wkroczy), zdobycia dominacji przynajmniej w czci Basenu Morza
rdziemnego(oenisizsiostrkrlaCypru)i,zwaszcza,zapewnieniajejsobie
wrodkowejczciPwyspuApeniskiego.Jegopanowaniebyoostatnim,ktre
przyniosoAndegawenom,dynastiigasncejnafrmamencieeuropejskim,wzrost
znaczenianaareniemidzynarodowej.Bytowynikjegoumiejtnejpolityki:po
pierapapieyrzymskich(BonifacyIXpomgmuwzdobyciutronuneapolita
skiego), znajdujcych si w trudnej sytuacji z powodu schizmy, a jednoczenie
zrcznielawirowamidzynimiapapieamiawinioskimi.Przezpewienczasfak
tycznierzdziwRzymie.
KrlestwoNeapolu,chodysponowaojeszczedusiamilitarn,cechowa
ju jednak zbyt may ekspansjonizm (na Pwyspie wany by zwaszcza ekspan
sjonizm miast), by Wadysaw mg podporzdkowa sobie najwiksze pastwa
miejskie na Pwyspie, same zmierzajce do zagarnicia jak najwikszych teryto
riw(zob.niej).Papie,obawiajcsijegopotgi,przeciwdziaajegoprojektom
wgierskim, prbom przywrcenia hegemonii andegaweskiej w pnocnorod
kowychWoszechprzeciwstawiasiFlorencja.Wojnzrepubliktoskaskprze
rwaamierWadysawaw1414r.
Dwudziestoletnie panowanie siostry Wadysawa, Joanny II, byo pod ka
dymwzgldemschykowe:wKrlestwienajwicejmielidopowiedzeniabarono
wie,nadworzefaworycirozwizejkrlowejibronicyjejwadzykondotierzy,
97
a take papie MarcinV, ksi Mediolanu czy, wreszcie, pretendent do sukcesji
poniej,LudwikIIIdAnjou.LawirujcmidzytymostatnimaAlfonsemArago
skim(ktregowpewnymmomencieadoptowaa),krlowawybraawkocuna
swojego sukcesora ksicia Andegawenii. Po jej mierci w 1435 r. doszo wic do
wojny midzy Alfonsem a dziedzicem Ludwika III, Ren dAnjou, w ktr w
czyy si inne pastwa woskie, poniewa jej rezultat rzutowaby na sytuacj na
caymPwyspie(zob.niej).ZtejwojnywyszedzwyciskoAlfons,Neapolska
pitulowaprzedjegowojskamiw1442r.
PanowanieAndegawenwniejestwhistoriografiocenianepozytywnie.Kr
lestwopodrzdamiKarolaIiKarolaIIbywacharakteryzowanejakoczwadz
twa francuskich Kapetyngw. Andegaweni wykorzystali sprawn administracj
NormanwiStaufw,byuczynizeswegopastwapompssc,rdodocho
dwobracanychnarealizacjpolitykipowikszajcejichdynastyczndomen,ale
rujnujcej zasoby kraju i podcinajcej jego rozwj. Nie rnili si w tym jednak
odwieluwspczesnychimmonarchweuropejskich.
Niebyytejakwielkspecyfkneapolitaskanicigncasiprzezkil
kadziesitlatXIVw.wojnadomowamidzyAndegawenami,aniwojnaoNeapol
midzykrlemAragoniiahrabiAndegawenipwiekupniej.Wydarzeniate,
obserwowanewszerszejperspektywietoczcejsinaZachodziewojnystuletniej
maj swoje analogie: wojny domowe we Francji (midzy Armaniakami a Bur
gundczykami)iAnglii(wojnaDwchR).Ztychwojenzwyciskowyszlimo
narchowiedcydozjednoczeniaswoichkrlestw.DoKarolaVIIweFrancjiiHen
rykaVIIwAngliidoczywictrzebarwnieAlfonsaAragoskiego.Alejemu
nie udao si zbudowa silnej wadzy monarchicznej w Neapolu, musia si ni
podzielizfeudaami.
I. 2. Papiestwo i Pastwo kocielne
Monarchiapapieska,ktrawXIIIw.opartabya,zjednejstrony,nakoncep
cjachuniwersalistycznych,azdrugiejbyagwnymgraczempolitycznymnaP
wyspieApeniskim,wXIVw.znalazasiwkryzysiespowodowanymprzeniesie
niemsiedzibypapieaikuriirzymskiejdoAwinionuwProwansji.Teprzenosiny
byy wynikiem wojny, jak prowadzi papie Bonifacy VIII (12941303), jeden
znajbardziejkontrowersyjnychpapieywdziejach,zkrlemFrancjiFilipemPik
nym,popartymwRzymieprzezpotnrodzinColonnw.Zkonfiktutegopa
piestwowyszopodzielone;kardynaowieutworzylidwastronnictwa:proianty
francuskie.Topierwszewygraoelekcjpapieskw1305,wybierajcarcybiskupa
Bordeaux,ktryprzyjimiKlemensaV.Toon,naciskanyprzezFilipaIV,prze
niskuridoAwinionunaprawie70lat.Fakttenmiaszczeglniewanekon
sekwencje dla pastw woskich, poniewa papiestwo odgrywao na Pwyspie
98
Apeniskimznaczniebardziejzrnicowaneiwanerolenigdziekolwiekindziej
wEuropiekatolickiej.Nietylkodlatego,epapiedotdprzebywawRzymielub
innej swojej siedzibie woskiej.Take dlatego, e organizacja Kocioa woskiego
odbiegaaodwszystkichinnych.Wpnymrednioweiczuliczyaona302diece
zje(naniespena700wcaymKocielezachodnim;ztegoa138znajdowaosi
wKrlestwieNeapolu).PrzedwyprowadzkkuriidoAwinionukolegiumkardy
nalskieskadaosiwponad80%zduchownychwoskich.Gdyzacztowybiera
napapieyFrancuzw,ichkarieryzostayzastopowane.
PobytwAwinionienieoznaczajednakwycofaniasikolejnychpapieyzpo
litykiwoskiej,wktrejodgrywalinadalwanrol,tymbardziejereagowamu
sieli m.in. na dziaania na Pwyspie cesarzy (zwaszcza Ludwika Bawarskiego,
w1328r.koronowanegoprzezkomungibelisk[!]wRzymie)czywadcyNe
apolu.Wprawdzienaareniemidzynarodowejautorytetpolitycznypapieaice
sarzaniewielesijuliczy,alenaPwyspienadalbylionizdolniskupiposwo
jejstronielicznestronnictwa,zoonezkomunisignorii.
NajwikszejednakzagroeniedlawadzypapieskiejnadRzymemiPastwem
Kocielnymprzyszozestronyodradzajcejsikomunyrzymskiejijejprzywdcy,
notariuszaskarbcapapieskiego,ColidiRienzo.W1347r.przedzrewoltowanym
tumemogosionszeregedyktwwymierzonychwszlachtrzymsk,azwaszcza
wrzdzcedotdmiastempotnerodzinyColonnwiOrsinich.Proklamowany
trybunem, Cola di Rienzo uzyska wadz dyktatorsk. Jego projekty i cele byy
znacznieszersze:pragnodrodzeniasplendoruWiecznegoMiastaiwielkocista
roytnegoimperium,jednoczcegocaItali.Przeliczysijednakzsiamiinie
docenianipotgirzymskiejarystokracji,anisceptycyzmu,jakiweWoszechwzbu
dziyjegoprojekty(Rzymprzypominarumowisko,dwalatapniejzniszczyogo
jednoznajciszychwjegodziejachtrzsieziemi).Oskaronyprzedpapieem,
zostaprzezniegoogoszonyheretykiem.Zbiegpodkoniec1347r.,aw1350r.
udasidoPragi,byuzyskaprotekcjipomocdlaswychplanwcesarzaKarola
IV.Tengo jednakuwizii w1352r. Cola znalaz si w Awinionie. Uwolniony
odzarzutuherezji,pogodzisiznowympapieemInnocentymVIiwrazzkar
dynaem Albornozem powrci do Italii, by pomc papieskiemu wysannikowi
wodbudowiewadzypapieanadPastwemKocielnym.W1354wkroczytrium
falniedoRzymuiobjwnimnakrtkorzdy.ZniosajewznieconaprzezCo
lonnwrewolta,wczasiektrejColadiRienzozostaokrutniezlinczowany.
Okresawinioskiprzyniscentralizacjsprawkocielnychwkurii,ogromny
rozrost biurokracji kurialnej, ograniczenie wadzy papieskiej na rzecz kolegium
kardynalskiego(podtymwzgldemmonarchiapapieskazaczaprzyoblekaszaty
monarchiistanowej)izachwianiepozycjipapieajakowadcyPastwaKocielne
go,wktrymlicznekomunymiejskieifeudalnesignoriewybiysinapensa
modzielno.Przerwanieniewolibabiloskiej,jakokrelipobytpapieaikurii
99
wAwinioniePetrarka,niebyoiztegopowoduatwe,ipierwszaprba(Urbana
V,ktryosiadwRzymie1367)niedoczekaasikontynuacji.Misjaprzywrce
niarealnejwadzypapieskiejwPastwieKocielnym,podjtaprzezkardynaaEgi
diusza Albornoza, rozpocza si jeszcze w latach 50. Od 1353 r. ustanawia j
wkolejnychmiastach,mianujctamnamiestnikw,aletelegalizujczastanesto
sunki i rozwizania ustrojowe w zamian za stosowne opaty. W 1357 r. ogosi
obowizujcewPastwieKocielnymkonstytucje(Konstytucjeegidiaskie)Ozna
czayone,mimowszystkichustpstw,kreswczeniejszejniezalenocikomunmiej
skich oraz signorii. W odpowiedzi na nie w kilku komunach wybuchy rebelie,
a Florencja, ktra tracia swoje wpywy (silne zwaszcza wrd komun umbryj
skich), zdecydowaa si na kontratak i poparcie powstania w Romanii (ju po
mierciAlbornoza).W1375r.wybuchawojnamidzyniapapiestwem,nazwa
nawojnOmiuwitych(odmagistratury,ktratwojnprowadzia).Zako
czyasijupopowrociepapieazAwinionudoRzymu,wczasiepowstaniaciom
pichweFlorencji(1378,zob.niej).
W1377r.doRzymupowrciwreszciepapieGrzegorzXI,alegdypoupy
wie kilkunastu miesicy zmar, kardynaowie zostali zmuszeni pod bardzo siln
presjludurzymskiegodowyboruWocha.PapieemUrbanemVIzostaarcybi
skupBari.Wybrokazasinietrafnypapiebyktnikiem,czowiekiemnie
zrwnowaonym, a przede wszystkim wyda wojn kardynaom. Ci wic, ktrzy
nie brali udziau w elekcji oraz ci, ktrzy zdyli si zniechci, jeszcze w tym
samym1378r.przeprowadzilidrugelekcj,tymrazemwybierajcosawionego
pacyfkacjCeseny
1
Roberta,synahrabiegoGenewy,ktryprzyjimiKlemensa
VII.Rozpoczasitymsamymtrwajcanastpne40latwielkaschizmazachod
nia.PodziaKocioabynieunikniony:UrbanVIwymienicaekolegiumkardy
nalskie,dotychczasowikardynaowiezostaliwicpozbawienidochodw,Klemens
VII za nie zdoa wkroczy do Rzymu, wic musia wycofa si do Awinionu.
Wobectegoczwadcweuropejskichpoparapapiearzymskiego(obediencja
rzymska),inniawinioskiego(obediencjaawinioska);obydwajpapieenatomiast
podejmowalidecyzjepodsilnpresjpolityczn.WrezultaciepapiestwoiKoci
znalazysiwdramatycznejsytuacji.rodowiskaopiniotwrczeuznawayschizm
zaskandal.Ostateczniekardynaowieobydwuobediencjiporozumielisizesob
ipostanowilizwoasobrpowszechny,zoynanimzurzduobydwuwczes
nych papiey (Grzegorza XII i Benedykta XIII) i przeprowadzi wybr nowego.
SobrzwoanodoPizy(1409),wybranonowegopapiea,aponiewaadenzdo
tychczasowychpapieyniezrezygnowa,byojuichtrzech.Wadcywieccypo
trafli skorzysta z okazji Koci zosta przez nich odzyskany: monarchowie
1
CesenazostaaokrutnieukaranazawzicieudziaupostronieforenckiejwwojnieOmiu
witych.
100
zdobyli decydujcy wpyw na obsad biskupstw, hamowali pazerno fskusa pa
pieskiego,wspieraliksztatujcesinarodoweramydziaalnociKocioa(np.klasz
tory dostosowyway si do sytuacji politycznej, wybierajc obediencj tak, jak
pastwo,wktrymsiznajdoway,ataniezawszepokrywaasizobediencjcen
trum zakonnego czy prowincji zakonnej). Udao si zakoczy schizm dopiero
w1417r.,kiedytonakolejnymsoborzepowszechnym,zwoanymdoKonstancji
w1414r.,zostawybranyMarcinV,rzymianin,zpotnegoroduColonnw.Zna
lazsionwnowejsytuacjisobrzadekretowa(dekretSacrosancta)posuszestwo
papiea(iwszystkichinnychwiernych)soborowipowszechnemuwsprawachwiary,
kocaschizmyireformyKocioa(koncyliaryzm).Kolejnywanysobrpowszech
ny,wBazylei,trwajcyod1431r.,skadasizcaejseriizgromadzepowszech
nychkleru,przerywanychizawieszanychprzezzwalczajcesistronypapieaEu
geniuszaIV,zdecydowanegopooykreskoncyliaryzmowi,orazzwolennikwtego
wrdojcwsoborowych.Gdyw1435r.sobrpostanowipozbawipapieado
chodw (niektre opaty znis, inne kaza przeadresowa z Kamery Apostolskiej
naBazyle),papiezwoaswjwasnysobrdoFerrary(1438),anastpnieprze
nisgodoFlorencji.Wlipcu1439r.zawartonanimunizKocioemwschod
nim (na sobr przybyli cesarz bizantyski i patriarcha Konstantynopola), ktra
miaapobudziEuropejczykwdowalkizTurcj.Niemiaaonajednakwikszego
znaczenia,14latpniejTurcyzdobyliKonstantynopol.
Papiestwo wyszo ze schizmy i spowodowanych koncyliaryzmem napi
wzmocnione.W1450r.MikoajVuroczyciecelebrowajubileuszirozpoczyna
dzieorenovatio urbisodbudowyzapomocrenesansowejprzebudowywielkoci
Wiecznego Miasta, ktre sta si miao manifestacj triumfu chrzecijastwa
itriumfupapiea.PoklsceWadysawaWarneczykawwojniezTurkami(1444),
jutylkopapieeusilniezabiegaliozorganizowaniekrucjaty.Ichautorytetnaare
niemidzynarodowejbyyjednakzasaby.Stawalisiwcorazwikszymstopniu
wadcamijednegozpastwwoskich,wdodatkunienajbogatszymi(ok.400tys.
dukatwrocznegodochodu).ZadaniemgwnympapieyodpoowyXVw.byo
wiczbudowaniesolidnej,silnejwadzymonarchicznej,czemuprzeszkadzaaza
wszejejcechastrukturalnapapiebywybierany,atakedenieniemalwszyst
kichodXIIIw.papieydoustanowieniawadztwaterytorialnegodlaichrodzin
(nepotyzm).Tedwawektorywzmocnieniewadzypapieskiejoraznepotyzm
zpozorusprzeczne,przyniosyjednakwXVIw.papieomiPastwuKocielnemu
korzycipolityczne.
I. 3. Pastwa miejskie w XIVXV w.
Na sytuacj polityczn na Pwyspie wpywaa zarwno ekspansja miast
pastw,angaujcawobecichrosncejwielkociipotgicorazwicejsojusz
101
nikwjednejidrugiejstrony,jakirywalizacjamidzypotgamihandlowymi:Piz
iFlorencjoszlakiimiastawToskanii,czyGenuiWenecj.Taostatniarywali
zacja, cho dotyczya ich morskich imperiw i interesw, miaa skutki take dla
ukadu si we Woszech i od XIV w. posiadaa coraz bardziej wyrany kontekst
woski.Najostrzejszyetaptejrywalizacji,wojnamidzyGenuaWenecjwlatach
13791381,toczyasiwistocieoTenedos,nadcieninDardanele,atymsamym
odostpdoszlakwmorskichnaMorzuCzarnymiAzowskim,alenazwanazo
staawojnoChioggi(wysepkanalagunieweneckiej),poniewatonawodach
lagunyrozegraysidecydujcestarciamilitarne.
Najpotniejszepastwamiejskie,zarwnorepubliki,jakFlorencjaiWene
cja,jakisignorie,jakMediolan,wXIVw.znaczniepowikszyyswojeterytoria.
FlorencjazdobyaWolterr,Arezzo,drobniejszenabytkinaterytoriumsieneskim,
wreszcie najwiksz swoj rywalk, Piz (1406).Toskania w ten sposb znalaza
sipodwadzwzasadziejutylkotrzechrepublik:Florencji,SienyiLukki.Naj
wikszekspansywnocipordnichcechowaasiFlorencjaitojejwadca,Me
dyceusz,CosimoIzbudujewXVIw.WielkieKsistwoToskanii.
FlorencjawXIVw.kilkarazymogapodzielilosdawnychkomunlombardz
kich,nadktrymiwadzzdobylityrani.WczasachpanowaniawNeapoluRober
taAndegaweskiegozmuszonabyaoddajemuijemusynowiwadznadrepub
lik,midzyinnymipoto,byoddaligrobzdobyciajejprzeztyranwPizyiLukki.
W1342r.rzdynadnisprawowaklientAndegawenw,GualtieridiBrienne,po
chodzcyzrodzinyotradycjachkrucjatowychidziercyponiejtytuksiciaate
skiego(jednegozpastewekkrzyowcwutworzonychpoczwartejkrucjacie).Sig-
noria ta zakoczya si po niecaym roku wygnaniem tyrana z miasta, kilka
miesicypomiercijegoprotektora,krlaRoberta.Przeznastpnekilkadziesitlat
republikaforenckamiaarzdybardziejdemokratyczne.JejrywalkamiwToska
niibyyprzedewszystkimSienaiPiza(wojnazwlatach136264).
W1378r.wybuchaweFlorencjijednaznajwikszychwredniowieczure
beliimiejskich,powstanieciompich
2
.Jejbezporednieprzyczynybyybardziejpo
litycznenispoeczneiekonomiczne,imiayzwizekztoczcsiwojnFloren
cji z papiestwem zaostrzeniem si w obliczu niepowodze tej wojny konfiktu
midzy zwalczajcymi si stronnictwami politycznymi, tzw. arcygwelfami (maj
cymiwwczasprzewag)aumiarkowanymi.Arcygwelfowieposugiwalisistrasz
liwbroni:sterowanymiprzezsiebiedonosami,oskarajcymiichprzeciwnikw
ogibelinizm,wystarczajcymidowysyaniaichnabanicj.Dowybuchudoszo,
gdyrozeszasipogoska(rwniecelowa)ozaostrzeniutejpolityki.Umiarkowa
ni odwoali si do ludu, cechy wyszy pod broni na ulic i ruch wymkn si
2
Nazwataniejestjednoznaczna,odnosisijdorobotnikwCechuWeny,zatrudnionych
przyprodukcjisukna.
102
spodkontroli.Zwyciskarebeliawprowadziazmianyustrojowe:przejciewadzy
przezcechynisze(tzw.rzdypopolo minuto),utworzenie(nakrtkojednak)trzech
nowychcechw,odsuniciearystokracjiforenckiejodrzdw.Wszeregachrebe
liantwznalazasijednakdosylicznagrupajejreprezentantw;towwczaspo
jawiaj si na forenckiej scenie politycznej Medyceusze. Rewolta ciompich daje
sitakewpisawzaburzeniaspoeczne,doktrychdoszowkilkadziesitlatpo
czarnej mierci (zob. niej) zarwno w miastach woskich (Perugia, Siena), jak
iwwieluorodkachhandluiprodukcjiwcaejEuropieodBarcelonypoGdask.
Ichcelempolitycznymbyuzyskanieprzezklasredni(cechy)udziauwrz
dachmiejskich,aleprzyczynbyorwniepogorszeniesisytuacjiekonomicznej
niszychwarstwspoecznych.
W1382r.oligarchiaforenckapowrciadowadzyparadoksalniejejbaza
spoecznabyanajszerszawdziejach.Nalata80.przypadawznowienieekspansji
terytorialnej(zdobycie,nieporazpierwszy,Arezzo,uszczuplenieterytoriumpa
stwasieneskiego),odpocztkulat90.narastakonfiktzMediolanem(dziaania
zbrojnewlatach13901392),ktrywywoaostrwalkpolitycznwrepublice
pomidzyzwolennikamiumiarkowanegokursuwobecMediolanu(Florencjabya
militarniesabsza)astronnictwemprcymdowojny,liczcymnasojuszzFrancj.
Toostatniewygrao.Wojnaprowadzonaod1399r.mogaprzynieFlorencjikres
jejistnienia(aprzynajmniejczasowzalenoodMediolanu):wadcaMediolanu
Gian GaleazzoVisconti zdoby bowiem Piz, Sien, Perugi, Spoleto, w 1400 r.
Boloni. Florencja zostaa okrona. Wybawia republik mier Viscontiego
(1402).Florencjawyszaztejwojnywzmocniona,zrozbudzonymwrdmiesz
kacw poczuciem patriotyzmu i przywizania do ustroju republikaskiego
ustrojuwolnoci(zob.niej).
W czci pnocnej Pwyspu panujcym systemem wadzy bya signoria,
tylkoWenecja,BoloniaiGenua(zprzerwamijednak)pozostayrepublikami.Te
dwie ostatnie byy stale zagroone przez Mediolan Viscontich. Jego potdze nie
byywstanieoprzesimniejszekomunyisignorie lombardzkie.W1354r.,wmo
menciemiercijegowadcyiarcybiskupazarazem,GiovanniegoViscontiego,pa
stwotozostaopodzielonepomidzytrzechbratankwarcybiskupa.Wadznad
Piacenz, Parm, Boloni, Lodi i Bobbio obj Matteo; nad Kremona, Crem,
Bresci oraz Bergamo Barnaba; nad Como, Nowar, Vercelli, Asti, Torton
iAlessandriGaleazzo.
Dominacj Mediolanu w Lombardii ugruntowa Gian Galeazzo, ktry po
pokonaniustryja,Barnaby(1385r.),skupiwadzwswoimrkuizajsiroz
szerzaniem granic swego wadztwa. Zdoby Weron, a nastpnie pocz okra
Florencj.Wojnzrepublikforenckprzerwaajegomierw1402r.Ekspansja
Mediolanu na przeomie XIV i XV w. prowadzona bya w czterech kierunkach:
pnocnym, przeciwko rosncym w si kantonom szwajcarskim, by nie utraci
103
kontroli nad szlakami alpejskimi; poudniowozachodnim, by uzyska dostp do
morza,czemusuyastaapresjanaGenu,koczcasikilkarazyzdobyciemwa
dzynadni(13531356,1421,od1464r.zajjSforza;wmidzyczasieGenua
miaaokresypodlegociFrancjiiMonferrato);pnocnozachodnim,bykontro
lowaszlakiprowadzcedoAwinionuiFrancji(PiemontjednakViscontiutracili,
dajc go w posagu crce Gian Galeazza, wydanej za m za ksicia Ludwika Or
laskiego,synakrlaFrancji,KarolaV);orazpoudniowym(Bolonia),bykontro
lowagwneprzejcienapoudnie,doToskanii.WadzaViscontichnadtymipa
stewkami miejskimi przynosia im ograniczenie przywilejw i autonomii, i cho
prbazaprowadzenianacaymterytoriumwikszejspjnociadministracyjnejbya
bardziejzaawansowananinp.wrepubliceforenckiej,jednzprzyczynniestabil
nociwadztwamediolaskiegowLombardiibyowchanianiezdobyczy.Ilekro
bowiemMediolanprzeywatrudnoci,tezrzucayjegowadz.Sabocinajwik
szpostkomunalnychpastwmiejskich,zwaszczatakduychjakMediolan,bya
nieuregulowana kwestia sukcesji, ktra, w przypadku braku mskiego sukcesora,
itozprawegooa,zreguypowodowaakryzyswadzysaboprawniezakotwiczo
nychrodzin.DopierouzyskiwaneprzezniewXViXVIw.dziedzicznetytuyksi
cezmieniytsytuacj.Pastwomediolaskiedwukrotniesirozpado:pomier
ciGianGaleazzaw1402r.orazw1447r.,pomierciFilipaMarii.
WpocztkachXIVw.Wenecjaniezaczliwkraczanastayld(Terraferma)
zzamiaremzaprowadzeniatamswoichrzdw.Jednzprzyczynbudowaniaprzez
republik morsk wasnego ldowego contado bya kwestia zaopatrzenia miasta,
innwyczerpaniesimoliwocilokowaniawzieminalagunie.Wenecjazdo
byawwczasTreviso,Bassano,Castelfranco.
Ustrj Serenissimy ewoluowa w stron skrajnie oligarchicznej republiki,
czego wyrazem bya m.in. rosnca rola Senatu.Wprawdzie RadaWiksza pozo
staagwnymorganemwyborczym,wyaniajcymnietylkodoigwnemagi
stratury: Rad Dziesiciu (trybuna bezpieczestwa), Rad Czterdziestu, 100 in
nych pomniejszych magistratur i przede wszystkim Senat, ale to ten ostatni
decydowaopolityceSerenissimy,mianujcambasadorw,magistraturzarzdza
jcsprawamimorskimi(CinqueSavidiMarina),wojny(CinqueSavidiGuerra)
i cowrodzajuministerstwasprawzagranicznych(SeiSavi Grandi). Utworzony
w 1229 r. Senat wchon Rad Czterdziestu (ktra funkcjonowaa jednak take
osobno,jakotrybunaapelacyjny)oraz60senatorwtworzcychtzw.Zonta (giun-
ta).PoniewadoSenatudoczanoambasadorwczydowdcwfoty,byotociao
liczne(nawetok.300czonkw,aleniewszyscymieliprawogosu),zroczn,ale
powtarzalnkadencj.Wielusenatorwpeniotfunkcjprzezcaedoroseycie,
zasiadajcjednoczenienainnychurzdach.
WenecjaiFlorencjastworzyywredniowieczupastwaonajbardziejrozbu
dowanejbiurokracji.Ichlademszymniejszepastwamiejskie.Urzdy,funkcje
104
wadcze,administracyjne,fskalnofnansowe,isdowniczesprawowaliznakomicie
do tego przygotowani obywatele
3
, we Florencji i wielu innych komunach take,
iobowizkowo,pochodzcyzinnychmiastpastwcudzoziemcy,woburepub
likach karier mogli robi niezbdni tej wadzy cudzoziemscy profesjonalici
prawnicygwnie.Bardzowysokijaknastandardyredniowiecznestopieskola
ryzacjispoeczestwmiejskichweWoszech,bardzowysokipoziomalfabetyzacji
i dbao o wyksztacenie w rodowisku elit miejskich uczyniy z mieszkacw
miastPwyspuApeniskiegorodowiskagotowenaprzyjcienowej,renesanso
wejkultury(zob.niej).
I. 4. wojny o hegemoni i rwnowag w pierwszej
poowie XV w.
Przeksztacenia w cigu XIV i XV w. pastw miejskich w kierunku pastw
terytorialnych przebiegay we Woszech w innych warunkach ni w krajach na
pnoc od Alp. Ogromne rozdrobnienie polityczne, specyfka ustrojowa pastw
miejskich,rywalizacjamidzyKrlestwemNeapolu,cesarstwemipapiestwem,in
terwencjepastwzewntrznych(Aragonii,Francji)spowodoway,eadnejzpotg
nieudaosiopanowawikszejczcidawnegoKrlestwaItalii,copozwolioby
zbudowatupastwoterytorialne.PnocnorodkoweWochypowojnachpierw
szejpoowyXVw.podzielonezostaypomidzykilkapastwocharakterzeregio
nalnym,bdcychmaospjndokocaXVw.agregacjkomunisignorii,lenn,
malekich,niesamodzielnychhrabstw,anawetksistw,podporzdkowanychwa
dzypryncypackiejjednostekirodw,idominacjigwnegomiasta.
Stabilizacjpolityczn,jakPwyseposignwpoowieXVw.,poprzedzi
o pwiecze wojen midzy najwikszymi potgami:Wenecj, Mediolanem, Flo
rencj.Zmianapozycjiktrejkolwiekznichwywoywaanatychmiastowreakcj
pozostaych,atoprowadziodonieustannegootwieranianowychplkonfiktw.
ZapocztkowatewojnywostatnichlatachXIVw.konfiktzbrojnymidzyMe
diolanemaFlorencjpierwszawojna,ktraprzeamaaponaddwustuletniopo
zycjgwelfwigibelinw.Byabardziejstarciemintegrujcejsimonarchii(ksi
stwoMediolanuViscontich)zbronicwolnocirepublik.Takwkadymrazie
widzielijwspczeniforentczycy.
NaprzeomieXIViXVw.,zapanowaniaGianGaleazzaViscontiego,ktry
wzmocniswpozycjtytuemksicym(kupionymodcesarza),Mediolanwy
dawa si najbliej zdobycia przewagi i budowy silnego pastwa obejmujcego
wikszo pnocnorodkowychWoch. Ale kiedy w 1402 r. ksi zmar nagle
3
Preceptoramiwdomachpatrycjuszowskichbywaliwybitniezdolni,aleniebardzozamoni
modziklerycypniejsipapiee:MikoajV,pierwszyhumanistanastolcupapieskim,bywdru
giejdekadzieXVw.nauczycielemdzieciRinaldodegliAlbizzi,konkurentaMedyceuszy.
105
nadum,jegonastpcamizostalidwajmaoletnisynowie,GiovanniMariaiFi
lippoMaria.WtejsytuacjiFlorencjanatychmiastzawizaazpapieemantyme
diolasklig.BonifacyIXdzikitemuodzyskaBoloni,FlorencjazdobyaPiz
(1406),Sienauzyskaaniezaleno.Mediolanzacztraciswojeniedawnewane
zdobycze: Padw i Weron, ktre opanowaa Wenecja (1405) zyskujc kontrol
nad najwaniejszymi szlakami komunikacyjnymi pnocy, jakimi byy rzeki Pad
iAdyga.Wzmogatymsamymswoj,zapocztkowanwXIVw.ekspansjnaTer
raferma.Znakomitokazjdozdobyciawasnychwadztwlubpowikszeniado
tychczasowych uzyskali kondotierzy: Pandolfo III Malatesta (Malatesta rzdzili
Rimini)zagarnBresciiBergamo;jegosyn,SigismondoPandolfoMalatesta,pan
RiminiiFano,byjednymznajwybitniejszychkondotierw:najmowagokilka
krotniepapie,bytenasubieweneckiejprzeciwkoMediolanowiiforenckiej
przeciwkoAlfonsowiAragoskiemu,cieszysiuznaniemcesarzaZygmuntaLuk
semburskiego. Inny kondotier, OttobuonoTerzo uczyni si panem Parmy, Pia
cenzy i Reggio Emilia; Facino Cane, ktry po mierci Gian Galeazza w zasadzie
kontrolowacaeksistwomediolaskie,zawadnAlessandri,NowariTorton.
Wdowaponim(zm.1412)polubianastpcGianGaleazza,FilippaMariwten
sposbViscontiprzejmiasta,armiiskarbieckondotieraicawadzwMedio
lanie po mierci zamordowanego brata.To pozwolio mu stopniowo odbudowa
potgMediolanu(w1421r.ponowniepodporzdkowasobieGenu).
Wielkie znaczenie kondotierw byo prost konsekwencj zmian, jakie
wXIVw.zaszywtechnicewojennej,aprzedewszystkimworganizacjisizbroj
nychmiastpastw.JuwkocuXIIIw.straciynaznaczeniumiejskiekawalerie,
wstuleciunastpnymlostenspotkatakemilicjemiejskie(piechota).Zastpiy
je oddziay najemne, compagne di ventura, zasilane stale zarwno przez onierzy
niemajcychzajciawokresieprzerwwdziaaniachwojnystuletniej,jakiprzez
pozostawionenaPwyspieprzezinterwentazewntrznegoarmie(wojskacesarza
LudwikaBawarskiegoczyLudwikaWgierskiego).WdrugiejpoowieXIVw.wzna
czcej czci tworzyli te compagnie cudzoziemcy, Prowansalczycy i Niemcy. Ich
przypominajcenalotyszaraczystacjonowanienaPwyspie,niepewnocodo
wiernoci(kiedywznawianodziaaniawwojniestuletniej,odwoywanozWoch
swojewojska),wywoaywielkkampanipropagandowskierowanprzeciwko
peregrine spade,jakwItaliinazywanonajemnikw,wktrzaangaowaysitakie
autorytety, jak Petrarka i Katarzyna sieneska, a Florencja zawizaa nawet lig
miast toskaskich do ich zwalczania (1366). W odrnieniu bowiem od jeszcze
wXIIIw.rycerskichwojen(rozstrzygaajenierzadkojedna,jednodniowabitwa,
nie siejca spustoszenia, jak bitwa pod Bouvines), dziaania wojsk najemnych,
zwaszczapozakoczeniuoperacjimilitarnych,miaycharakterwybitnieupieski.
WXVw.kondotierwcudzoziemskichzastpiliWosi,czstowielkimiambicjami
zasaniajcynielubnepochodzenieodfeudaw,anawetpanwcakiemduych
106
signorii (jak Malatesta).Wojny przyniosy im saw (to oni s portretowani i im
pierwszymwystawiasinaplacachpublicznychpomnikikonne),ogromnepieni
dze, wreszcie wadz. Jednoczenie pozwoliy warstwie feudalnej i drobnemu ry
cerstwuprzeykryzysekonomiczny,jakidotknjewXIVw.(zob.niej).
(zob. http://www.sculturaitaliana.com/Approfondimenti/Foto/Donatello%20
%20Gattamelata.jpgwykonanyprzezDonatellapomnikErazmazNarni,zwane
goGattamelata;http://www.wga.hu/art/u/uccello/4battle/3battle.jpgobrazPaola
Uccella,przedstawiajcyMichelettadegliAttendolidaCotignolawtrakciebitwy
podSanRomano[ok.1440];http://www.abcgallery.com/U/uccello/uccello6.html
pomnikkonny JohnaHawkwooda [Giovanniego Acuto], kondotiera angiel
skiegonasubiem.in.PizyiFlorencjiwlatach70.XIVw.freskPaolaUccella
wkatedrzeforenckiej).
OkresmidzymierciGianGaleazzaaumocnieniemsiFilippoMariiwdru
giejdekadzieXVw.WenecjaiFlorencjawykorzystaynawasnekspansj.Wene
cjaorganizowaaswojewadztwonaTerraferma,tymbardziejnabierajceznaczenia,
imbardziej,wzwizkuzpostpamiTurkwOsmaskich,kurczyosijejimperium
morskie.W nowych, duych nabytkach, jakimi byy miejskie pastewkaWerony
iPadwy,zadawalaasiustanawianiemnamiestnictwaipobieraniemtrybutuoraz
moliwociami nabywania posiadoci ziemskich przez jej szlacht. Elity Werony,
PadwyiinnychpodporzdkowanychWenecjimiastniemiayjednakadnychpraw
wmetropolii.Takierelacjemidzypolitycznymcentrumrepublikiajejperyferiami
byyjednymzprzejawwlunejisegmentowejbudowli,jakbyopastwowene
ckie w tym czasie. Inny kierunek ekspansji weneckiej Friuli i Dalmacja wika
WenecjwkonfiktyzAustriiWgrami.KupiaDalmacjwprawdziew1409r.
odkrlaNeapoluWadysawa,aletensprzedajwyczniejakopretendentdoko
ronywgierskiej.DzikijednaksukcesomwkonfikciezZygmuntemLuksembur
skim(krlWgier),SerenissimazagarnaznacznczDalmacji.
Aktywn polityk wobec Mediolanu zacza Wenecja prowadzi pno, za
rzdwdoyFrancescaFoscariego(14231457),kiedytoMediolanpodrzdami
FilippoMariiodbudowadominujcpozycjwLombardii.Doszowwczasdo
wspdziaania Florencji i Wenecji, ktre zawizay lig przeciwko Viscontiemu,
wcigajcdoniejtakeFerrar(rzdzonprzezrodzindEste)iModenpodwa
dzGonzagworazSabaudiiMonferrato.Mediolanzostawicokronyprzez
wrogiesignorie.NastronWenecjiprzeszedw1425r.wybitnyinajbardziejza
suonywdzieleodzyskiwaniaprzezMediolanjegostanuposiadaniasprzed1402r.
kondotierFrancescoBussonedaCarmagnola
4
.Tenetapwojny,ktrymgprzy
niekresdominacjimediolaskiej,alejednoczenieogromnewzmocnienieWe
necji, koczy zawarty w 1433 r. pokj w Ferrarze, wypracowany gwnie przez
4
Zdradzirwnieligizostastraconyzrozkazuwadzweneckich.
107
przywdcoligarchicznychwadzforenckich,CosimoVecchiodeiMedici.Celem
Medyceuszabyouzyskaniepokojudlabankrutujcejzpowodukosztwprowa
dzeniawojnyFlorencjiizapewnienierwnowagimidzyMediolanemaWenecj.
T pierwsz batali wygra na arenie woskiej, ale przegra we Florencji zosta
wygnanyzmiastana10latprzezopozycyjnestronnictwoRonaldadegliAlbizzi.
UdasiwwczasdoWenecjiizjejpomocprzygotowaswjtriumfalnypowrt,
jurokpniej(1434).
Pokj nie trwa jednak dugo, Visconti szybko bowiem wznowi dziaania
militarne,asytuacjajeszczebardziejsiskomplikowaapomierciJoannyII(1435),
gdywybuchawojnaoNeapol,wktrzaangaowaysigwnepastwaPwy
spu.ZwyciskowyszedzniejAlfonsAragoski.Wdrugiejfaziewojnydosojuszu
znimprzystpiMediolan,copowaniezmieniaoukadsinaPwyspie.Odpo
wiedzibyozawarciekolejnejligiantymediolaskiejprzezWenecj,Genu,Flo
rencjipapiea.W1439r.sytuacjazaczasipowolizmienianakorzywojsk
weneckich.PokjwKremoniew1441r.przyznaSerenissimieposiadanieRawen
ny, Legnano i Peschiery. Kremon natomiast dosta razem z rk crki Filippa
MariiViscontiegowybitnykondotierFrancescoSforza.OkazjadozniszczeniaMe
diolanupojawiasiw1447r.,kiedyzmarFilipMariapozostawiajctylkojed
negoitoniedozaakceptowaniadziedzica,crkznieprawegooa,onSforzy.
MiastozdecydowaosizerwazViscontimiipowoarzdyrepublikaskie,Zot
Republik Ambrozjask, na czele ktrej stano 24 kapitanw obrocw wol
noci.SytuacjtnatychmiastwykorzystaaWenecja,zajmujcLodiiPiacenz,
PawiaiParmanatomiast,wyzwolonespodwadzymediolaskiej,ustanowiyrzdy
republikaskie.PastwoViscontichwLombardiirozpadosi,Wenecjapostano
wiajezlikwidowa.WobliczutakiegozagroeniaSforzaniemiawikszychko
potwwzajciuMediolanuiogoszeniusijegozbawc(1450).Doszodozmia
ny sojuszy i tym razem: Wenecja wystpia z Neapolem, majc przeciwko sobie
Mediolan z Florencj i Francj.Wojna si jednak szybko skoczya, pojawia si
bowiemrealnagrobadlawszystkich:Turcy,ktrzyw1453r.zdobyliKonstanty
nopol. W kwietniu 1454 uroczycie zaprzysiono pokj w Lodi, ktry ustala
graniceposiadociWenecjiwLombardiinarzeceAdda.Zawizanorwniewi
t Lig w obronie przed zagroeniem tureckim. Sojusz ten tworzyy: Mediolan,
Florencja,Wenecja,wkrtcedoczyoPastwoKocielneiNeapol.Midzygw
nymi pastwami woskimi, ktre zdominoway cae regiony, ustabilizowaa si
rwnowaga si. Papiestwo, po pokonaniu zwizanych z soborami schizm, umac
niaosijakojednozgwnychpastwwoskich.WeFlorencjiCosimoVecchio
pater patriae budowawadzpryncypackzachowujcpozoryustrojurepubli
kaskiego,doktregoforentyczycybylibardzoprzywizani.Urzdykomunalne
pozostay,politykprowadziosiwpaacuMedyceusza.Pojegomiercifaktyczne
rzdynadrepublikpowierzonojegosynowiPiotrowi(14641469).
108
PokjwLodiprzynisItaliinaczterdziecilatwytchnienieod(wikszych)
wojen.MapapolitycznaPwyspustaasiprostsza,bozorganizowaojpigw
nychpastw:KsistwoMediolanu,RepublikaWenecji,RepublikaFlorencji,Pa
stwoKocielne,KrlestwoNeapolu.Wtejkonstelacjiznajdowaysijeszczecigle
licznemniejszebyty.NapnocyfeudalnewadztwamarkizwSaluzzo,markizw
Monferrato,hrabiwAstiiksitSabaudii,ktrazapanowaniakolejnychAma
deuszyzyskaaspjnoinabytkiterytorialnewPiemoncie.WDoliniePadaskiej
utrzymaysimiejskiesignorie,naczelezMantuGonzagworazFerrar,Mode
niReggio(Emilia),rzdzonymiprzezrodzindEste.Bardzowielebyornego
rodzaju wadztw feudalnych i miejskich w Pastwie Kocielnym, ciszcych si
dosyduniezalenoci:MalatestwwRimini,MontefeltrowUrbino,Sforzw
w Pesaro (Marche) i wiele innych. Po ustroju komunalnym pozostay ju tylko
lady w nazewnictwie urzdw i paacw komunalnych, ktre zreszt stopniowo
przestawaypenifunkcjsiedzibygwnychwadz,zastpowanewXVIw.ogrom
nymipaacamiksicymi.Republiki,ktrejeszczepozostayWenecja,Floren
cja,Lukka,Siena,Genua,byyodlegymiodustrojukomunalnegooligarchiami,
weFlorencjiod1434r.rzdysprawowaliniedziercadnegozwanychurz
dw!Medyceusze.
Mapa:http://www.silab.it/storia/?pageurl=22litaliadopolapacedilodi1454
EwolucjaustrojowawEuropie,ktrawpnymredniowieczudoprowadzia
dowyksztaceniasimonarchiinarodowychoustrojumonarchiistanowej(wXVIw.
czznichstaniesimonarchiamiabsolutnymi),weWoszechprzyniosapowsta
nieregionalnychpastw,bdcychpozanielicznymijuwyjtkami(Wenecja)
ksistwami.Wodniesieniudoniektrychznich,jakMediolanwXIVw.czyFlo
rencja w XV w., historycy posuguj si okreleniem pryncypat, zapoyczonym
zustrojustaroytnegoRzymuwokresieprzejciaodrepublikidocesarstwa
II. Czarna mIer I PrzeobraenIa
gosPodarCze
WXIIIw.Wosizdominowalihandelmidzynarodowy.Widocznymdowo
demnatobyowprowadzeniewcaejEuropiereformygroszowej,czylibiciegru
bej(grosso,stdnazwagrosz)monetysrebrnej,rozpocztewkocuXIIw.wGenui.
awoskiemonetyzote,biteoddrugiejpoowyXIIIw.:foren(http://www.phil
gesch.unihamburg.de/edition/Numismatik/Floren.jpg) oraz wenecki dukat
(http://www.moruzzi.it/moruzzi_350/79763.jpg) klczc postaci jest doa)
staysiwzoremdlaemisjimonetzotychwwikszocikrajweuropejskich.
Trwajcyponadtrzystuleciawzrostekonomicznywyczerpasiwpierwszej
wierci XIV w. Pojawiy si wwczas pierwsze fale godu na skal przekraczajc
109
ramylokalne(1317),wiadczceokryzysiewzgldnegoprzeludnienia.Powtrzy
ysioneweWoszechwlatach40.,wniektrychmiastachprzybraykatastrofal
nerozmiary(Florencja1346/1347zmarook.15tys.mieszkacw).Epidemia
dumy
5
,ktradotaradoEuropyznadMorzaCzarnego,przywleczonaprzezza
raoneszczuryprzybyewrazzezboemnastatkachgenueskich,spadawicna
sabbiologiczniepopulacj.Pierwszejejogniska,wLigurii,pojawiysinajesie
ni1347r.,nawiosnrokunastpnegoszerzyasizduszybkocinacaymP
wyspie,dotykajcwrwnymstopniuludnowiejsk,jakimiejsk,sabiejjednak
paradoksalniegstozaludnionepnocneregionyPwyspu,wtymMediolan.
Najwiksze spustoszenia zaraza poczynia w osabionej godemToskanii oraz na
Poudniu.Wmiastachepidemiatrwaaokooproku,zbijajcwtymczasieod
1/3do2/3mieszkacw.SzacunkidotyczceFlorencjiwiadczoprawdziwejza
gadzie. Miasto, ktre liczyo przed nadejciem dumy ok. 90 tys. mieszkacw,
po jej ustpieniu miao ich 35 39 tys. Giny cae klasztory (epidemia w za
mknitychrodowiskachpowodujenajwikszmiertelno),rodziny,zawody(no
tariusze,ktrzyspisywalitestamentyumierajcych).ByatonajwikszaodVIw.
epidemiadumyinajwikszaprzedepidemigrypyhiszpanki(19181919)za
razanakontynencieeuropejskim.Kryzysdemografcznynispowodowanycign
siprzeznastpnestulecia,chorobabowiempowracaazduaregularnoci:wla
tach 13601363, 13711374, 13811384, 14001402 i przez cay wiek XV,
auderzajcznierwnsiwrnegrupywiekowe(ludzie,ktrzyprzeylichoro
blubznisizetknli,nabieraliodpornoci)pogbiaadodatkowojegorozmia
ry.Miastazresztstosunkowoszybkoodbudowywayswojpopulacj,chopoza
wyjtkami (Wenecja, Rzym, Neapol) wikszo z nich przed wiekiem XVIII nie
osignastanuzaludnieniazpocztkuXIVw.Wchaniaybowiemmasyimigru
jcezewsi.Kryzyswwikszymwicstopniudotknwie,nietylkowymarna
skutekepidemii,aleopuszczonprzezemigrantw(tzw.pustki,1/31/2wsiopu
stoszaychwToskaniiinaPoudniu).
Powracajceepidemiestaysiwielkszkoeuropejskich(szczeglniemiej
skich)spoeczestw,wktrejuczonosiradzeniasobiezkatastrofaminaturalny
mi:nadrodzeadministracyjnej,politykispoecznej,przepiswporzdkowychihi
gienicznych.Bibliotekidzisiejszepenesrkopiswztegookresupowiconych
dumie(pestis,peste);zacztowprowadzajuXIVw.kordonysanitarneikwaran
5
Ostatnio zakwestionowano wprawdzie przekonanie o tym, e epidemia, ktra w latach
13471351ogarnacaykontynenteuropejski,byaepidemidumy,awicchorobybakteryjnej,
ktra wystpia wwczas pod dwiema postaciami: dumy dymienicznej, roznoszonej przez pchy
ksajcezaraoneszczury,jakipucnej,roznoszcejsidrogkropelkow.Przypuszczasi,ebya
to choroba wywoana raczej wirusem podobnym do Ebola, powodujcym gorczk krwotoczn,
roznoszcsizduszybkociiobardzowysokiejmiertelnoci.Opiswepidemiiczarnejmier
cijestjednakduoiwskazujoneraczejnadum.
110
tanny;zakazywanoopuszczaniamiastapowybuchuzarazynietylezpowodw
altruistycznych,byzapobiecrozszerzaniusichoroby,ilezczystegointeresufnan
sowego, uciekinierzy bowiem nie pacili podatkw.W koca XIV w. zaczo si
przeciwdziaanieKocioa(kaznodziejstwo)iwadzwieckichkryzysowidemogra
fcznemupoprzezusilnepropagowaniemaestwidzietnoci.WeFlorencjiwtym
samymczasie,wlatach20.XVw.,wprowadzasibardzowysokprorodzinnulg
podatkowiwydajewalkhomoseksualizmowi
6
.
Zczarnmiercizwykosiwizakryzysgospodarczy,jakiogarnZachd
wXIVw.Byonjednakspowodowanywielomaczynnikamiizaczsiodzaa
mania si dochodw posiadaczy ziemskich (kryzys renty feudalnej). Na sytuacj
demografcznogospodarcz nakaday si zniszczenia i koszty prowadzonych na
PwyspieadopoowyXVw.wojen.GospodarkaWochokazaasijednakna
tylesilna,ejejstosunkowoszybkarestrukturyzacja,zarwnowrolnictwie,jakiwpro
dukcjimiejskiejihandluprzyniosanoweimpulsyrozwojowe.Dramatycznybrak
rkdopracywrolnictwiewymusiprzejcieodpracochonnejuprawyzbnaho
dowl,porzucenienieurodzajnychziem(Maremma),ichzalesianie(zwaszczana
terenachgrzystych)bdprzeznaczenienaki(DolinaPadaska).Jednymzno
wych elementw rozwoju gospodarczego pnoredniowiecznych Woch byy
wikszeniwpoprzedniejepocemoliwocifnansowaniawielkichrobtmelio
racyjnych przez ksztatujce si pastwa regionalne. Unowoczenienie rolnictwa,
praceregulacyjnenaPadzie,wprowadzenienowychuprawitechnikrolnych(upra
waryuwLombardiiiPiemoncie)wymagaynakadw,ktrymniemgbyspro
stawczeniejrozproszonykapitamieszczaski.DolinaPadaskapokryasipa
stwiskami, na ktrych wypasano bydo mleczne i misne, konie. Gonzagowie
w Mantui czerpali z tej hodowli ogromne zyski, Emilia wtedy wanie staa si
przodujcymregionemprzetwrstwapodwrolnych(znanyjuwpenymred
niowieczu ser parmezan, w epoce nowoytnej szynka parmeska). Przestawiono
sitakenabardziejwydajneidroszezboa;udziapszenicywzasiewachstasi
dominujcy.NaPoudniumonanawetmwiomonokulturzezboowej.Wpro
wadzono nowe uprawy: morwy na potrzeby jedwabnictwa (Marche, Toskania,
Lombardia,okoliceBolonii),rozwinitouprawylnuikonopi(napotrzebym.in.
przemysu stoczniowego). Zmieniono sposoby wypasu owiec na terenach grzy
stych (przy okazji sprowadzajc lepsze gatunkowo owce), wprowadzajc do nich
redyk(wypasnahalachodwiosnydojesieni),abyzaspokoirosncypopytprze
mysu sukienniczego. Przeobraenia gospodarcze zaowocoway rwnie jakocio
wymrozwojemkulturywina.
6
Powoanowtymceluspecjalnmagistraturijednoczeniezniesionokarstosu;tootwo
rzyoprzestrzedladonosicielstwaiwielokrotnieskuteczniejszegociganiasdowegohomoseksu
alistw,uznawanychzawinnychnajciszejzbrodni:przeciwkonaturze.Wrdoskaronychiska
zanychznalelisiwsporejliczbieprzeciwnicypolityczni.
111
Szybkoupowszechniaosipoownictwo(mezzadria),dajceznaczniewik
szswobodgospodarczchopomdzierawcomizwikszajcewydajnopracy.
Brak rk do pracy wymusi wzrost pac robotnikw rolnych i w nastpstwie po
prawwarunkwycia.WeWoszechspadekcenzboawystpidopieronapo
cztkuXVw.,okoopwiekupniejninaZachodzieidopierowtedywyprze
dawa musieli swoje zaduone gospodarstwa chopi. Wszystkie te zmiany
spowodoway wzrost inwestycji mieszczan w rolnictwo, wzrost zakupw nawet
niewielkiegospachetkaziemipodwinnic.NapocztkuXVw.90%mieszka
cw Arezzo posiadao mniejszy lub wikszy kawaek ziemi.Wszystkie te zmiany
wadze staray si regulowa przy pomocy drobiazgowych przepisw prawnych,
kada dzierawa bya obudowana szczegowym kontraktem notarialnym (m.in.
dotyczcymdetalizasiewwitp.),cozjednejstronyzabezpieczaoprawawaci
cieli,alezdrugiejdawaoteochronchopomdzierawcomirobotnikomrol
nym. W latach gorszej koniunktury prowadzono jednak wobec nich bardzo re
strykcyjnpolityk(ciganieporzucajcychprac).
Przeobraeniawrolnictwiewokresiepnegoredniowieczapogbiyrni
ceregionalne,widocznetewpejzau.WpnocnorodkowychWoszech(poza
dolinami alpejskimi i apeniskimi) dominowaa wasno mieszczaska, w czym
historycyskonnisdopatrywasijednejzprzyczynfeudalizacjikulturymiejskiej,
fenomenu narastajcego od schyku XIV w. Pejza powoli, najpierw wToskanii,
zmieniaa mezzadria,ktrejefektembyyrozrzuconewkrajobraziedomostwaigo
spodarstwadzierawcw(casa colonica),otaczajcemniejszymlubwikszympier
cieniemwillwacicielaziemskiego,zreguymiejskiegoarystokraty.Napoudniu
dominoway wielkie latyfundia, wasno chopska miaa skromne rozmiary. Na
poudniutedochodzioczciejniwinnychregionachdopowstachopskich
(naSycyliiwybuchayonemidzy13371361;wKalabriidoszodowojnychop
skiejw1459r.).
Miastaobroniyswojgospodarkizamonodzikiwysokiejnaprzeomie
XIIIiXIVw.dynamicerozwojuisilnymzwizkomhandlowymzpnockon
tynentu.W1277r.dotarydoFlandriistatkigenueskie(suknofandryjskiebyo
wwczasnajlepszewEuropie),doAngliirokpniej.WpocztkachXIVw.we
necjanieuruchomiliregularnepoczeniemorskieztymikrajami.Natamtejszym
rynkuweny(najlepszysurowiecwEuropie)forentyczycyzaczlidziaawlatach
20.30.XIVw.PozycjaWochwnarynkacheuropejskichwynikaaprzedewszyst
kimzezdobytegoprzeznichmonopoluwhandluwschodnimitowaramiluksuso
wymiizniewtpliwejprzewagitechnologicznejworganizacjihandluiobrocie
pienidzem.Dzikiinwestycjomsieneczykw,potemforentyczykwwwydo
bycie rud metali, dominowali oni w XIII i XIV w. w grnictwie kruszcowym
w Krlestwie Wgierskim (cilej na Sowacji i w Siedmiogrodzie), inwestowali
takewwydobyciesoliimiedziwMaopolsce.
112
Wgospodarcemiejskiej,mimokatastrofydemografcznej,niedoszodozerwa
niacigocirozwoju;zmianypolegaybardziejnaadaptowaniusijejdonowych
warunkw,gwniewhandludalekosinym.Dobrzetoilustrujzmiany,jakiezacho
dziywXIViwXVw.wgospodarceFlorencji.MiastotowdrugiejpoowieXIVw.
dystansujewszystkieinneorodkisukiennicze,intensyfkujcprzedewszystkimpro
dukcjsuknaluksusowego,naeksport,wyrabianegozwenyangielskiej.Sprowadza
najlepszychwwczastkaczyzFlandriiiNiemiec,wykorzystujekryzyssukiennictwa
famandzkiegospowodowanywojnstuletni,atakedostpno(dzikiWenecji)zna
komitychbarwnikw,byzapanowanarynkusuknaluksusowego.Drugisektorpro
dukcji sukienniczej redniej jakoci, z weny hiszpaskiej, przeznaczony dla od
biorcwspozaelitspoecznych,chronionyjestwmiastachwoskichwysokimicami,
anawet(oddrugiejdekadyXVw.)zakazamiimportu,bomaondukonkurencj(za
rwnowewntrzwosk,jakiorodkwspozaPwyspu).Iwreszciesuknonajtasze,
zwenylokalnej,ktregoprodukcjpozostawiasisabszymorodkom.Mwickrt
kowolumenprodukcjisuknapoczarnejmiercispada,alerosnzyski,bowiembyo
tosuknonajwyszejjakociibardzodrogie(zob.ubranianaobraziePieraDellaFran
ceski:http://knowmark.ca/images/Italy/Ufzi/1615ab.jpg;szatydwchpatrycjuszypoprawej
stronie obrazu Masolina: http://www.jetset.it/piazza/pages/pictures/images/masolino2.jpg).
OdXVw.szybkorozwijaasiprodukcjajedwabiu(wktrej,zewzgldunamaeroz
miarywarsztatutkackiego,zatrudnianebyykobietyidzieci)weFlorencji,Lukce,We
necji,Genui,Bolonii.Wlatach20.forenckiewarsztatywprowadzajdoniejnicizo
teisrebrne,cigajdotegospecjalistwzGenuiiWenecjiirozpoczynajprodukcj
bardzodrogichbrokatw(zob.http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/piero/malatesta.jpg).
Produkcjajedwabiu,przynoszcanieporwnaniewyszezyskiniprodukcjasukna,
stopniowo staje si w tych orodkach gwn gazi przemysu tekstylnego. We
Florencjiwcigu15lat(14301445)wzrostprodukcjiwynis500%(odblisko
500sztuk[miaramateriau]doblisko2500sztukjedwabiurocznie).Innemiasta
potrafywyspecjalizowasiwprodukcjitowarwnarynekregionalny;wToskanii
wArezzodominowaaprodukcjatkaninbawenianych,wColleprodukcjapapieru,
Pizasyna,jakjuwiemy,zobrbkiskry.
Whandlumidzynarodowymliczyysiprzedewszystkimczterypotgihandlo
we:Wenecja,Florencja,Genua,Mediolan.Regularnekonwojeweneckieprzybijaydo
Konstantynopola,Tany,Bejrutu,Aleksandrii,Brugii,doportwfrancuskich(Aigues
Mortes)nawybrzeuMorzardziemnegoidoportwberberyjskich.Whandlumi
dzy Lewantem a Europ Zachodni i Pnocn dominoway Wenecja i Genua.Ta
pierwsza od poowy XIV w. zmonopolizowaa te przewz pielgrzymw do Ziemi
witej,uruchamiajcspecjalne,regularnekonwojedoJafyiodpowiedniwsppra
czfranciszkanami,ktrzywZiemiwitejprzejmowalipiecznadptnikami.
Kupcy weneccy przywozili do Konstantynopola: tekstylia, agle, barchany,
ow,srebro,drutelazny,szko,oliw,wino;wywozilistamtd:wosk,futra,so
113
lonemisoiryby,suszonewinogrona,zboe,wen,niewolnikw,jedwab,korze
nie,przyprawyibarwniki;GenueczycyimportowalizBizancjumponadtoaun,
niezbdny w farbiarstwie. Nowoci od drugiej poowy XIV w. bya penetracja
Pwyspu Iberyjskiego przez kupcw woskich, przede wszystkim genueczykw
iToskaczykw.Byto,zjednejstrony,rezultategluginaMorzePnocneKa
dyks,Lizbonastanowiytuetapyszlakumorskiego;zdrugiejosiedlaniasifakto
rwdomwkupieckichwduychportachiberyjskichdlazmonopolizowaniahan
dlu niektrymi towarami. Chodzio o handel suszonymi owocami, migdaami,
anyem,owenzMajorkiiMinorkiorazinterioruPwyspu(zterenwpomi
dzyMadrytemaWalencj)iozboe.Wpoudniowychportachhiszpaskich(mi
dzy Walencj a Lizbon) mona si byo zaopatrzy w bardzo wiele produktw,
ktre Wosi tradycyjnie sprowadzali z Lewantu (ponad wspomniane: cukier, je
dwab,szafran,skry).Gdyzaczapogarszasisytuacjanamorzachwewschod
niejczciBasenuMorzardziemnego(ekspansjaTurkw)rosarolaportwibe
ryjskich. Ale Wosi usadowili si take w Prowansji, zakadajc tam wczenie,
wzwizkuzpobytempapiea,swjprzyczekwAwinione,wLangwedocjiitd.
FlorentyczykwpenobyowAntwerpii,dziaaliwLondynie,wSouthampton,
skdwywoziliwenangielsk,wParyudziaalibankierzywoscy.
Wany by handel wewntrzwoski, midzy poszczeglnymi portami i mia
stami: z Elby wywoono elazo, rudy elaza wydobywano ponadto na pnocy
(okolice Brescii i Bergamo) i w okolicach Sieny, wen pozyskiwano w wielu re
gionach (pnocne podna Alp, Dolina Padaska,Toskania itd..), surowiec do
produkcjijedwabiuciganozKalabrii,Sycylii,Apulii,Kampanii,regionuLukki,
Bolonii i Doliny Padaskiej (Od Lombardii po Veneto).Towary produkcji rze
mielniczejwdrowaynaPoudnieWoch,stamtdzasprowadzanozboe,oliw,
wino,tuczyki,wen.
Handelwoskiwzmocnisiwpnymredniowieczu;wzrsjegowolumen
(itoznaczco!),poniewawikszywnimudziamiatowarmasowy(aleitaszy).
Podportegohandlubykredyt,awoperacjachpieninychjeszczewXVw.nie
wielu kupcw (jak Fuggerowie z Augsburga) potrafo dorwna Wochom.
Ogromnym atutem bankierw forenckich bya obsuga fnansw papiestwa (od
kocaXIVw.czynitobankMedyceuszy),doktregospywaypienidzezcaej
Europy.Spkikupieckobankierskiepocikichdowiadczeniachzlat40.XIVw.
(bankructwokompaniiforenckichBardichiPeruzzich)zmieniyswojstruktur
iorganizacjorazformydziaania,dajcprzyokazjipoczteknowoczesnymban
kom(instytucjomkredytowym).KompaniahandlowobankierskakupcazPrato,
FranceskaDatiniego(kon.XIVw.)skadaasizespekprzezniegozaoonych
wAwinionie,Pizie,Florencji,Genui,Barcelonie,WalencjiinaMajorce;dotego
posiada on w Prato dwa wielkie warsztaty produkcji sukna (tkacki i farbiarni)
orazbankweFlorencji.WostatniejwierciXIVw.doobrotupieninegowpro
114
wadzajkupcywoscyczeki(najstarszyznanypochodzizPizy).Najwaniejszymi
centramifnansowymiwXIViXVw.byyWenecja,Genua,Florencja,Mediolan,
Bolonia,Rzym.
StulecieXIVtopierwszyokresredniowiecza,ktrydzikibogactwurde
nie chowa przed nami detali dotyczcych poziomu ycia ludzi rnych warstw,
nawetniszych.Robotnicymiejscypracowali200230dniwroku;wlecienajdu
ej,aleraczej8godz.(plusgodzinnaprzerwa)ni12,cobyomoliwymzewzgl
dunaowietleniemaximumczasupracydziennej.Wzimiepracowalioczywicie
krcej.Ichzarobkiwystarczaynadziennyzakupywnocidostarczajcej2300
2400 kcal, ale na zaoenie rodziny mogli sobie pozwoli tylko najlepiej patni
robotnicynajemniilepiejsytuowaniczeladnicy.Totumaczy,dlaczegocechcha
rakterystycznmiastredniowiecznychbyadualiczbaludzibezennych.Wiele
zaleao tu od lat dobrej koniunktury bd kryzysw.W tych pierwszych przy
najmniej 30% rodzin robotnikw i rzemielnikw (bez elit cechowych) yo na
dobrym poziomie, ale 1819% cierpiao niedostatek. Stosunkowo atwo i nie
drogo mona byo wynaj skromne i mae lokum, znacznie droej kosztowao
jego wyposaenie. Obraz to zdecydowanie lepszy ni nasze wyobraenia o red
niowieczu.
III. PrzemIany kulTury rednIowIeCznej
kulTura wCzesnego renesansu
Jeli spojrze na map polityczn pnoredniowiecznej Europy, Wochy
(wdzisiejszychgranicach)wydajsibypoprosturegionemgeografcznymowy
ranie zaznaczonych granicach naturalnych, ale o skrajnym rozdrobnieniu poli
tycznym.Zzewntrzpostrzeganojejednakjakokulturalncao,doktrejna
leao rwnie Krlestwo Neapolu. T jedno konstytuowaa, z jednej strony,
obecnowkulturzewoskiejprzeszociitradycjiantycznej(wbrewbdnejopi
niiPetrarki)jejpoczucieznajdujedobitnywyrazwBoskiej Komedii Dantego
orazzdrugiejstrony,czternastowiecznytriumfliteraturyin volgare,czegoznowu
najlepszymwiadectwemjestarcydzieoDantego.
Kulturnowejwdziejachcywilizacjieuropejskiejepoki,okrelajdwa,czsto
stosowanewymiennie,choniewidentycznymzakresieznaczeniowym,terminy:
renesansihumanizm.Pierwszyobejmujecaoepoki,awwszymznaczeniuopi
sujestosunekdostaroytnoci(byotokolejneodrodzeniekutryklasycznej)oraz
nazywa okres w dziejach sztuk piknych. Drugi termin odnoszony jest przede
wszystkimdokulturyliterackiejiflozofcznej,azewzgldunaswojeszerszeznacze
nie(humanizmjakopostawawobecwiataimiejscaczowiekawwiecie),uywany
bywazprzymiotnikiemrenesansowy.Zaobydwomaterminamiugruntowanymi
115
w historiografi europejskiej od ponad dwu stuleci, od czasw Julesa Micheleta
iJakubaBurchardtakryjsizreguyokrelonegeneralizacje,ktrychautorzy
iwyznawcywiodzesobnierozstrzygnitydotdspr.Niejestmoliweprzedsta
wieniewkrtkimskrypciewszystkichstanowisk,uwagbdzieskupionanatych,
ktre,zdaniemautorki,najlepiejcharakteryzujkulturwoskwXIViXVw.
1. Humanizm renesansowy, kultur intelektualn tej epoki, ktra we Wo
szechzaczynasiokoopoowyXIVw.(awicodobrestuleciewczeniejnina
pnoc od Alp), charakteryzuje si jednoznacznie pozytywnie, a nawet entuzja
stycznie:oywiajduchprzygodyiodkry(majcewredniowieczuzkonota
cjsowomodernuszyskujeznaczeniepozytywne),wiaraludziwewasnesiy(ka
rierykondotierw),otwartonawiatijegociekawo,ktrznakomiciewida
wrelacjachpodrnikw,jakeodmiennychodredniowiecznychdziennikwpo
dry,optymizmpyncyzprzekonaniaowartocidziaaludzkich.Odczasw
Petrarki, a nawet wczeniej, od dzie Dantego w kulturze woskiej pojawio si
waneniezwykleprzeciwstawienievirtus cnoty,ktrakierujesamodzielnymi,au
tonomicznymi dziaaniami ludzkimi oraz losu (fortuna), lepego i grajcego
zczowiekiem.Todzikitejpierwszejczowiekowiprzysugujenajwyszapord
wszystkich stworze godno (dignitas hominis), a moe on przewyszy nawet
anioy(PicoDellaMirandola).
2. Humanistami byli ludzie, ktrzy uczyli litterae humanae (nauk humani
stycznych),uczyliiuywalieleganckiej,wzorowanejnaklasycznej,inastyluCy
cerona,aciny(piekielnietrudnejdlamniejwyksztaconych,przyzwyczajonychdo
acinyredniowiecznej).Przywizywalioniniezwykwagdoksikiwynalazek
drukuprzyszedwewaciwymczasieporozumiewalisi,dyskutowalizapomo
cpisma(bdwygaszanych,alewczeniejnapisanychoracji).Bywicrenesans
epokwielkiegorozkwituepistolografi.Zapomoclistwdyskutowalinawetze
swoimistaroytnymimistrzami.
3. Ich kultura szerzya si i zdobywaa uznanie dziki rodowisku, w jakim
siksztatowaa;tworzyyjegrupy,koa,towarzystwa,wkocuXVw.ogrody
(OrtiOricellariweFlorencji),skupioneprzyjednejdwchwybijajcychsioso
bowociach i oparte na relacjach mistrz/mentor uczniowie. Pierwszym takim
rodowiskiemweFlorencjibyoCircolodelloSpiritoSanto,miejscespotkaidys
kusjiuczonychorazwyksztaconychobywateli,ktregoanimatorembynotariusz
po boloskich studiach retoryki i prawa, Coluccio Salutati (13311406), osiad
ywmieciew1374r.kanclerzrepubliki,wielbicieltwrczociDantego,Petrarki
iBoccaccia(ztymiostatnimikorespondowa).Wtymkrguznalelisinastpcy
Salutatiegonaurzdzie,wybitnihumanici,LeonardoBruniiPoggioBracciolini.
UprawianownimzaproponowanyprzezPetrarkkultstaroytnychautorwiza
pocztkowaneprzezwielkiegopoetposzukiwaniejaknajstarszych,jaknajlepszych
podwzgldemjzykowymrkopiswutworwantycznych.
116
4.Prostkonsekwencjtejpasjibyokolekcjonowaniestaroytnychtekstw.
Renesansbywicepokzakadaniawielkichbibliotek(LaurenzianaweFlorencji,
Marciana w Wenecji, Watykaska), a take skromniejszych, prywatnych, dziki
ktrymrspopytnatumaczeniaiedycjedrukiemitymsamymrosaarmianie
zawsze drugorzdnych humanistw: tumaczyerudytw i erudytwdrukarzy.
Znanydziwzasadzietylkobadaczomrenesansuwoskiego,poniewaniepozo
stawiposobiewasnejtwrczoci,humanistaforenckiNiccolNiccoli(zkrgu
Poggia Braccioliniego) sam szuka rkopisw do swojej biblioteki i przepisywa
tekstyaciskieigreckie,wtymbardzowielepatrystyki.Zgromadzikolekcjli
czc8000rkopiswitoona,podarowanaCosimoVecchio,staasipocztkiem
forenckiejBibliotecaLaurenziana.
Niccolipozostawiswoimnaladowcombezcennyprzewodnik:listautorw
aciskich,ktrychnaleyszukapoklasztorachniemieckich(Commentarium in
peregrinatione Germaniae).Byatoprawdziwapasjauczonychhumanistwisa
biejwyksztaconychamatorw.SalutatiodkrylistyCyceronaAd familiares;wiel
kimodkrywctekstwstaroytnychwklasztorachszwajcarskich,francuskichinie
mieckichbyPoggioBracciolini(13801459),ktrywykorzystapodre,jakie
odbywawcharakterzesekretarzakolejnychpapiey,ipobytnasoborzewKon
stancji, by skutecznie przekopywa stare klasztory (m.in. Cluny). Znalaz r
kopisyz tekstami Cycerona (jego mowy), Lukrecjusza, Kwintyliana, Tacyta,
Witruwiusza.
5. Od pocztku przedmiotem zainteresowa entuzjastw odrodzenia staro
ytnejkulturyliterackiejbyosformuowanieprogramunauczaniaistudiw,ktry
dotegorenesansubyprowadzistudia humanitatis.Salutatipodkrela,estaro
ytni, uznawszy e o czowieczestwie decyduje wiedza, nazwali nauczanie i wy
ksztaceniehumanitas.Skadaysinatenprogram:etyka,poezja,historia,retory
ka,gramatyka.Studia humanitatispospouzflologiikrytyktekstwodsuny
wcielogikizepchnyzpiedestauflozof.Renesansniestasiprzeztoepok
rozkwitunauki.Ogromnymwziciemcieszyasiastrologia,przezniewielutrak
towanajakoczastronomii,przezwieluzatojakowiedzaezoteryczna,wrbiar
ska.Snutomarzeniaowszechwiedzy,wszechmocy,absolucie(tokulturawktrej
opracowanomitFausta),pisanowicutopie(Campanella),ukadanorebusy,nie
bywalepocigayiluzje(juUccelloudawa,ewyrzebipomnikkonny),alewie
dzyredniowiecznejniepopchnitonaprzdinieskierowanonanowetory.Praw
dziwy postp dokona si tylko w matematyce i astronomii (przodoway w tym
czteryorodkiuniwersyteckie:Padwa,Bolonia,NorymbergaiKrakw),aletrud
nociKopernikaijegowyznawcwpokazujnietylerzekomyobskurantyzmKo
cioa, ile niezrozumienie w tej kulturze jego odkry. Rozkwit geografi, botaniki
i zoologii (systematyka rolin i zwierzt) nastpi dopiero po caej serii gonych
odkrynowychkontynentw.
117
Humanici przesdzili, e a do XVIII w. twrczo naukowa miaa jeden,
obowizujcywEuropiejzyk,acin.Wiedlispr,czyacinaniepowinnazapano
warwniewliteraturzepiknej.Boccacciozamierzanawetporzucivolgare, pisa
tylkopoacinie(snuteprojektyjuponapisaniuDekameronu).Szczliwietaksi
niestao,alekulturahumanistycznaodepchnaodtwrczociliterackiejludzi,kt
rzynieopanowaliacinynaniebywalewysokimpoziomienaladujcejklasyczn
acinyhumanistycznej.Renesansnieprzynispostpuwbardzozalfabetyzowanach
spoeczestwachmiejskichweWoszech;podwzgldemichudziauwobiegulite
rackimitwrczocipimiennejmonanawetmwioregresiewXVIw.Zreszt,
kultura renesansowa, zwaszcza we Woszech, miaa spor doz pompatycznoci.
Nie tylko w literaturze, take w sztukach plastycznych zatriumfowa styl wysoki,
maestoso: znikny z ta przedstawie wszystkie, tak bliskie gotykowi detale ycia
codziennego(np.wyposaeniadomu),scenkirodzajowe,ktrewtymczasienadal
chtniemalowalimalarzefamandzcyczyniemieccy.Woscyzwolennicytychnie
przystojnychdrobiazgwznalelisobieniszwmalarstwiegroteskowym.
Humanicipotpilischolastyk,wymialibaamutnetekstyhistoryczne,mieli
penepychypoczuciewyszocipodwzgldemwiedzyitechnikintelektualnychnad
barbarzyskimi,redniowiecznymipoprzednikami,zktrychwizienia(czyliklasz
toru) to oni uwolnili wielkich twrcw staroytnoci, porzuconych tam w zapo
mnieniu.WpocztkachXVw.wjednymzlistwPoggiaBraccioliniegopojawiasi
termin respublica litteraria. Ujmowa on trafnie silne wizi spajajcerodowiska
humanistw:wsplnotidei,wymianmyli,spotkaniaidebaty.Pyszetowarzyszyo
poczuciemocytwrczej(stwrczej)artystwrenesansu(zob.autoportretDrera,sty
lizowanynatwarzChrystusa:http://www.abcgallery.com/D/durer/durer26.html).
Deniedosawyiwiecznejpamiciwyraaliotwarcie:urzdzalisobiewzorowane
nastaroytnychtriumfy(poetyckienp.),zamawiali(dlasiebie)wspaniaeepitafa,
zabiegaliotytuszlachecki.
6.Odpocztkutroskpierwszychhumanistwbyoprzyswojeniebezpo
rednie i porednie, za pomoc nowych, dobrych tumacze take dziedzictwa
greckiego i(w mniejszymstopniu) hebrajskiego.Wielkie odrodzenieznajomoci
greki humanici woscy zawdziczali przybyym wraz z ksigami (!) z Bizancjum
uczonymimnichomgreckim,nierzadkouciekajcymdoWochprzedTurkami.
SalutatisprowadzidoFlorencjiManuelaCrisolorasa,ktryprzezpilatwspe
cjalniedotegopowoanejkatedrzeweforenckimstudiumgeneralenauczagreki,
m.in.LeonardaBruniego.Tenostatni,wybitnyhistoryk(napisa12ksighistorii
Florencji,uznanychprzezwadzezaofcjalnywykaddziejwrepubliki;kontynu
owajePoggioBracciolini),twrcahumanistycznejhistoriografi,bytwrcnowej,
nowoytnejteoriitumaczenia,ktraporzuciazwyczajprostegoprzenoszenia,za
mienianiaswnarzeczprzekadu(zjzykanajzyk,anawetzkulturynakultu
r,tumaczeniawanie).BrunitumaczyDemostenesa,Platonaizapomnianych
118
w redniowieczu Plutarcha iTukidydesa.W Florencji, Padwie, Rzymie w kocu
XIViwpierwszejpoowieXVw.nauczaokilkuwybitnychnauczycieliGrekw:
poza Crisolorasem, take Chalkondylas oraz Jan Argyropulos, od 1439 r. (sobr
forencki)czstoobecnyweWoszech,anastpnieuciekinierzKonstantynopola,
dziaajcywPadwie,FlorencjiiRzymietumacz(naacin)ikomentatorflozo
fw i teologw greckich. Modny by take hebrajski, zwaszcza w Rzymie, gdzie
na zlecenie papiey oraz humanistw (Gianozzo Manetti, Pico della Mirandola)
przekadalinaacinydowscytumacze.
7. Zaleno od staroytnych, korzystanie z nich i manipulacja ich dorob
kiem,niedajsiujwskrtowej,generalizujcejcharakterystyce.Niektreza
lenoci ocieray si o plagiat czy wrcz faszerstwo (to w rzebie zwaszcza, ale
wRzymienaladowaniestaroytnychniedoodrnieniamiaojuswojred
niowieczn tradycj co najmniej od XII w.). Elogia i panegiryki staroytne stay
si dosownie matryc, na ktrej ukadano pochway miast, laudacje powitalne,
mowy pogrzebowe, niewiele poza nazwami geografcznymi i politycznymi oraz
imionamibohaterwzmieniajcwpodstawie.Pochwaa miasta FlorencjiLeonarda
Bruniego wiele zawdziczaa pochwale Aten Arystydesa, do Polski zaadoptowa
Pochwa WeronyGuarinaprofesoruniwersytetukrakowskiegoJanzLudziska.
Podziwdlastaroytnychniewolnybyodnaiwnychegzaltacji,znajomosta
roytnocizaniewielka.Zaplatoskieuznawanotekstynapisaneprzezneoplato
nikw(szewiekwpoPlatonie).Humanici(FlavioBiondo)sformuowalipierw
szekoncepcjeochronyzabytkwstaroytnych,aleartycirenesansowiokazalisi
wielkimiburzycielamisztukiantycznej:wRzymierozbieranoostatnieocalaereszt
kiwity,wreszcieBramanteprzystpidozburzeniaBazylikiw.Piotra,wznie
sionejwIVw.przezKonstantynaWielkiego.
Petrarkaodcisiodredniowiecza,uznajewcaocizabarbarzyskie.Ale
kulturahumanistyczna,renesansowa,nietylkowyrastaazkulturypnegored
niowiecza, bya ideami, wtkami, symbolami i dekoracjami cywilizacji rednio
wiecznejprzesiknita.Tematykareligijnanadaldominowaawsztuce,choujej
bokupojawiysiwtkiiopowiecimitologiczne,wczeniejnieobecne.Penowma
larstwie renesansowym i Adama i Ewy, i fontann modoci.W latach 40. XV w.
wpaacuwMantuipojawiajsinacianachfreskiprzedstawiajcecyklarturia
ski. Punktami odniesienia dla literatw humanistycznych by Dante, artyci stu
diowalinietylkopomnikisztukiklasycznej,alerwnietwrczoGiotta.
8.PrzezcayXVwiektoczylihumanicisproto,czywaciwdlanichpo
stawpowinnobyzaangaowaniesiwyciespoeczneipolityczne(vita activa),
czypowiceniesiwyczniestudiom(vita contemplativa).Wpierwszejpoowie
stuleciadominowaliwyciuintelektualnymWochzwolennicytejpierwszejkon
cepcji, take z racji uprawianych zawodw i zaj, ale nie tylko. Zafascynowani
Cyceronem(ktryczyprzecierolflozofaipolityka)forenccyhumanicido
119
starczyliswoimwspobywatelomjzykapozwalajcegowyrazigorcypatriotyzm
wczasiewojenzViscontimiprzywizaniedoustrojurepublikaskiego.Leonardo
Bruniuznanawet,iDantezracjiswojegozaangaowaniawyciepolitycznewpan
teoniewielkichpoprzednikwstoiwyejniPetrarka.
Wielewskazujenato,esukcesypierwszegoforenckiegorodowiskahuma
nistycznego,skupionegowokColucciaSalutatiego,sporozawdziczaywanie
jego zaangaowaniu politycznemu i koncepcjom politycznospoecznym, ktre
wwczas sformuowa, a ktre mona okreli terminem humanizmu obywatel
skiego.Skadaysinadeniadouksztatowaniawiadomegoobywatela,prze
konanie,eideaywyznawaneprzezobywatelistaroytnegomiastamogsuy
wspczesnymzawzretycznegoispoecznegozaangaowania.ebyjeosign,
trzebazmieniksztacenie,oprzejenahistoriiipolityce,nastudiachhumani
stycznych. Humanistyczna obywatelsko forentyczykw zdawaa egzamin
wlatachwojnyzViscontimi;propagandowejbronidostarczyliwwczasSalutati
i Bruni. Florencja miaa wwczas za szczeglnego rodzaju protektora i mentora
Cycerona,ViscontiegoiMediolanupodobnionodoCezarazabjcyrepublika
skiegoRzymu.
9. Rol ogromn w najwczeniejszych rodowiskach humanistycznych ode
graliludzieowyksztaceniuprawniczymipoprzedzajcymjeretorycznym.Itona
wydziaach uniwersyteckich, gdzie dyscypliny te wykadano (czyli na wydziale
sztuk[retoryka]ipraw),doszowXVw.dohumanistycznejodnowystudiw(Bo
lonia,Padwa).WPadwiewykadaolicznegronowybitnychhumanistw:Guari
nozWerony,FrancescoFilelfo,VittorinodaFeltre,grekinauczabardzosawny
DemetriosChalkondylas.
WXVw.miejscemstudiwhumanistycznych(platoskichi,gwnie,neo
platoskich)izwizanychznimitumacze(naacin)staysiakademieplato
skie.WeFlorencjizaoyjzerodkwCosimaVecchio,MarsilioFicino(1459),
w Rzymie Pomponiusz Leto (rozwizana przez papiea Pawa II ju w 1468 r.),
wNeapoluGiovanniPontano,sekretarzAlfonsaAragoskiego.
Wbrewupraszczajcymifaszujcymrzeczywistoprzeomurenesansowego
charakterystykom,ktreprzeciwstawiajredniowiecznychintelektualistwstanu
duchownegohumanistomludziomwieckim,bardzowielupordnajwybitniej
szychinajwicejznaczcychhumanistwbyostanuduchownego(chozreguy
mielitylkoniszewicenia)iznalazo,zwaszczawpierwszejpoowieXVw.za
trudnieniewkuriirzymskiejjakosekretarzepapieyczykardynaw:PoggioBrac
ciolini,FlavioBiondo,LorenzoVallaitd.Kuriapapieskajuwlatach20.XVw.,
zarazpozakoczeniuwielkiejschizmyzachodniej,staasijednymznajwikszych
inajwaniejszychskupiskhumanistw,przycigajcymludzizrnychstron.Wla
tach40.byawaniejszanirodowiskoforenckie.Wpocztkowymokresieroz
woju humanizmu rol wan, ale nie do koca jeszcze rozpoznan, zarwno we
120
Woszech, jak i w wielu krajach europejskich, odegray klasztory zakonu augu
stiaskiego.
10.HumanizmikulturarenesansowaweWoszechrozwijaysiwwieluorod
kach,achronologiategorozwojujestzrnicowana.Pocztkihumanizmudajsi
uchwyciwPadwiewpierwszejpoowieXIVw.,naprzeomieXIViXVw.rodzca
sikulturarenesansowamiaaswojstolicweFlorencji,wpoowieXVw.przeniosa
sionadoRzymu,alerozkwitaarwniegdzieindziej:nadworzedEstwwFerra
rze,wUrbino,wreszciewMediolanieipnowWenecji.Humanizmszerzywtym
mieciejuGuarinozWerony,alejegonajzdolniejsiuczniowiewyjedalipotemdo
innychorodkw.Weneckiemalarstworenesansoweukazujewpeniswojeobliczedo
pierowrazztwrczociGentileiGiovanniegoBellinich(lata70.XVw.).WeFloren
cjimonabyojuwpocztkachXVw.ogldadzieaniepodobnedowczeniejszych:
cykl freskw Masaccia w kaplicy Brancaccich(koci Santa Maria del Carmine,
http://www.kfki.hu/~/arthp/html/m/masaccio/brancacc/chapel_l.html);nowedrzwibrzoweGhibertiego
wBaptysteriumw.Janahttp://www.adoptagreyhound.org/gallery/3ghiberti.html);Brunelleschi
wznosiszpitalNewinitek(OspedaledegliInnocenti:http://www.humanitiesweb.org/galle
ry/197/3.jpg, zob. te. http://rubens.anu.edu.au/htdocs/surveys/italren/pics.arch/Part4.html) oraz wygra
konkursnabudowkopuywkatedrzeforenckiej(http://encyclopedia.jrank.org/Cambridge/
entries/086/FilippoBrunelleschi.html).Tatrjkaartystwukazaanowsztuk.Szybkodo
czyli do nich: Masolino, dopeniajcy dekoracj kaplicy Brancaccich, Ghibertiego
przewyszynajwikszyprzedMichaemAnioemrzebiarz,Donatello:http://www.uic.edu/
depts/ahaa/classes/ah111/L17/1740.jpg;http://www.jssgallery.org/Other_Artists/Donatello/St_John_the_Baptist.htm),za
czlitworzyarchitekciLeonBattistaAlberti(http://img.interia.pl/encyklopedia/nimg/alberti.jpg)
iBernardoRosellino(zob.niejpaacRucellaich).Alenajwiksiartycidekorowali
rwniemaekocioywswoichrodzinnychbdpobliskichmiastach(PieroDella
FrancescawSanSepolcroiArezzo:http://www.jetset.it/piazza/pages/pictures/images/piero01.jpg).
OddrugiejpoowyXVw.szczeglnieatrakcyjnydlaartystwbyprzebudo
wywany przez MikoajaV Rzym. Rozbudowa i dekoracja prywatnej kaplicy pa
pieskiej(KaplicaSykstyska;obrazynapierwszympitrzeobubocznychcian:
http://www.domusaurelia.com/immagini/sistine_chapel.jpg;http://www.santegidio.org/img/amici/domenica/chiavi.jpg)
najubileusz1475r.skoniapapieaSykstusaIVdosprowadzeniadoRzymunaj
wikszych malarzy umbryjskich i toskaskich: Perugina, Botticellego, Rosellego,
Signorellego,Pinturicchia,Ghirlandaia.TowRzymie,wktrymnaprzeomieXV
i XVI w. mecenasami byli Juliusz II i Leon X, a dziaali Rafael i Micha Anio,
kulturarenesansowaosignaswojdojrzao.Jejodmiennoodkulturyred
niowiecznejstaasiwidocznanawetdlaniewprawnegooka.
11.Nowakulturarenesansowarozprzestrzeniaasiszybkoizyskaawietne
warunkirozwojuprawdopodobniedlatego,etrafadoszerszychrodowiskspo
ecznych, gotowych (niekiedy entuzjastycznie) na jej przyjcie; tak byo przynaj
mniejweFlorencji.Musiaomiedlanichznaczenieto,ehumaniciwwikszo
121
ciwywodzilisizelitspoecznych,saminaleelidowysokichurzdnikw.Byto
wany kontekst rozwoju tej kultury, bowiem ataki na nowe prdy intelektualne
wychodziyzrnychstroniodliczcychsiautorytetw.OstrokrytykowaSa
lutatiegoiinnychentuzjastwstudiwpogaskich(staroytnych)GiovanniDo
minici,wpywowyreformatorzakonudominikaskiego.Wrenesansiewrcido
debatyidyskursuuczonegowanysprpatrystycznyomoliwoidopuszczalno
pogodzeniawiedzyklasycznej(staroytnej,pogaskiej)zdoktrynchrzecijask.
Powrcia te, zaczerpnita z traktatu w. BazylegoWielkiego (IV w.), metafora
topospszcz,dawniejjeszczeopracowanaprzezSenekiHoracego:nienawszyst
kich kwiatach na ce owady te siadaj, ani nie unosz ze sob caych kwiatw,
biortylkoto,coimsuy.
12.Dwory:papieski,ksice(markizw,hrabiwitp.)staysiwokresiere
nesansunajwaniejszymicentramikulturyitwrczocikulturalnej.Poniewazwy
ciyasignoria,wicto,cojeszczewXIIIw.byofenomenemmiejskim,wXVw.
staosizjawiskiemmiejskodworskim,albo,jakktowoli,dowodemnafeudali
zacjkulturymiejskiej.Aponiewaliczyysiwtejrywalizacjinasplendordwor
ski nie tylko dwory najpotniejszych republik i wadcw, take cakiem nic nie
znaczcychnaareniepolitycznejpastewek,atychbyosporo,wiciartyci,pi
sarze,uczeniwflozofiplatoskiej(botacieszyasinajwikszestym)znaleli
dobrewarunkidorozwoju,awrazznimirozkwitaikulturarenesansowa.Przy
kademambicjiwielkichiskutecznejichrealizacjimimosabegopotencjaupoli
tycznegojestMantuaGonzagwwXVXVIw.Miastoliczyook.25tys.miesz
kacwpoczarnejmierciiprzezcaeXVstulecie,pastwobyomalekie(7075
kmdugoci,4045kmszerokoci)iutrzymywaosizhodowlibyda,owiec,kz
ikoni,przetwrstwazboowego(wXVIw.ogromnyrozwjmynarstwa,czemu
sprzyjaywodyPadu),warzeniasoli,wXVIw.wprowadzonotuuprawymorwy,
ryuikonopi.WadcyMantuiod1433r.ztytuem(kupionym)markizaby
waliutalentowanymikondotierami(FrancescoGonzagadowodziw1495r.woj
skami przeciwko wycofujcemu si zWoch KarolowiVIII). A jednoczenie by
to dwr, ktry rozwin wspaniay mecenat kulturalny.Trudno si temu jednak
dziwiwniewielkimpastwieduedochody(naprzeomieXViXVIw.ok.200
tys.dukatwrocznie)pozwalaywadcy,jegodworowi,jegoartystomipisarzom
przejadaznacznczproduktukrajowegobrutto.DlaLudwikaGonzagipraco
waLeonBattistaAlberti,najbardziejwszechstronnymylicieliartystaprzedLe
onardemDaVincim.FrancescoGonzagaijegosawionaprzezartystw(jakkada
hojnachlebodawczyni)ona,IzabeladEste,posuszniwskazwkomCastiglione,
sponsorowali Ariosta, poszerzyli rezydencj (architektem by Giulio Romano),
gociliRafaelaiMantegn,wybitnychmuzykw:BartolomeaTromboncinoiMar
chetta Car. Izabela zostaa sportretowana nie tylko przezTycjana (dwukrotnie),
aleiprzezLeonardadaVinci.
122
Wawrzyniec Wspaniay podliczy wydatki rodziny w latach 14341477 na
gmachy,dzieamiosierdzia,podatki(anienainwestycjeikonsumpcj),zaktry
mikryysioczywicieznaczcesumynadzieasztuki663tys.750f.zota,czyli
redniook.15tys.forenwrocznie:duo,alenadzwyczajmizernetosumywporw
naniuzsytuacjdwawiekipniej.WciguXVstuleciamiastawoskieiichwadcy
wyraniestraciliresztkihamulcwprzedrozrzutnoci,jakiepodsuwaaimniegdy
miejskokupiecka tosamo: paace patrycjuszowskie zastpiy wiee mieszkalne,
strjzrobisijeszczeciszyodnaszytychnanimklejnotw.Wystarczyporwna
redniowiecznsiedzibnaprawdpotnychwczternastowiecznejFlorencjiAlber
tich(http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Torre_degli_Alberti.JPG)irezy
dencjGiovanniegoRucellai,ktryzpewnocinieosignpozycjipolitycznejwre
publice, jak mieli Alberti ( http://www.centrica.it/rucellai/palazzo/pal1.jpg;zob.
rwniepaacStrozzich:http://www.krafthotel.it/photo/facciata2palazzostrozzi.jpg).
Niezwyklerozbudowujesimiejskiceremonia.
13.KulturarenesansowychWochjuwXVw.staasipunktemodniesie
nia dla Europy, wyzwaniem dla utrzymujcej si, wrcz rozkwitajcej w krajach
pooonychnapnocodAlpkulturygotyckiej,panujcejnatamtejszychuniwer
sytetachflozofinominalistycznej,fascynacjikulturrycersk.Humanizmisztu
ka renesansowa w wydaniu woskim szerzyy si wolno, stopniowo, w rnych
krajachwrnymczasie,czasemdzikiprzypadkowialbotrudnymzwizkompo
litycznym(dwrwgierskiMaciejaKorwinabywlatach80.XVw.znaczniebar
dziejrenesansowyniwieleinnychbliejWochpooonychdworw).Miayju
wwczassporornychkanawrozprzestrzenianiasi:rodowiskawoskichkup
cwwAntwerpii(stamtdzresztrwniepynyimpulsykulturalnedoWoch),
kancelari papiesk, kancelarie monarsze, wojny (renesans francuski ogromnie
wielezawdziczawojnomwoskim,ktrerozpoczysiwkroczeniemKarolaVIII
doWoch w 1494 r.), druk, uniwersytety woskie, szczeglnie Padwa i Bolonia.
WXVIw.kulturawoskazatriumfowaawEuropie(odnosiawielkiesukcesywMos
kwie),stajcsinajwaniejszymwehikuem,wrczmatrycwyksztaceniaklasycz
nego,odrodzeniastaroytnychidei,koncepcji,sztuki.