Ochrona Torfowisk Bałtyckich

Pawe Pawlaczyk, Maria Herbichowa, Robert Stako
Ochrona torfowisk batyckich

Przewodnik dla praktykw, teoretykw i urzdnikw
Pawe Pawlaczyk, Maria Herbichowa, Robert Stako - Ochrona torfowisk batyckich. Przewodnik dla praktykw, teoretykw i urzdnikw. Wydawnictwo Klubu Przyrodnikw, ul. 1 Maja 22, 66-200 wiebodzin wiebodzin, 2005 ISBN: 83-87846-84-8 Dystrybucj ksiki prowadzi Wydawnictwo Klubu Przyrodnikw, ul. 1 Maja 22, 66-200 wiebodzin, tel./fax 068 3828236, e-mail: kp@kp.org.pl, www.kp.org.pl Skad i druk: SONAR sp. z o.o., 66-400 Gorzw Wlkp., ul. Myska 4, tel. 095 7368835 Zdjcia lotnicze ze zbiorw CODGiK w Warszawie wykorzystano za zezwoleniem Gwnego Geodety Kraju Wydano w ramach projektu Ochrona torfowisk batyckich na Pomorzu, finansowanego przez: Fundusz LIFE-Nature w ramach projektu LIFE04NAT/PL/000208 Program Maych Dotacji GEF Fundacj EkoFundusz
Przygotowanie i druk tej ksiki sfinansowa Program Maych Dotacji GEF w ramach projektu Ochrona wysokich torfowisk batyckich na Pomorzu I etap, realizowanego w latach 2003-2005.
Spis treci:
Wstp ................................................................................................................. 5
Rozdzia 1: Torfowiska batyckie - czym s, dlaczego i jak naley je chroni (Maria Herbichowa) .........................................................................................................6 1.1. Oglna charakterystyka torfowisk batyckich ...........................................7 1.1.1. Torfowiska batyckie na tle innych typw torfowisk .........................7 1.1.2. Rozmieszczenie torfowisk batyckich w Europie i wystpowanie w Polsce ....................................................................................................8 1.1.3. Hydrologiczne i ekologiczne podstawy funkcjonowania torfowisk wysokich ................................................................................................10 1.1.4. Drogi i etapy rozwoju ..........................................................................12 1.1.5. Szata rolinna ........................................................................................13 1.2. Torfowiska batyckie a czowiek ................................................................19 1.2.1. Dawne i wspczesne sposoby uytkowania torfowisk batyckich ...............................................................................................19 1.2.2. Jak torfowisko batyckie reaguje na zmian naturalnych warunkw siedliskowych ........................................................................................20 1.2.3. Co jeszcze mona uratowa ................................................................37 1.3. Jak chroni i zachowa na przyszo pozostaoci torfowisk batyckich .....................................................................................................39 1.3.1. Formalne podstawy dziaa ochronnych ..........................................39 1.3.2. Oglne zaoenia metodyczne ............................................................39 1.3.3. Kolejno dziaa ..................................................................................39 1.3.4. Metody i techniki czynnej ochrony ....................................................41 1.3.5. Monitorowanie skutkw dziaa ochronnych ..................................44 Rozdzia 2: Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich (Robert Stako) ............................................................................47 Rozdzia 3: Turystyczne i edukacyjne udostpnianie torfowisk wysokich (Pawe Pawlaczyk) ..........................................................................................................65
Rozdzia 4: Prawne uwarunkowania ochrony torfowisk wysokich (Pawe Pawlaczyk) ..........................................................................................................71 4.1. Formy ochrony przyrody i ich zastosowanie dla ochrony torfowisk ....................................................................................................71 4.1.1. Formy ochrony przyrody i ich moc ....................................71 4.1.2. Praktyka tworzenia form ochrony przyrody .....................84 4.2. Obrona torfowisk .....................................................................................91 4.2.1. Oglne zasady ........................................................................91 4.2.2. Obrona torfowisk przed eksploatacj torfu .......................92 4.2.3. Obrona torfowisk przed odwadnianiem ..........................101 4.2.4. Obrona torfowisk przed niewaciw gospodark len..................................................................104 4.3. Wykonywanie zabiegw ochronnych na torfowiskach .....................106 4.3.1. Formalne podstawy zabiegw ochronnych .....................106 4.3.2. Budowa zastawek ................................................................117 4.3.3. Usuwanie drzew i krzeww ...............................................121 4.3.4. Przenoszenie, usuwanie lub lokalne niszczenie rolin chronionych ........................................................................123 Rozdzia 5: Katalog torfowisk wysokich typu batyckiego w Polsce (Pawe Pawlaczyk) ........................................................................................................125 Rozdzia 6: Stan i perspektywy ochrony torfowisk batyckich w Polsce (Pawe Pawlaczyk) ........................................................................................................175 6.1. Stan zasobw ..........................................................................................175 6.2. Obejmowanie torfowisk batyckich formami ochrony przyrody ....176 6.3. Ochrona czynna .....................................................................................178 6.4. Potrzeba monitoringu ...........................................................................180 6.5. Stan prawa majcego znaczenie dla ochrony torfowisk i konieczne zmiany prawne .......................................................................................181 6.6. Gospodarka lena na zalesionych torfowiskach ................................182 6.7. Problem rekultywacji torfowisk wyeksploatowanych .......................183 6.8. Problem renaturalizacji torfowisk zdegradowanych .........................184 6.9. Moliwoci finansowania ......................................................................188 Literatura ..............................................................................................................189
Wstp
Ochrona torfowisk winna by rzeteln, naukowo uzasadnion, sprawiedliw i wiadom walk o kady metr szecienny substancji organicznej torfu - pisa jeden z najwybitniejszych polskich przyrodnikw i torfoznawcw, prof. Mieczysaw Jasnowski. Przyrodnikw o ekologicznej roli torfowisk, a take o ich znaczeniu dla rnorodnoci biologicznej przekonywa nie trzeba. Moe jednak warto podkreli, e wrd polskich z torfowych torfowiska wysokie stanowi zaledwie 3%, a spord polskich torfowisk wysokich ledwie ok. 70 obiektw naley do unikatowego typu torfowisk batyckich. Z tych za zaledwie kilka zachowao si w stanie zblionym do naturalnego, a kilkanacie dalszych, cho przeksztaconych, zachowao istotne wartoci przyrodnicze. Torfowiska batyckie gin, a proces ten w naszym kraju osign ju punkt krytyczny. Bez naszego zaangaowania nie uda si ocali tych ekosystemw w Polsce dla przyszych pokole. To jest rzetelna, naukowo uzasadniona, sprawiedliwa i wiadoma walka. Skuteczna ochrona torfowisk wysokich - podobnie zreszt jak innych elementw przyrody - wymaga poczenia: - teorii, czyli rzetelnej ekologicznej wiedzy o funkcjonowaniu ekosystemu, wraz z umiejtnociami przewidywania jego reakcji; a take wiedzy z zakresu ekologii stosowanej, czyli umiejtnoci zaprojektowania takich dziaa ochronnych, ktre zapewni utrzymanie torfowiska we waciwym stanie lub odtworzenie zdegradowanych ekosystemw; - umiejtnoci poruszania si w dungli formalnych uwarunkowa, zwizanych z ochron torfowisk - w tym przepisw prawnych i procedur administracyjnych; - praktycznego know how w zakresie wykonywania ochrony - wiedzy o tym, jak zbudowa funkcjonujc zastawk, czy jak praktycznie i skutecznie usun nalot brzozy z torfowiska, a take jak zrobi to wszystko najtaniej. Przyszo polskich torfowisk batyckich wymaga wic wsppracy wszystkich, ktrym na torfowiskach zaley. Potrzebujemy wsplnego dziaania teoretykw, praktykw i urzdnikw - bez poczenia ich specjalnoci i dowiadcze, to si po prostu nie uda. Ta ksika - oparta na naszych dotychczasowych dowiadczeniach w trzech wymienionych wyej sferach - ma by krokiem w budowie takiej wsppracy. Autorzy
Wstp
Rozdzia 1 Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?

Maria Herbichowa
Torfowiska s niewtpliwie jednym z najbardziej fascynujcych tworw przyrody. Ich niezwyko polega midzy innymi na tym, e cz w sobie cechy dwu cakowicie odmiennych typw rodowisk - ldowego i wodnego. Powoduje to, e zasiedlajce je organizmy musz odznacza si szeregiem specyficznych przystosowa do czsto skrajnych warunkw ekologicznych. W efekcie biocenozy torfowisk, czyli og populacji wystpujcych w nich gatunkw rolin, zwierzt i drobnoustrojw, wybitnie rni si od biocenoz innych typw ekosystemw. Inn specyficzn cech torfowisk jest ich zdolno do akumulacji materii organicznej w postaci torfu. Z geologicznego punktu widzenia s to wspczesne nam ekosystemy skaotwrcze, gdy torf, podobnie jak wgiel brunatny i kamienny, jest wglow ska osadow pochodzenia organicznego. Warunkiem procesu torfotwrczego jest przewaga produkcji biomasy nad jej rozkadem. Torf w zdecydowanej wikszoci powstaje z biomasy pochodzenia rolinnego. W warunkach wysokiego poziomu wody, co najmniej okresowego niedoboru tlenu oraz stosunkowo niskiej temperatury, obumare czci rolin tylko czciowo ulegaj rozkadowi mikrobiologicznemu i stopniowo gromadz si w podou. W efekcie tego procesu narastajce zoe torfowe skada si gwnie z mniej lub bardziej rozpoznawalnych szcztkw rolinnych i rnej iloci bezpostaciowego humusu. Czasem niewielk domieszk stanowi w nim materia mineralny, natomiast udzia szcztkw zwierzcych jest znikomy. Ze wzgldu na grzskie, silnie podmoke podoe, torfowiska, podobnie jak inne tereny bagienne, przez dugi okres byy niedostpne dla czowieka lub te penetrowane przez niego w bardzo niewielkim stopniu. Na tym etapie pozostaway naturalnym, w peni funkcjonujcym elementem krajobrazu. W miar rozwoju cywilizacji i techniki stopniowo zostay wczone do bezporedniego uytkowania gospodarczego, co w wielu regionach doprowadzio do ich cakowitego wyginicia lub drastycznego zmniejszenia powierzchni. Obecnie torfowiska nale do grupy najsilniej zagroonych ekosystemw w skali globalnej, std te dla ochrony ich niepowtarzalnych cech i wartoci podejmuje si szereg dziaa. Niniejsze opracowanie stawia sobie za cel przyblienie wiedzy, a poprzez to zacht do ochrony szczeglnego typu torfowisk, ktre w Polsce, podobnie jak w wielu innych miejscach Europy, znalazy si na skraju zagady.
OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH
1.1. Oglna charakterystyka torfowisk batyckich 1.1.1. Torfowiska batyckie na tle innych typw torfowisk Torfowiska jako typ ekosystemu charakteryzuj si znacznym zrnicowaniem wystpujcych na nich biotopw (zespou czynnikw abiotycznych) i biocenoz. Podstawowym czynnikiem ksztatujcym to zrnicowanie jest czynnik hydrologiczny, a mianowicie sposb zasilania torfowiska w wod oraz stopie jej ruchliwoci, od ktrych z kolei zaley skad jakociowy i ilo substancji odywczych dostpnych dla rolin torfowiskowych. Na tej podstawie wyrnia si dwa zasadniczo rne od siebie typy torfowisk niskie i wysokie. Torfowiska niskie zasila woda ze zbiornikw powierzchniowych (rzek lub jezior) lub woda zalegajca blisko powierzchni mineralnego gruntu, czy te wypywajca z gbszych poziomw wodononych. Cechuje j mniej lub bardziej intensywny przepyw i wczeniejszy kontakt z rnorodnymi utworami mineralnymi, dziki czemu torfowisko stale otrzymuje wypukane z nich sole odywcze. Taki reim wodny powoduje, e torfowiska niskie nale do siedlisk bardzo lub umiarkowanie yznych (eu- lub mezotroficznych), a ich odczyn, w zalenoci od iloci dostarczanych jonw zasadowych, zwaszcza wapnia, moe by od sabo kwanego, poprzez neutralny do alkalicznego. Rolinno porastajc torfowiska niskie tworz szuwary waciwe, wysokoturzycowe i mechowiska, czyli zbiorowiska niskich turzyc oraz innych bylin bagiennych, czsto zakorzenionych w zwartej warstwie mchw waciwych. W przeciwiestwie do torfowisk niskich, torfowiska wysokie otrzymuj wod wycznie z opadw atmosferycznych. Jest ona bardzo uboga w sole mineralne i w znacznej czci zatrzymywana przez mchy torfowce, ktrych licie i odyki zawieraj liczne due, martwe komrki, doskonale przystosowane do tej funkcji. Takie oddziaywanie darni torfowcw, ktre s gwnym skadnikiem torfotwrczych mszarw wysokotorfowiskowych, prowadzi do izolacji powierzchni torfowiska i wystpujcych na nim rolin od wd innego pochodzenia. Ekologicznym efektem tej izolacji jest skrajnie niska trofia (oligotrofia) siedlisk wysokotorfowiskowych oraz
Ryc. 1. Sylwetka typowo wyksztaconej kopuy torfowiska batyckiego i etapy jego rozwoju: a podoe mineralne; b osad pochodzenia wodnego; c torf szuwarowy i turzycowiskowy; d torf olsowy; e torf wysoki powstay ze zbiorowisk rolinnych z przewag mchw torfowcw. Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?
ich silnie kwany odczyn. Ten ostatni spowodowany jest nie tylko znikomo ma dostaw jonw zasadowych wraz z wod opadow, lecz dodatkowo czynn acydyfikacj (zakwaszeniem) siedliska przez same torfowce, ktre bardzo sprawnie wi wystpujce w rodowisku kationy, zwaszcza wapnia i magnezu i uwalniaj wolne jony wodorowe. Wybitnie trudne warunki siedliskowe powoduj, e na torfowiskach wysokich wystpuje bardzo niewiele gatunkw rolin. Poza torfowcami s to krzewinki z rodziny wrzosowatych, pojedyncze taksony z rodziny turzycowatych oraz rosiczkowatych. Midzy typowo wyksztaconymi torfowiskami niskimi i wysokimi mieszcz si torfowiska o cechach porednich, tzw. torfowiska przejciowe. Stanowi one najczciej etap sukcesji poprzedzajcy rozwj torfowiska wysokiego. Torfowiska batyckie stanowi regionalny podtyp w obrbie szeroko ujtego typu torfowisk wysokich. Zostay one wyodrbnione na podstawie kryterium morfologicznego, mianowicie kopulastej sylwetki zoa torfowego, std te okrelane s rwnie jako torfowiska wysokie kopuowe, torfowiska wysokie typu batyckiego, czy waciwe torfowiska wysokie. Zoe to ma wyranie zaznaczone granice, ktre wyznacza silnie podtopiona strefa, tzw. okrajek (w literaturze torfowiskowej czsto okrelany terminem lagg). Spywa do niego woda z kopuy torfowej i rwnoczenie dociera woda kontaktujca si z mineralnym otoczeniem torfowiska, dlatego te jest on bardziej zasobny w zwizki odywcze ni siedliska w obrbie kopuy. Zbocza kopu s mniej lub bardziej nachylone, tym samym nieco suchsze. Lepszy drena w tej czci pokadu torfu umoliwia osiedlenie si pojedynczych drzew czy nawet rozwj bagiennego boru sosnowego. Z kolei bezdrzewna wierzchowina jest niemal paska i dobrze uwilgocona, a na jej powierzchni wystpuje swoista mikrorzeba. Tworz j dolinki z poziomem wody tu przy powierzchni torfowiska oraz w rnym stopniu wyksztacone kpki. System dolinek i kpek skada si na mozaik cakowicie odrbnych mikrosiedlisk, z ktrych kade ma specyficzn flor i faun oraz rne tempo akumulacji torfu. Na rozlegych kopuach torfowisk batyckich mog rwnie wystpowa zbiorniki wodne w postaci jeziorek, okrelanych te jako toboki. Ich geneza nie jest w peni wyjaniona. Wedug niektrych badaczy s one wskanikiem osignicia przez torfowisko stanu dojrzaoci, rozumianego jako optimum moliwoci wzrostu w danych warunkach klimatycznych. Specyfika hydrologiczna kopu torfowisk wysokich, zasady ich fukcjonowania i rozwoju omwione s nieco niej. 1.1.2. Rozmieszczenie torfowisk batyckich w Europie i wystpowanie w Polsce Torfowiska typu batyckiego, podobnie jak og torfowisk ombrogenicznych, czyli powstaych i funkcjonujcych dziki wodom opadowym, s w najwyszym stopniu zalene od cech klimatu oglnego. Ich rozwj moliwy jest tylko w regionach o klimacie umiarkowanym i chodnym, a rwnoczenie wilgotnym, ktrego parametry umoliwiaj uzyskanie przez torfowisko dodatniego bilansu wodnego lub co najmniej zrwnowaenie dopywu i odpywu wody z kopuy torfu. W Europie obszar wystpowania torfowisk typu wysokiego ma ksztat zwajcego si ku wschodowi 8
Ryc. 2. Zasig i zrnicowanie torfowisk wysokich waciwych w Europie: 1- podtyp Sphagnum rubellum; 2 podtyp S. magellanicum; 3 podtyp S. fuscum; 4 podtyp S. magellanicum na torfowiskach grskich.
pasa, pooonego midzy 44o (54o) i 62o szerokoci geograficznej i siga od Irlandii po Ural, przechodzc na kontynent azjatycki. Na tym tle gwnym obszarem wystpowania torfowisk kopuowych s przymorskie rejony Europy centralnej i kraje pooone wok Morza Batyckiego. W wybitnie agodnym, oceanicznym klimacie Europy zachodniej s one zastpowane przez bezdrzewne, mszarne torfowiska o niemal paskiej sylwetce oraz przez torfowiska wierzchowinowe (kodrowe), pokrywajce sfalowane tereny niezalenie od uksztatowania powierzchni. Z kolei w strefie silniejszego wpywu klimatu kontynentalnego, a wic w Europie wschodniej, torfowiska wysokie maj sabo uwypuklony pokad torfu, w caoci poronite s przez lune drzewostany sosnowe i pozbawione struktury kpkowo-dolinkowej. Jest to wynik deficytu wody, jaki na tych obszarach zaznacza si w okresie letnim. Polska ley na poudniowym skraju zasigu torfowisk typu batyckiego. Koncentruj si one na Pomorzu, w pasie o szerokoci okoo trzydziestu kilometrw wzdu wybrzey Batyku, poza ktrym s ju nieliczne i znacznie bardziej rozproszone. Ogem do tego typu torfowisk zaliczono okoo 70 z. Wikszo z nich ma 100 - 200 ha, tylko pojedyncze s znacznie wiksze. Najwysze czci wierzchowiny wyniesione s okoo 1,50 m lub mniej w stosunku do brzegw torfowiska. W chodniejszych i bardziej zasobnych w opady regionach poza Polsk powierzchnia torfowisk batyckich osiga 10 000 ha lub nawet je przekracza, a wysoko ich kopu dochodzi do 4 metrw. Wystpowanie torfowisk batyckich w pnocnym pasie Polski jest jednym z bardzo wanych wskanikw klimatycznej i rolinnej specyfiki tego obszaru. KsztaTorfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?
towaa si ona od czasu ustpienia ostatniego ldolodu, a wic od okoo 13 tysicy lat temu i wspczenie w znaczcym stopniu zwiksza rnorodno florystyczn i fitocenotyczn naszego kraju. Katalog zidentyfikowanych w Polsce torfowisk batyckich zamieszczono w rozdziale 5. 1.1.3. Hydrolologiczne i ekologiczne podstawy funkcjonowania torfowisk wysokich Kopua niezaburzonego torfowiska wysokiego stanowi w stosunku do otaczajcej j sieci hydrograficznej niezaleny, samoregulujcy si ukad hydrologiczny, a rwnoczenie bardzo sprawny zbiornik akumulacji materii organicznej. Funkcjonowanie i rwnowaga tego ukadu cile wie si z wystpowaniem dwu warstw akrotelmu i katotelmu, ktre rni si pod wzgldem waciwoci fizycznych i biologicznych oraz speniaj odmienne role ekologiczne. Akrotelm to ywa, powierzchniowa warstwa torfowiska, o gruboci do okoo 70 cm, zmiennej zawartoci wody i dostpnoci tlenu, zasiedlona przez liczne mikroorganizmy zdolne do rozkadu materii organicznej. Jest ona niejednorodna pod wzgldem budowy - grn cz tworzy aktualna rolinno torfotwrcza, przede wszystkim darnie z pionowo ustawionych, przylegajcych do siebie odyek torfowcw, a take splecione ze sob podziemne czci rolin naczyniowych. Struktura tej strefy jest bardzo luna, a wystpujce w niej due pory z reguy nie s wypenione wod. Niej zalega nieco bardziej zagszczony, w wikszej czci obumary materia rolinny, a pod nim coraz bardziej zwarta masa szcztkw i bezpostaciowego humusu. Dostp tlenu do akrotelmu powoduje, e zachodz w nim intensywne procesy rozkadu i czciowej mineralizacji materii organicznej. Zagszczenie i stopie rozkadu tej materii gwatownie wzrasta w najniej pooonych partiach akrotelmu, gdzie poziom wody jest zmienny, tlen dochodzi tylko okresowo i ostatecznie formuje si torf. Pod wpywem zwikszajcego si od gry nacisku biomasy produkowanej w kolejnych sezonach wegetacyjnych, pogra si on stopniowo i przechodzi do warstwy stale wysyconej wod, czyli katotelmu. Tak wic akrotelm jest nie tylko biotopem organizmw torfowiskowych, lecz rwnie peni kluczow rol w procesie bioakumulacji materii organicznej. W aspekcie hydrologicznym naczeln funkcj akrotelmu jest rozprowadzenie wody opadowej dochodzcej do powierzchni torfowiska. W czci jest ona od razu wyparowywana do atmosfery, a take magazynowana w wodnych komrkach torfowcw. Pozostaa - przenika gbiej i na tym etapie moe rwnie ulec wyparowaniu, jak rwnie by pobierana przez roliny, ktre nastpnie, poprzez proces transpiracji, oddaj j ponownie do atmosfery. czny ubytek wody spowodowany przez parowanie i transpiracj okrelamy 10
Ryc. 3. Schemat budowy torfowiska wysokiego (wg Tobolskiego 2000, zmienione).
terminem ewapotranspiracji. Jest ona jednym z podstawowych czynnikw ksztatujcych bilans wodny kopuy torfowiska. Ta cz wody opadowej, ktra nie wrcia do atmosfery, wypenia komrki wodne torfowcw oraz pory midzy materiaem rolinnym i czsteczkami gleby torfowej. Zachowuje si ona zgodnie z prawem grawitacji, a wic przemieszcza si zarwno w gb kopuy, jak i w kierunku jej brzegw, zgodnie z nachyleniem zboczy. Tempo przepywu jest zalene od gstoci materiau rolinnego oraz wielkoci i gstoci por wystpujcych w poszczeglnych strefach akrotelmu. Luna struktura i due pory w strefie ywych i stopniowo obumierajcych rolin umoliwiaj stosunkowo szybkie pionowe przesczanie si wody, natomiast w miar wzrostu gstoci rozkadajcej si biomasy liczba i wielko por drastycznie maleje, co z kolei wybitnie spowalnia infiltracj. W efekcie coraz wolniejszego opadania w gb profilu woda zaczyna na trwale wypenia pory, a do osigniecia stanu, kiedy torf zostanie w peni wysycony wod. Przedstawiony kierunek przemieszczania si wody, okrelany jako przesczanie pionowe, umoliwia rozprowadzenie tylko niewielkiej czci opadu. Dzieje si tak dlatego, e kopua torfowisk wysokich najczciej usadowiona jest na nieprzepuszczalnym dla wody podou mineralnym lub te podcielaj j osady wysycone wod. W przeciwiestwie do przesczania pionowego znacznie bardziej efektywne jest przesczanie boczne, ktre podobnie jak ewapotranspiracja, ma zasadnicze znaczenie dla rwnowaenia bilansu wodnego kopuy torfowej. Zostaje ono zainicjowane wskutek stopniowego wygasania przesczania pionowego i uruchomienia poziomego ruchu wody. W kocowym efekcie nadmiar wody, ktra nie zostaa zatrzymana w cienkiej warstwie akrotelmu obcieka z kopuy i gromadzi si w strefie okrajka. Katotelm jest martw czci torfowiska i stanowi zdecydowan wikszo kopuy. Zmagazynowany w nim torf jest stale wysycony wod, przez co jest pozbawiony tlenu atmosferycznego, natomiast moe zawiera metan i siarkowodr. Z grupy mikroorganizmw
Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?
11
utrzymuj si tu niezbyt liczne beztlenowce. Zawarto wody w katotelmie wynosi od okoo 70 do 97%, a wic wielokrotnie przewysza ilo zdeponowanej materii organicznej. Jest to woda gruntowa pochodzenia opadowego, o znikomym stopniu ruchliwoci. Lustro wody w katotelmie jest wypuke, ma ksztat pelipsy i ukada si blisko powierzchni torfowiska. Jego pooenie wyznacza granic midzy akrotelmem i katotelmem. Im wysze jest tempo dostawy wody dochodzcej do torfowiska (w przyblieniu jest to opad pomniejszony o ewapotranspiracj) i/lub wolniejsze tempo jej przesikania, tym wyszy jest kopiec wody spitrzonej w kopule torfowej. 1.1.4. Drogi i etapy rozwoju Kopuy torfowisk batyckich stanowi kocowe etapy procesw sukcesyjnych w miejscach, gdzie lokalne warunki umoliwiay dugotrwa akumulacj osadw biogenicznych. Etapy sukcesji, ktre poprzedzay uformowanie si torfowiska wysokiego, mogy by bardzo rne. Badania nad stratygrafi kopuowych torfowisk na Pomorzu udowodniy, e ich rozwj mg zosta zaopocztkowany przez: wytworzenie osadw wodnych, a nastpnie cakowite zldowienie jeziora (por. np. ryc. 5 w rozdziale 5), bezporedni paludyfikacj (zabagnienie) mineralnego podoa na obszarze wododziaowym (por. np. ryc. 6 w rozdziale 5), paludyfikacj doliny rzecznej. W kadym z tych przypadkw bezporednio przed powstaniem zoa torfu wysokiego odkada si torf przejciowy, a jeszcze wczeniej rne gatunki torfu z rolinnoci wodno-bagiennej i niskotorfowiskowej. Warstwy te maj bardzo zrnicowan grubo, poniewa o czasie trwania okrelonego typu rolinnoci torfotwrczej w znacznej mierze decydoway lokalne warunki w jakich rozwijao si torfowisko, na przykad ruchliwo, ilo i jako wody, ktra je zasilaa. Jednak niezalenie od miejscowych warunkw rozwj ten by rwnie powizany z oglnymi przemianami rodowiskowymi, ktre nastpoway po ustpieniu ldolodu skandynawskiego, czyli w okresie holocenu. Wyjciowym, gwnym czynnikiem byy tu zmiany klimatu, ktry poprzez zwikszajce si lub zmniejszajce iloci opadw oraz niejednakowe warunki cieplne silnie oddziaywa na sie wodn i procesy zmiany rzeby terenu. Dlatego te inicjalne warstwy torfu pod kopuami poszczeglnych torfowisk batyckich zaczy si odkada w rnych okresach klimatycznych np. na Janiewickim Bagnie koo Sawna, pooonym w gboko wcitej dolinie rzecznej, s one datowane na okoo 7 tysicy lat, a na niedalekim Sowiskim Bocie, ktre zaoyo si w pytkim wklniciu terenu na wysoczynie na okoo 5 tysicy lat.
12
Same kopuy torfowisk batyckich zaczy si wypitrza znacznie pniej, bo okoo 2000 lat temu, kiedy nastpio wyrane zwilgotnienie i rwnoczenie ochodzenie klimatu. Na Pomorzu tylko pojedyncze obiekty zostay szczegowo zbadane pod tym wzgldem, lecz dane z obszarw Europy zachodniej i pnocnej potwierdzaj wyrane pobudzenie procesu torfotwrczego na wielu torfowiskach wysokich w tym okresie. Na tej podstawie mona wnioskowa, e wzrost kopuowych torfowisk przynajmniej w czci ich zasigu przebiega synchronicznie i e w skali geologicznej s one stosunkowo modymi tworami przyrody. Torf odoony w kopuach torfowisk wysokich jest silnie kwany i sabo rozoony, gdy w zdecydowanej przewadze powsta z mszarnych zbiorowisk zdominowanych przez mchy torfowce. Na Pomorzu gwnym gatunkiem torfotwrczym by torfowiec brunatny Sphagnum fuscum, ktry optymalne warunki rozwoju ma w pnocno-wschodniej czci Europy. W Europie zachodniej byy to torfowce wymagajce agodnego klimatu, np. Sphagnum imbricatum i S. rubellum. Na w peni naturalnych torfowiskach wszystkie wymienione gatunki buduj rwnie wspczesne fitocenozy torfotwrcze, natomiast wszdzie tam, gdzie doszo do znaczcych zaburze warunkw wodnych, ich udzia jest sporadyczny lub te cakowicie ustpiy. 1.1.5. Szata rolinna Silnie podmoke, skrajnie ubogie w biogeny i kwane siedliska, jakie wystpuj na niezaburzonych torfowiskach kopuowych powoduj, e ich flora i zbiorowiska rolinne wybitnie rni si od szaty rolinnej nie tylko ekosystemw nietorfowiskowych, lecz rwnie od innych terenw bagiennych. Naturalna flora torfowisk batyckich jest niezwykle uboga i w zdecydowanej wikszoci tworz j gatunki o wskiej skali ekologicznej, czyli roliny stenotopowe. Pod wzgldem wymaga wodnych s to gwnie higrofity, w odniesieniu do wiata heliofity, a pod wzgldem wymaga cieplnych roliny oligotermiczne; wszystkie, cho w rny sposb, s przystosowane do ycia w warunkach duego niedoboru soli mineralnych. Klasycznym przykadem adaptacji do deficyfu azotu jest owadoerno rosiczek, czy te typowa dla wrzosowatych krzewinek mikoryza oraz oszczdna gospodarka tym pierwiastkiem, poprzez wytwarzanie wieloletnich, zimotrwaych lici. Niedobr ten agodzi take transport azotu, fosforu i potasu z obumierajcych czci rolin do czci zdolnych do rozwoju w nastpnym sezonie, jak to ma miejsce np. u torfowcw, rosiczek i wenianki pochwowatej. Gwny zrb flory torfowisk kopuowych tworzy zaledwie kilkanacie gatunkw rolin naczyniowych i podobna liczba gatunkw mchw. Do pierwszej grupy nale gwnie krzewinki z rodziny Ericaceae (wrzosowatych), jak: urawina botna Oxycoccus palustris, wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, bagno zwyczajne Ledum palustre, borwka bagienna Vaccinium uliginosum, a na niektrych torfowiskach rwnie wrzosiec bagienny Erica tetralix. Gatunki te wystpuj przede wszystkim na szczytach lub zboczach kp, przy czym bagno zwyTorfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?
13
wody zastpowany przez mszar z przygiek bia Rhynchosporetum albae. Na kpach najczciej rozwija si mszar z torfowcem magellaskim Sphagnetum magellanici, znacznie rzadszy jest obecnie mszar z torfowcem brunatnym Sphagnetum fusci. W strefie przejcia paskiej wierzchowiny w zbocza kopuy udzia powierzchniowy zbiorowisk dolinkowych znaczco maleje, a w fitocenozach kpowych obficiej wystpuj wenianka pochwowata, wrzos i bagno zwyczajne. Rwnie tutaj, cho jeszcze w niewielkim zwarciu, ronie karowata sosna. Na bardziej nachylonych zboczach moe wyksztaci si pas boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum. W strefie okrajka wystpuj zbiorowiska z przewag gatunkw przejciowotorfowiskowych, np. turzyc nitkowat Carex lasiocarpa, bobrkiem trjlistkowym Menyanthes trifoliata, weniank wskolistn Eriophorum angustifolium. 1.2. Torfowiska batyckie a czowiek 1.2.1. Dawne i wspczesne sposoby uytkowania torfowisk batyckich Trudno dostpne, a przede wszystkim niskoproduktywne siedliska torfowisk wysokich na obszarze Polski przez stosunkowo dugi okres nie byy wczane do bezporedniej, intensywnej gospodarki. Ich uytkowanie ograniczao si do pozyskiwania owocw urawiny, a take torfowcw, ktre w stanie suchym byy stosowane np. do uszczelniania drewnianych budowli czy te jako cika dla byda. Niewielkie zaludnienie, wysoka lesisto, a przez to dostpno drewna na opa, chroniy je rwnie do dugo przed wydobywaniem wikszych iloci torfu. Stan ten zacz si zmienia pod koniec XVIII wieku, kiedy rozpoczto na szerok skal prace nad osuszaniem torfowisk, zintensyfikowane nastpnie w XIX wieku. Prace melioracyjne w pierwszym rzdzie dotkny torfowisk niskich, ktre byy przydatne do uzyskania k i pastwisk. Rwnoczenie jednak podjto prby obnienia poziomu wody na torfowiskach wysokich, aby polepszy moliwoci wydobywania torfu i zwikszy powierzchni obszarw lenych. wczesne plany melioracji odznaczay si wysokim poziomem sztuki inynierskiej i wiadczyy o dobrym rozpoznaniu hydrologicznej specyfiki kopu torfowiskowych. W pierwszym rzdzie prowadzono wok nich tzw. rowy opaskowe, a nastpnie rozcinano powierzchni torfowiska, zakadajc gbokie rowy gwne i w rnym stopniu rozgazion sie roww bocznych. Takie dziaania umoliwiay coraz intensywniejsz, lecz cigle jeszcze rczn eksploatacj zoa torfowego i prowadzenie gospodarki lenej. Skokowe zmiany w sposobie i zakresie wykorzystywania torfowisk wysokich nastpiy w XX wieku, kiedy wzroso zapotrzebowanie na wyTorfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?
19
dobycie torfu nie tylko do celw opaowych, lecz przede wszystkim ogrodniczych. Zastosowanie przy tym wysokowydajnych maszyn doprowadzio do rwnomiernego usunicia grubych warstw torfu i odsonicia rozlegych powierzchni cakowicie pozbawionych pokrywy rolinnej. W wielu miejscach zoa torfowe zostay wyeksploatowane do mineralnego podoa, a take zniszczone przez poary czy przeorywanie celem posadzenia drzew lub uytkowania rolniczego.
Technologie pozyskiwania torfu Kopanie torfu (dominujca w przeszoci) Polega na: 1. usuniciu pokrywy rolinnej; 2. kopaniu cegieek lub duych bry torfu, przy czym powstaj doy poeksploatacyjne o rozmiarach uzalenionych od szczegw technologii; 3. suszeniu cegieek wykopanego torfu; 4. wywozie do miejsc skadowania i dalszego przerobu Frezowanie torfu (obecnie dominujca) Polega na: 1. usuniciu pokrywy rolinnej i wykopaniu systematycznej sieci roww ok. 1 m gb. w rozstawie 20m oraz wyprofilowaniu spadku powierzchni w kierunku roww; 2. frezowaniu przesuszonej powierzchni torfowiska na gboko 15-20 cm; 3. wzruszaniu i przesuszaniu frezowanej warstwy; 4. zgarnianiu torfu na waki i wywozie do miejsc skadowania i dalszego przerobu Powstaj paskie, zwykle przesuszone pola poeksploatacyjne
Powstaj wyrobiska o gbokoci 0,7-2 m, zwykle prostoktne, wypeniajce si wod lub przynajmniej mokre na dnie
1.2.2. Jak torfowisko batyckie reaguje na zmian naturalnych warunkw siedliskowych Kluczem do utrzymania naturalnego stanu torfowiska batyckiego jest waciwy dla niego reim hydrologiczny, ktry utrzymuje w stanie penej sprawnoci obie funkcjonalne warstwy akrotelm i katotelm. Naruszenie warunkw wodnych poprzez sztuczne zwikszenie odpywu z kopuy torfowej w pierwszej kolejnoci wywouje reakcj akrotelmu, polegajc na zmianie jego struktury i miszoci. 20
Ryc. 4. Zmiany w kopule torfowiska bayckiego pod wpywem odwodnienia: A pojedynczy gboki rw odwadniajcy uszkadza cz akrotelmu i zmienia kszatat pierwotnej linii lustra wody na dwie pelipsy; B szereg zagszczonych roww niszczy akrotelm i narusza katotelm (wg Eggelsmann & Schuch 1976).
W pierwszej kolejnoci obnienie poziomu wody powoduje destrukcj lunej powoki zbudowanej z ywych i niedawno obumarych torfowcw oraz innych rolin. W efekcie staje si ona bardziej zwarta i stawia wikszy opr w trakcie przesczania si wody opadowej. Rwnoczenie poszerza si strefa wystpowania powietrza atmosferycznego. W takich warunkach gatunki wymagajce trwale wysokiego poziomu wody, do ktrych nale przede wszystkim torfowce, zostaj zastpione przez roliny o sabych moliwociach torfotwrczych lub te zupenie ich pozbawione. Przy zwikszonej dostpnoci tlenu rwnie nagromadzona w akrotelmie obumara, lecz jeszcze nie przeksztacona w torf materia organiczna, ulega przyspieszonemu rozkadowi, a nawet cakowitej mineralizacji. Tak wic akrotelm traci obie swoje podstawowe cechy, jakimi s: akumulacja materii organicznej, produkcja torfu oraz regulacja rozprowadzania wody opadowej. Postpujce obnianie poziomu wody i ostateczny zanik rolin torfotwrczych prowadzi do cakowitego zniszczenia akrotelmu i osonicia grnych warstw katotelmu. Oznacza to pocztek procesu ubywania masy organicznej, okrelanego rwnie jako decesja torfu. Jej tempo w znacznym stopniu zaley od sposobu uytkowania odwodnionego torfowiska. Pod zwart darni trawiast wynosi ono okoo 1 cm na rok, natomiast przeorywanie i uytkowanie polowe zwiksza je do 3 cm na rok. Wybitnie niszczco na katotelm dziaa rwnie rozwj lasu, zwaszcza brzozowego. Penetracja zoa torfowego przez systemy korzeniowe drzew wprowadza do niego powietrze na znaczne gbokoci i powoduje powolne, bezpomieniowe spalanie grnych warstw torfu.
21
22
Pod wpywem sztucznych odwodnie lustro wody w kopule torfowej, ktre wyznacza grn granic katotelmu, nie tylko si obnia, ale zmienia si rwnie jego ksztat. Jeeli torfowisko okolone jest tylko rowem opaskowym - lustro wody oglnie si obnia, zwaszcza na obrzeach kopuy, ale zasadniczo zachowuje pelipsoidalny ksztat w caym zou. Jeeli jednak kopua zostanie pocita rowami, to w bezporednim ssiedztwie kadego z nich ukada si ukowato, przy czym im gbszy jest rw odwadniajcy, tym ugicie to siga dalej na boki. W rezultacie pierwotna linia lustra wody zmienia ksztat z jednej pelipsy na odpowiednio wiksz ich liczb. Gbokie rozcicia pokadu torfu prowadz w ten sposb do fragmentacji pierwotnie jednolitego ukadu hydrologicznego i budet wodny kadej z tak oddzielonych i odwadnianych czci torfowiska do pewnego stopnia ksztatuje si niezalenie. Obrazowo mona powiedzie, e z jednego duego kopca wody, jakim w gruncie rzeczy jest niezaburzony katotelm kopuy torfowiska wysokiego, powstaje szereg mniejszych, w rnym stopniu odizolowanych od siebie kopczykw. czna ilo zawartej w nich wody jest jednak daleko mniejsza od pierwotnie zretencjonowanej, a sprawne funkcjonowanie roww z biegiem czasu zwiksza t rnic. Odprowadzenie wody, ktra jest podstawowym, dochodzcym do 97% udziau skadnikiem katotelmu, powoduje osiadanie caego zoa torfowego, a tym samym zmniejszenie jego objtoci. Rwnoczenie z odwodnieniem katotelmu postpuj fizyczne i chemiczne zmiany we frakcji staej torfu, czyli nagromadzonych szcztkach organizmw torfowiskowych i bezpostaciowym humusie. Zawarta w nich materia organiczna ulega rozkadowi i powstaj z niej proste zwizki nieorganiczne: dwutlenek wgla, woda, amoniak, jony siarczanowe, azotanowe i fosforowe. Proces ten dodatkowo wzmaga kurczenie si objtoci katotelmu i rwnoczenie w zasadniczy sposb zmienia obieg wgla w ekosystemie torfowiska. W stanie naturalnym, poprzez akumulacj materii organicznej, torfowiska na trwale wi do 10% wgla, pobieranego z atmosfery w formie dwutlenku i wykorzystywanego w procesie fotosyntezy. Z tego powodu ekosystemy te uwaane s za wane ogniwo redukujce ilo gazu cieplarnianego, jakim jest dwutlenek wgla. Na torfowiskach odwodnionych zachodzi przeciwny proces
Ryc. 5. Zmiany w rolinnoci torfowiska Janiewickie Bagno w latach 1951-1985: A stan z 1951 r. na podstawie zdj lotniczych, B stan z 1985 r. skartowany w terenie na podkadzie zdjcia lotniczego, 1 otwarte torfowisko wysokie z pojedynczymi karowatymi sosnami; 2 kompleks przestrzenny otwartego torfowiska i maych skupie niskich sosen; 3 niski, sabo zwarty drzewostan sosnowy; 4 zwarty drzewostan sosnowy i brzozowo-sosnowy; 5 wtrnie rozluniony drzewostan sosnowy; 6 powierzchnie wtrnie bezdrzewne w wyniku okresowego podniesienia si poziomu wody na torfowisku, a wzdu rowu odwadniajcego wskutek przesuszenia i kompakcji torfu; 7 degeneracyjne postaci olsu na torfie niskim; 8 ki i pastwiska na torfie niskim; 9 lasy liciaste i mieszane oraz bory sosnowe na glebach mineralnych; 10 zrby; 11 czynne rowy odwadniajce; 12 zaronite rowy odwadniajce; 13 niezidentyfikowana rolinno nielena.
23
Ryc. 6. Zmiany w rolinnoci torfowiska Sowiskie Bota po przeprowadzeniu okoo 1970 r. roww odwadniajcych przez kopu torfowiska: A Stan z 1958 r., zrekonstruowany na podstawie zdj lotniczych, B Stan z 1983 r., czciowo zrekonstruowany na podstawie zdj lotniczych, 1 otwarte torfowisko z pojedynczymi karowatymi sosnami o wysokoci do 2 m; 2 kompleks przestrzenny otwartego torfowiska i maych skupie sosny; 3 luny drzewostan sosnowy; 4 drzewostan sosnowy i brzozowo-sosnowy o wysokoci drzew do 12 m; 5 drzewostan sosnowy i brzozowy o wysokoci drzew 15-20 m; 6 zbiorowisko z dominacj wrzosu zwyczajnego; 7 degeneracyjne postaci olsu na torfie niskim; 8 zbiorowiska kowe i pastwiskowe na pytkim murszu; 9 lasy liciaste i mieszane na glebach mineralnych; 10 ki i pastwiska na glebach mineralnych; 11 stadia regeneracyjne rolinnoci torfowiskowej w potorfiach; 12 uprawy rolne; 13 czynne rowy odwadniajce.
24
emisja tego pierwiastka do atmosfery, rwnie w postaci dwutlenku. Badania prowadzone na rnych typach torfowisk i w rnych regionach klimatycznych wskazuj, e wielko tej emisji jest zalena od wielu czynnikw rodowiskowych, std te wyliczenie rzeczywistego udziau torfowisk w oglnym bilansie gazw cieplarnianych nie jest jeszcze moliwe. Z oczywistych powodw antropogeniczne zmiany warunkw hydrologicznych powoduj rwnie przeksztacenia w biocenozach torfowisk batyckich. W przeciwiestwie do powolnego tempa naturalnej sukcesji, jaka w przeszoci zachodzia na tych torfowiskach, szybko obecnych zmian jest wrcz byskawiczna. Zmiany te id w dwu przeciwstawnych sobie kierunkach: ubytku specyficznych gatunkw i zbiorowisk rolinnych oraz wkraczaniu na ich miejsce taksonw nietorfowiskowych i formowaniu si wtrnych fitocenoz, w czci lub caoci pozbawionych moliwoci akumulacji torfu. Pod tym wzgldem torfowiska batyckie, podobnie jak i inne typy ekosystemw, podlegaj powszechnemu obecnie procesowi synantropizacji. Jako pierwsze z odwadnianych kopu ustpuj gatunki zasiedlajce najbardziej wilgotne mikrosiedlska. Nale do nich torfowce i roliny naczyniowe z dolinek, jak rwnie torfowce z niszych partii kp. Na ich miejscu bujnie rozwija si wenianka pochwowata i krzewinki, zwaszcza wrzos i bagno zwyczajne. Rozrastajce si roliny naczyniowe zacieniaj utrzymujce si jeszcze torfowce i doprowadzaj do ich stopniowego zaniku. Na tym etapie zmian na szczytach kp i obsuszonych obnieniach midzy nimi mog osiedla si mchy waciwe, obce dla w peni naturalnej flory torfowiskowej. Najczciej s to gatunki borowe jak Pleurozium schreberi czy wrzosowiskowe, jak Hypnum jutlandicum i H. cupressiforme. Przesuszone kpy dogodne s rwnie dla rozwoju kilkunastu gatunkw krzaczkowatych i kieliszkowatych porostw oraz karowatej sosny. Wierzchowina torfowiska w zasadzie nadal pozostaje otwarta, gdy sosna ronie w duym rozproszeniu i rzadko kiedy przekracza 3 m wysokoci. Na odwadnianych zoach okresowo wystpuj znaczne rnice w uwilgoceniu powierzchni torfowiska, co z kolei powoduje fluktuacje w skadzie flory i liczebnoci poszczeglnych gatunkw. Na przykad po serii wilgotnych lat cz osobnikw sosny obumiera, natomiast mog zregenerowa si niektre torfowce lub masowo wyrosn przygieka biaa. Z kolei dugotrwae okresy suszy doprowadzaj do powstania niemal jednogatunkowych agregacji wenianki pochwowatej, midzy ktr utrzymuje si nagi, spkany torf. Zmienny poziom wody, z tendencj do dalszego obniania si, stymuluje wkroczenie, a nastpnie masowy pojaw trzlicy modrej Molinia caerulea. Trawa ta tworzy wysokie, zwarte kpy, przez co wybitnie ogranicza dostp wiata do warstwy mszystej. Doprowadza to w krtkim czasie do cakowitego wyginicia rolin zarodnikowych, zwaszcza torfowcw, jak rwnie wybitnie utrudnia skiekowanie nasion i rozwj torfowiskowych rolin naczyniowych. Masowe wystpowanie trzlicy jest rwnie oznak zaawansowanego procesu mineralizacji grnej warstwy torfu i uwolnienia fosforu w formie dostpnej dla rolin.
25
Inny kierunek zmian polega na wyksztaceniu si fitocenoz z wybitn przewag krzewinek. Na umiarkowanie odwodnionym torfie moe to by wrzosiec bagienny Erica tetralix, natomiast na silniej przesuszonym wrzos zwyczajny Calluna vulgaris. Masowy obsiew i rozwj wrzosu jest rwnie typowy dla miejsc, gdzie doszo do cakowitego wypalenia rolinnoci i sukcesja wtrna rozpoczyna si od kiekowania nasion i zarodnikw naniesionych spoza spaleniska. Zmianom rolinnoci zielnej i mszystej towarzyszy wkraczanie drzew. Gwnymi gatunkami s: sosna zwyczajna, brzoza omszona Betula pubescens i brzoza brodawkowata Betula pendula. Stopie opanowania przez nie torfowiska zaley od dynamiki lustra wody i gbokoci jej zalegania. Stabilne usytuowanie wody na gbokoci poniej 50 cm od powierzchni torfowiska umoliwia trwae osiedlenie si tych gatunkw. Z drugiej strony, poprzez intensywn transpiracj, dziaaj one jako silna pompa ssca. Szczeglnie wydajna pod tym wzgldem jest brzoza, tote jej liczne wystpowania na siedliskach torfowych systematycznie pogarsza ich wilgotno. Rozprzestrzenienie si sosny przesuwa granic wystpowania boru bagiennego w kierunku do centrum kopuy, natomiast fitocenozy boru, ktre pierwotnie zajmoway tylko nisze partie zboczy kopuy, pod wpywem osuszenia ulegaj zmianom degeneracyjnym. W drzewostanie znaczcy udzia zdobywaj oba gatunki brzozy tj. brzoza omszona i brzoza brodawkowata, w warstwie krzeww rozwija si kruszyna, a w runie licznie ronie trzlica i rwnoczenie ustpuj ostatnie gatunki wysokotorfowiskowe. Jeden z etapw transformacji fitocenoz boru bagiennego odznacza si wystpowaniem, czasem masowym, widaka gajowego Lycopodium annotinum i paproci nerecznicy szerokolistnej Dryopteris dilatata (D. austriaca). Pod wzgldem skadu florystycznego nawizuje on do fitocenoz brzeziny bagiennej. Specyficznym zmianom podlega pas rolinnoci wzdu gbokich roww odwadniajcych. W pierwszych etapach sukcesji wtrnej powstaj tam warunki sprzyjajce osiedleniu si i szybkiemu wzrostowi sosny, ewentualnie rwnie brzozy. Stopniowe osiadanie i mineralizacja torfu powoduje jednak, e ich szyje korzeniowe zostaj odsonite, a paski system korzeniowy ulega rozerwaniu. Prowadzi to do obumarcia drzew i odsonicia dna lasu, a w dalszej kolejnoci do zaniku runa borowego wskutek inwazji gatunkw wiatodnych, np. trzlicy lub jeyn. Wtrna rolinno wyrobisk pozostaych po wydobyciu torfu w bardzo niejednakowym stopniu nawizuje do naturalnych fitocenoz wysokotorfowiskowych. W stosunkowo wieych potorfiach, gdzie lustro wody utrzymuje si wysoko, tworz si wtrne mszary z rnych gatunkw torfowcw dolinkowych (gwnie Sphagnum cuspidatum i S. fallax), a w bardziej zaawansowanych stadiach rwnie S. magellanicum, S. rubellum, czy S. papillosum. Z rolin naczyniowych bardzo czsto wystpuje urawina, wenianka pochwowata, wenianka wskolistna Eriophorum angustifolium i turzyca dzibkowata Carex rostrata. Dwa ostatnie gatunki s typowymi skadnikami mszarw na torfowiskach przejciowych. Zarastanie wyrobisk rolinnoci torfotwrcz koczy si, gdy niski poziom wody uniemoliwia intensywny rozwj torfowcw i pozwala na osiedlenie si gatunkw drzewiastych. Nastpuje to z reguy 26
przed cakowitym wypenieniem wyrobiska przez rolinno, std te teren na ktrym prowadzono eksploatacj tradycyjnymi metodami skada si najczciej z mozaiki suchych grobli ze szcztkami flory torfowiskowej oraz z potorfi, w ktrych flora ta jest lepiej zachowana. Znacznie sabiej zachodzi spontaniczna sukcesja na rozlegych powierzchniach powstaych po przemysowym wydobyciu torfu. Przesuszony i rozdrobniony torf z gbszych warstw jest pozbawiony mikroorganizmw, w tym grzybw mikoryzowych niezbdnych dla wrzosowatych krzewinek. Jego rozpylona w czasie suszy, a mazista po deszczach stuktura wybitnie utrudnia przesikanie wody i utrzymanie stabilnej, wysokiej wilgotnoci podoa. W konsekwencji moliwoci skiekowania przywianych nasion i przetrwania modocianych osobnikw rolin torfowiskowych s wybitnie ograniczone, natomiast na miejscach takich czciej odnotowywane s gatunki cakowicie obce dla siedlisk torfowych, w tym roliny ruderalne i chwasty, np. szczaw polny Rumex acetosella, rzeusznik piaskowy Cardaminopsis arenosa. Zmiany w skadzie flory torfowisk wysokich mog rwnie nastpowa wskutek zanieczyszcze powietrza atmosferycznego przez zwizki siarki i azotu. Opad kwanych deszczy w przemysowych regionach rodkowej Anglii spowodowa zupeny zanik torfowcw na tamtejszych torfowiskach. Z kolei na wysokich torfowiskach w Danii, przy niezmienionych warunkach wodnych, w cigu ostatnich 30 lat odnotowano ustpienie wielu typowych rolin oligotroficznych i porostw, a pojawienie si taksonw wymagajcych wyszej trofii, np. trzlicy modrej, a nawet gatunkw azotolubnych, jak starca lenego Senecio sylvaticus czy wierzbwki kiprzycy Chmaenerion angustifolium. Ten kierunek przemian flory wizany jest z wysokim steniem jonw amonowych w powietrzu, pochodzcych z gnojowicy z ogromnych ferm trzody chlewnej. 1.2.3. Co jeszcze mona uratowa Skala przeobrae siedlisk i rolinnoci torfowisk batyckich w Polsce jest niezwykle wysoka. adne z torfowisk tego typu nie utrzymao si w stanie nienaruszonym, a wiele praktycznie przestao istnie, gdy zoe torfu wysokiego zostao cakowicie wydobyte lub te zdegradowane w inny sposb, np. przez wgbne poary. Spord okoo 70 torfowisk, co najmniej poowa naley do tej kategorii. Na pozostaych, nie-
37
Ryc. 7. Zmiany pooenia lustra wody na torfowisku eksploatowanym i poddanym czynnej ochronie (Wheeler 1996).
mal w kadym przypadku, pierwotna powierzchnia ich kopu zostaa zredukowana, a warunki siedliskowe i rolinno s zmienione w rnym stopniu (por. rozdz. 6.1.). Jeszcze bardziej skpe s dane o obecnym poziomie wody i jej dynamice, a take o stopniu przeksztacenia gleb. Wyniki bada nad zakresem i kierunkami przeksztace szaty rolinnej torfowisk wysokich w caej Polsce, opublikowane ju prawie 40 lat temu udowodniy, e 91% pierwotnej powierzchni otwartych mszarw zajmowaa wwczas rolinno wtrna. W ponad 40% byy to zdegenerowane bory bagienne, ktre utraciy cechy torfotwrcze, a pozosta cz stanowiy nielene zbiorowiska zastpcze. Od tego czasu proces degradacji siedlisk wysokotorfowiskowych i zanikania waciwej dla nich pokrywy rolinnej nie tylko nie zosta zahamowany, a wrcz uleg nasileniu. Na tym tle ju tylko niewielkie pozostaoci torfowisk kopuowych w Polsce stwarzaj ostatni szans uratowania i zachowania na przyszo ich specyficznych cech przyrodniczych.
38
1.3. Jak chroni i zachowa na przyszo pozostaoci torfowisk batyckich 1.3.1. Formalne podstawy dziaa ochronnych ywe (aktywnie rosnce) i zdegradowane, lecz rokujce moliwo regeneracji, torfowiska wysokie s umieszczone na licie siedlisk przyrodniczych, ktrych ochrona w krajach Wsplnoty Europejskiej jest wymagana na mocy Dyrektywy Siedliskowej. Tworzona obecnie w Polsce sie Natura 2000 wraz z ju istniejcymi i planowanymi rezerwatami przyrody, w skad ktrych wchodz torfowiska batyckie, stanowi wic dobr prawn podstaw do objcia ochron maksymalnie duej liczby tych torfowisk (por. rozdz. 6). Udogodnienia formalne, jakie stwarzaj obowizujce przepisy, nie gwarantuj jednak automatycznie moliwoci podjcia rzeczywistych dziaa ochronnych, gdy poszczeglne torfowiska maj rny status wasnociowy, a take w rnym zakresie i formie s uytkowane gospodarczo. Tak wic niezbdnym warunkiem wstpnym jest uzgodnienie wszystkich planowanych zamysw i dziaa ochronnych z wacicielem terenu lub zarzdc dziaajcym w jego imieniu, a w okrelonych przypadkach take z lokalnymi wadzami samorzdowymi. Wicej o formalnych uwarunkowaniach ochrony torfowisk piszemy w rozdziale 4. 1.3.2. Oglne zaoenia metodyczne Zdecydowanie zy stan zachowania torfowisk batyckich w Polsce wymaga nie tylko obejmowania ich formaln ochron prawn, lecz przede wszystkim zastosowania rozmaitych zabiegw ochrony czynnej. S one niezbdne do zatrzymania postpujcej degradacji biotopw i biocenoz, a w sprzyjajcych warunkach mog take przywrci utracon rwnowag ekologiczn ukadu przyrodniczego jakim jest torfowisko, co z kolei jest podstaw jego trwania. Sporzdzenie merytorycznie poprawnego, a zarazem wykonalnego planu ochrony, wymaga indywidualnego podejcia do kadego z torfowisk, gdy niezalenie od oglnych prawidowoci ekologicznych, jakim podlegaj ekosystemy torfowisk kopuowych, poszczeglne obiekty maj rwnie swoje niepowtarzalne cechy. Odnosz si one przede wszystkim do morfologii i stanu zachowania zoa torfowego oraz historii jego rozwoju, topografii terenu, aktualnych warunkw hydrologicznych, zrnicowania i przestrzennego ukadu rolinnoci. Decyzja o podjciu dziaa ochronnych i ich rodzaju musi wic wynika z analizy rnorodnych danych, dostarczonych przez zesp odpowiednich specjalistw, w tym koniecznie botanika-ekologa i torfoznawcy oraz hydrologa lub hydrogeologa; bardzo przydatna jest rwnie wiedza i dowiadczenie lenika, zoologa oraz inyniera lub technika melioracji. 1.3.3. Kolejno dziaa Zasadniczym warunkiem waciwego doboru, a nastpnie skutecznoci dziaa ochronnych jest trafna diagnoza aktualnego stanu konkretnego obiektu. Jej podstaw
39
s wyniki inwentaryzacji wspczesnej szaty rolinnej, ktra bezporednio informuje o stanie dynamicznym torfowiska, a w sposb poredni jest syntetycznym wskanikiem warunkw ekologicznych w poszczeglnych jego czciach. Dane wspczesne powinny by uzupenione o informacje dotyczce przeszoci torfowiska, tj. jego budowy geologicznej oraz historii zmian spowodowanych przez gospodark czowieka. Podstawowe znaczenie ma take okrelenie przyczyn obecnie stwierdzonych zmian. Optymalnym punktem wyjcia do oceny stanu pokrywy rolinnej jest sporzdzenie mapy rolinnoci, ktrej podstawow jednostk jest zesp rolinny. W przypadku, gdy paty zespow z natury wyksztacaj si na maych powierzchniach i tworz drobn mozaik, np. zespoy dolinek i kp, wykrelenie granic kompleksu przestrzennego takich zespow jest cakowicie wystarczajce. Z kolei, gdy fitocenozy wykazuj oznaki degeneracji, jej stopie powinien by uwidoczniony na podstawowej mapie rolinnoci, albo te odrbnej mapie. Rolinno na silnie przeksztaconych torfowiskach najczciej moe by klasyfikowana tylko na poziomie typw fitocenoz. Kartowanie rolinnoci najwygodniej jest przeprowadzi na podkadzie aktualnego zdjcia lotniczego w skali 1: 5000. Bardzo wanym elementem inwentaryzacji przyrodniczej (botanicznej i zoologicznej) jest identyfikacja stanowisk i ocena stanu populacji gatunkw szczeglnej troski (prawnie chronionych, zagroonych i rzadkich). Lista tych taksonw we florze batyckich torfowisk Polski jest pokana, natomiast w odniesieniu do fauny, zwaszcza bezkrgowcw, z pewnoci wymaga jeszcze bada. Ocena stanu hydrologicznego torfowiska powinna by dokonana niezalenie od bioindykacyjnych waciwoci pokrywy rolinnej. Najbardziej waciw metod jest prowadzenie systematycznych pomiarw poziomu wody, jeeli jest to jednak niemoliwe, naley przeprowadzi obserwacje co najmniej w okresie wiosennych roztopw, celem uchwycenia maksymalnych stanw wody w rnych czciach torfowiska oraz identyfikacji miejsc, gdzie nastpuje szczeglnie intensywny odpyw. Pomiary lub obserwacje poziomu wody powinny by uzupenione pomiarami niwelacyjnymi topografii kopuy torfowiska, ktre informuj o przebiegu gwnych szlakw przepywu wody. Niezmiernie wanym i przydatnym elementem jest analiza materiaw archiwalnych (map topograficznych, drzewostanowych i gospodarczych, dokumentacji prac melioracyjnych oraz zdj lotniczych). Wraz ze wspczesnymi danymi hydrologicznymi i map rolinoci pozwala ona na stwierdzenie czasu, tempa oraz kierunku przemian, jakim podlegay warunki siedliskowe, a wraz z nimi przyroda torfowiska. Rwnie istotne s informacje o budowie geologicznej zoa torfowego, a zwaszcza jego stropowych warstw, gdy wskazuj one na genetyczne powizania lub ich brak midzy rolinnoci subfosyln a obecnymi fitocenozami. Synteza danych botanicznych, zoologicznych, hydrologicznych i geologicznych oraz ich krytyczna analiza jest punktem wyjcia do waloryzacji torfowiska, ustalenia strategicznych celw i priorytetw ochrony oraz doboru metod i technik dziaania. 40
1.3.4. Metody i techniki czynnej ochrony Istot czynnej ochrony torfowisk batyckich s dziaania zmierzajce do maksymalnego podniesienia poziomu wody w kopule torfowiska i jego stabilizacji w jak najwikszej czci zoa. W sensie ekologicznym celem tych dziaa jest odtworzenie akrotelmu lub przywrcenie jego penej sprawnoci, a w konsekwencji wznowienie procesu torfotwrczego, ktry w dalszych etapach prowadzi do odkadania si nowych warstw torfu i powikszania objtoci katotelmu. Osignicie tak zarysowanego penego celu z pewnoci nie jest moliwe na kadym torfowisku, a dotychczasowe, bardzo nieliczne wyniki eksperymentw wskazuj, e kady z trzech etapw tego procesu jest rny pod wzgldem czasu trwania. Stosunkowo w krtkim czasie, bo kilku lat, mona osign ponowne nasycenie podoa torfowego przez wod. Drugi etap, polegajcy na powrocie rolinnoci torfotwrczej, trwa ju do 1-2 dziesicioleci, natomiast trzeci etap, ktrego efektem jest akumulacja torfu, wymaga 3-5 dziesicioleci i moe by ograniczony przez czynnik klimatyczny. Z punktu widzenia ochrony konserwatorskiej, zwaszcza utrzymania rnorodnoci gatunkowej, uzyskanie drugiego etapu jest w peni satysfakcjonujce i dlatego naley podejmowa prby jego osignicia. Polepszenie warunkw wodnych na osuszonych torfowiskach kopuowych mona osign gwnie poprzez: budow tam na rowach odwadniajcych, budow nieprzepuszczalnych opasek wok zoa torfowego, zasypywanie roww odwadniajcych, redukcj ewapotranspiracji. Najczciej stosowan metod jest zakadanie tam, ktre mog by zbudowane z rnego materiau, jak np.: drewna, plastiku, torfu czy metalu. Maj one form albo litych cian, cakowicie zatrzymujcych wod, albo te w ich grnej czci istniej przepusty czy inne urzdzenia umoliwiajce odpyw nadmiaru spitrzonej wody. Podstawowym warunkiem dobrego funkcjonowania tam jest ich kaskadowe rozmieszczenie na linii rowu odwadniajcego oraz takie zagszczenie, ktre uniemoliwia erozj dna rowu wskutek duej energii spadku wody przelewajcej si przez zastawk. Skuteczne pitrzenie wody wymaga rwnie uszczelnienia styku midzy bokami i dnem tamy, a torfem w rowie. W przypadku zastawek budowanych z torfu bardzo praktyczne jest umieszczenie midzy ciankami torfowymi plastikowych workw wypenionych piaskiem. Z dotychczasowych dowiadcze zastosowania przelewowych zastawek na torfowiskach pomorskich wynika, e przy zachowaniu wymienionych zasad s one bardzo skutecznym, a zarazem tanim sposobem zatrzymania wody odpywajcej z torfowisk wysokich.
41
Ryc. 8. Nieprawidowe (A) i prawidowe (B) rozmieszczenie zastawek na rowie na torfowisku wysokim (wg Brooksa i Stonemana 1997, za Pawlaczykiem i in. 2001)
42
Wicej szczegw technicznych dotyczcych budowy urzdze pitrzcych zawarlimy w rozdziale 2, a opis formalnych uwarunkowa ich budowy - w rozdziale 4. System nieprzepuszczalnych opasek jest stosowany celem zminimalizowania strat wody w przypadku, gdy peryferyjne partie kopuy s zredukowane przez wydobycie torfu, wskutek czego krusz si i obsuwaj. Metoda ta rwnie uywana jest gdy zosta uszkodzony zarwno akrotelm, jak i katotelm i potrzebne jest wydatne uwodnienie podoa. Jej skuteczno zaley od stopnia przepuszczalnoci materiau z jakiego jest zbudowana opaska (torfu, plastiku lub gliny) oraz od uszczelnienia jej posadownienia tak, aby nie przesczaa si pod ni woda. Konstrukcja opasek jest kosztowna i wymaga precyzyjnych dziaa inynierskich celem uniknicia ryzyka ewentualnego zalania terenw przylegych. Cakowite zasypanie roww odwadniajcych jest stosunkowo rzadko stosowane z uwagi na koszty i techniczne problemy z transportem duych iloci odpowiedniego, tj. ubogiego w skadniki pokarmowe, a zarazem wzgldnie nieprzepuszczalnego torfu. Dodatkowym mankamentem tej metody s zniszczenia powodowane przez uycie maszyn do przewozu, a nastpnie przeadunku torfu. Usuwanie nalotu i podrostu drzew redukuje straty wody spowodowane przez ewapotranspiracj, lecz uycie tej metody na duych powierzchniach jest ograniczone ze wzgldu na czasochonno oraz konieczno powtarzania zabiegw, a take usuwania z torfowiska citych lub wyrwanych krzeww i drzew. W przypadku inwazji gatunkw drzewiastych po obnieniu lustra wody naley przede wszystkim dy do ich samorzutnego ustpienia wskutek przywrcenia wysokiego poziomu wody na torfowisku i dopiero gdy jest to niemoliwe lub niedostateczne pozostaje usuwanie poszczeglnych osobnikw. Zabieg ten wykonuje si przez rczne wyrywanie, wycicie pi lub okorowanie pnia, co prowadzi do obumarcia osobnika. Pierwszy sposb powinien by stosowany w okresie, kiedy poziom wody na torfowisku jest stosunkowo niski (suche lato, mrona zima), gdy zmniejsza to uszkodzenia powierzchni torfowiska wskutek deptania i wycigania czci torfowcw wraz z systemem korzeniowym krzeww czy drzew. Wycinka drzew wie si z koniecznoci ich usuwania poza torfowisko, czsto rwnie z traktowaniem odziomkw herbicydami. Stosowanie herbicydw wymaga zachowania rygorystycznych rodkw ostronoci, w tym zwaszcza stosowania wycznie na city pie. Z uwagi na niepene poznanie skutkw ich uywania na torfowiskach herbicydy pozostaj kontrowersyjnym rodkiem ochrony i zaleca si ograniczenie zastosowania do absolutnie niezbdnych przypadkw. Celem zapobieenia powstawania odrostw na citych pniach (dotyczy to brzozy, ktra na obsuszonych torfowiskach rozwija si czasem masowo) stosowane s rodki chwastobjcze, np. Roundup. Jego skuteczno w przypadku brzozy dochodzi do 90%, jeeli smarowanie citych pni nastpuje zaraz po ich odsoniciu i jest wykonane na caej powierzchni przekroju.
43
Odrbne techniki stosowane s do przywrcenia rolinoci torfotwrczej na odsonitym torfie. Jedn z nich jest uzyskanie pokrywy rolinnej wycznie w wyniku naturalnej rekolonizacji, moliwej dziki przechowanym w torfie nasionom lub wegetatywnym czciom rolin, a take transportowi nasion i zarodnikw przez wiatr. Efektywno zasiedlania rolin na tej drodze jest do skuteczna w przypadku torfowisk, z ktrych zdjta zostaa tylko cienka warstwa torfu, pod ktr zachowa si jeszcze bank nasion zdolnych do kiekowania. Na torfowiskach, gdzie wydobyto grubsz warstw torfu, wtrna sukcesja jest znacznie ograniczona. Czynne przywracanie rolinnoci na nagim torfie prowadzi si poprzez przesadzanie osobnikw rolin naczyniowych lub fragmentw pdw torfowcw, ktre maj due zdolnoci regeneracji. Praktyczn metod jest przenoszenie caych wycinkw darni, co umoliwia rwnoczesne osiedlenie si drobnych zwierzt bezkrgowych. Powodzenie takiego zabiegu wymaga jednak uprzedniego rozpoznania warunkw hydrologicznych i chemicznych parametrw torfu w miejscach, gdzie ma by wszczepiona dar tak, aby byy one maksymalnie zblione do miejsca jej pobrania. W przypadku reintrodukcji torfowcw, zwaszcza na paskie, nieosonite powierzchnie, konieczne jest wprowadzenie najpierw rolin naczyniowych, ktre stwarzaj oson i odpowiedni mikroklimat dla torfowcw. Do tego celu mona uy kp wenianki pochwowatej. Generaln zasad jest, e transplantacja powinna by prowadzona w taki sposb, aby nie zostay istotnie naruszone zasoby w miejscu pobrania materiau. Pewnym ograniczeniem w wielkoskalowym zastosowaniu tej metody s jej wysokie koszty i pracochonno. Nie do koca jest rwnie zbadana dugofalowa skuteczno zasiedlenia. Absolutnie niezbdn metod ochrony torfowisk batyckich jest zabezpieczenie ich przed wydeptywaniem w miejscach, gdzie ze wzgldw dydaktycznych zostay one udostpnione do zwiedzania (por. rozdz. 3). Najlepszym sposobem jest budowa szerokich drewnianych kadek, ktre kieruj ruch zainteresowanych osb w najbardziej pogldowe miejsca i cakowicie chroni wraliw na mechaniczny nacisk rolinno mszarn. 1.3.5. Monitorowanie skutkw dziaa ochronnych ledzenie skutecznoci prowadzonych zabiegw jest niezbdnym elementem praktyki ochrony. Monitoring powinien by prowadzony w odniesieniu do wszystkich elementw, ktre s obiektem bezporednich dziaa ochronnych lub te, z racji powiza ekologicznych, porednio reaguj na zmieniajcy si komponent ekosystemu torfowiska. Najbardziej kluczowym przedmiotem monitoringu jest poziom wody w torfowisku i jego dynamika. Wymaga to zaoenia sieci piezometrw dostosowanej do wielkoci kopuy i jej ksztatu oraz skorelowanej z miejscami tamowania odpywu wody z torfowiska. Na tym etapie bardzo wskazana jest pomoc hydrologa lub hydrogeologa. Pomiary poziomu wody w okresie wegetacyjnym powinny by prowadzo44
45
Ryc. 9. Projekt zastawek na rowach oraz projekt monitoringu zmian stosunkw wodnych, jakie zajd w rezultacie podjtych dziaa ochronnych. Rezerwat Torfowisko Pobocie.
ne w odstpach dwutygodniowych, a od jesieni do wiosennych roztopw co cztery tygodnie. Staym dniem obserwacji powinien by poniedziaek, co daje moliwo dowizania wasnych wynikw do danych z pastwowych instytucji prowadzcych regularne pomiary na obszarze caego kraju. Monitoring rolinnoci reagujcej na zmiany warunkw wodnych wymaga wyznaczenia staych powierzchni obserwacyjnych i precyzyjnego ustalenia ktre ze skadnikw pokrywy rolinnej i przy pomocy jakich metod bd testowane. Moliwe jest tu zarwno wielko- jak i maoskalowe mapowanie, zbieranie dokumentacji fotograficznej, wykonywanie zdj fitosocjologicznych. Czstotliwo obserwacji w pierwszych latach prowadzenia zabiegw wymaga praktycznego rozpoznania tempa zmian, ktre w znacznym stopniu moe zalee od lokalnych warunkw. W skrajnych przypadkach moe ono by bardzo szybkie i wymaga nawet corocznych wizyt. W miar stabilizacji warunkw hydrologicznych prawdopodobnie wystarczajce bd obserwacje prowadzone co 3-5 lat. Podobne zasady mona przyj dla powierzchni, z ktrych usuwane s gatunki krzewiaste i drzewiaste. ledzenie efektw przesadzania rolin wymaga przynajmniej w okresie kilku pocztkowych lat corocznego odnotowywania zmian. Oglny kierunek i przestrzenny zakres przeksztace rolinnoci na caym torfowisku poddanym czynnej ochronie moliwy jest przy uyciu zdj lotniczych, wykonywanych w ramach nalotw standardowych lub prowadzonych specjalnie do tego celu.
46
Rozdzia 2 Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich

Robert Stako
Przegld stanu torfowisk batyckich w Polsce jednoznacznie wskazuje, e podstawow i najwaniejsz przyczyn ich degradacji jest przeprowadzone w przeszoci odwodnienie. Praktycznie tylko kilka procent spord wszystkich torfowisk batyckich, pooonych na terenie naszego kraju, nie wymaga dziaa poprawiajcych stosunkw wodnych. Trafna i pena ocena potrzeb zwizanych z popraw warunkw wodnych, cho wymaga szczegowej analizy kilku rnych aspektw funkcjonowania torfowiska, niejednokrotnie moliwa jest na pierwszy rzut oka. Najistotniejszym elementem majcym bezporedni wpyw na stosunki wodne kadego z ekosystemw torfowiskowych bdzie istniejca, bd te nieistniejca, powierzchniowa sie ciekw wodnych odprowadzajcych wod z torfowiska. Na powierzchniow sie hydrologiczn z reguy skadaj si rowy melioracyjne, kanay oraz naturalne cieki wodne - niejednokrotnie dla potrzeb skuteczniejszego odwadniania, pogbiane i prostowane. W przypadku, kiedy na torfowisku bd w jego bezporednim ssiedztwie nie istniej cieki wodne to przyczyn jego degradacji naley szuka raczej po stronie zachodzcych globalnie zmian hydrologicznych czy te klimatycznych (np. powszechnie obniajcy si poziom wd gruntowych, ocieplenie klimatu, ktrego efektem s m.in. nisze opady i zwikszone parowanie wywoane wyszymi temperaturami). Niestety na powysze zmiany degradujce stan torfowisk batyckich nie mamy adnego, bezporedniego wpywu, ani te nie jestemy w stanie im przeciwdziaa. W ograniczonym zakresie przeciwdziaa moemy tylko skutkom globalnych zmian poprzez np. minimalizowanie strat wody wywoanych ewapotranspiracj ograniczajc ekspansj drzew bd redukujc ich liczebno na torfowisku.
Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich
47
Niezwykle rzadko zdarzaj si obiekty, ktre nie nosz ladw prowadzonych w przeszoci melioracji wodnych. Trzeba zaznaczy, e cho z definicji melioracje wodne oznaczaj popraw stosunkw wodnych, to w przypadku torfowisk, praktycznie miay one na celu wycznie ich odwodnienie. Prowadzone, niekiedy przed kilkudziesiciu laty, melioracje wodne w wielu przypadkach do dzisiaj negatywnie oddziaywuj na warunki wodne torfowisk. Dlatego ju samo stwierdzenie wystpowania sieci roww melioracyjnych na torfowisku z duym prawdopodobiestwem bdzie oznaczao konieczno hamowania odpywu wody i/lub podnoszenia jej poziomu. Hamowanie odpywu wd czy te podnoszenie ich poziomu, to oglnie rzecz biorc dziaania zapobiegajce odwadnianiu lub te odtwarzajce waciwe uwodnienie torfowisk. Aby okreli zakres tyche dziaa naley dokona szczegowej analizy wielu czynnikw majcych istotny wpyw na dalsze funkcjonowanie torfowiska. Za kadym razem przeanalizowa naley, jakie skutki ekologiczne wywoao przesuszenie torfowiska i czy np. nie powstay ju wtrne, rwnie cenne ukady ekologiczne. Na przykad na wielu odwodnionych torfowiskach wysokich, pierwotnie bezlenych, w wyniku osuszenia rozwiny si kompleksy borw i brzezin bagiennych z cennymi gatunkami rolin. W wielu przypadkach po odwodnieniu na powierzchni torfowiska wytworzya si warstwa murszu izolujca odpyw wody, sprzyjajca wtrnemu rozwojowi cennych zbiorowisk rolinnych, np. zespou przygieki biaej. Odwodnienia torfowisk, szczeglnie wysokich, powoduj znaczne zmiany w uksztatowaniu ich powierzchni. Na skutek rnego stopnia sprasowania zoa, lokalnie mog tworzy si niewielkie zagbienia (zapadanie si zoa jest zjawiskiem najsilniej zaznaczajcym si i powszechnie wystpujcym wzdu roww melioracyjnych). W przypadku podejmowanych prb przywrcenia historycznego poziomu wody na torfowisku mona spowodowa lokalne zatopienia powierzchni torfowiska, a nawet powstanie niewielkich zaleww nieistniejcych w przeszoci. Dlatego te planujc dziaania odtwarzajce historyczne warunki wodne, oprcz analizy ekologicznej niezbdna jest analiza topografii torfowiska. Planujc nawet niezbyt wysokie pitrzenia, chociaby ze wzgldw ekonomicznych, niezbdne jest przeprowadzenie pomiarw spadkw terenu, nachylenia dna roww, a nawet - w miar moliwoci - przepyww wd w poszczeglnych ciekach. Zarwno ze wzgldw ekonomicznych, jak te ekologicznych niezwykle wane jest ustalenie optymalnej liczby pitrze na poszczeglnych ciekach. Z punktu widzenia ochrony torfowiska waciwym rozwizaniem jest budowa kaskad wielu zastawek o stosunkowo niewielkiej rzdnej pitrzenia na kadej (por. ryc. 8 w rozdziale 1). Do hamowania odpywu wody su rne urzdzenia techniczne. Wybierajc midzy nimi, trzeba rwnie uwzgldni nastpujce czynniki: - czy istnieje potrzeba regulowania poziomu wody? W wielu przypadkach najlepsze jest rozwizanie najprostsze - pitrzenie stae, nie wymagajce obsugi. Niekiedy jednak, gdy przy zastosowaniu urzdze chcemy np. naladowa naturaln dynamik poziomu wody lub wymagaj tego wzgldy gospodarcze, regulacja po48
PROSTE PITRZENIE DREWNIANO-ZIEMNE PROSTE PITRZENIE DREWNIANO-ZIEMNE /PRZEKRJ PODUNY /PRZEKRJ PODUNY/
PRZELEW V-KSZTATNY Z DESEK
GRNA KRAWD ROWU
POZIOM WODY POWYEJ PRZETAMOWANIA
WYPENIENIE ZIEMNE /TORF + ZIEMIA + PIASEK GLINIASTY/ PAL PODTRZYMUJCY CIANK
DNO ROWU
KIERUNEK SPADKU DNA ROWU
DWIE CIANKI Z BALI DREWNIANYCH UOONE POPRZECZNIE DO OSI ROWU
ROZSTAW CIANEK 1 m
PROSTE PITRZENIE DREWNIANO-ZIEMNE PROSTE PITRZENIE DREWNIANO-ZIEMNE /PRZEKRJ PPRZECZNY /PRZEKRJ POPRZECZNY/
PRZELEW V-KSZTATNY Z DESEK
PRZEKRJ ROWU
PAL PODTRZYMUJCY PALISAD BALE DREWNIANE UOONE POPRZECZNIE DO OSI ROWU
Ryc. 1. Proste pitrzenie drewniano-ziemne (zastawka kartuska) - przekrj poduny i poprzeczny.
49
Ryc. 2. Zastawki o staym poziomie pitrzenia stosowane w projektach Klubu Przyrodnikw - z lewej strony prosta zastawka drewniana, z prawej kaskada dwch zastawek z wypenieniem kamiennym
ziomu pitrzenia (praca zastawk) jest konieczna i trzeba wybra odpowiednie rozwizania techniczne; w jakich warunkach hydrologicznych (najbardziej niekorzystnych!) bdzie pracowa pitrzenie? Jeeli chcemy zablokowa ciek, na ktrym w okresie wiosennym wystpuje obfity spyw wd roztopowych, musimy zastosowa rozwizanie, ktre go wytrzyma! ile moe kosztowa zablokowanie odpywu, jakie materiay s dostpne, jak trwae ma by pitrzenie? W wikszoci przypadkw dobre skutki mona osign nawet niewielkim nakadem rodkw; do jakiego stopnia urzdzenie musi by odporne na zoliwe dziaania ludzkie? Zwyka zoliwo moe przejawia si np. wyjmowaniem szandorw z zastawki regulowanej. Jest to jeden z powodw, dla ktrych stae pitrzenia czsto okazuj si korzystniejsze. Poniej omwiono najprostsze rozwizania.
Worki z piaskiem. Nylonowe worki wypenione piaskiem (takie jakich uywa si do umacniania waw przeciwpowodziowych) nadaj si dobrze do blokowania niewielkich roww odwadniajcych. Niemniej jednak, biorc pod uwag moliwoci transportu w gb torfowiska wyjtkowo cikiego materiau jakim jest piasek, rozwizanie to moe okaza si wyjtkowo pracochonne, a co za tym idzie - kosztowne. Rwnie ze wzgldw estetycznych nylonowe worki z piaskiem mog budzi wiele kontrowersji.
50
Klamra drewniana Zastrzay
cianka szczelna, dbowa d = 5 cm
H - wys. pitrzenia
Kiszka faszynowa r. 15 cm
Wycika faszynowa poprzeczna gr. 15 cm Wycika faszynowa poduna gr. 15 cm
Grunt rodzimy Pal kierujcy r. 18 cm
Paliki faszynowe
Glina z piaskiem gr. 15 cm
4H
2H Pal kierujcy r. 18 cm
Wycika faszynowa poduna
Kiszka faszynowa r. 10 cm Kiszka faszynowa r. 15 cm 4H
Wycika faszynowa poprzeczna 2H
1:1
H = ptrzenie
,5
1:1
,5
od 2,0 do 7,0 mb
Ryc. 3. Projekt prostej zastawki drewnianej. Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich
51
Pale zabezpieczajce
H - wys. pitrzenia
Paliki faszynowe
4H
Kiszka faszynowa r. 10 cm Kiszka faszynowa r. 15 cm 4H
okrglaki r. 15 cm
Wycika faszynowa poprzeczna 2H
1:1
H = ptrzenie
,5
1:1
,5
od 2,0 do 7,0 mb
Ryc. 4. Projekt zastawki drewnianej wzmocnionej.
52
Wypenienie ziemne
H - wys. pitrzenia
Paliki faszynowe
4H
1-2 mb.
Wycika faszynowa poprzeczna Kiszka faszynowa r. 15 cm 4H 1-2 mb. 2H
Ryc. 5. Projekt zastawki o podwjnych ciankach drewnianych z wypenieniem kamiennym lub ziemnym.
53
Ryc. 6. Zastawka drewniana z moliwoci regulacji poziomu wody - wzr z Nadlenictwa Lipka.
Stae zastawki drewniane. Niskie koszty, atwy monta, atwo wkomponowania w otoczenie i stosunkowo dua trwao bardzo czsto przemawiaj za zastosowaniem takiego rozwizania technicznego. Zastawki takie gwarantuj zatrzymanie nadmiernego odpywu wody lub jej pitrzenie na rowach o szerokoci 2 - 4 m. Podstawowym materiaem do ich budowy s grube (4-5 cm), cho niezbyt szerokie (10-15 cm), rnej dugoci (1,5 - 2 m) deski z frezem (jak okrelaj to fachowcy, na tzw. wasne piro stosowane w boazerii czy podogwce). Najlepszym materiaem na zastawki jest drewno twardych drzew, np. dbu. Grube deski sosnowe take mog spenia swoj funkcj przez kilka, a nawet kilkanacie lat. W wielu przypadkach (pytkie rowy o niewielkim przepywie) okres kilku lat zupenie wystarcza do cakowitego zaronicia rowu. Naturalny rozkad zastawki, ktra ju nie peni swojej funkcji jest w takim wypadku jak najbardziej podany. Istnieje kilka rnych technik budowy drewnianych zastawek. Z desek zaostrzonych na jednym kocu tak, aby podczas wbijania pojedynczo w grunt same nakierowyway si i dociskay deski wczeniej wbite, montujemy szczeln ciank przegradzajc ciek. Gboko, na jak wbijamy deski, zaley od wysokoci pitrzenia zastawki oraz twardoci gruntu. Najgbiej wbijamy je w miejscu, gdzie znajduje si przelew. W gruncie organicznym moe to by nawet gboko 2 - 3 razy wiksza od wysokoci pitrzenia. W twardym podou mineralnym gboko nieznacznie przekraczajca wysoko pitrzenia wystarczy, aby zastawka bya szczelna i trwaa. Monta zastawki rozpoczynamy od umocowania dwch poprzecznych prowadnic (np. krawdziakw 4 x 6 cm lub erdzi pozyskanych w terenie), pomidzy ktre
55
wbijamy i do ktrych przybijamy deski. Niekiedy naley zrezygnowa z prowadnic, aby nie narusza brzegw cieku, ktre pniej atwo mog zosta podmyte. Istotna jest szczelno konstrukcji, szczeglnie przy niewielkich przepywach, dlatego naley dopilnowa, aby pira byy szczelne, a deski przylegay do siebie. Mae nieszczelnoci z czasem zostaj zlikwidowane w wyniku pcznienia drewna pozostajcego w wodzie. Ostatnim elementem budowy cianki jest odpowiednie uksztatowanie przelewu. Powinien on znajdowa si zawsze na rodku cieku i by tak uformowany, aby w czasie duych wezbra woda przelewaa si wycznie rodkiem, a nie bokiem zastawki. Jeli zrobimy inaczej, to w ciekach o znacznej prdkoci przepywu zastawka zostanie podmyta i ominita. Aby unikn efektu rozmywania i erozji brzegw oraz dna cieku musimy przede wszystkim pamita o bezpiecznych poziomach pitrzenia. Powinny one wynosi nie wicej ni 30-40 cm. Aby dodatkowo zabezpieczy si przed niepodanymi skutkami budowy zastawki, wskazane jest umocnienie, np. faszyn, brzegw cieku oraz dna bezporednio za szczeln ciank. W niektrych przypadkach, dla zabezpieczenia przed erozj, dno rowu wyciela si faszyn podun, na wysypanym wczeniej piasku z glin (patrz ryc. 3). Przy niewielkich rzdnych pitrzenia oraz niewielkim przepywie, w wielu miejscach z zastosowania dodatkowego wzmocnienia dna rowu mona zrezygnowa, co te znacznie obnia koszty caego przedsiwzicia. Materia do wykonania zastawki o szerokoci 2-3 m kosztuje 200 - 300 z, robocizna, w zalenoci od tego, czy bdziemy to robi metod gospodarcz, czy zlecimy zewntrznej firmie, wyniesie od 200 do 600 z. Na szerszych rowach, o silniejszym przepywie lub wyszych pitrzeniach, naley wzmocni konstrukcj cianki. Mona to zrobi kilkoma balami uoonymi i umocowanymi za ciank. Ich dodatkowa rola to zapobieganie erozji dna powodowanej strumieniem wody przelewajcym si przez ciank bezporednio na dno cieku. Inne rozwizanie, do stosowania na wikszych ciekach, to budowa kaskady dwch lub wicej pitrze z przestrzeni pomidzy nimi wypenion kamieniami, ziemi lub np. torfem w zalenoci od rodzaju gruntu, na ktrym budujemy zastawk. Dlatego te wypenienie kamienno-ziemne naley stosowa raczej na obrzeach torfowiska, w kontakcie z gruntem mineralnym, jako naturalny element podoa. Wypenienie torfowe zaleca si stosowa w miejscach, gdzie zastawki budowane s na gruncie organicznym - torfie. Z przyrodniczego punktu widzenia korzystniejsze jest wypenienie przestrzeni miedzy ciankami torfem o niskim stopniu rozkadu, niemniej jednak pozyskiwanie go specjalnie do tych celw byoby dziaaniem nieetycznym. 56
Dlatego te wykorzysta naley rozoony torf (mursz) pochodzcy z prowadzonych wczeniej prac melioracyjnych, ktrego znaczne iloci zazwyczaj znajduj si wzdu krawdzi roww. Przykadowe rozwizania techniczne rnych typw zastawek drewnianych prezentuj ryc. 1-6. Na potrzeby niniejszego poradnika zaczylimy rwnie lepe kosztorysy niektrych typw zastawek, uatwiajce oszacowanie kosztw ich budowy. Zastawki z tworzyw sztucznych. Oprcz drewna, ktre wszystkim polecamy, do budowy zastawek wykorzystuje si te rnego rodzaju tworzywa sztuczne oraz blachy. Maj t zalet, e s znacznie lejsze i atwiejsze w transporcie (przeniesienie deski dbowej o dugoci 2 m i gruboci 5 cm na odlego czsto wiksz ni 200300 metrw wie si z duym wysikiem dla jednego czowieka), a przy tym tasze. Mog one by zastosowane z duym powodzeniem wanie na torfowiskach wysokich (mikkie podoe). W Wielkiej Brytanii zastawki z tworzywa sztucznego ciesz si do du popularnoci. W Polsce prawdopodobnie jeszcze nie stosowano tego typu rozwiza. Ich ewentualne zastosowanie wymaga oceny trwaoci - gwnie ze wzgldu na zdecydowanie nisze temperatury zim i prawdopodobnie uycia trwalszego (odpornego na temperatury poniej - 20oC) plastiku. Adresatom niniejszego poradnika pozostawiamy do rozstrzygnicia wzgldy estetyczne stosowania rozwiza z uyciem tworzyw sztucznych. Zastawki drewniane z regulowanym poziomem wody. ciank drewnian mona zbudowa rwnie z desek uoonych poziomo. Mona je poczy przed umieszczeniem w rowie. Niestety, wbijanie caej konstrukcji moe okaza si bardzo trudne lub niemoliwe - wtedy jedynym sposobem bdzie jej wkopanie. W przypadku instalowania kadej deski osobno, wykorzystujemy do tego celu dodatkowo dwie belki z wycitymi prowadnicami. Belki wbijamy w dno rowu i podobnie jak w przypadku przepustw umieszczamy midzy nimi deski, ktre peni tu rol szandorw. Prowadnice powinny znajdowa si po obu stronach pali tak, aby deski mocowa zarwno pomidzy belkami, jak i po ich zewntrznej stronie. Mocowanie desek pomidzy palami a krawdzi rowu wymaga wczeniejszego rozkopania skarp. Zalet tego typu zastawek jest moliwo stopniowego podnoszenia poziomu wody w miar potrzeb. Rozwizaniem czsto stosowanym ze wzgldu na atwiejszy monta jest typ zastawki poredniej pomidzy zastawkami staymi (z deskami wbijanymi pionowo) a zastawkami regulowanymi (cao cianki z desek uoonych poziomo). Zewntrzne czci takiej zastawki tworz cianki z desek wbijanych pionowo, natomiast centraln cz - przelew - stanowi ukadane poziomo w prowadnicach (wbite pionowo belki z odpowiednio szerokim frezem, odpowiadajcym gruboci deski) szandory. Regulowane zastawki betonowe. Najczciej stosowane jak dotd w Polsce rozwizanie techniczne spord szerokiej gamy budowli hydrotechnicznych. Cho skuteczne i trwae, stanowi jednak obcy element w rodowisku. Nadaj si do ewentualnego
57
zastosowania na gruncie mineralnym, tj. na obrzeach torfowiska lub w jego ssiedztwie, wszdzie gdzie wystpuj due przepywy oraz planowany jest wysoki (ponad 60-70cm) poziom pitrzenia. Zastawki te skadaj si z betonowych cianek z wycitymi prowadnicami, w ktre wsuwa si poziome deski - szandory. Czste s poczenia takich zastawek z przepustem pod grobl lub drog. Dla zapobieenia zoliwemu zmienianiu poziomu pitrzenia, stosuje si rozwizania polegajce na obudowywaniu zastawki lub mnicha klatk ze stalowych prtw, zamykan na kdk. Przelewy regulowane z elastyczn rur. Rodzaj przepywu stosowany w miejscach, gdzie wymagana jest nieznaczna (kilka, kilkanacie cm) regulacja poziomu wody. Popularny w Wielkiej Brytanii, prosty, tani i pomysowy, atwy w regulacji, w warunkach Polski chyba jednak za mao odporny na zoliwe dziaania ludzkie. Polega na zakopaniu w grobli elastycznej rury kanalizacyjnej o rednicy do 25 cm i ustawieniu wysokoci jej wlotu i wylotu tak, by ustali podany poziom wody.
Ryc. 7. Przelew z rury plastikowej z obracalnym kolanem, umoliwiajcy kontrol przepywu midzy dwoma zbiornikami wodnymi. Wg Brooksa i Stonemana 1997.
Przegrody z torfu. Forma trwaego blokowania kanaw i roww odwadniajcych na torfowiskach. Jest to technika wykorzystywana i szczeglnie polecana na torfowiskach wysokich. Najczciej stosuje si zasypanie rowu (na dugoci ok. 2-10 m), czasami wypeniajce przestrze midzy dwoma ciankami drewnianymi. Rozwizania takie mog funkcjonowa na ciekach o sabym przepywie, a torf powinien by sabo zmineralizowany. Odcinki rowu pozostawione midzy przegrodami z czasem spontanicznie zarosn. 58
Ryc. 8. Przetamowania ze sklejki i torfu. Wg Brooksa i Stonemana 1997.
Likwidacja caych roww melioracyjnych. Czasami najlepszym rozwizaniem jest zasypanie caego rowu odwadniajcego torfowisko. Wykorzystuje si do tego najczciej materia miejscowy, z najbliszego ssiedztwa rowu. Przy jego poborze naley oszczdza cenne fragmenty powierzchni torfowiska i stanowiska cennych gatunkw, w wikszoci przypadkw nie trzeba jednak obawia si lokalnego naruszenia rolinnoci, ktra w warunkach dostatecznego uwilgotnienia do szybko si regeneruje. Zasypywanie caych roww to rozwizanie najkorzystniejsze dla torfowiska, cho bywa ono najdrosze.
Budowa urzdze pitrzcych wie si z okrelonymi procedurami formalnymi - patrz rozdzia 4!
59
Przykadowe schematy kalkulacji (lepe kosztorysy) kosztu wykonania standardowych zastawek (por. ryc. 2, 3, 4): ZASTAWKA DREWNIANA PROSTA (JEDNA CIANKA) O STAYM PITRZENIU (skalkulowana na podstawie KNR 2-11) Zastawka wykonana z twardego drewna liciastego, bale o wymiarach 50x120x2000 mm, supy 150x150 mm, frezowane Zabicie cianki z drewna dbowego o ustalonej rzdnej pitrzenia. Maksymalna wysoko pitrzenia 0,6 m, gboko zabicia cianki szczelnej - minimum 2 x wys. pitrzenia, przyjta staa 1,2 m. cianka szczelna zabezpieczona zastrzaami. Dno cieku umocnione wycik faszynow podun i poprzeczn. Stopa skarpy umocniona kiszk faszynow o rednicy 15 cm. Umocnienie dna przed pitrzeniem - min. 2 x wys. pitrzenia, za pitrzeniem - min. 3 x wys. pitrzenia. PARAMETRY Szeroko dna rowu mb Wysoko pitrzenia (h) mb Dugo cianki szczelnej mb Wysoko cianki szczelnej (min. 3 x h) mb Umocnienie dna i skarpy przed pitrzeniem (min. 2 x h) mb Umocnienie dna i skarpy za pitrzeniem (min. 3 x h) mb zest. Bale na c.szcz. podpory r-m drewno Faszyna i koki Piasek i glina Roboczogodzina robot. Piasek i glina Faszyna i koki Cena drewna m3 wys. 2,5 3,5 grub. 0,05 0,16 0,15 0,2 d. 4 0,16 6 6 szt. 1 4 10 1 m3 0,5 0,36 0,86 9,0 0,72
0,6 0,6 4 2 2 3 koszt materiau
0,6
0,00 0,00 0,00 0,00
60
lp.
podstawa
opis
1 KNR 2-11 521 05 2
5 6
Rczne zabicie cianki szczelnej na gboko 1,2 m, grunt III kat. Robotnicy Materia pale db lub js frez KNR Wykonanie konstrukcji drewnia2-11 nej pitrzenia 301 06 Robotnicy Podpory KNR Umocnienie stopy skarpy kiszk 2-11 faszynow r. 15 cm d. 6 mb 503 04 w gr. III Robotnicy Faszyna, paliki KNR Umocnienie stopy dna wycik 2-11 fasz. 507 01 Grub. 15 cm Robotnicy Faszyna i koki KNR Umocnienie dna glin i piaskiem 2-11 Robotnicy 403 03 Materia Razem M + R + S
koszt il. jedn. jednostkowy m3 0,86 100 m 0,04 rg 609,32 0,00 m3 1,00 0,00 m3 0,86 j.m. rg 100 mb m3 rg m3 100 m2 rg m3 100 m3 rg m3 43,459 0,06 3 40,79 1 0,036 42,31 1 0,072 30,46 1 0,00
robo- matesuma cizna ria
0,00
0,00
0,00
0,00 0,00
0,00
0,00
0,00 0,00 0,00 0,00
0,00
0,00
0,00 0,00
0,00 0,00
0,00
ZASTAWKA DREWNIANA, PROSTA WZMOCNIONA, O STAYM PRZELEWIE (skalkulowana na podstawie KNR 2-11) Zastawka wykonana z drewna twardego liciastego, bale o wymiarach 50 x 120 x 2000 mm, supy 150 x 150 x 3500 mm, frezowane Wykonanie cianki szczelnej dbowej o ustalonej rzdnej, wykonanie od strony nawodnej kaskady z okrglakw zabitej palami na g. 1H, maksymalna wysoko pitrzenia 0,8 mb. Zabicie cianek szczelnych min. 2 x wys. pitrzenia, wzmocnienie cianek zastrzaami. cianki i zastrzay z drewna dbowego. Wymiary bali 50 x 120 x 3000 mm, zastrzay 150 x 150 x 3000 mm, pale kierujce 160 x 160 x 3500 mm. Dno cieku oraz stopa skarp umocnione wycik faszynow r. 15 cm. Umocnienie dna przed pitrzeniem - min. 2 x wys. pitrzenia, za pitrzeniem - min. 3 x wys. pitrzenia.
61
PARAMETRY Szeroko dna rowu mb Wysoko pitrzenia mb Dugo cianki szczelnej mb Wysoko pierwszej cianki szczelnej (min. 3 x h) mb Wysoko kaskady (min. 0,5 h) Odlego midzy ciank szczeln a kocem kaskady Umocnienie dna i skarpy przed pitrzeniem (min. 2 x h) mb Umocnienie dna i skarpy za pitrzeniem (min. 3 x h) mb zest. Bale na c. szcz. Pale kierunkowe Podpory Razem drewno Faszyna i koki Piasek i glina Drewno db cena za 1m3 Roboczogodzina Kamie do narzutu Okrglaki
lp. podstawa opis
1 0,8 5 3 0,5 1 2 3 m3 0,88 0,36 0,15 1,39 0,9 0,75 koszt materiau
wys. 3,5 0,16 0,16
grub. 0,05 0,16 0,16 0,15 0,15
d. 5,00 3,50 3,00 6 5
szt. 1 4,00 2
1,00
2 1
1 0,2
0,9 0,5
1 1
1,8 0,10
0,00 0,00 0 0,00 0,00
1 KNR 2-11 521 05 2 KNR 2-11 301 06 3 KNR 2-11 503 04
Rczne zabicie cianki szczelnej na gboko 1,2 m, grunt III kat. Ogem 5 mb cianki Robotnicy rg Materia pale db lub js frez m3 Wykonanie konstrukcji drewnianej pitrzenia Ogem 0,65 m3 drewna w zabudowie m3 Robotnicy rg Podpory m3 Umocnienie stopy skarpy kiszk faszynow r. 15 cm d. 6 mb w gr III mb Robotnicy rg Faszyna, paliki m3
koszt robo- matej.m il. jedn. jednostsuma cizna ria kowy m 5 rg 4,75 0,00 1,32 1,74 33,43 0,65 6 0,41 0,00 0,00 0,00 0,00
0,00 0,00 0,00 0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
62
4 KNR 2-11 507 01
Umocnienie stopy dna wycik fasz. grub. 15 cm, III kat. gr. obmiar 3,6 m2 Robotnicy Materia 5 KNR Umocnienie dna glin i piaskiem 2-11 grubo 15 cm, III kat. gr. 403 obmiar 3,6 m2 03 Robotnicy Materia 7 Razem M + R + S
m2 rg m2 rg m3
3,6 0,423 6 3,6 1,09 0,54
0,00 0,00
0,00
0,00
0,00 0,00
0,00 0,00
0,00 0,00
0,00
ZASTAWKA DREWNIANO-ZIEMNA O STAYM PITRZENIU PODWJNA CIANKA Z WYPENIENIEM ZIEMNYM (grunt mineralny, kamie, torf) (skalkulowana na podstawie KNR 2-11) Zastawka wykonana z drewna twardego liciastego, bale o wymiarach 50 x 120 x 2000 mm, supy 150 x 150 mm, frezowane Wykonanie dwch staych pitrze drewnianych w odlegoci ok. 2 mb od siebie i wykonanie narzutu ziemnego luzem pomidzy pitrzeniami. Maksymalna wysoko pitrzenia 1,0 m. Zabicie cianek szczelnych min. 2 x wys. pitrzenia, wzmocnienie cianek zastrzaami. cianki i zastrzay z drewna dbowego. Wymiary bali 50 x 120 x 3000 mm, zastrzay 150 x 150 x 3000 mm, zastrzay 150 x 150 x 3000 mm. Dno cieku oraz stopa skarp umocniona wycik faszynow r. 15 cm. Umocnienie dna przed pitrzeniem - min. 2 x wys. pitrzenia, za pitrzeniem - min. 3 x wys. pitrzenia. PARAMETRY Szeroko dna rowu mb Wysoko pitrzenia mb Dugo cianki szczelnej mb Wysoko pierwszej cianki szczelnej (min. 3 x h) mb Wysoko drugiej cianki szczelnej Odlego midzy ciankami szczelnymi Umocnienie dna i skarpy przed pitrzeniem (min. 2 x h) mb Umocnienie dna i skarpy za pitrzeniem (min. 3 x h) mb
1 1 7 3,5 2 2 2 3
63
lp.
podstawa
opis
j.m
1 KNR 2-11 521 05 2 KNR 2-11 301 06 3 KNR 2-11 503 04 4 KNR 2-11 507 01 5 KNR 2-11 403 03
6 KNR 2-11 401 10 7 Razem M + R + S
Rczne zabicie cianki szczelnej M na gboko 1,2 m, grunt III kat. Rg ogem 7 mb cianki Robocizna Rg Materia drewno db dla 0,40 m m3 Wykonanie konstrukcji drewnianej pitrzenia Ogem 0,55 m3 drewna w zabum3 dowie Rg Robocizna m3 Materiay pale kier. oraz podpory Umocnienie stopy skarpy kiszk faszynow r. 15 cm, d. 6 mb w gr. III Mb Robocizna 0,41rg/1mb Rg Materia kiszka i paliki m3 Umocnienie dna wycik fasz. grub. 15 cm, III kat. gr. obmiar 3,6 m2 m3 Robocizna Rg Materiay kiszka i paliki m3 Umocnienie dna glin i piaskiem grubo 15 cm, III kat. gr. obmiar 3,6 m2 m2 Robocizna Rg Glina i piasek m3 Wykonanie narzutu ziemnego Robocizna na 1m3 rg Materia m3
koszt il. jedn. jednostkowy 7 4,76 0,00 1,23 1,74 33,43 0,51 6 0,41 0,30 3.6 1,09 0,54 3,6 1,09 0,54 1,41 1,41 0,00
robo- matesuma cizna ria
0,00
0,00
0,00 0,00
0,00
0,00
0,00 0,00
0,00
0,00
0,00 0,00
0,00
0,00
0,00 0,00 0,00 0,00
0,00
0,00 0,00
0,00
0,00
0,00
64
Rozdzia 3 Turystyczne i edukacyjne udostpnianie torfowisk wysokich

Pawe Pawlaczyk
Torfowiska - ze wzgldu na swoje uwilgotnienie nale do ekosystemw trudno dostpnych. W spoeczestwie postrzegane s czsto jako niepotrzebne i nieuyteczne bagna, stanowice co najwyej miejsce okazjonalnego zbioru urawiny. A przecie rozlege, torfowcowe mszary tworz krajobraz pikny i niepowtarzalny, przemawiajc do odwiedzajcego je czowieka wszystkimi zmysami - przez panoram barwnego kobierca torfowcw, klangor urawi, zapach bagna i mokro wody. Budowa akceptacji spoecznej dla ochrony torfowisk wymaga, by przynajmniej w niektrych obiektach spotkanie z krajobrazem mogo by udziaem przecitnego miertelnika, nie zaopatrzonego w specjalny ekwipunek i buty gumowe. Coraz szersze zainteresowanie przyrod sprawia, e miejsca przyrodniczo cenne, w tym rezerwaty przyrody, budz zainteresowanie spoeczne, a ich opisy pojawiaj si w przewodnikach turystycznych i monografiach krajoznawczych. Podstawowym zagadnieniem, jakie naley rozpatrzy, rozwaajc ewentualne udostpnienie torfowiska, jest ewentualny wpyw tego udostpnienia na przyrod. Obowizuje zasada primum non nocere (przede wszystkim nie szkodzi) - nie naley wprowadza udostpnienia w takie miejsca, w ktrych mogoby to niekorzystnie wpyn na ekosystem. Szczeglnie wraliwym na antropopresj elementem jest fauna. Naley np. pamita, e: - stare drzewostany borw bagiennych na torfowiskach to czsto jedyne stare drzewostany zachowane w wikszym kompleksie lenym; czsto s wic wykorzystywane np. jako miejsca gniazdowania bielika, ryboowa, ka lub innych ptakw drapienych; lune drzewostany borw bagiennych mog by biotopem puchacza; - torfowiska s czsto ostojami urawi, i to zarwno miejscami ich gniazdowania, jak i miejscami pierzowisk oraz koncentracji w okresach wdrwek; - dystroficzne jeziorka na torfowiskach s czsto miejscami odpoczynku i wodzenia modych przez cyraneczki, ggoy, a niekiedy take nurogsi; dwa ostatnie gatunki chtnie bd gniedzi si w dziuplach starych sosen w borach bagiennych;
Turystyczne i edukacyjne udostpnianie torfowisk wysokich
65
na wschodzie Polski torfowiska bywaj miejscami tokowania cietrzewi, a do niedawna jeszcze na torfowiskach byy ostoje i tokowiska guszcw; - torfowiska to miejsca zwykle rzadziej penetrowane przez ludzi, ni otaczajcy je teren, a rezerwaty przyrody to take miejsca w zasadzie wyczone z polowania czsto s wic lokalnymi ostojami zwierzyny, np. jelenia i dzika, ale take i osia. We wszystkich wymienionych wyej, a take innych podobnych sytuacjach, naley zachowa szczegln ostrono, a w przypadku najmniejszych wtpliwoci raczej rezygnowa z szerszego publicznego udostpnienia obiektu. Zot zasad jest udostpnianie w kadej sytuacji jedynie niewielkiego fragmentu obiektu, a nigdy jego caoci. Rolinno torfowisk wysokich cechuje si bardzo nisk odpornoci na deptanie. Ju jednorazowe przejcie tym samym szlakiem kilkunastu osb powoduje trwae zmiany (wydeptanie) w mikroreliefie powierzchni torfowiska. Udostpnienie powierzchni torfowiska lub wntrza lasu bagiennego realizowane jest zazwyczaj przy pomocy kadek i pomostw rnego typu. Do najprostszych i najtrwalszych nale drewniane kadki lece na powierzchni torfowiska. Takie kadki na bagnach stosowane s powszechnie na szlakach turystycznych w krajach skandynawskich - szczeglnie w Finlandii i Estonii, gdzie tworz wielokilometrowe cigi. Szczegy konstrukcji przedstawiono na ilustracjach. W Szkocji stosuje si rwnie cieki o nawierzchni uformowanej ze zrbkw drewnianych nasypanych na geowknin pooon na powierzchni torfowiska, to rozwizanie moe mie jednak zastosowanie tylko w mniej uwilgotnionych ekosystemach i silniej ni kadki zaburza charakter torfowiska. Kadek przecinajcych ekosystemy mokradowe nie mona zastpi taszymi i prostszymi do wykonania groblami. Tylko kadka zapewnia bowiem obraz nieznieksztaconej powierzchni mokrada tu przy ciece. Przesuszone torfowiska i przesuszone bory bagienne mog nawet nie wymaga kadek, s bowiem dostpne such nog przez wiksz cz roku, zwykle konieczna bdzie jednak budowa mostkw na licznych w takich obiektach rowach.
Ryc. 1. Kadka fiska - wzr kadki stosowanej na szlakach turystycznych i ciekach przyrodniczych wytyczanych przez torfowiska w Finlandii i Estonii.
66
Ryc. 2. Wzory kadek na torfowisku stosowanych w Szkocji (Wg Brooksa i Stonemana 1997)
Z reguy na typowych torfowiskach wysokich drewniane kadki lece na powierzchni torfowiska okazuj si wystarczajce; nie ma potrzeby budowania pomostw na palach lub pywakach. Te mog okaza si konieczne w przypadku koniecznoci przeprowadzenia cieki przez trzsawiskowe pa mszarne, np. w zarastajcych potorfiach albo w celu umoliwienia dojcia do brzegu jeziorka dystroficznego. Dobry pogld o charakterze ekosystemu torfowiskowego daj wiee widokowe, umoliwiajce spojrzenie na torfowisko z pewnej wysokoci. Nie musz one by wysokie - zwykle nawet wyniesienie na wysoko 1,5-2 m zupenie zmienia perspektyw, z jakiej oglda si powierzchni torfowiska, dajc atrakcyjny efekt. Przykady takich obiektw zamiecilimy na ilustracjach. W miejscach stanowicych ostoje ptakw buduje si niekiedy wiee i czatownie obserwacyjne. Ich konstrukcja moe by dowolna, powinna jednak zapewnia - oprcz dobrej widocznoci - take ukrycie obserwatora przed wzrokiem ptaka. W przeciwnym razie urzdzenia te suy bd poszeniu, a nie obserwacjom ornitofauny. Ukryte powinno by take dojcie do takiej czatowni. Budowane cieki i kadki zwykle opatrywane s tablicami edukacyjno-interpretacyjnymi, dostarczajcymi wiedzy o zwiedzanym obiekcie. Prawidowe zaprojektowanie takich tablic, a take caej koncepcji dydaktycznej cieki wymaga wyczucia i
Turystyczne i edukacyjne udostpnianie torfowisk wysokich
67
umiaru - niekiedy lepiej jest pozwoli, by przemawia naturalny krajobraz torfowiska, ni prbowa zwraca uwag na kady detal. Projektujc infrastruktur udostpniajc torfowisko bierzmy te pod uwag, e kada tablica, kadka czy wiea bdzie nieuchronnie sztucznym elementem w naturalnym krajobrazie. Najlepiej, gdy elementy takie projektowane s w sposb dyskretny, wtapiajcy si w to i nie rzucajcy si w oczy, najlepiej z uyciem tylko naturalnych materiaw. Planowanie udostpnienia zaley te oczywicie od zapotrzebowania spoecznego i oczekiwanego wykorzystania planowanej infrastruktury. Obowizuje tu zasada racjonalizacji ponoszonych kosztw. Nie ma wikszego sensu budowa kosztownej cieki edukacyjnej na torfowisku pooonym w rodku lasu i oddalonym od szlakw komunikacyjnych. Zupenie inne jest znaczenie takiej cieki zorganizowanej np. na torfowisku lecym przy asfaltowej szosie, w pobliu uczszczanej miejscowoci nadmorskiej. Pomimo wszelkich powyszych zastrzee, wydaje si, e potencja turystycznego i edukacyjnego udostpnienia polskich torfowisk batyckich pozostaje wci nie w peni wykorzystany.
Udostpnione torfowiska batyckie w Polsce: Na torfowisku Karsibrz widwiski zbudowano w 2005 r., staraniem Klubu Przyrodnikw i Nadlenictwa widwin, ok. 2,5 km ciek edukacyjn, prowadzc przez bory bagienne i nad dwa malownicze jeziorka dystroficzne; Na torfowisku Wielkie Boto k. Wierzchowa zbudowano w 2005 r., staraniem Klubu Przyrodnikw i Nadlenictwa Szczecinek, ok. 2 km ciek edukacyjn, przebiegajc przez przesuszony br bagienny, przechodzc drewnian kadk przez zarastajce mszarem potorfia i koczc si platform widokow, dajc wgld na powierzchni mszaru; Przez torfowisko Bielawa w Nadmorskim Parku Krajobrazowym przebiega grobl szlak turystyczny, w pobliu grobli zbudowano drewnian, nisk wie widokow; Na torfowisku Czerwone Bagno w Biebrzaskim Parku Narodowym jest ok. 700-metrowa cieka edukacyjna, biegnca drewnian kadk i zakoczona wie widokow, dajc wgld w luny br bagienny.
68
Rozdzia 4 Prawne uwarunkowania ochrony torfowisk wysokich

Pawe Pawlaczyk
Skuteczna ochrona torfowisk wymaga nie tylko wiedzy ekologicznej i prawidowego rozpoznania ekologii konkretnego torfowiska, ale take umiejtnoci poruszania si w dungli przepisw prawnych, zwizanych z niezbdnymi dla ochrony dziaaniami. Przepisy te warto zna, jeeli chce si skutecznie je wykorzysta dla ochrony torfowiska - np. przed zakusami na jego eksploatacj czy zalesienie. Trzeba je zna rwnie, gdy chce si podj dziaania czynnej ochrony torfowiska i wykona niezbdne zadania ochronne - ich realizacja rwnie jest obwarowana spenieniem okrelonych wymogw prawnych. Dotyczy to szczeglnie wszelkich dziaa zwizanych z pitrzeniem wody i budow urzdze pitrzcych - procedury uzyskania zezwole na takie dziaanie s zwykle znacznie bardziej czaso- i kosztochonne, ni sama budowa. Rozdzia ten jest skrconym przewodnikiem po obowizujcych procedurach. Tre aktw prawnych podlega cigym zmianom. W niniejszej ksice przedstawiono stan prawny na koniec 2005 roku. Aktualn tre odpowiednich aktw prawnych wanych dla ochrony przyrody staramy si udostpnia w Serwisie Prawnym na www.kp.org.pl. Teksty aktw prawnych, w tym w duej czci ich teksty jednolite, mona take znale w Internetowym Systemie Informacji Prawnej na stronach Kancelarii Sejmu http://isip.sejm.gov.pl/prawo/
4.1. Formy ochrony przyrody i ich zastosowanie dla ochrony torfowisk 4.1.1. Formy ochrony przyrody i ich moc Rutynowym dziaaniem, podejmowanym dla zachowania i zabezpieczenia przed zniszczeniem cennych przyrodniczo torfowisk, jest objcie ich jedn z form ochrony przyrody. W sensie prawnym oznacza to, e: - bd obowizywa zakazy waciwe dla danej formy ochrony przyrody; - obligatoryjne ujcie objtego form ochrony torfowiska w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, wszystkich raportach oddziaywania na rodowisko planowanych w pobliy przedsiwzi;
Prawne uwarunkowania ochrony torfowisk wysokich
71
obligatoryjne branie pod uwag objtego form ochrony torfowiska w postpowaniach administracyjnych - np. w postpowaniu o udzielenie pozwolenia wodnoprawnego, postpowaniu o udzielenie / przeduenie lub rozszerzenie koncesji na wydobycie torfu, czy postpowaniu w sprawie oceny wpywu na rodowisko planw, programw lub przedsiwzi. Nawet najsabsze formy ochrony przyrody (zobacz niej) zapewni wic pewn ochron objtym nimi torfowiskom. Formy ochrony przyrody s okrelone Ustaw o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. Wyrnia ona: park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, obszar Natura 2000, pomnik przyrody, uytek ekologiczny, zesp przyrodniczo-krajobrazowy oraz stanowisko dokumentacyjne. Poniej omawiamy bardziej szczegowo te z nich, ktre mog mie zastosowanie przy ochronie torfowisk wysokich. Rezerwat przyrody to podstawowa forma stosowana dla ochrony najcenniejszych przyrodniczo torfowisk. Zgodnie z definicj ustawow, rezerwat obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mao zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a take siedliska rolin, siedliska zwierzt i siedliska grzybw oraz twory i skadniki przyrody nieoywionej, wyrniajce si szczeglnymi wartociami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Przecitna wielko rezerwatu waha si od kilkunastu do kilkuset ha. Teren rezerwatu moe by (w planie ochrony) podzielony na czci podlegajce tzw. ochronie cisej, czynnej i krajobrazowej. Ochrona cisa oznacza, e nie ingeruje si w zachodzce procesy przyrodnicze, a ich zachowanie i obserwacja jest celem. W strefie ochrony czynnej ustala si cel ochrony (zachowanie lub uzyskanie okrelonego stanu ekosystemu) i dy si do jego osignicia - pozwalajc na przebieg naturalnych procesw (jeeli sprzyjaj one osiganiu celu ochrony) lub wykonujc zabiegi ochronne (jeeli naturalne procesy nie doprowadziyby do osignicia celu). Ochrona krajobrazowa (dotyczca zwykle niewielkich fragmentw gruntw prywatnych w rezerwatach) dopuszcza prowadzenie gospodarki rolnej, lenej i rybackiej, jednak w sposb nie szkodzcy przedmiotom ochrony. Ochrona w formie rezerwatu przyrody oznacza, e obowizuj zakazy: 1) budowy lub rozbudowy obiektw budowlanych i urzdze technicznych, z wyjtkiem obiektw i urzdze sucych celom rezerwatu przyrody; 72
2) rybactwa, z wyjtkiem obszarw ustalonych w planie ochrony albo w zadaniach ochronnych; 3) chwytania lub zabijania dziko wystpujcych zwierzt, zbierania lub niszczenia jaj, postaci modocianych i form rozwojowych zwierzt, umylnego poszenia zwierzt krgowych, zbierania poroy, niszczenia nor, gniazd, legowisk i innych schronie zwierzt oraz ich miejsc rozrodu; 4) polowania, z wyjtkiem obszarw wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych ustanowionych dla rezerwatu przyrody; 5) pozyskiwania, niszczenia lub umylnego uszkadzania rolin oraz grzybw; 6) uytkowania, niszczenia, umylnego uszkadzania, zanieczyszczania i dokonywania zmian obiektw przyrodniczych, obszarw oraz zasobw, tworw i skadnikw przyrody; 7) zmiany stosunkw wodnych, regulacji rzek i potokw, jeeli zmiany te nie su ochronie przyrody; 8) pozyskiwania ska, w tym torfu, oraz skamieniaoci, w tym kopalnych szcztkw rolin i zwierzt, mineraw i bursztynu; 9) niszczenia gleby lub zmiany przeznaczenia i uytkowania gruntw; 10) palenia ognisk i wyrobw tytoniowych oraz uywania rde wiata o otwartym pomieniu, z wyjtkiem miejsc wyznaczonych przez organ uznajcy obszar za rezerwat przyrody; 11) prowadzenia dziaalnoci wytwrczej, handlowej i rolniczej, z wyjtkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony; 12) stosowania chemicznych i biologicznych rodkw ochrony rolin i nawozw; 13) zbioru dziko wystpujcych rolin i grzybw oraz ich czci, z wyjtkiem miejsc wyznaczonych przez organ uznajcy obszar za rezerwat przyrody; 14) amatorskiego poowu ryb, z wyjtkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych; 15) ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego i jazdy konnej wierzchem, z wyjtkiem szlakw i tras narciarskich wyznaczonych przez organ uznajcy obszar za rezerwat przyrody; 16) wprowadzania psw na obszary objte ochron cis i czynn, z wyjtkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony oraz psw pasterskich wprowadzanych na obszary objte ochron czynn, na ktrych plan ochrony albo zadania ochronne dopuszczaj wypas; 17) wspinaczki, eksploracji jaski lub zbiornikw wodnych, z wyjtkiem miejsc wyznaczonych przez organ uznajcy obszar za rezerwat przyrody; 18) ruchu pojazdw poza drogami publicznymi oraz poza drogami wskazanymi przez organ uznajcy obszar za rezerwat przyrody; 19) umieszczania tablic, napisw, ogosze reklamowych i innych znakw niezwizanych z ochron przyrody, udostpnianiem parku albo rezerwatu przyrody, edukacj ekologiczn, z wyjtkiem znakw drogowych i innych znakw zwizanych z ochron bezpieczestwa i porzdku powszechnego;
73
20) zakcania ciszy; 21) uywania odzi motorowych i innego sprztu motorowego, uprawiania sportw wodnych i motorowych, pywania i eglowania, z wyjtkiem akwenw lub szlakw wyznaczonych przez organ uznajcy obszar za rezerwat przyrody; 22) wykonywania prac ziemnych trwale znieksztacajcych rzeb terenu; 23) biwakowania, z wyjtkiem miejsc wyznaczonych przez organ uznajcy obszar za rezerwat przyrody; 24) prowadzenia bada naukowych bez zgody organu uznajcego obszar za rezerwat przyrody; 25) wprowadzania gatunkw rolin, zwierzt lub grzybw, bez zgody ministra waciwego do spraw rodowiska; 26) wprowadzania organizmw genetycznie zmodyfikowanych; 27) organizacji imprez rekreacyjno-sportowych bez zgody organu uznajcego obszar za rezerwat przyrody. Zakazy te nie dotycz czynnoci wynikajcych z planu ochrony lub zada ochronnych, a take czynnoci dla ochrony rezerwatu, na ktre wydano zezwolenie w trybie decyzji wojewody (por. dalej). Zakazy nie dotycz rwnie prowadzenia akcji ratowniczej oraz dziaa zwizanych z bezpieczestwem powszechnym; wykonywania zada z zakresu obronnoci kraju w przypadku zagroenia bezpieczestwa pastwa; obszarw objtych ochron krajobrazow w trakcie ich gospodarczego wykorzystywania przez jednostki organizacyjne, osoby prawne lub fizyczne oraz wykonywania prawa wasnoci. Rezerwat przyrody tworzy wojewoda w trybie rozporzdzenia. Rozporzdzenie to musi okrela nazw, pooenie lub przebieg granicy, cele ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp rezerwatu przyrody, a take sprawujcego nadzr nad rezerwatem. W przypadku torfowisk, szczegln uwag trzeba zwrci na fakt, e w rezerwacie przyrody na budow kadego, nawet najmniejszego urzdzenia pitrzcego wod trzeba uzyska pozwolenie na budow (podczas gdy normalnie pitrzenia do 1 m wysokoci s zwolnione z tego obowizku). Pociga to za sob konieczno opracowania penego projektu budowlanego, do ktrego z kolei niezbdne s bardzo kosztowne mapy sytuacyjno-wysokociowe w skali 1:2 000 lub wikszej. Przepisy te w chwili obecnej praktycznie paraliuj realizacj czynnej ochrony ekosystemw mokradowych w rezerwatach! Wok rezerwatu przyrody mona (lecz nie trzeba) wyznaczy otulin (jej granice opisuje si wwczas w rozporzdzeniu tworzcym rezerwat). Z otulin rezerwatu nie s zwizane adne szczeglne zakazy. Funkcjonuje ona gwnie jako kategoria planowania przestrzennego - decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, wydawane dla lokalizacji w otulinie wymagaj uzgodnienia z wojewod w zakresie ochrony przyrody. Istotne moe by rwnie, e na otulin rezerwatu rozcigaj si rwnie zaostrzone wymogi przepisw budowlanych, dotyczce budowy urzdze pitrzcych wod. 74
Wojewoda, w drodze rozporzdzenia, za zgod ministra waciwego do spraw rodowiska i po zasigniciu opinii wojewdzkiej rady ochrony przyrody, moe zmniejszy lub zwikszy obszar rezerwatu przyrody, zmieni cele ochrony, a w razie bezpowrotnej utraty wartoci przyrodniczych, dla ktrych rezerwat zosta powoany - zlikwidowa rezerwat przyrody. Oznacza to, e rezerwat przyrody jest stosunkowo trwa form ochrony - nie mona go zlikwidowa z przyczyn spoeczno-gospodarczych, np. nie mona znie ochrony rezerwatowej tylko dlatego, eby zacz eksploatowa torf z cennego torfowiska. Potencjalnie niebezpieczn furtk jest moliwo zmniejszenia rezerwatu, jednak i to wymaga zgody Ministra. Objcie granicami rezerwatu gruntu nie stanowicego wasnoci Skarbu Pastwa wymaga zgody waciciela lub wywaszczenia za odszkodowaniem. W stosunku do gruntw Skarbu Pastwa zgoda zarzdcy (np. nadlenictwa, RZGW) nie jest obligatoryjna, cho w praktyce zawsze pyta si o opini i bierze si j pod uwag.
Uznanie za rezerwat przyrody Zalety: Wysoka ranga tej formy ochrony gwarantuje trwao i skuteczno ochrony; Mona zlikwidowa tylko w razie utraty wartoci przyrodniczych; Moliwo objcia ochron caego kompleksu rnych ekosystemw; Trwae wyczenie lasu (np. borw bagiennych) z gospodarki lenej; Zabronione zmiany stosunkw wodnych nie suce ochronie przyrody; Istnieje procedura okresowego planowania potrzeb ochrony (plan ochrony!) i oceniania jej skutkw; Szerokie moliwoci pozyskiwania i wydatkowania rodkw na wykonanie zada ochronnych; teoretycznie powinny by finansowane z budetu pastwa.
Wady: By zbudowa w rezerwacie jakiekolwiek pitrzenie na rowie odwadniajcym, potrzebne jest pozwolenie na budow, a do jego uzyskania - peny projekt budowlany i mapa do celw projektowych; procedura kilkakrotnie dusza i drosza; Stosunkowo duga i skomplikowana procedura tworzenia. W zwizku z do wysokim rygorem ochronnym, mog by silne sprzeciwy wobec utworzenia.
Generaln regu jest, e rezerwat przyrody to teren oddany dla ochrony przyrody, na ktrym nie prowadzi si gospodarki i nie ma potrzeby poszukiwania kompromisu midzy gospodark a ochron (wyjtkiem s niekiedy tzw. strefy ochrony krajobrazowej w rezerwatach, obejmujce np. grunty prywatne). Regu jest te, e kada czynno wykonywana w rezerwacie powinna suy jego ochronie i wynika z potrzeb ochrony. W zasadzie wykonywane dziaania ochronne powinny wynika ze sporzdzanego raz na 20 lat planu ochrony. Gdy takiego dokumentu nie sporzdzoPrawne uwarunkowania ochrony torfowisk wysokich
75
no, ustanawia si na rok lub kilka lat tzw. zadania ochronne, a w nadzwyczajnych sytuacjach mona wykona potrzebne dziaania na podstawie decyzji administracyjnej wydanej przez wojewod. Procedury te omwiono szczegowo dalej. Park narodowy z punktu widzenia ochrony torfowisk ma regulacje analogiczne, jak rezerwat przyrody. W Polsce klasyczne, due kopuowe torfowiska wysokie chronione s w parkach: Sowiskim i Biebrzaskim. Nie ma planw utworzenia nowych parkw narodowych zawierajcych torfowiska tego typu. Uytek ekologiczny to forma bardzo czsto stosowana, zwaszcza do ochrony bagien w lasach. Zgodnie z definicj ustawow, form t mona obejmowa zasugujce na ochron pozostaoci ekosystemw majcych znaczenie dla zachowania rnorodnoci biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, rdpolne i rdlene oczka wodne, kpy drzew i krzeww, bagna, torfowiska, wydmy, paty nieuytkowanej rolinnoci, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamiece, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunkw rolin, zwierzt i grzybw, ich ostoje oraz miejsca rozmnaania lub miejsca sezonowego przebywania. Z reguy s to obiekty drobne, kilku- lub kilkudziesiciohektarowe. W praktyce istotny problem stanowi obejmowanie granicami uytku ekologicznego drzewostanw lenych. Polscy lenicy uwaaj, e nie jest moliwe tworzenie uytkw ekologicznych na gruntach lenych i konsekwentnie opiniuj negatywnie takie propozycje, a niekiedy wrcz ignoruj i traktuj jak nie istniejce uytki utworzone przez rady gmin wbrew temu pogldowi. Interpretacja taka ma zwizek z dawniejszymi przepisami o ewidencji gruntw, zgodnie z ktrymi rzeczywicie grunt mg by zaewidencjonowany albo jako leny (Ls), albo jako rolny (R, , Ps), albo jako ekologiczny (E). Zgodnie z tym stanem prawnym, do uznawania za uytki ekologiczne kwalifikoway si praktycznie tylko grunty nieuytkowane. Od 2001 r. obowizuje jednak zmienione rozporzdzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa w sprawie ewidencji gruntw i budynkw, ktre stanowi, e jedn z grup ewidencyjnych uytkw gruntowych s uytki ekologiczne, oznaczone symbolem zoonym z litery E oraz symbolu odpowiedniego uytku gruntowego okrelajcego sposb zagospodarowania lub uytkowania terenu, np. E-Ws, E-Wp, E-Ls, E-Lz, E-N, E-Ps, E-R. Pomimo tego nic nie zmienio si w praktyce Lasw Pastwowych i na skutek ich zdecydowanego oporu, utworzenie uytku obejmujcego grunt leny okazuje si zwykle niemoliwe. Ochrona w formie uytku ekologicznego wie si z wprowadzeniem zakazw wybranych spord nastpujcych: 1) niszczenia, uszkadzania lub przeksztacania obiektu lub obszaru; 2) wykonywania prac ziemnych trwale znieksztacajcych rzeb terenu, z wyjtkiem prac zwizanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budow, odbudow, utrzymywaniem, remontem lub napraw urzdze wodnych; 76
3) uszkadzania i zanieczyszczania gleby; 4) dokonywania zmian stosunkw wodnych, jeeli zmiany te nie su ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, lenej, wodnej lub rybackiej; 5) likwidowania, zasypywania i przeksztacania naturalnych zbiornikw wodnych, starorzeczy oraz obszarw wodno-botnych; 6) wylewania gnojowicy, z wyjtkiem nawoenia uytkowanych gruntw rolnych; 7) zmiany sposobu uytkowania ziemi; 8) wydobywania do celw gospodarczych ska, w tym torfu, oraz skamieniaoci, w tym kopalnych szcztkw rolin i zwierzt, a take mineraw i bursztynu; 9) umylnego zabijania dziko wystpujcych zwierzt, niszczenia nor, legowisk zwierzcych oraz tarlisk i zoonej ikry, z wyjtkiem amatorskiego poowu ryb oraz wykonywania czynnoci zwizanych z racjonaln gospodark roln, len, ryback i owieck; 10) zbioru, niszczenia, uszkadzania rolin i grzybw na obszarach uytkw ekologicznych, utworzonych w celu ochrony stanowisk, siedlisk lub ostoi rolin i grzybw chronionych; 11) umieszczania tablic reklamowych. Zakazy te nie dotycz prac wykonywanych na potrzeby ochrony przyrody po uzgodnieniu z organem ustanawiajcym dan form ochrony przyrody; realizacji inwestycji celu publicznego po uzgodnieniu z organem ustanawiajcym dan form ochrony przyrody; zada z zakresu obronnoci kraju w przypadku zagroenia bezpieczestwa pastwa; likwidowania nagych zagroe bezpieczestwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych. Inwestycj celu publicznego jest m. in.: - wydzielanie gruntw pod drogi publiczne i drogi wodne, budowa i utrzymywanie tych drg, obiektw i urzdze transportu publicznego, czci lotniczych lotnisk oraz sucych do kierowania, kontroli, nadzoru i zabezpieczania ruchu lotniczego, w tym rejonw podej, a take cznoci publicznej i sygnalizacji; - budowa i utrzymywanie publicznych urzdze sucych do zaopatrzenia ludnoci w wod, gromadzenia, przesyania, oczyszczania i odprowadzania ciekw oraz odzysku i unieszkodliwiania odpadw, w tym ich skadowania; - budowa oraz utrzymywanie obiektw i urzdze sucych ochronie rodowiska, zbiornikw i innych urzdze wodnych sucych zaopatrzeniu w wod, regulacji przepyww i ochronie przed powodzi, a take regulacja i utrzymywanie wd oraz urzdze melioracji wodnych, bdcych wasnoci Skarbu Pastwa lub jednostek samorzdu terytorialnego; - poszukiwanie, rozpoznawanie, wydobywanie i skadowanie kopalin stanowicych wasno Skarbu Pastwa; - ochrona zagroonych wyginiciem gatunkw rolin i zwierzt lub siedlisk przyrody;
77
S dwa sposoby ustanowienia uytku ekologicznego. Moe go utworzy wojewoda w drodze rozporzdzenia, albo Rada Gminy w drodze uchway. W Polsce istniej zarwno uytki wojewdzkie jak i gminne. Akt tworzcy powinien zawiera: nazw danego obiektu lub obszaru, jego pooenie, sprawujcego nadzr, szczeglne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczce jego czynnej ochrony oraz zakazy waciwe dla tego obiektu, obszaru lub jego czci. Dla uytkw ekologicznych nie przewiduje si otulin. Nie obowizuj zaostrzone przepisy dotyczce urzdze wodnych, tzn. pitrzenia do 1 m wysokoci nie wymagaj uzyskania pozwolenia na budow (o ile uytek nie ley w parku krajobrazowym ani w otulinie rezerwatu, parku krajobrazowego ani parku narodowego). Likwidacji uytku moe dokona organ, ktry go ustanowi, ale wycznie w razie utraty wartoci przyrodniczych, ze wzgldu na ktre ustanowiono form ochrony przyrody, lub w razie koniecznoci realizacji inwestycji celu publicznego lub zapewnienia bezpieczestwa powszechnego. Nie ma szczeglnych wymogw co do uzgodnie zwizanych z ustanowieniem uytku ekologicznego. Zwykle jednak nie wprowadza si tej formy ochrony przyrody wbrew woli waciciela lub zarzdcy gruntu. Ustanowienie uytku ekologicznego Zalety: - Stosunkowo atwa i prosta procedura ustanawiania; - Dwie moliwoci ustanowienia: przez Rad Gminy w drodze uchway lub przez wojewod rozporzdzeniem; - Nie utrudnia realizacji zada ochrony czynnej (w szczeglnoci: nie komplikuje procedury uzyskiwania pozwole na budow zastawek).
Wady: - W praktyce nadaje si tylko do gruntw nielenych (np. bagien w lasach); uytkiem ekologicznym mona wic ustanowi bezlen kopu torfowiska wysokiego, ale bez borw bagiennych na zboczach kopuy; - Nie ma moliwoci utworzenia otuliny; - Stosunkowo saba forma - mona zlikwidowa w przypadku realizacji inwestycji celu publicznego; - Nie mona wprowadzi zakazu wdkowania i polowania; - Nie chroni przed zmian stosunkw wodnych sucych racjonalnej gospodarce rolnej, lenej, wodnej lub rybackiej - tj. nie chroni przed odwodnieniem w wyniku melioracji; - Nie ma procedury sporzdzania planu ochrony i zwizanej z tym okresowej rewizji potrzeb ochrony.
78
W zasadzie uytek ekologiczny to - podobnie jak rezerwat - teren oddany dla ochrony przyrody, na ktrym nie prowadzi si gospodarki i nie ma potrzeby poszukiwania kompromisu midzy gospodark a ochron. Jeeli jest potrzebna ochrona czynna, to odpowiednie zabiegi mog by wykonane po uzgodnieniu z organem, ktry ustanowi uytek. Nie ma jednak procedury okresowego sporzdzania i zatwierdzania planu ochrony. Zesp przyrodniczo-krajobrazowy to zgodnie z definicj ustawow, forma chronica fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasugujce na ochron ze wzgldu na ich walory widokowe lub estetyczne. Akcent pooony jest wic tu na adny krajobraz, a nie na szczeglne wartoci przyrodnicze - jednak zwykle jedno z drugim idzie w parze. Przecitny zesp przyrodniczo-krajobrazowy obejmuje kilkaset ha. Niekiedy form t stosuje si do ochrony kompleksw torfowisk nie do cennych na ochron rezerwatow. Ochrona w formie zespou przyrodniczo-krajobrazowego wie si z wprowadzeniem zakazw wybranych spord nastpujcych: 1) niszczenia, uszkadzania lub przeksztacania obiektu lub obszaru; 2) wykonywania prac ziemnych trwale znieksztacajcych rzeb terenu, z wyjtkiem prac zwizanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budow, odbudow, utrzymywaniem, remontem lub napraw urzdze wodnych; 3) uszkadzania i zanieczyszczania gleby; 4) dokonywania zmian stosunkw wodnych, jeeli zmiany te nie su ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, lenej, wodnej lub rybackiej; 5) likwidowania, zasypywania i przeksztacania naturalnych zbiornikw wodnych, starorzeczy oraz obszarw wodno-botnych; 6) wylewania gnojowicy, z wyjtkiem nawoenia uytkowanych gruntw rolnych; 7) zmiany sposobu uytkowania ziemi; 8) wydobywania do celw gospodarczych ska, w tym torfu, oraz skamieniaoci, w tym kopalnych szcztkw rolin i zwierzt, a take mineraw i bursztynu; 9) umylnego zabijania dziko wystpujcych zwierzt, niszczenia nor, legowisk zwierzcych oraz tarlisk i zoonej ikry, z wyjtkiem amatorskiego poowu ryb oraz wykonywania czynnoci zwizanych z racjonaln gospodark roln, len, ryback i owieck; 10) zbioru, niszczenia, uszkadzania rolin i grzybw na obszarach uytkw ekologicznych, utworzonych w celu ochrony stanowisk, siedlisk lub ostoi rolin i grzybw chronionych; 11) umieszczania tablic reklamowych. Zakazy te nie dotycz prac wykonywanych na potrzeby ochrony przyrody po uzgodnieniu z organem ustanawiajcym dan form ochrony przyrody; realizacji inwestycji celu publicznego po uzgodnieniu z organem ustanawiajcym dan form ochrony przyrody; zada z zakresu obronnoci kraju w przypadku zagroenia bezpieczestwa pastwa; likwidowania nagych zagroe bezpieczestwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych.
79
S dwa sposoby ustanowienia zespou przyrodniczo-krajobrazowego. Moe go utworzy wojewoda w drodze rozporzdzenia, albo Rada Gminy w drodze uchway. W Polsce istniej zarwno zespoy wojewdzkie jak i gminne. Akt tworzcy powinien zawiera: nazw danego obiektu lub obszaru, jego pooenie, sprawujcego nadzr, szczeglne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczce jego czynnej ochrony oraz zakazy waciwe dla tego obiektu, obszaru lub jego czci. Dla zespow przyrodniczo-krajobrazowych nie przewiduje si otulin. Nie obowizuj zaostrzone przepisy dotyczce urzdze wodnych, tzn. pitrzenia do 1 m wysokoci nie wymagaj uzyskania pozwolenia na budow (o ile zesp nie ley w parku krajobrazowym ani w otulinie rezerwatu, parku krajobrazowego ani parku narodowego). Likwidacji zespou przyrodniczo-krajobrazowego moe dokona organ, ktry go ustanowi, ale wycznie w razie utraty wartoci przyrodniczych, ze wzgldu na ktre ustanowiono form ochrony przyrody, lub w razie koniecznoci realizacji inwestycji celu publicznego lub zapewnienia bezpieczestwa powszechnego. Nie ma szczeglnych wymogw co do uzgodnie zwizanych z ustanowieniem zespou przyrodniczo-krajobrazowego. Zwykle jednak nie wprowadza si tej formy ochrony przyrody wbrew woli samorzdu terytorialnego. Utworzenie zespou przyrodniczo-krajobrazowego nie powoduje wyczenia terenu z prowadzonej na nim gospodarki - np. rolnej, lenej, czy rybackiej. Mona co najwyej wymaga, by bya ona prowadzona w sposb zachowujcy walory estetyczne krajobrazu. Do skutecznej ochrony torfowisk jest to jednak czsto zbyt mao. Ustanowienie zespou przyrodniczo-krajobrazowego Zalety: Wady: - Stosunkowo atwa i prosta procedu- - Nie ma moliwoci utworzenia otura ustanawiania; liny; - Dwie moliwoci ustanowienia: - Nie ma moliwoci ograniczenia goprzez Rad Gminy w drodze uchwaspodarki lenej i rolnej y lub przez wojewod rozporzdze- - Nie chroni przed zmian stosunkw niem; wodnych sucych racjonalnej go- Nie utrudnia realizacji zada ochrospodarce rolnej, lenej, wodnej lub ny czynnej (w szczeglnoci: nie rybackiej - tj. nie chroni przed odkomplikuje procedury uzyskiwania wodnieniem w wyniku melioracji; pozwole na budow zastawek); - Nie mona wprowadzi zakazu wd- Mona obj cae torfowisko (komkowania i polowania; pleks gruntw lenych i nielenych). - Stosunkowo saba forma - mona zlikwidowa w przypadku realizacji inwestycji celu publicznego; - Nie ma procedury sporzdzania planu ochrony i zwizanej z tym okresowej rewizji potrzeb ochrony. 80
Obszar Natura 2000 to forma ochrony przyrody wsplna dla caej Unii Europejskiej. Jest to obszar wyznaczony dla ochrony gatunkw lub siedlisk przyrodniczych znaczenia europejskiego - to znaczy wymienionych w odpowiednich zacznikach europejskiej Dyrektywy Ptasiej lub Dyrektywy Siedliskowej. Dla ochrony torfowisk znaczenie maj obszary Natura 2000 wyznaczane z Dyrektywy Siedliskowej. Do siedlisk przyrodniczych znaczenia europejskiego nale bowiem: - Torfowiska wysokie z rolinnoci torfotwrcz (ywe) - siedlisko przyrodnicze 7110*; - Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej lub stymulowanej regeneracji - siedlisko przyrodnicze 7120; - Torfowiska przejciowe i trzsawiska (przewanie z rolinnoci z ScheuchzerioCaricetea nigrae) - siedlisko przyrodnicze 7140; - Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne - siedlisko przyrodnicze 3160; - Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowososnowe bagienne lasy borealne) - siedlisko przyrodnicze 91D0*. Wyznaczanie obszarw Natura 2000 to oglnopolskie przedsiwzicie polegajce na projektowaniu caej sieci takich obszarw - tak, by zapewniaa ujcie reprezentatywnej czci wszystkich siedlisk przyrodniczych i gatunkw z zacznikw Dyrektyw. W chwili gdy powstaje niniejsza ksika, trwaj prace nad wyznaczeniem takiej sieci w Polsce. Gdy sie obszarw Natura 2000 zostanie wyznaczona i zatwierdzona przez Komisj Europejsk (po sprawdzeniu, czy jest wystarczajca), nowe obszary mona doda do niej tylko wtedy, gdy udowodni si (np. w wyniku nowych odkry lub pogbionych bada), e s one niezbdne dla spjnoci krajowej sieci. Wyznaczenie obszaru Natura 2000 oznacza, e zabrania si podejmowania dziaa mogcych w znaczcy sposb pogorszy stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunkw rolin i zwierzt, a take w znaczcy sposb wpyn negatywnie na gatunki, dla ktrych ochrony zosta wyznaczony obszar Natura 2000. Od tego zakazu jest wyjtek - mona zezwoli na przedsiwzicia wpywajce negatywnie na przedmioty ochrony, ale wycznie wwczas, gdy przemawiaj za tym konieczne wymogi nadrzdnego interesu publicznego, nie ma rozwiza alternatywnych i tylko pod warunkiem realizacji odpowiedniej kompensacji przyrodniczej (wszystkie warunki musz by spenione cznie). Dodatkowo, jeeli pokrzywdzonymi przedmiotami ochrony miayby by tzw. siedliska i gatunki priorytetowe (w dyrektywie oznaczone gwiazdk), to taki wyjtek wymaga zaopiniowania przez Komisj Europejsk, chyba e chodzi o ochron zdrowia lub ycia ludzi, bezpieczestwa publicznego lub pierwszorzdne korzyci dla rodowiska. A siedliskami priorytetowymi s midzy innymi ywe torfowiska wysokie (7110) oraz bory i brzeziny bagienne (91D0).
* gwiazdka oznacza tzw. siedliska priorytetowe Prawne uwarunkowania ochrony torfowisk wysokich
81
Kady plan, program lub przedsiwzicie mogce znaczco wpyn na przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 podlega ocenie oddziaywania na rodowisko (przynajmniej w aspekcie wpywu na gatunki i siedliska przyrodnicze z zacznikw Dyrektyw). Dla takich przedsiwzi przed wydaniem pozwolenia na budow, koncesji grniczej, pozwolenia wodnoprawnego na budow urzdze wodnych lub decyzji ustalajcej warunki prowadzenia robt mogcych zmieni stosunki wodne na obszarach cennych przyrodniczo, konieczne jest uzyskanie tzw. decyzji rodowiskowej. Procedury te, o ile rzetelnie przeprowadzone, powinny skutecznie chroni torfowiska w obszarach Natura 2000 przed zagroeniami. List obszarw Natura 2000 tworzonych dla ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunkw (tzw. specjalnych obszarw ochrony siedlisk Natura 2000) ustala Minister rodowiska i przesya j Komisji Europejskiej, ktra uznaje zaproponowane obszary za tzw. Obszary o Znaczeniu Wsplnotowym. Ju od chwili przesania listy do Komisji, umieszczone na niej obszary podlegaj ochronie, tj. obowizuj na nich wyej opisane przepisy prawne. Po zatwierdzeniu przez Komisj Europejsk, Minister rodowiska wyznacza obszary w trybie rozporzdzenia. Nieco inna jest procedura tworzenia obszarw Natura 2000 wyznaczanych dla ochrony ptakw (na podstawie Dyrektywy Ptasiej UE). Te tzw. obszary specjalnej ochrony ptakw maj jednak mniejsze znaczenie dla ochrony torfowisk, dlatego pomijamy tu szczegowy opis ich tworzenia. Obszar Natura 2000 moe cakowicie lub czciowo pokrywa si z innymi formami ochrony przyrody - np. rezerwat przyrody moe by rwnoczenie obszarem Natura 2000. Rwnie ptasie i siedliskowe obszary Natura 2000 mog si cakowicie lub czciowo nakada na siebie. Likwidacja obszaru Natura 2000 jest moliwa jeeli przestayby na nim istnie przedmioty ochrony - tj. siedliska przyrodnicze i gatunki z zacznikw Dyrektyw. Moliwo ta jest do teoretyczna i na pewno Komisja Europejska daaby wielu wyjanie. Utworzenie obszaru Natura 2000 wymaga opinii waciwej gminy. Jednak w praktyce obszary s tworzone nawet wbrew negatywnym opiniom - decydujcym kryterium jest, czy s one niezbdne dla oglnokrajowego projektu sieci. Ustawa stanowi, e dla obszaru Natura 2000 sporzdza si na 20 lat plan ochrony, ktry m.in. okrela szczegowo warunki zachowania chronionych siedlisk przyrodniczych i gatunkw, a take niezbdne do wykonania zadania ochronne. Z formalnego punktu widzenia do sporzdzenia takiego planu mona przystpi jednak dopiero wtedy, gdy obszar zostanie wyznaczony rozporzdzeniem polskiego Ministra rodowiska. Do tego czasu niezbdne dziaania ochronne mog by wykonywane np. w trybie dziaa sucych ratowaniu stanowisk i siedlisk gatunkw chronionych, przewidzianych obowizujc Ustaw o ochronie przyrody, albo dziaa na rzecz maej retencji. Warto wiedzie, e przedsiwzicia bezporednio zwizane z ochron obszaru lub wynikajce z tej ochrony s zwolnione z uciliwej procedury oceny oddziay82
wania na ten obszar. Dotyczy to w szczeglnoci dziaa majcych na celu czynn ochron torfowisk.

Wyznaczenie obszaru Natura 2000 Zalety: Wady: - Celowociowe zasady ochrony - Tylko gdy da si wykaza niezbd(zakaz podejmowania wszelkich no obiektu dla zachowania kradziaa szkodzcych przedmiotom jowych zasobw siedliska przyrodochrony); niczego lub gatunku z zacznika - Procedura oceny oddziaywania Dyrektywy Siedliskowej; rozszerzona na wszystkie (nawet - Duga i trudna procedura wyznaczadrobne!) przedsiwzicia mogce nia (wymagana akceptacja Komisji wpyn na obiekt; Europejskiej). - Bardzo zawone moliwoci realizacji przedsiwzi, ktre mogyby zaszkodzi naturalnym torfowiskom wysokim lub borom bagiennym (wymagana opinia Komisji Europejskiej); - Monitoring i regularna ocena skutecznoci ochrony; - Due moliwoci pozyskiwania rodkw, w tym europejskich, na ochron Inne formy ochrony przyrody maj mniejsze znaczenie dla ochrony torfowisk, cho niekiedy mog take by przydatne. Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze wzgldu na wartoci przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartoci w warunkach zrwnowaonego rozwoju. Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze wzgldu na wyrniajcy si krajobraz o zrnicowanych ekosystemach, wartociowe ze wzgldu na moliwo zaspokajania potrzeb zwizanych z turystyk i wypoczynkiem lub penion funkcj korytarzy ekologicznych. Torfowiska wysokie mog oczywicie znale si w ich granicach. Dla ochrony torfowisk istotne jest, e zarwno w parku krajobrazowym, jak i w obszarze chronionego krajobrazu moe by wprowadzony zakaz lokalizacji przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko. Nie dotyczy on jednak przedsiwzi dla ktrych sporzdzenie raportu o oddziaywaniu na rodowisko nie jest obowizkowe i przeprowadzona procedura oceny oddziaywania na rodowisko wykazaa brak niekorzystnego wpywu na przyrod parku krajobrazowego / obszaru chronionego krajobrazu. W praktyce wyklucza to lokalizacj kopalni torfu
83
o powierzchni > 25 ha, natomiast w przypadku kopalni o powierzchni 2 - 25 ha o ewentualnej moliwoci jej lokalizacji decyduje tre raportu oddziaywania na rodowisko. Natomiast zakaz dokonywania zmian stosunkw wodnych, jaki moe obowizywa w parku krajobrazowym i obszarze chronionego krajobrazu, nie dotyczy zmian sucych racjonalnej gospodarce wodnej, rolnej, lenej lub rybackiej, nie chroni wic torfowisk przed odwadnianiem w wyniku melioracji. W parku krajobrazowym i jego otulinie obowizuj, podobnie jak w rezerwacie przyrody, zaostrzone przepisy dotyczce budowy urzdze wodnych. Na budow kadego, nawet najmniejszego pitrzenia naley uzyska pozwolenie. Przepis ten w zamyle mia chroni przyrod, w praktyce jednak raczej paraliuje wykonanie czsto niezbdnych dziaa czynnej ochrony ekosystemw mokradowych. Pomnikami przyrody s pojedyncze twory przyrody ywej i nieoywionej lub ich skupiska o szczeglnej wartoci przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczajce si indywidualnymi cechami, wyrniajcymi je wrd innych tworw, okazaych rozmiarw drzewa, krzewy gatunkw rodzimych lub obcych, rda, wodospady, wywierzyska, skaki, jary, gazy narzutowe oraz jaskinie. Stanowiskami dokumentacyjnymi s nie wyodrbniajce si na powierzchni lub moliwe do wyodrbnienia, wane pod wzgldem naukowym i dydaktycznym, miejsca wystpowania formacji geologicznych, nagromadze skamieniaoci lub tworw mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, miejsca wystpowania kopalnych szcztkw rolin lub zwierzt. Te formy ochrony nie znalazy dotd zastosowania dla ochrony torfowisk. Wicej o formach ochrony przyrody w ksice: Pawe Pawlaczyk, Andrzej Ruszlewicz - Taktyka stara o ochron przyrody - jak skutecznie rozmawia z urzdnikami. Poradnik dla obrocw przyrody. Wydawnictwo Klubu Przyrodnikw 2005. 4.1.2. Praktyka tworzenia form ochrony przyrody Objcie torfowiska wybran form ochrony przyrody wymaga zdecydowania, ktra z form bdzie w danym przypadku najodpowiedniejsza, a nastpnie przygotowania odpowiedniego projektu i zoenia go do waciwego organu. Cho teoretycznie tworzenie form ochrony przyrody jest zadaniem wasnym organw administracji ochrony przyrody, w praktyce zwykle nastpuje na wniosek zainteresowanych ochron konkretnego obiektu - np. nadlenictwa, gminy, naukowca, organizacji pozarzdowej. Skuteczno i szybko procedury zaley przy tym od wielu czynnikw, ale przede wszystkim od kompletnoci projektu pod wzgldem formalnym oraz od uzgodnie i opinii. 84
Wybr odpowiedniej formy ochrony przyrody zalee bdzie od: 1. Wartoci przyrodniczej obiektu (nie ma wtpliwoci, e najcenniejsze torfowiska, o oglnopolskim znaczeniu, powinny zosta rezerwatami); 2. Stanowiska waciciela lub zarzdcy gruntu, opinii gminy itp. (gdy jest silny opr przed utworzeniem rezerwatu niekiedy warto tymczasowo utworzy choby uytek ekologiczny); 3. Potrzebnej mocy zakazw niezbdnych dla ochrony torfowiska i potrzeby wyczenia go z gospodarki (jeeli zaley nam na wyczeniu boru bagiennego z gospodarki lenej i na zakazie polowania na kopule torfowiska, to jest to moliwe wycznie w formie rezerwatu przyrody); 4. Potrzeb co do czynnej ochrony (patrz uwarunkowania opisane wyej). Delimitacja proponowanej formy ochrony powinna by taka, by z jednej strony umoliwiaa jej skuteczn ochron, z drugiej jednak nie sparaliowaa procedury jej tworzenia. Z ekologicznego punktu widzenia ochronie powinno podlega cae torfowisko, najlepiej jeszcze z pasem gruntu mineralnego dookoa - tylko bowiem w takich granicach mona skutecznie realizowa dziaania ochronne, np. stara si o zachowanie waciwych warunkw wodnych. Z drugiej strony propozycja wczenia w granice rezerwatu lub uytku ekologicznego dziaki bdcej wasnoci prywatn lub rowu bdcego w zarzdzie WZMiUW, moe - wobec braku zgody, lub choby braku odpowiedzi tych podmiotw - skutecznie i na lata zablokowa objcie obiektu jakkolwiek ochron. Kompletny wniosek o utworzenie formy ochrony przyrody - takiej jak rezerwat przyrody czy uytek ekologiczny - powinien by skierowany do organu wadnego t form utworzy i zawiera: 1. Pismo przewodnie, w ktrym jest napisane kto i o co wnioskuje (utworzenie rezerwatu ... dla ochrony ... w granicach obejmujcych ...). 2. Uzasadnienie merytoryczne - w ktrym udowadniamy, e dany obiekt spenia ustawow definicj wnioskowanej formy ochrony. Tu dobrze jest zaczy dokumentacj przyrodnicz (wymiary drzewa proponowanego na pomnik, waloryzacj przyrodnicz terenu proponowanego na rezerwat, wykaz flory i fauny, map rolinnoci, zdjcia fotograficzne ...). Dobrze jest, gdy to uzasadnienie przyrodnicze jest wykonane rzetelnie i jak najbardziej wyczerpujco. Jednak wbrew pozorom skuteczny przebieg procedury nie zaley od objtoci dokumentacji przyrodniczej, ale raczej od kompletnoci dokumentacji formalnej. 3. Wyrys i wypis z ewidencji gruntw, dotyczcy tych dziaek ewidencyjnych, na ktrych proponuje si utworzenie formy ochrony. W niektrych wojewdztwach funkcjonuje, przynajmniej przy tworzeniu rezerwatw przyrody, wymg by do rezerwatu proponowa tylko pene dziaki ewidencyjne. Moe to si
85
okaza znaczcym utrudnieniem - wczenie czci dziaki wymaga przeprowadzenia jej podziau, co wymaga zgody i zaangaowania jej waciciela i zarzdcy, a take jest kosztowne (rzdu kilku tysicy zotych). 4. Zestawienie dziaek ewidencyjnych, jakie maj wej w skad danej formy ochrony, wraz z zestawieniem powierzchni uytkw gruntowych oraz z wykazem wacicieli dziaek. 5. Uzgodnienia i opinie, w tym: - w przypadku proponowania rezerwatu obejmujcego grunty prywatne lub dzierawione osobie prywatnej: pisemn zgod waciciela lub posiadacza gruntu na objcie ochron w formie rezerwatu; - w przypadku proponowania rezerwatu na gruntach pastwowych: opini zarzdcy gruntu (np. nadlenictwa), najlepiej oczywicie pozytywn; - w przypadku innych form ochrony: opini wacicieli, posiadaczy lub zarzdcw odpowiednich gruntw; - opini z odpowiedniej gminy. 6. Projekt aktu prawnego tworzcego proponowan form ochrony. Podzia Polski: Teren kadej gminy dzieli si na tzw. obrby ewidencyjne (oznaczone nazwami miejscowoci), a kady obrb - na dziaki ewidencyjne (oznaczone numerami, lub cigami cyfr i liter, np. 22, 22/3, 22L). Dziaki ewidencyjne to podstawowe jednostki ewidencji gruntw i elementarny przedmiot wasnoci gruntu W ramach kadej dziaki wyrniane s jeszcze kontury poszczeglnych uytkw gruntowych (np. las, woda), jednak nie stanowi one odrbnego przedmiotu wasnoci. Na obszarach lenych dziaki ewidencyjne s zwykle identyczne z oddziaami lenymi i maj numery nawizujce do numerw oddziaw (niekiedy na jeden oddzia skada si wicej ni jedna dziaka). Cieki i rowy melioracyjne bdce w zarzdzie WZMiUW s zwykle osobnymi, wyduonymi (nieraz cigncymi si przez cay obrb) dziakami. Mapy dziaek ewidencyjnych, zwykle w skali 1:5 000 (a na terenach zabudowanych w wikszej skali) s przechowywane w tzw. Powiatowych Orodkach Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Jeeli np. kto chce kupi p dziaki ewidencyjnej, to musi najpierw przeprowadzi jej podzia (robi to uprawniony geodeta, ktry wykonuje pomiar w terenie, rysuje map zmieniajc map ewidencyjn i wprowadza zmian na mapach w zasobie OGiK). Dane opisowe dotyczce poszczeglnych dziaek (powierzchnia w m2, znajdujce si na niej uytki gruntowe, waciciel dziaki) znajduj si w wydziale ewidencji gruntw starostwa powiatowego.
86
W PODGiK mona uzyska kopi odpowiedniego fragmentu mapy ewidencyjnej, a w starostwie - wypis z rejestru gruntw. Trzeba liczy si przy tym z pewnymi formalnociami, opatami oraz 2-3 dniowym terminem przygotowania odpowiednich kopii. Pracownik PODGiK zwykle pomoe zidentyfikowa nazw interesujcego nas obrbu i numery dziaek, gdy pokae mu si odpowiednie miejsce np. na mapie topograficznej. Kopie danych ewidencji gruntw znajduj si w urzdach gmin, ktre jednak nie mog ich oficjalnie udostpnia, tj. wydawa oficjalnych wyrysw i wypisw. U urzdnika w gminie zwykle jednak mona sprawdzi ukad dziaek w interesujcym nas miejscu i ich wacicieli. Teoretycznie do inicjatora objcia ochron naley tylko wypenienie punktu 1 powyszego zestawiania. Reszt powinien przygotowa urzd wojewdzki lub rada gminy. W praktyce procedury, w ktrych si na to liczy, czsto limacz si latami lub w ogle utykaj w martwym punkcie. Im wicej czci dokumentacji przygotujemy wic za urzdnikw, tym wiksze s szanse na rzeczywiste objcie interesujcego nas obiektu ochron i tym szybciej moe si to sta. W przypadku niektrych form ochrony (np. uytek ekologiczny, zesp przyrodniczo-krajobrazowy) mamy wybr do kogo si zwrci o jej utworzenie - odpowiednie kompetencje ma bowiem zarwno wojewoda, jak i rada gminy. Wybr taki warto dobrze przemyle w wietle lokalnej sytuacji. Tworzenie form ochrony przyrody przez gmin bywa szybsze i prostsze, ale w przyszoci szybciej i prociej tak form mona rwnie zlikwidowa. Zdarza si te, e oba organy przerzucaj na siebie odpowiedzialno - mimo powszechnej akceptacji dla pomysu ochrony interesujcego nas miejsca, wojewoda chce, by zrealizowaa to gmina, a gmina - by wojewoda. Bardzo problematyczne bywa tworzenie form ochrony w sytuacji, gdy opinie na temat ich powoania - a w szczeglnoci opinie wacicieli, posiadaczy lub zarzdcw gruntw - s negatywne. W naszym interesie jest wic popracowa nad tymi podmiotami i uzyska ich akceptacj dla projektu, co niekiedy nie przychodzi wcale atwo i szybko. Projekt aktu prawnego tworzcego form ochrony przyrody naley stworzy zgodnie z zasadami techniki legislacyjnej - posikujc si Ustaw o ochronie przyrody (w ktrej jest dokadnie napisane, co ma znale si w odpowiednim rozporzdzeniu lub ustawie) lub szablonami, dostpnymi np. na www.kp.org.pl/poradniki. Pomocna moe by take ponisza tabela i wzory:
87
88
park narodowy rezerwat przyrody utworzenie parku krajobrazowego tak tak tak nie park krajobrazowy obszar chronionego krajobrazu utworzenie parku narodowego tak tak tak nie tak nie nie nie tak nie uznanie za rezerwat przyrody wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu tak tak nie tak nie nie mog by tak nie tak tak tak nie nie tak przebieg granicy lub pooenie moe by cele ochrony moe by szczeglne cele ochrony nie nie szczeglne cele ochrony mog by tak tak nie nie nieruchomoci Skarbu Pastwa nie przechodzce w zarzd parku nie tak rodzaj, typ i podtyp rezerwatu
Co powinno si znale w akcie tworzcym form ochrony przyrody?

zesp przyrodniczokrajobrazowy, uytek ekologiczny, pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne ustanowienie ...
obszar Natura 2000
tytu aktu
wyznaczenie obszaru
nazwa obiektu obszar (powierzchnia) przebieg granicy
tak tak
pooenie
nie nie
otulina
cele ochrony
ustalenia dotyczce czynnej ochrony wybrane zakazy sprawujcy nadzr
nie cel i przedmiot ochrony nie
inne
nie tak pooenie administracyjne, mapa obszaru
Rozporzdzenie wojewody ...... z dnia ..... w sprawie uznania za rezerwat przyrody ...... Na podstawie Art. 13 ust 3 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 z pn. zmianami) zarzdza si, co nastpuje: 1. Uznaje si za rezerwat przyrody pod nazw ...... , zwany dalej rezerwatem, obszar lasu i bagien o cznej powierzchni ..... ha, pooony w gminach ...... w wojewdztwie ........... 2. 1. W skad rezerwatu wchodz: 1) dziaka ....... stanowica oddzia leny ....., w gminie ....; <tu wyliczy kolejno dziaki ewidencyjne wchodzce w skad rezerwatu, podajc te odpowiadajce im numery oddziaw lenych> 2. Granice rezerwatu okrela mapa stanowica zacznik do rozporzdzenia <zaczy - czarno-biaa czytelna mapa formatu A4, przewidziana do wydrukowania w wojewdzkim dzienniku urzdowym moe by na podkadzie topograficznym albo na podkadzie lenej mapy gospodarczo-przegldowej lub przegldowej, z zaznaczonymi granicami rezerwatu> 3. Celem ochrony w rezerwacie jest ... <np.: zachowanie torfowiska wysokiego typu batyckiego z charakterystycznymi gatunkami rolin> 4. Okrela si dla rezerwatu: 1) rodzaj: torfowiskowy; 2) typ: torfowisk; 3) podtyp: torfowisk wysokich. < okreli zgodnie z klasyfikacj w Rozporzdzeniu M z z dnia 30 marca 2005 w sprawie rodzajw, typw i podtypw rezerwatw przyrody> 5. Nadzr nad rezerwatem sprawuje Nadleniczy Nadlenictwa ..... 6. Rozporzdzenie wchodzi w ycie po upywie 14 dni od dnia ogoszenia. Uzasadnienie: Naley uzasadni, e proponowany obszar obejmuje zachowane w stanie naturalnym lub mao zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a take siedliska rolin, siedliska zwierzt i siedliska grzybw oraz twory i skadniki przyrody nieoywionej, wyrniajce si szczeglnymi wartociami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Uzasadni, e utworzenie rezerwatu przyrody jest potrzebne do zachowania tych wartoci. Poda skutki finansowe dla budetu.
89
Uchwaa Nr .... Rady Gminy w ..... z dnia ...... Na podstawie Art. 18 ust. 2 pkt 15, Art. 40 ust. 1 i Art. 41 ust. 1 Ustawy z dnia 8 marca 1990 o samorzdzie gminnym (Dz U. z 2001 Nr 42 poz. 1591 z pn. zmianami), w zwizku z Art. 44 ust. 1 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 z pn. zmianami), Rada Gminy w .... uchwala co nastpuje: 1. Ustanawia si uytek ekologiczny pod nazw ..... obejmujcy pododdziay lene oznaczone w planie urzdzania lasu Nadlenictwa ... na lata ... numerami ...., o cznej powierzchni ...., pooone na dziace ewidencyjnej .... w obrbie ..... w gminie ..... 2.1. Szczeglnym celem ochrony jest ... <np.: zachowanie pozostaoci torfowiska wysokiego ze stanowiskami chronionych gatunkw rolin> 2. Ustala si nastpujce sposoby ochrony czynnej: 1) budowa zastawek na rowach hamujcych odpyw wody; 2) okresowe usuwanie nadmiernie rozrastajcych si nalotw brzozy. 3.1. Na obszarze uytku ekologicznego, o ktrym mowa w 1, zabrania si: 1) niszczenia, uszkadzania lub przeksztacania obiektu lub obszaru; 2) wykonywania prac ziemnych trwale znieksztacajcych rzeb terenu, z wyjtkiem prac zwizanych z budow, odbudow, utrzymywaniem, remontem lub napraw urzdze wodnych; 3) uszkadzania i zanieczyszczania gleby; 4) dokonywania zmian stosunkw wodnych, jeeli zmiany te nie su ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, lenej, wodnej lub rybackiej; 5) likwidowania, zasypywania i przeksztacania naturalnych zbiornikw wodnych, starorzeczy oraz obszarw wodno-botnych; 6) wylewania gnojowicy; 7) zmiany sposobu uytkowania ziemi; 8) wydobywania do celw gospodarczych ska, w tym torfu, oraz skamieniaoci, w tym kopalnych szcztkw rolin i zwierzt, a take mineraw i bursztynu; 9) umylnego zabijania dziko wystpujcych zwierzt, niszczenia nor, legowisk zwierzcych oraz tarlisk i zoonej ikry, z wyjtkiem amatorskiego poowu ryb oraz wykonywania czynnoci zwizanych z racjonaln gospodark roln, len, ryback i owieck; 10) zbioru, niszczenia, uszkadzania rolin i grzybw; 11) umieszczania tablic reklamowych.
90
4. Zakazy, o ktrych mowa w ust. 1, nie dotycz: 1) prac wykonywanych na potrzeby ochrony przyrody po uzgodnieniu z organem ustanawiajcym form ochrony przyrody; 2) realizacji inwestycji celu publicznego po uzgodnieniu z organem ustanawiajcym form ochrony przyrody; 3) zada z zakresu obronnoci kraju w przypadku zagroenia bezpieczestwa pastwa; 4) likwidowania nagych zagroe bezpieczestwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych. 5. Nadzr nad uytkiem, o ktrym mowa w 1, sprawuje Nadleniczy Nadlenictwa ..... 6. Uchwaa wchodzi w ycie po upywie 14 dni od dnia ogoszenia w Dzienniku Urzdowym wojewdztwa ...
4.2. Obrona torfowisk 4.2.1. Oglne zasady Obowizujce w Polsce prawo jest skutecznym narzdziem obrony torfowisk przed wieloma zagroeniami - np. ich przeznaczeniem pod eksploatacj torfu, zniszczeniem przez odwodnienie samego torfowiska lub gruntw przylegych, czy wreszcie przed prowadzeniem w lasach na torfie gospodarki lenej w sposb nie uwzgldniajcy specyfiki ekologicznej torfowisk. Skuteczno wykorzystania istniejcych mechanizmw prawno-proceduralnych zaley jednak przede wszystkim od tego, czy znajdzie si rzecznik obrony torfowiska, gotw uczestniczy w odpowiednich procedurach administracyjnych, a przy tym znajcy prawo i potraficy z niego korzysta. Wikszo procedur, w ktrych trzeba uczestniczy, chcc broni torfowisk przed zagroeniami, ma posta tzw. postpowania administracyjnego, prowadzonego przez odpowiedni urzd (gmin, starostwo, wydzia urzdu wojewdzkiego). Reguy takiego postpowania okrela Kodeks Postpowania Administracyjnego oraz ustawy (w szczeglnoci: Prawo Ochrony rodowiska, Prawo Wodne, Prawo Geologiczne i Grnicze, Prawo Budowlane, Ustawa o ochronie przyrody). Co do zasady, postpowania administracyjne prowadzone przez urzdy publiczne, a dotyczce rodowiska s jawne. Zoone wnioski o udzielenie odpowiedniego pozwo-
91
lenia, sporzdzone raporty oddziaywania na rodowisko, a take wydane decyzje s dostpne dla kadego zainteresowanego, kto chce uzyska do nich wgld oraz poprosi o ich skopiowanie. Urzd nie moe uzalenia udostpnienia tzw. informacji o rodowisku od wykazania interesu prawnego lub faktycznego. Informacja o toczcych si, dotyczcych rodowiska, sprawach wymagajcych udziau spoeczestwa powinna by zawarta w wykazie udostpnionym publicznie, m. in. na stronach internetowych odpowiedniego urzdu. Praktykuje si te ogaszanie o takich postpowaniach na tablicach ogosze. Kady ma prawo skadania uwag i wnioskw w postpowaniu prowadzonym z udziaem spoeczestwa, a organizacje ekologiczne, ktre, uzasadniajc to miejscem swojego dziaania, zgosz ch uczestniczenia w okrelonym postpowaniu administracyjnym wymagajcym udziau spoeczestwa i zoyy uwagi lub wnioski w ramach tego postpowania, uczestnicz w tym postpowaniu na prawach strony. Wicej na temat procedur administracyjnych i moliwoci obrony przyrody w ksice: Pawe Pawlaczyk, Andrzej Ruszlewicz - Taktyka stara o ochron przyrody - jak skutecznie rozmawia z urzdnikami. Poradnik dla obrocw przyrody. Wydawnictwo Klubu Przyrodnikw 2005. 4.2.2. Obrona torfowisk przed eksploatacj torfu Ktokolwiek chciaby zmieni torfowisko w kopalni torfu, przej musi wieloetapowe postpowanie i uzyska kilka kolejnych decyzji administracyjnych. Na kadym z etapw tego postpowania mog i teoretycznie powinny by uwzgldnione interesy rodowiska i przyrody; na kadym z etapw te zainteresowani ochron torfowiska przed eksploatacj maj szans na skuteczn interwencj. Poniej przedstawiamy procedur zwizan z uruchomieniem eksploatacji torfu, wskazujc, w ktrym momencie i w jaki sposb mona si do niej wczy. Nabycie praw do terenu. Przedsibiorca, ktry chce eksploatowa torf, musi zacz od nabycia praw wasnoci torfowiska - tzn. od zostania jego wacicielem lub dzierawc. Obrt gruntami podlega w Polsce ograniczeniom wynikajcym z kilku ustaw, co mona wykorzysta. W przypadku torfowisk poza lasami, warto wiedzie, e obowizujca Ustawa o ochronie gruntw rolnych i lenych uznaje torfowiska za grunty rolne w rozumieniu ustawy. Oznacza to, e w transakcjach kupna-sprzeday gruntw, w ktrych nabywc nie jest rolnik (osoba fizyczna), prawo pierwokupu gruntu ma Agencja Nie92
ruchomoci Rolnych. Mona zwrci si do ANR z wnioskiem o wykonanie tego prawa, uargumentowanym wartociami przyrodniczymi torfowiska i potrzeb jego ochrony. Cho w praktyce szanse na pozytywne zaatwienie takiego wniosku s niewielkie, warto sprbowa tej drogi. W przypadku torfowisk w lasach, naley wacicielowi lasu zwrci uwag na zapis Art. 13 ust. 1 Ustawy o lasach, zgodnie z ktr waciciele lasw s obowizani do (...) zachowania w lasach rolinnoci lenej (upraw lenych) oraz naturalnych bagien i torfowisk. W przypadku Lasw Pastwowych przydatne bywa zwrcenie uwagi na walory przyrodnicze torfowiska, zwaszcza w wietle szeroko deklarowanego zaangaowania Lasw w ochron przyrody. Przeznaczenie gruntu na cele nierolnicze i nielene. Jeeli torfowisko w ewidencji gruntw jest gruntem lenym, k lub pastwiskiem, to podlega przepisom Ustawy o ochronie gruntw rolnych i lenych. Dodatkowo, przepisy tej ustawy s rozcignite na torfowiska i oczka wodne, a wic na grunty z glebami organicznymi ujte w ewidencji jako nieuytki. Zgodnie z t ustaw, przeznaczenie na cele nielene gruntw lenych Skarbu Pastwa wymaga zgody Ministra rodowiska, wydanej na wniosek wjta i zaopiniowanej przez Dyrektora RDLP. Przeznaczenie na cele nielene prywatnych gruntw lenych wymaga zgody wojewody wydanej po zasigniciu opinii regionalnej izby rolniczej. W przypadku wyczenia zwizanego z eksploatacj torfu, we wniosku o takie wyczenie naley zawrze: dokumentacj okrelajc pooenie, powierzchni i miszo torfowiska oraz rodzaj wystpujcego tam torfu; projekt eksploatacji, uwzgldniajcy podzia na etapy i termin jej zakoczenia; projekt rekultywacji torfowiska i termin jej zakoczenia; ocen wpywu eksploatacji torfowiska na rodowisko przyrodnicze, ze szczeglnym uwzgldnieniem gospodarki wodnej. W decyzji mona okreli warunki zwizane z jej realizacj. W przypadku przeznaczenia na cele nielene gruntu lenego, inwestor jest obowizany do zapaty tzw. odszkodowania za przedwczesny wyrb drzewostanu. Sposb naliczania tego odszkodowania jest jednak nieekologiczny - dla starych drzewostanw jest ono najnisze, a dla drzewostanw przekraczajcych wiek rbnoci spada do zera.
93
Obrona przed dopuszczeniem wyczenia gruntw rolnych (w tym torfowisk - nieuytkw) i lenych pod eksploatacj torfu: - Sprawd, czy wniosek zawiera wszystkie wymagane elementy - w tym ocen wpywu eksploatacji torfowiska na rodowisko przyrodnicze, ze szczeglnym uwzgldnieniem gospodarki wodnej; - Poinformuj waciwy organ o walorach przyrodniczych torfowiska; - Poinformuj wojewdzkiego konserwatora przyrody o prowadzonym postpowaniu i o walorach przyrodniczych torfowiska; - Z uwagi i wnioski w postpowaniu o przeznaczenie gruntw rolnych lub lenych na cele nielene; - Wnioskuj o naoenie warunkw zapewniajcych skuteczn ochron i zachowanie pozostaej czci torfowiska; Ustalenie lokalizacji inwestycji. Kolejnym krokiem na drodze do eksploatacji torfu jest ustalenie lokalizacji kopalni. W zasadzie nastpuje to w tzw. miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (dla terenu przyszej kopalni jest sporzdzany plan miejscowy lub jego zmiana). Prawo geologiczne i grnicze stanowi bowiem, e dla terenu grniczego istnieje obowizek sporzdzenia takiego planu. Wyjtkowo, ale tylko wtedy, gdy nie przewiduje si negatywnego wpywu eksploatacji na rodowisko, mona odstpi od wymogu sporzdzenia planu; wwczas ustalenie lokalizacji kopalni moe nastpi w trybie tzw. decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Decyzj o przystpieniu do sporzdzenia planu miejscowego podejmuje w trybie uchway rada gminy, sama lub na wniosek wjta. Dalej procedur prowadzi wjt, ktry: 1) ogasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a take w sposb zwyczajowo przyjty w danej miejscowoci, o podjciu uchway o przystpieniu do sporzdzania planu, okrelajc form, miejsce i termin skadania wnioskw do planu, nie krtszy ni 21 dni od dnia ogoszenia; 2) zawiadamia na pimie o podjciu uchway o przystpieniu do sporzdzania planu instytucje i organy waciwe do uzgadniania i opiniowania planu; 3) rozpatruje zoone wnioski, w terminie nie duszym ni 21 dni od dnia upywu terminu ich skadania; 4) sporzdza projekt planu miejscowego wraz z prognoz oddziaywania na rodowisko, uwzgldniajc ustalenia studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy; 5) sporzdza prognoz skutkw finansowych uchwalenia planu miejscowego; 6) uzyskuje opini gminnej lub innej waciwej komisji urbanistyczno-architektonicznej o projekcie planu;
94
7) uzgadnia projekt planu z: - wojewod, zarzdem wojewdztwa, zarzdem powiatu w zakresie odpowiednich zada rzdowych i samorzdowych, - waciwym organem nadzoru grniczego w zakresie zagospodarowania terenw grniczych; 8) uzyskuje zgody na zmian przeznaczenia gruntw rolnych i lenych na cele nierolnicze i nielene (patrz wyej); 9) wprowadza zmiany wynikajce z uzyskanych opinii i dokonanych uzgodnie; 10) ogasza o wyoeniu projektu planu do publicznego wgldu na co najmniej 7 dni przed dniem wyoenia i wykada ten projekt wraz z prognoz oddziaywania na rodowisko do publicznego wgldu na okres co najmniej 21 dni oraz organizuje w tym czasie dyskusj publiczn nad przyjtymi w projekcie planu rozwizaniami; 11) wyznacza w wyej wymienionym ogoszeniu termin, w ktrym kady kto kwestionuje ustalenia przyjte w projekcie planu moe wnosi uwagi, nie krtszy ni 14 dni od dnia zakoczenia okresu wyoenia planu; 12) rozpatruje wniesione uwagi w terminie nie duszym ni 21 dni od dnia upywu terminu ich skadania; 13) wprowadza zmiany do projektu planu miejscowego wynikajce z rozpatrzenia uwag, a nastpnie w niezbdnym zakresie ponawia uzgodnienia; 14) przedstawia radzie gminy projekt planu miejscowego wraz z list nieuwzgldnionych uwag. Nastpnie plan uchwala rada gminy, po stwierdzeniu jego zgodnoci z ustaleniami studium, rozstrzygajc jednoczenie o sposobie rozpatrzenia uwag do projektu planu. Jak wida, przynajmniej w kilku miejscach tej procedury, administracja ochrony przyrody, a take kady zainteresowany, moe sprzeciwi si przeznaczeniu torfowiska do eksploatacji torfu. W wyjtkowych sytuacjach, gdy lokalizacja inwestycji jest ustalana w trybie tzw. decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, decyzj tak wydaje wjt, po publicznym obwieszczeniu wszczcia postpowania, przeanalizowaniu warunkw i zasad zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy, wynikajcych z przepisw oraz stanu faktycznego i prawnego terenu, uzgodnieniu z organami waciwymi w sprawach ochrony gruntw rolnych i lenych oraz melioracji wodnych, a w granicach form ochrony przyrody i ich otulin - take po uzgodnieniu z organem ochrony przyrody.
95
Ochrona torfowisk w procedurach planowania przestrzennego: - Zwr uwag na cenne przyrodniczo torfowisko i jego walory przyrodnicze podczas sporzdzania studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy; - Prowad lobbing na rzecz ochrony torfowiska wrd radnych gminy; - Z wnioski do zmiany planu zagospodarowania przestrzennego; - Z uwagi do projektu zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Szczegln uwag zwr na zgodno planu ze studium; - Poinformuj wojewdzkiego konserwatora przyrody o problemie i o walorach przyrodniczych torfowiska. Koncesja grnicza. Podobnie jak w przypadku innych kopalin, wydobycie torfu wymaga uzyskania tzw. koncesji. Zagadnienie to reguluj przepisy ustawy Prawo Geologiczne i Grnicze. W myl tej ustawy, torf jest tzw. kopalin pospolit. Oznacza to, e jeeli powierzchnia zamierzonej dziaalnoci przekracza 2 ha lub jeeli planowane roczne wydobycie przekracza 20 tys. m3, to organem wydajcym koncesj jest wojewoda (w praktyce zwykle geolog wojewdzki dziaajcy w imieniu wojewody). Natomiast, jeeli powierzchnia planowanej dziaalnoci i planowane wydobycie s mniejsze od powyszych parametrw, to koncesj wydaje starosta, ale po uzgodnieniu z waciwym wojewod oraz z waciwym organem nadzoru grniczego. Jeeli jest wymagana decyzja rodowiskowa (zobacz dalej), to musi ona by uzyskana przed wydaniem koncesji. Udzielenie koncesji, a take kada jej zmiana, wymaga uzgodnienia z waciwym wjtem, burmistrzem albo prezydentem miasta. Uzgodnienie nastpuje na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a gdy go nie ma - stosuje si odpowiednio przepisy o ustalaniu warunkw zabudowy i zagospodarowania terenu (patrz wyej). Koncesja jest wydawana na czas okrelony - jest w niej podana data jej wanoci. Oznacza to, e po upywie tej daty, eksploatujcy torfowisko musi przej od nowa postpowanie koncesyjne - a przy tej okazji warunki koncesji mog by zmienione. W jej treci mona naoy okrelone warunki, np. dotyczce prowadzenia wydobycia, rekultywacji lub monitoringu. W koncesji podaje si take granice obszaru i terenu grniczego oraz okrela zasoby zoa kopaliny moliwe do wydobycia, a take minimalny stopie ich wykorzystania. Obszar i teren grniczy: - obszarem grniczym jest przestrze, w granicach ktrej przedsibiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny objtej koncesj, - terenem grniczym jest przestrze objta przewidywanymi wpywami robt grniczych zakadu grniczego.
96
Odmowa udzielenia koncesji moe nastpi, jeeli zamierzona dziaalno narusza wymagania ochrony rodowiska, w tym zwizane z racjonaln gospodark zoami kopalin, rwnie w zakresie wydobycia kopalin towarzyszcych, bd uniemoliwia wykorzystanie nieruchomoci zgodnie z ich przeznaczeniem. W razie naruszenia przepisw (zwaszcza w zakresie ochrony rodowiska, racjonalnej gospodarki zasobami z kopalin) lub nie wypeniania warunkw koncesji, organ koncesyjny moe odebra przedsibiorcy koncesj bez odszkodowania, po uprzednim wezwaniu do zaniechania narusze. Broni torfowiska przed dopuszczeniem eksploatacji torfu mona, skadajc wnioski w postpowaniu o udzielenie (lub zmian) koncesji. W przypadku ju wydanych koncesji, nie ma raczej szans na ich cofnicie, chyba e przedsibiorca w sposb ewidentny narusza zapisane w koncesji warunki. Obrona przed dopuszczeniem eksploatacji torfu w postpowaniu koncesyjnym: - Z uwagi i wnioski w postpowaniu o udzielenie koncesji; - Poinformuj geologa wojewdzkiego lub starost o walorach przyrodniczych torfowiska; - Poinformuj wojewdzkiego konserwatora przyrody o prowadzonym postpowaniu i o walorach przyrodniczych torfowiska; - Jeeli nie ma szans na nieudzielanie koncesji, wnioskuj o naoenie warunkw zapewniajcych skuteczn ochron i zachowanie pozostaej czci torfowiska; - Jeeli koncesja ma by udzielona, wnioskuj o naoenie warunkw dotyczcych rekultywacji po eksploatacji - niech bdzie to rekultywacja umoliwiajca odtworzenie ekosystemu wodno-botnego, a nie rekultywacja w kierunku rolniczym lub lenym. Decyzja rodowiskowa. Przed uzyskaniem koncesji mona da od wnioskodawcy (i zwykle si da) uzyskania tzw. decyzji o rodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj przedsiwzicia (decyzji rodowiskowej). Uzyskanie takiej decyzji jest niezbdne, gdy powierzchnia planowanej eksploatacji torfu jest wiksza od 25 ha, albo gdy moe ona wpyn na obszar Natura 2000 (np. gdy jest zlokalizowana w obszarze Natura 2000 lub w jego ssiedztwie). W przypadku eksploatacji nie wpywajcej na obszar Natura 2000, przy planowanej powierzchni obszaru grniczego od 2 do 25 ha, decyzja rodowiskowa moe, lecz nie musi by wymagana (odpowiedni organ nakada w trybie postanowienia obowizek jej uzyskania i sporzdzenia raportu oddziaywania na rodowisko; moe te okreli jego zakres), a przy powierzchni do 2 ha - nie da si jej uzyskania. Decyzj rodowiskow wydaje si na podstawie sporzdzonego przez inwestora tzw. raportu oddziaywania na rodowisko. Raport taki musi zawiera midzy innymi:
97
1) opis planowanego przedsiwzicia, 2) opis elementw przyrodniczych rodowiska, objtych zakresem przewidywanego oddziaywania planowanego przedsiwzicia, 3) opis analizowanych wariantw, w tym wariantu: a) polegajcego na niepodejmowaniu przedsiwzicia, b) najkorzystniejszego dla rodowiska, wraz z uzasadnieniem ich wyboru, 4) okrelenie przewidywanego oddziaywania na rodowisko analizowanych wariantw, 5) uzasadnienie wybranego przez wnioskodawc wariantu, ze wskazaniem jego oddziaywania na rodowisko, w szczeglnoci na: a) ludzi, zwierzta, roliny, wod i powietrze, b) powierzchni ziemi, z uwzgldnieniem ruchw masowych ziemi, klimat i krajobraz, c) dobra materialne, d) zabytki i krajobraz kulturowy, objte istniejc dokumentacj, w szczeglnoci rejestrem lub ewidencj zabytkw, e) wzajemne oddziaywanie midzy elementami, o ktrych mowa w lit. a)-d), 6) opis przewidywanych znaczcych oddziaywa planowanego przedsiwzicia na rodowisko, obejmujcy bezporednie, porednie, wtrne, skumulowane, krtko-, rednio- i dugoterminowe, stae i chwilowe oddziaywania na rodowisko, 7) opis przewidywanych dziaa majcych na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensacj przyrodnicz negatywnych oddziaywa na rodowisko, 8) przedstawienie zagadnie w formie graficznej, 9) analiz moliwych konfliktw spoecznych zwizanych z planowanym przedsiwziciem, 10) przedstawienie propozycji monitoringu oddziaywania planowanego przedsiwzicia na etapie jego budowy i eksploatacji, 11) nazwisko osoby lub osb sporzdzajcych raport, 12) rda informacji stanowice podstaw do sporzdzenia raportu. Nie ujcie w raporcie istotnych informacji przyrodniczych, np. istniejcych form ochrony przyrody, stanowisk gatunkw chronionych itp., moe by podstaw do odwoania od opartej na takim niekompletnym raporcie decyzji. Decyzj rodowiskow w wikszoci przypadkw wydaje wjt. Prowadzone postpowanie musi by publicznie ogoszone i kady moe w nim zoy wnioski i uwagi. Specyficzna jest procedura wydawania decyzji rodowiskowej dla przedsiwzi mogcych znaczco wpyn na obszary Natura 2000. W raporcie oddziaywania na rodowisko musi wwczas znajdowa si analiza wpywu przedsiwzicia na wszystkie gatunki i siedliska przyrodnicze bdce przedmiotami ochrony w obszarze - w Specjalnych Obszarach Ochrony Siedlisk Natura 2000 takimi przedmiotami ochrony s m.in. torfowiska wysokie i przejciowe, naturalne jeziorka dystroficzne i bory bagienne. W przypadku stwierdzenia znaczcego negatywnego wpywu na ktrykolwiek z przedmiotw ochrony, decyzj rodowiskow mona wyda wycznie w 98
przypadku, gdy nie ma rozwiza alternatywnych, a za przedsiwziciem przemawiaj konieczne wymogi nadrzdnego interesu publicznego. Poniewa eksploatacji torfu nie da si uzna za nadrzdny interes publiczny, przepis ten w praktyce uniemoliwia wydanie decyzji umoliwiajcej eksploatacj torfu z naturalnego torfowiska wysokiego znajdujcego si w Specjalnym Obszarze Ochrony Siedlisk Natura 2000. Obrona przed dopuszczeniem eksploatacji torfu w postpowaniu o wydanie decyzji rodowiskowej: - Zapoznaj si z wykonanym raportem oddziaywania na rodowisko i sprawd jego rzetelno i kompletno. Jeeli torfowisko ley w obszarze Natura 2000, szczeglnie dokadnie sprawd jako raportu w zakresie oddziaywania na obszar Natura 2000. Jeeli trzeba, z wnioski o uzupenienie raportu lub powtrzenie jego wykonania; - Z uwagi i wnioski merytoryczne w postpowaniu; - W przypadku obszaru Natura 2000, sprawd zgodno wydanej decyzji z reguami dopuszczenia realizacji inwestycji wpywajcych negatywnie na siedliska przyrodnicze bdce przedmiotami ochrony (konieczne wymogi nadrzdnego interesu publicznego, brak rozwiza alternatywnych, kompensacja przyrodnicza); - W przypadku wpywu na siedliska priorytetowe w obszarze Natura 2000 (ywe torfowiska wysokie i bory bagienne) sprawd take, czy zostaa zasignita opinia Komisji Europejskiej. Decyzja zezwalajca na usunicie drzew i krzeww. Na torfowiskach wysokich zwykle, mniej lub bardziej licznie, wystpuj drzewa i krzewy. Jeeli tworz one las (torfowisko jest gruntem lenym), to ma zastosowanie opisana wyej procedura przeznaczenia gruntu lenego na cele nielene. Jeeli natomiast torfowisko nie ma statusu gruntu lenego, a eksploatacja torfu miaaby si wiza z usuniciem drzew lub krzeww starszych ni 5-letnie, to ich usunicie wymaga zezwolenia wjta gminy. Poniewa w przypadku zamierzonej eksploatacji torfu, usunicie drzew nastpuje w zwizku z prowadzon dziaalnoci gospodarcz, nie ma adnych podstaw do zwolnienia inwestora od nalenej opaty. W zezwoleniu wjt musi wic albo naliczy nalen opat, albo nakaza inwestorowi nasadzenie drzew lub krzeww w innych miejscach, w liczbie nie mniejszej ni usuwana. Opaty za usuwanie drzew s bardzo wysokie, dla przykadu opata za usunicie 1 sosny o obwodzie 30 cm wynosi obecnie (2005 r.) nieco ponad 3300 z. Decyzja zezwalajca na zniszczenie stanowisk rolin chronionych. Na praktycznie kadym zachowanym torfowisku wysokim wystpuje przynajmniej kilka chronionych gatunkw rolin. Eksploatacja torfu, podobnie jak inne zniszczenie torfowiska, musi wiza si z naruszeniem obowizujcych w stosunku do nich zakazw.
99
Gatunki chronione na torfowiskach wysokich: Ochronie gatunkowej cisej podlegaj midzy innymi: wszystkie gatunki torfowcw z wyjtkiem torfowca koczystego (Sphagnum fallax) i nastroszonego (Sphagnum squarrosum), grzybienie pnocne (Nymphaea candida), wszystkie gatunki pywaczy (Utricularia spp.), wierzba borwkolistna (Salix myrtilloides) i wierzba laposka (Salix lapponum), bagno zwyczajne (Ledum palustre), chamedafne pnocna (Chamaedaphne calyculata), malina moroszka (Rubus chamaemorus), wrzosiec bagienny (Erica tetralix), rosiczki (Drosera spp.), bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris), przygieka brunatna (Rhynchopsora fusca), turzyca bagienna (Carex limosa), wenianeczka alpejska (Baeothryon alpinum) i wenianeczka darniowa (Baeothryon caespitosum). Ochronie gatunkowej czciowej podlegaj dwa wymienione wyej gatunki torfowcw - koczysty (Sphagnum fallax) i nastroszony (Sphagnum squarrosum), z tym e tylko pierwszy z nich moe by, za zezwoleniem wojewody, przedmiotem pozyskiwania. W stosunku do rolin chronionych (zarwno cile, jak i czciowo) zabronione jest midzy innymi ich zrywanie, niszczenie i uszkadzanie; niszczenie ich siedlisk i ostoi; dokonywanie zmian stosunkw wodnych, stosowanie rodkw chemicznych, niszczenie ciki lenej i gleby w ostojach. Zakaz ten nie dotyczy wykonywania czynnoci zwizanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, lenej lub rybackiej, jeeli technologia prac uniemoliwia przestrzeganie zakazw (ten wyjtek nie obowizuje dla najrzadszych gatunkw, ale nie ma wrd nich gatunkw typowych dla torfowisk wysokich). Odstpstwo od wymienionych wyej zakazw wymaga zgody Ministra rodowiska (dla gatunkw objtych ochron cis) lub wojewody (dla gatunkw objtych ochron czciow). Ustawa o ochronie przyrody przewiduje, e zezwolenia takie mog by wydawane wycznie w przypadku braku rozwiza alternatywnych i jeeli nie spowoduje to zagroenia dla dziko wystpujcych populacji chronionych gatunkw rolin, zwierzt lub grzybw oraz gdy jednoczenie zachodzi przynajmniej jedna z przesanek: 1) wynikaj z potrzeby ochrony innych dziko wystpujcych gatunkw rolin, zwierzt, grzybw oraz ochrony siedlisk przyrodniczych lub 2) wynikaj z koniecznoci ograniczenia powanych szkd w gospodarce, w szczeglnoci rolnej, lenej lub rybackiej, lub 3) le w interesie zdrowia i bezpieczestwa powszechnego, lub 4) wynikaj z innych koniecznych wymogw nadrzdnego interesu publicznego, w tym wymogw o charakterze spoecznym lub gospodarczym lub wymogw 100
zwizanych z korzystnymi skutkami o podstawowym znaczeniu dla rodowiska, lub 5) s niezbdne w realizacji bada naukowych i programw edukacyjnych lub w realizacji celw zwizanych z odbudow populacji, reintrodukcj gatunkw rolin, zwierzt lub grzybw, albo do celw dziaa reprodukcyjnych, w tym do sztucznego rozmnaania rolin, lub 6) umoliwiaj, w cile kontrolowanych warunkach, selektywnie i w ograniczonym stopniu, zbir lub przetrzymywanie rolin i grzybw oraz chwytanie lub przetrzymywanie zwierzt gatunkw objtych ochron cis w liczbie okrelonej przez wydajcego zezwolenie. Obrona przed dopuszczeniem zniszczenia stanowisk rolin chronionych: - Z uwagi i wnioski merytoryczne w postpowaniu o zezwolenie na odstpstwo od zakazw; - Sprawd, czy zostay dochowane reguy dopuszczalnoci odstpstwa od zakazw (brak zagroenia dla populacji gatunku, brak rozwiza alternatywnych, co najmniej jedna z przesanek z Art. 56 ust. 4 Ustawy o ochronie przyrody). 4.2.3. Obrona torfowisk przed odwadnianiem Prawo Wodne, Art. 1 ust. 4 gosi Gospodarowanie wodami jest prowadzone w taki sposb, aby dziaajc w zgodzie z interesem publicznym, nie dopuszcza do wystpienia moliwego do uniknicia pogorszenia ekologicznych funkcji wd oraz pogorszenia stanu ekosystemw ldowych i terenw podmokych bezporednio zalenych od wd. Do ochrony obszarw wodno-botnych (w tym torfowisk) zobowizuje ratyfikowana przez Polsk Konwencja o obszarach wodno-botnych (tzw. Konwencja Ramsarska), a jej Rezolucja VIII.1 - Wytyczne dotyczce dystrybucji i gospodarowania wod w celu zachowania ekologicznych funkcji obszarw wodno-botnych - wymaga wyranie, by zapewni mokradom nalen im wod. Te oglne zasady przynajmniej teoretycznie powinny chroni torfowiska przed niszczcym odwodnieniem. W praktyce jednak do dzi, cho trzeba przyzna ju tylko wyjtkowo, zdarza si odwadnianie torfowisk przy okazji melioracji ssiadujcych z nimi gruntw rolnych lub lenych. Realizacja prac melioracyjnych wymaga kilkuetapowej procedury uzyskania odpowiednich zezwole. Na kadym z etapw tego postpowania mog i teoretycznie powinny by uwzgldnione interesy rodowiska i przyrody; na kadym z etapw te zainteresowani ochron torfowiska przed eksploatacj maj szans na skuteczn interwencj. Poniej przedstawiamy wybrane elementy tej procedury, wskazujc, w ktrym momencie i w jaki sposb mona si do niej wczy.
101
Pozwolenie wodnoprawne jest podstaw tzw. szczeglnego korzystania z wd, obejmujcego m.in. budow urzdze wodnych. Pozwolenie takie wydaje si w trybie postpowania administracyjnego. Informacj o wszczciu postpowania waciwy organ (zwykle starosta) podaje do publicznej wiadomoci w sposb zwyczajowo przyjty (zwykle umieszczajc na tablicy ogosze, powinna by rwnie opublikowana na stronie internetowej urzdu). Stron postpowania o wydanie pozwolenia wodnoprawnego jest ubiegajcy si o nie wnioskodawca, waciciel wody, dyrektor regionalnego zarzdu gospodarki wodnej, a take waciciel urzdzenia wodnego, wadajcy powierzchni ziemi oraz uprawniony do rybactwa znajdujcy si w zasigu oddziaywania zamierzonego korzystania z wd lub planowanych do wykonania urzdze wodnych. Organizacje ekologiczne, ktre, uzasadniajc to miejscem swojego dziaania, zgosz ch uczestniczenia w okrelonym postpowaniu administracyjnym wymagajcym udziau spoeczestwa i zoyy uwagi lub wnioski w ramach tego postpowania, uczestnicz w tym postpowaniu na prawach strony. Waciciel wody: Uprawnienia wacicielskie w stosunku do ciekw i roww na torfowiskach, o ile s one wydzielone w odrbne dziaki ewidencyjne, sprawuje zwykle marszaek wojewdztwa - a w jego imieniu Wojewdzki Zarzd Melioracji i Uytkw Zielonych. Uwaga, niektre rowy mog w sensie ewidencji gruntw by odcinkami ciekw, mimo e swoim wygldem nie rni si od typowego rowu. Rowy nie wyodrbnione w ewidencji gruntw s wasnoci waciciela gruntu (jeeli w lasach - to wasnoci Skarbu Pastwa w zarzdzie Lasw Pastwowych). Prawo wodne przewiduje, e na terenach lenych marszaek wojewdztwa moe przekaza waciwemu miejscowo nadleniczemu uprawnienia wacicielskie do wd. Wymaga to zawarcia, na wniosek nadleniczego, odpowiedniego porozumienia midzy tymi organami. Bardziej skomplikowana jest sytuacja wasnociowa jeziorek, ktre czsto ssiaduj z torfowiskami. Mog one mie bardzo rnych wacicieli. Jeziorka bezodpywowe mog by nawet wasnoci prywatn. Uwaga, odrbnym przedmiotem wasnoci moe by prawo rybackiego uytkowania jeziora. Pozwolenia wodnoprawnego mona odmwi, jeeli prowadzioby ono do naruszenia: 1) ustale warunkw korzystania z wd regionu wodnego lub warunkw korzystania z wd zlewni, 2) ustale miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy, 102
3) wymaga ochrony zdrowia ludzi, rodowiska i dbr kultury wpisanych do rejestru zabytkw oraz wynikajcych z odrbnych przepisw. W praktyce wic wanym z punktu widzenia ochrony torfowisk argumentem jest np., e zamierzone przedsiwzicie spowodowaoby zmian stosunkw wodnych w rezerwacie przyrody, co jest naruszeniem obowizujcego zakazu. Mona te prbowa si powoywa na oglne zapisy Prawa Wodnego (patrz wyej) w sprawie pogorszenia stanu ekosystemw ldowych i terenw podmokych bezporednio zalenych od wd. Decyzja rodowiskowa (a dokadnie: decyzja o rodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj przedsiwzicia) jest wymagana, gdy planowane przedsiwzicie moe wpywa znaczco na obszar Natura 2000, a take dla wszystkich melioracji na obszarze nie mniejszym ni 20 ha. Uzyskanie decyzji rodowiskowej jest konieczne przed wydaniem pozwolenia wodnoprawnego na budow urzdze wodnych (zob. wyej) oraz decyzji ustalajcej warunki prowadzenia robt zmieniajcych stosunki wodne (jeeli taka decyzja jest wydawana - zob. niej). Uwarunkowania wydawania decyzji rodowiskowej w sprawach dotyczcych zmiany stosunkw wodnych s takie same, jak omwione ju wyej uwarunkowania wydawania decyzji rodowiskowej w sprawach zwizanych z eksploatacj torfu. Decyzja ustalajca warunki prowadzenia robt zmieniajcych stosunki wodne. Zgodnie z Ustaw o ochronie przyrody, prowadzenie robt polegajcych na regulacji wd oraz budowie waw przeciwpowodziowych, a take robt melioracyjnych, odwodnie budowlanych, oraz innych robt ziemnych zmieniajcych stosunki wodne - na terenach o szczeglnych wartociach przyrodniczych, zwaszcza na terenach, na ktrych znajduj si skupienia rolinnoci o szczeglnej wartoci z punktu widzenia przyrodniczego, terenach o walorach krajobrazowych i ekologicznych, terenach masowych lgw ptactwa, wystpowania skupie gatunkw chronionych oraz tarlisk, zimowisk, przepawek i miejsc masowej migracji ryb i innych organizmw wodnych, nastpuje na podstawie decyzji wojewody, ktry ustala warunki prowadzenia robt. Z ca pewnoci obowizek ten dotyczy prac prowadzonych na cennych przyrodniczo torfowiskach. Ustawa nie zawiera wicej szczegw na temat wydawania tej decyzji. Decyzj ustalajc warunki robt wydaje si na wniosek inwestora, w trybie postpowania administracyjnego. Jeeli dla danego przedsiwzicia jest niezbdna decyzja rodowiskowa (np. na obszarach Natura 2000; zob. wyej), to naley uzyska j wczeniej. Moc tego narzdzia znacznie ograniczaj dwa problemy: - Decyzja ta moe tylko ustali warunki prowadzenia robt, natomiast nie moe odnie si do samego faktu realizacji przedsiwzicia. Ustawa nie daje wojewodzie mocnych podstaw, by odmwi ustalenia warunkw prowadzenia robt, np. w sytuacji gdy wiadomo, e realizacja przedsiwzicia (niezalenie od szczegowego sposobu jego zrealizowania) zniszczy przyrod.
103
Pojcie terenw o szczeglnej wartoci przyrodniczej jest nieostre i czsto dla odpowiednich organw nie jest jasne, czy decyzja ustalajca warunki prowadzenia robt powinna by wydana. Zazwyczaj przyjmuje si, e jest ona niezbdna na obszarach objtych formami ochrony przyrody.
4.2.4. Obrona torfowisk przed niewaciw gospodark len Zagroeniem dla zalesionych torfowisk moe by zbyt intensywnie prowadzona na nich gospodarka lena. Dotyczy to szczeglnie prowadzenia gospodarki zrbami zupenymi. Dla torfowiska niszczce s nie tyle same zrby w drzewostanach, co bdca ich konsekwencj presja na utrzymanie odwadniania terenu (inaczej drzewostan nie daje si odnowi) oraz rne, silnie naruszajce gleb, sposoby wprowadzania odnowie (np. na rabatowakach). Aby zabezpieczy torfowiska przed takimi dziaaniami, naley zadba o waciwe zapisy w sporzdzanym raz na dziesi lat planie urzdzenia lasu. Czci takiego planu jest tzw. Program Ochrony Przyrody. Projekty planw urzdzenia lasu dla nadlenictw opracowywane s przez wyspecjalizowane jednostki wykonawstwa urzdzeniowego - w 2005 r. uchwalono ustaw, w myl ktrej monopol na urzdzanie Lasw Pastwowych bdzie miao pastwowe Biuro Urzdzania Lasu i Geodezji Lenej. Sporzdzenie planu urzdzenia lasu dla nadlenictwa koordynuje i organizuje dyrektor regionalnej dyrekcji Lasw Pastwowych. Plany dla poszczeglnych nadlenictw RDLP sporzdza si wedug dugoletniego harmonogramu. W pierwszym proczu roku poprzedzajcego rozpoczcie taksacji lenej zwouje si tzw. narad wstpn (dotyczc szczegw organizacyjnych sporzdzenia planu oraz spraw wasnociowych i ewidencji gruntw. Przed rozpoczciem taksacji (w zasadzie w I kwartale roku, w ktrym planuje si wykonanie prac taksacyjnych), dyrektor regionalnej dyrekcji Lasw Pastwowych zwouje tzw. I Komisj Techniczno-Gospodarcz (tzw. I KTG). Komisja ta ustala wytyczne dotyczce wykonania projektu planu urzdzenia lasu, rozpatrujc m. in: - podzia lasw ze wzgldu na dominujce funkcje (rezerwaty, lasy ochronne, lasy gospodarcze) oraz akceptacja wynikw aktualizacji zasigu obszarw chronionych, - wyrnianie gospodarstw: specjalne, lasw ochronnych, lasw gospodarczych (z podziaem na zrbowe, przerbowo-zrbowe i przerbowe) oraz przebudowy, z uwzgldnieniem funkcji penionych przez lasy oraz przyjtych celw gospodarowania, - aktualizacja programu ochrony przyrody, - projektowanie uytkowania rbnego i przedrbnego, - planowanie hodowlane z uwzgldnieniem lokalnych warunkw produkcji lenej, a w szczeglnoci: typy gospodarcze drzewostanw i orientacyjne skady odnowienia na poszczeglnych siedliskach. 104
Po wykonaniu taksacji i opracowaniu jej wynikw, zwouje si tzw. II KTG, ktrej zadaniem jest dokonanie analizy gospodarki lenej w minionym okresie wraz z ocen jej wpywu na obecny stan lasu oraz sformuowaniem wnioskw na przyszy okres gospodarczy, stwierdzenie zgodnoci wykonanych prac z przepisami prawnymi oraz obowizujcymi zasadami i wytycznymi (w tym z narady wstpnej i I KTG), akceptacja lub korekta celw, zasad i sposobw realizacji gospodarki lenej w przyszym okresie gospodarczym - przedstawionych przez wykonawc projektu planu urzdzenia lasu - oraz ustalenie wytycznych niezbdnych do zakoczenia prac i ostatecznego odbioru opracowania. W I i II KTG uczestnicz (wg kompetencji) przedstawiciele jednostek organizacyjnych Lasw Pastwowych i wykonawcy projektu planu urzdzenia lasu, jak rwnie zaproszeni przedstawiciele waciwych terytorialnie organw administracji rzdowej i samorzdowej, parkw narodowych i krajobrazowych, instytucji i organizacji spoecznych zajmujcych si ochron rodowiska, przyrody i krajobrazu oraz planowaniem przestrzennym. Niekiedy w trybie podobnym do I i II KTG organizuje si osobne, I i II posiedzenia Komisji Programu Ochrony Przyrody. Na I i II KTG, starajc si o ochron torfowisk, warto postulowa: - cakowite wyczenie z uytkowania rbnego lasw na siedlisku Bb (obecnie jest to do powszechnie akceptowane przez lenikw); - na siedlisku BMb wyczenie drzewostanw z uytkowania rbnego lub co najwyej uytkowanie rbni V (przerbow); - podkrelenie i opisanie w Programie Ochrony Przyrody unikatowych walorw przyrodniczych poszczeglnych torfowisk; - ujcie projektowanych i zaproponowanie innych potrzebnych form ochrony przyrody; - nie planowanie melioracji odwadniajcych ani utrzymywania (konserwacji, odtwarzana, odmulania) istniejcych systemw melioracyjnych na torfowiskach wysokich; - ujcie w Programie Ochrony Przyrody potrzebnych zabiegw ochronnych (np. budowy zastawek - jako zadania z zakresu ochrony przyrody i jednoczenie maej retencji).
105
Obowizujce Zasady Hodowli Lasu stanowi: w drzewostanach znajdujcych si w ekstremalnych warunkach wzrostu, tj. (...) na siedliskach boru bagiennego i innych niedostpnych siedliskach bagiennych (...) gospodark len naley prowadzi z uwzgldnieniem ochronnego charakteru tych drzewostanw. Mona np. zaniecha lub ograniczy stosowanie rbni, lecz wspiera samorzutnie pojawiajce si odnowienie naturalne. Zawarte w Zasadach Hodowli Lasu tabele ustalajce m.in. zalecane typy rbni dla poszczeglnych typw siedliskowych lasu nie zalecaj adnej rbni na Bb, lecz na BMb przewiduj rbni I lub II. Jednak na cennych przyrodniczo torfowiskach decyzja o cakowitej rezygnacji z uytkowania rbnego, lub ew. o stosowaniu tylko rbni V, ley w kompetencjach Komisji Techniczno-Gospodarczej i mona o ni wnioskowa. Sporzdzanie planu urzdzenia lasu jest te odpowiednim momentem, by postara si o zakwalifikowanie poszczeglnych powierzchni torfowiska jako grunt leny albo grunt nieleny. Z formalnego punktu widzenia ma to due znaczenie (patrz dalej) - kwalifikacja jako grunt leny lepiej chroni przed wyczeniem powierzchni np. pod eksploatacj torfu, ale utrudnia trwae usunicie drzewostanu. 4.3. Wykonywanie zabiegw ochronnych na torfowiskach 4.3.1. Formalne podstawy zabiegw ochronnych Wykonanie zabiegw ochronnych, czy to w granicach jednej z form ochrony przyrody, czy to na terenie nie objtym ochron, wymaga oczywicie uzgodnienia z wacicielem lub zarzdc terenu. Zwykle konieczne jest przekonanie go, e dziaania s rzeczywicie niezbdne dla ochrony cennego torfowiska. Na terenach nie objtych formami ochrony przyrody, skutecznym narzdziem argumentacji dysponuje zwykle wojewdzki konserwator przyrody. Narzdziem tym jest zapis Art. 60 Ustawy o ochronie przyrody, ktry gosi: organy ochrony przyrody podejmuj dziaania w celu ratowania zagroonych wyginiciem gatunkw rolin, zwierzt i grzybw objtych ochron gatunkow, polegajce na przenoszeniu tych gatunkw do innych miejsc, eliminowaniu przyczyn ich zagroenia, podejmowaniu ochrony ex situ oraz tworzeniu warunkw do ich rozmnaania. Jeeli stwierdzone lub przewidywane zmiany w rodowisku zagraaj lub mog zagraa rolinom, zwierztom lub grzybom objtym ochron gatunkow, wojewoda, a na obszarach morskich minister waciwy do spraw rodowiska, jest obowizany, po zasigniciu opinii waciwej wojewdzkiej rady ochrony przyrody oraz zarzdcy lub waciciela terenu, podj dziaania w celu zapewnienia trwaego zachowania gatunku, jego siedliska lub ostoi, eliminowania przyczyn powstawania zagroe oraz poprawy stanu ochrony jego siedliska lub ostoi. 106
Zagroenia dla torfowiska s zazwyczaj rwnie zagroeniami dla rosncych na nim gatunkw chronionych. Jeeli tylko planowane dziaania nie uderzaj w interesy gospodarcze waciciela lub zarzdcy gruntu, i jeeli nie obciaj go finansowo - zwykle nie ma on powodw, by sprzeciwi si wykonaniu obowizku cicego na organie ochrony przyrody. W przypadku form ochrony przyrody, sama potrzeba ochrony ich walorw przyrodniczych nie podlega zwykle dyskusji, cho w przypadku sabszych form - jak uytki ekologiczne i zespoy przyrodniczo-krajobrazowe - potrzeba ochrony czynnej moe nie by powszechnie rozumiana i powysza argumentacja moe rwnie by przydatna. Zwykle konieczne jest jednak zalegalizowanie faktu, e niezbdne dziaania ochronne wiza si bd z naruszeniem obowizujcych w danej formie ochrony przyrody zakazw. Formaln podstaw podejmowania dziaa ochronnych w rezerwatach przyrody jest w zasadzie tzw. plan ochrony rezerwatu. W stosunku do prac przewidzianych w planie nie stosuje si obwizujcych w rezerwacie zakazw, co umoliwia np. - jeeli potrzeba - wycinanie drzew i inne naruszanie rolinnoci. Gdy plan taki nie zosta jeszcze ustanowiony, konieczne dziaania w rezerwacie mona zalegalizowa w trybie ustanowienia tzw. zada ochronnych bd w trybie decyzji zezwalajcej na wykonanie czynnoci nie przewidzianych w planie ochrony lub rocznych zadaniach ochronnych. Jeeli dziaania ochronne s potrzebne w uytku ekologicznym lub zespole przyrodniczo-krajobrazowym, to ich wykonanie powinno zosta zalegalizowane w trybie decyzji zezwalajcej na wykonanie dziaa ochrony czynnej, wydanej przez wojewod lub wjta (zalenie czy dany obszar obj ochron wojewoda, czy gmina). Kierunkowe wytyczne w zakresie czynnej ochrony mog by zapisane w akcie tworzcym uytek lub zesp. W obszarze Natura 2000 nie ma potrzeby stosowania odstpstw od obowizujcych zakazw, poniewa zasady ochrony okrelone s celowociowo - zabronione jest tylko to, co szkodzioby chronionym gatunkom i siedliskom. Dziaania ochronne, ktre tym gatunkom i siedliskom sprzyjaj, nie wymagaj wic osobnej legalizacji. Jednak dla zapewnienia spjnoci podejmowanych dziaa, regu jest, e dla obszaru Natura 2000 sporzdza si plan ochrony, w ktrym powinny by ujte potrzebne zadania ochronne. Plan ochrony rezerwatu przyrody to podstawowy dokument opisujcy sposb ochrony rezerwatu i bdcy podstaw wszystkich wykonywanych w nim dziaa. Plan taki sporzdza si na 20 lat i ustanawia w trybie rozporzdzenia wojewody. Projekt rozporzdzenia musi by wczeniej uzgodniony z Ministrem rodowiska i zaopiniowany przez rady gmin. Konieczne jest take uzgodnienie z gminami ustale dotyczcych infrastruktury technicznej, zagospodarowania turystycznego, sposobu uytkowania gruntw, eliminacji lub ograniczania zagroe zewntrznych oraz ustale do studiw uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gmin
107
oraz miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, w odniesieniu do nieruchomoci nie bdcych wasnoci Skarbu Pastwa. Plan ochrony moe by zmieniony, jeeli wynika to z potrzeb ochrony przyrody, ustawa nie przewiduje jednak moliwoci zmiany planu ochrony z innych przyczyn (np. spoeczno-gospodarczych). Zgodnie z rozporzdzeniem Ministra rodowiska, zmiany takiej dokonuje si w szczeglnoci w przypadku: - wystpienia zagroe dla przyrody obszaru objtego planem ochrony, nieuwzgldnionych w planie ochrony; - ujawnienia znaczcych zmian w stanie zasobw, tworw lub skadnikw przyrody, wymagajcych podjcia nowych dziaa ochronnych, nieujtych w planie ochrony; - rozwoju wiedzy o sposobach ochrony poszczeglnych zasobw, tworw i skadnikw przyrody; - nieskutecznoci ochrony wykonywanej zgodnie z planem ochrony. O przystpieniu do sporzdzenia planu ochrony rezerwatu obwieszcza si publicznie (w tym obowizkowo na stronie internetowej) oraz przesya si odpowiedni informacj do: waciwych miejscowo organw samorzdu terytorialnego, jednostek zarzdzajcych lasami Skarbu Pastwa, podmiotw wykonujcych prawa wacicielskie w stosunku do wd publicznych stanowicych wasno Skarbu Pastwa i organw administracji morskiej oraz organizacji pozarzdowych zainteresowanych ochron przyrody, ktrych obszary dziaania obejmuj obszar objty projektem planu. Sporzdzajcy projekt planu jest obowizany zapewni zainteresowanym osobom i podmiotom moliwo zapoznawania si z wynikami prac na potrzeby sporzdzenia projektu planu i z projektem planu oraz moliwo zgaszania do nich wnioskw i uwag. Prace nad sporzdzeniem projektu planu obejmuj zebranie wszelkich dostpnych informacji o rezerwacie, inwentaryzacj terenow stanu jego przyrody, dokonanie ekspertyz niezbdnych dla prawidowego zaplanowania ochrony, a nastpnie opracowanie koncepcji ochrony rezerwatu i zestawienie projektu planu. Niezbdne jest zawarcie w materiaach do planu ochrony midzy innymi: - wyszczeglnienia gruntw w granicach obszaru objtego sporzdzeniem projektu planu na podstawie danych z katastru nieruchomoci lub ewidencji gruntw i budynkw, wedug numerw dziaek ewidencyjnych, a dla gruntw bdcych w zarzdzie Pastwowego Gospodarstwa Lenego Lasy Pastwowe wedug numeracji przyjtej w planie urzdzenia lasu, z podaniem rodzaju uytkw gruntowych oraz ze wskazaniem gruntw Skarbu Pastwa; - wyszczeglnienie wd, z podaniem ich wacicieli i zarzdcw, kategorii wd, przynalenoci do dorzecza i regionu wodnego oraz ustale planw gospodarowania wodami. Zakres wymaganej inwentaryzacji terenowej obejmuje elementy niezbdne do zaplanowania jego ochrony, stosownie do specyfiki rezerwatu, w tym w szczeglnoci: 108
we wszystkich rezerwatach przyrody: typy ekosystemw, siedliska przyrodnicze, zbiorowiska rolinne z ocen zachodzcych w nich procesw oraz gatunki rolin, zwierzt lub grzybw dziko wystpujcych objtych ochron gatunkow oraz zagroonych wyginiciem lub rzadko wystpujcych; w rezerwatach przyrody, w ktrych celem ochrony s stanowiska rolin, zwierzt lub grzybw dziko wystpujcych: charakterystyk struktury i liczebnoci populacji gatunkw, dla ochrony ktrych uznano obszar za rezerwat przyrody; w rezerwatach przyrody obejmujcych ekosystemy lene: drzewostany, z podaniem typu siedliskowego lasu, potencjalnego i rzeczywistego zbiorowiska rolinnego, skadu gatunkowego, zasobnoci w m3/ha, zdrowotnoci, bonitacji, stopnia zwarcia i zadrzewienia, struktury wiekowej i przestrzennej, stanu odnowie naturalnych, zgodnoci skadu gatunkowego ze skadem zbiorowiska naturalnego, zasobw martwych drzew wanych dla zachowania rnorodnoci biologicznej; w rezerwatach przyrody obejmujcych ekosystemy wodne: wody powierzchniowe z analiz i ocen stanu wody, osadw dennych oraz krenia pierwiastkw; w rezerwatach przyrody obejmujcych ekosystemy torfowiskowe: zoe torfowe, jego budow i sposb zasilania w wod; wartoci kulturowe, z wyszczeglnieniem obszarw i obiektw stanowicych zabytki w rozumieniu Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, w rezerwatach przyrody, w ktrych znajduj si takie obszary i obiekty.
Koncepcja ochrony rezerwatu, bdca podstaw zestawienia formalnego projektu planu ochrony, obejmuje: - okrelenie strategicznych celw ochrony rezerwatu przyrody, - okrelenie potrzeb i uwarunkowa zastosowania ochrony cisej, czynnej i krajobrazowej, - okrelenie priorytetw realizacji zada ochronnych i sposobw ich szczegowego planowania, - okrelenie, w razie potrzeby, miejsc i zasad stosowania poszczeglnych sposobw ochrony oraz szczegowych sposobw wykonywania zabiegw ochronnych na obszarach ochrony czynnej i krajobrazowej, - okrelenie sposobw udostpniania rezerwatu przyrody dla celw naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego poowu ryb i rybactwa, nie wpywajcych negatywnie na jego przyrod, - okrelenie dziaa edukacyjnych, ktre w razie potrzeby mog by prowadzone w oparciu o wartoci przyrodnicze rezerwatu przyrody, - okrelenie miejsc, w ktrych moe by prowadzona dziaalno wytwrcza, handlowa i rolnicza, oraz obszarw i miejsc udostpnianych dla rybactwa lub polowania, - zaplanowanie zasad monitoringu skutecznoci ochrony.
109
Sporzdza si take szczegowe zestawienie zada ochronnych, z podaniem ich dokadnej lokalizacji. Sam plan ochrony rezerwatu przyrody (dokument ustanawiany rozporzdzeniem wojewody) to syntetyczne streszczenie koncepcji ochrony rezerwatu, zawierajce: 1) cele ochrony przyrody oraz wskazanie przyrodniczych i spoecznych uwarunkowa ich realizacji; 2) identyfikacj oraz okrelenie sposobw eliminacji lub ograniczania istniejcych i potencjalnych zagroe wewntrznych i zewntrznych oraz ich skutkw; 3) wskazanie obszarw ochrony cisej, czynnej i krajobrazowej; 4) okrelenie dziaa ochronnych na obszarach ochrony cisej, czynnej i krajobrazowej, z podaniem rodzaju, zakresu i lokalizacji tych dziaa; 5) wskazanie obszarw i miejsc udostpnianych dla celw naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego poowu ryb i rybactwa oraz okrelenie sposobw ich udostpniania; 6) wskazanie miejsc, w ktrych moe by prowadzona dziaalno wytwrcza, handlowa i rolnicza; 7) ustalenia do studiw uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, planw zagospodarowania przestrzennego wojewdztw oraz planw zagospodarowania przestrzennego morskich wd wewntrznych, morza terytorialnego i wycznej strefy ekonomicznej dotyczce eliminacji lub ograniczenia zagroe zewntrznych. W planie ochrony lub w zadaniach ochronnych mona zapisa wszystkie zabiegi, jakie s rzeczywicie niezbdne dla ochrony wartoci przyrodniczych rezerwatu, jednak kierowa si naley generalnymi reguami wynikajcymi z rozporzdzenia Ministra rodowiska, okrelajcego sposoby ochrony w rezerwatach i parkach narodowych. Zgodnie z tym rozporzdzeniem, sposoby ochrony na obszarach objtych ochron cis polegaj na rozpoznawaniu, monitorowaniu i eliminowaniu lub ograniczaniu zagroe antropogenicznych oraz na umoliwieniu przebiegu naturalnych procesw przyrodniczych. Sposoby ochrony na obszarach objtych ochron czynn polegaj w szczeglnoci na: - rozpoznawaniu, monitorowaniu i eliminowaniu lub ograniczaniu zagroe antropogenicznych; - umoliwieniu przebiegu naturalnych procesw przyrodniczych, jeeli ich przebieg suy osiganiu celw ochrony; - wykonywaniu zabiegw ochronnych, jeeli s one niezbdne dla osignicia celw ochrony. 110
Sposoby ochrony na obszarach objtych ochron krajobrazow polegaj w szczeglnoci na: - rozpoznawaniu, monitorowaniu i eliminowaniu lub ograniczaniu zagroe antropogenicznych, w szczeglnoci urbanizacji, skaenia i zanieczyszczenia powietrza, wd i gleb; modyfikowaniu sposobw gospodarczego uytkowania obszarw, w tym dostosowaniu gospodarki rolnej, lenej, rybackiej i turystyki, w sposb uwzgldniajcy potrzeby ochrony zasobw, tworw i skadnikw przyrody; - wykonywaniu, w uzgodnieniu z wacicielami gruntw, zabiegw ochronnych, jeeli s one niezbdne dla osignicia celw ochrony.
Szablon planu ochrony dla rezerwatu przyrody: 1. Ustanawia si plan ochrony dla rezerwatu przyrody ................., zwanego dalej rezerwatem. 2. 1. Celem ochrony przyrody rezerwatu jest: ........................, w tym w szczeglnoci zachowanie ........... 2. Cel, o ktrym mowa w ust. 1 realizuje si przez: 1) [wylicz cele operacyjne] 2) .......... 3) 3. Przyrodniczymi i spoecznymi uwarunkowaniami realizacji celw, o ktrych mowa w ust. 1. s: 1) [wylicz uwarunkowania] 2) .......... 3) 3. Identyfikacj oraz okrelenie sposobw eliminacji lub ograniczania istniejcych i potencjalnych zagroe wewntrznych i zewntrznych oraz ich skutkw przedstawia tabela: Sposb eliminacji lub ograniczania istniejcych Identyfikacja Lp. i potencjalnych zagroe wewntrznych zagroenia i zewntrznych oraz ich skutkw 1. 2.
111
4. 1. Ochronie cisej podlega obszar ....... 2. Ochronie czynnej podlega obszar ..... 3. Ochronie krajobrazowej podlega obszar ...... 5.1. Dziaania ochronne na obszarze ochrony cisej obejmuj1: rodzaj zakres lokalizacja
2. Dziaania ochronne na obszarze ochrony czynnej obejmuj: rodzaj zakres
lokalizacja
3. Dziaania ochronne na obszarze ochrony krajobrazowej obejmuj: rodzaj zakres lokalizacja 6. Obszary i miejsca udostpniane dla celw naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego poowu ryb oraz okrelenie sposobw ich udostpniania przedstawia tabela: Obszary lub szlaki Sposb Lp. Cel udostpniania udostpnienia udostpniania 1. 2. 3. 7. Okrela si nastpujce miejsca, w ktrych moe by prowadzona dziaalno wytwrcza, handlowa i rolnicza: Lp. Miejsce Rodzaj dziaalnoci
8. Wprowadza si nastpujce ustalenia do studiw uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, planw zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa dotyczce eliminacji lub ograniczenia zagroe zewntrznych:
1 Wycznie dziaania polegajce na rozpoznawaniu, monitorowaniu i eliminowaniu lub ograniczaniu zagroe antropogenicznych oraz na umoliwieniu przebiegu naturalnych procesw przyrodniczych. OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH
112
1) obszary wymagajce rekultywacji i odtworzenia ekosystemw cennych pod wzgldem przyrodniczym na obszarach objtych ochron krajobrazow .....; 2) utrzymanie korytarzy ekologicznych czcych rezerwat przyrody z otoczeniem, w tym ksztatowanie obiektw infrastruktury w sposb umoliwiajcy migracj rolin, zwierzt lub grzybw ......; 3) rozmieszczenie obiektw i urzdze sucych celom rezerwatu przyrody .....; 4) stosunki wodne, w tym gospodarowanie wodami .....; 5) gospodark roln, len i ryback, w tym: a) kierunki i zasady ksztatowania przestrzeni produkcyjnej, b) wskazanie obszarw, ktre powinny by zalesione oraz obszarw wyczonych z zalesiania; 6) szczeglne warunki zagospodarowania terenw oraz ograniczenia ich uytkowania, w tym w zalenoci od potrzeb: a) wyczenie terenw spod zabudowy, b) ograniczanie lokalizacji infrastruktury technicznej i komunikacyjnej lub ograniczanie skutkw jej oddziaywania, c) ograniczanie lokalizacji infrastruktury turystycznej i edukacyjnej lub ograniczanie skutkw jej oddziaywania, d) wskazanie zasad ochrony stylu budownictwa i architektury, charakterystycznego dla danego obszaru. 7) ... Zadania ochronne dla rezerwatu przyrody to swego rodzaju prowizorium planu ochrony, na podstawie ktrego mona wykonywa w rezerwacie ochron czynn w sytuacji, gdy plan ochrony nie zosta ustanowiony. Zadania ustanawia si na 1-5 lat, w trybie zarzdzenia wojewody. Projekt zarzdzenia musi by wczeniej zaopiniowany przez Ministra rodowiska. Projekt zwykle konsultuje si z zarzdc terenu (lub wrcz sporzdza w porozumieniu z nim i na jego wniosek). Nie ma formalnego obowizku konsultacji z gminami. Przepisy nie przewiduj te obowizku publicznych konsultacji projektu, cho oczywicie mog one by przeprowadzone. Zadania ochronne zawieraj: - identyfikacj i ocen istniejcych i potencjalnych zagroe wewntrznych i zewntrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagroe i ich skutkw; - opis sposobw ochrony czynnej ekosystemw, z podaniem rodzaju, rozmiaru i lokalizacji poszczeglnych zada; - opis sposobw czynnej ochrony gatunkw rolin, zwierzt lub grzybw; - wskazanie obszarw objtych ochron cis, czynn oraz krajobrazow Zadania, ustanawiane w trybie zarzdzenia, dotycz wycznie czynnoci ktre powinien wykona zarzdca rezerwatu, nie nakadaj natomiast obowizkw i ogranicze na inne podmioty.
113
Podobny tryb ustanawiania w trybie zarzdzenia Ministra zada ochronnych na 1-5 lat przewidziano dla parkw narodowych. Mimo pewnych wtpliwoci prawnych, plan ochrony i zadania ochronne mona traktowa jako nakaz dla zarzdcy rezerwatu, zobowizujcy go do wykonania okrelonych dziaa. Wojewdzki konserwator przyrody jest jednak przynajmniej teoretycznie odpowiedzialny za zapewnienie rodkw finansowych na ich wykonanie. W praktyce wiele zada jest wykonywanych na koszt nadlenictw. Dotyczy to zwaszcza zada przynoszcych dochd (np. usuwanie drzew), ktre zwykle nadlenictwa wykonuj na wasny koszt, lecz zatrzymuj uzyskane dochody.

Decyzja zezwalajca na wykonanie czynnoci podlegajcych zakazom w rezerwacie jest zwykle wydawana na wniosek zarzdcy rezerwatu, dostrzegajcego piln i nie przewidzian wczeniej potrzeb wykonania zabiegu ochronnego. Ma ona raczej charakter zezwolenia na wykonanie okrelonej czynnoci; nie stosuje si raczej nakazywania w tym trybie wykonania zabiegu ochronnego, nawet jeeli jest niezbdny. Decyzja taka nie pociga za sob potrzeby zapewnienia rodkw na wykonanie postulowanego zabiegu.
Szablon zada ochronnych dla rezerwatu przyrody Identyfikacja i ocena istniejcych i potencjalnych zagroe wewntrznych i zewntrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagroe i ich skutkw
Lp. Przedmiot zagroenia 1 Identyfikacja i ocena istniejcych i potencjalnych zagroe wewntrznych i zewntrznych 3 Sposoby eliminacji lub ograniczania zagroe i ich skutkw 4
114
Opis sposobw ochrony czynnej ekosystemw, z podaniem rodzaju, rozmiaru i lokalizacji poszczeglnych zada
Lp. Czynno 1 Lokalizacja zada ochronnych 2 Rodzaj i rozmiar zada ochronnych 3
Opis sposobw ochrony czynnej gatunkw rolin, zwierzt lub grzybw

Lp. Gatunek 1 Sposoby ochrony czynnej 2
Wskazanie obszarw objtych ochron cis, czynn oraz krajobrazow

Forma ochrony 1 cisa Czynna Krajobrazowa Wydzielenia lub ekochory 2
Decyzja zezwalajca na wykonanie czynnoci nie ujtych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych jest wydawana przez wojewod w trybie postpowania administracyjnego, zwykle w sytuacji, gdy istnieje pilna potrzeba wykonania nie przewidzianych wczeniej dziaa ochronnych. W zasadzie wszystkie czynnoci wykonywane w rezerwacie powinny by wczeniej przedmiotem zapisu w planie ochrony, zadaniach ochronnych lub decyzji. Taki ostry wymg prawny dotyczy na pewno tych czynnoci, ktre wi si z naruszaniem obowizujcych w rezerwacie zakazw (np. wycinania drzew). W niektrych wojewdztwach, dla uproszczenia postpowania, przyjto jednak praktyk, e dziaania nie naruszajce zakazw - a wic np. zmiana stosunkw wodnych suca ochronie przyrody albo budowa obiektw i urzdze sucych celowi rezerwatu nie wymaga uzyskania takiego zapisu. Dotyczy to np. budowy zastawek blokujcych odpyw wody, i nieco upraszcza i tak skomplikowan (zob. niej) procedur uzyskania pozwole na ich wykonanie. Oczywicie, w praktyce dziaania takie musz by precyzyjnie i dokadnie uzgodnione z konserwatorem przyrody.
115
Plan ochrony obszaru Natura 2000 to - podobnie jak w przypadku rezerwatu przyrody - podstawowy dokument opisujcy sposoby ochrony takiego obszaru. Jak dotd w Polsce nie ustanowiono adnego planu ochrony obszaru Natura 2000, poniszy opis dotyczy wic raczej teoretycznych uwarunkowa prawnych, ni rzeczywistej praktyki. Plan taki sporzdza si na 20 lat i ustanawia w trybie rozporzdzenia Ministra rodowiska. Projekt planu sporzdza si w uzgodnieniu z waciwymi miejscowo radami gmin. Plan ochrony moe by zmieniony, jeeli wynika to z potrzeb ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunkw rolin i zwierzt. O przystpieniu do sporzdzenia planu ochrony Natura 2000 obwieszcza si publicznie (w tym obowizkowo w prasie lokalnej i w Internecie) oraz przesya si odpowiedni informacj do lokalnych jednostek samorzdu terytorialnego, jednostek zarzdzajcych obszarami lenymi na gruntach Skarbu Pastwa, jednostek odpowiedzialnych za gospodark wodn w zlewni i jednostek zarzdzajcych obszarami morskimi oraz organizacji pozarzdowych zainteresowanych ochron przyrody, ktrych obszary dziaania obejmuj obszar objty projektem planu. Zainteresowanym osobom i podmiotom naley zapewni moliwo zapoznawania si z postpem prac. Prace nad projektem planu obejmuj zebranie wszelkich dostpnych informacji potrzebnych do zaplanowania ochrony, w tym inwentaryzacj i ocen stanu siedlisk przyrodniczych oraz populacji gatunkw rolin i zwierzt, dla ochrony ktrych zosta wyznaczony obszar Natura 2000 (obejmujc take stosunki wasnociowe i rodzaje uytkw gruntowych w granicach chronionych siedlisk). W ramach prac nad planem, projektuje si take system monitoringu gatunkw i siedlisk przyrodniczych - czyli narzdzie weryfikacji skutecznoci ochrony. Sam plan ochrony obszaru Natura 2000 (dokument ustanawiany rozporzdzeniem Ministra) to syntetyczne streszczenie koncepcji ochrony obszaru, zawierajce: 1) opis i ocen istniejcych i potencjalnych zagroe wewntrznych i zewntrznych oraz okrelenie sposobw eliminacji lub ograniczania tych zagroe i ich skutkw; 2) opis warunkw zachowania lub przywrcenia waciwego stanu ochrony siedlisk i gatunkw; 3) wykaz zada ochronnych, z okreleniem sposobu ich wykonywania, rodzaju, zakresu i lokalizacji, na okres stosowny do potrzeb; 4) okrelenie zakresu monitoringu przyrodniczego; 5) dokadny opis przebiegu granic obszaru Natura 2000.
116
Wicej o sporzdzaniu planw ochrony obszarw Natura 2000 w publikacjach: - Planowanie ochrony obszarw Natura 2000 - przewodnik metodyczny. Ministerstwo rodowiska, 2005; - Pawe Pawlaczyk, Andrzej Jermaczek - Natura 2000 - narzdzie ochrony przyrody. Planowanie ochrony obszarw Natura 2000. WWF Polska, 2004 r. Zapisanie zada ochronnych w planie ochrony obszaru Natura 2000 jest dla sprawujcego nadzr nad obszarem zobowizaniem, by zostay one wykonane. Gdy planu nie ma, a potrzebne s dziaania ochronne, to w celu ich wykonania nie jest potrzebna szczeglna procedura (analogiczna do zada ochronnych lub decyzji w rezerwacie przyrody). Za potwierdzenie, e s one bezporednio zwizane z ochron obszaru lub wynikaj z tej ochrony (co umoliwia zwolnienie z obowizku przeprowadzenia oceny oddziaywania na rodowisko) przyjmuje si wwczas zwykle opini wojewdzkiego konserwatora przyrody. Standardowe sposoby ochrony i monitoringu poszczeglnych gatunkw i siedlisk przyrodniczych Natura 2000 opisuje publikacja: - Poradniki ochrony siedlisk i gatunkw Natura 2000 - podrcznik metodyczny. T. 1-9, Ministerstwo rodowiska, 2004.
4.3.2. Budowa zastawek Budowa pitrze (niezalenie od ich wysokoci) wymaga pozwolenia wodnoprawnego, ktre wydaje starosta, na podstawie wniosku, do ktrego docza si (Art. 131 ustawy Prawo Wodne): a) decyzj o lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzj o warunkach zabudowy, jeeli jest ona wymagana; b) operat wodnoprawny; c) opis prowadzenia zamierzonej dziaalnoci sporzdzony w jzyku nietechnicznym; d) projekt instrukcji gospodarowania wod. Zakres operatu wodnoprawnego okrela Art. 132 ustawy Prawo Wodne. Zaleca si zlecenie sporzdzenia operatu fachowcowi, ktry zna szczegowe wymogi obowizujce w danym starostwie. Do sporzdzenia czci graficznej operatu jest potrzebna mapa sytuacyjno-wysokociowa, ale nie ma ustawowych wymogw co do jej skali. W zdecydowanej wikszoci przypadkw przy maych zastawkach na terenach lenych akceptowana jest mapa wykonana kameralnie, przez powikszenie komputerowe do odpowiedniej skali rzeby terenu z mapy topograficznej w skali 1:10000
117
do skali 1:2000 z naoon map ewidencyjn z granicami i numerami dziaek. Rynkowa cena takiej mapy powinna wynie nie wicej ni ok. 50-100 z/ha terenu. Dla zastawek o staym pitrzeniu (nie regulowanych) projekt instrukcji gospodarowania wod sprowadza si do informacji o utrzymywaniu staej rzdnej pitrzenia. Dokument taki przygotuje osoba sporzdzajca operat wodnoprawny. Poza rezerwatami przyrody, parkami narodowymi, parkami krajobrazowymi i ich otulinami, budowa pitrze mniejszych ni 1m nie wymaga pozwolenia na budow, a tylko zgoszenia budowy. W zwizku z tym nie jest konieczne uzyskiwanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, ani opracowywanie szczegowego projektu budowlanego na mapie sytuacyjno-wysokociowej do celw projektowych, to znaczy w skali 1:2000. Natomiast w rezerwatach, parkach i ich otulinach, a take gdy pitrzenie ma by wysze ni 1m, konieczne jest uzyskanie kolejno: 1. decyzji o warunkach zabudowy (wydaje wjt/burmistrz); 2. pozwolenia wodnoprawnego (wydaje starosta); 3. pozwolenia na budow (na budow urzdze pitrzcych wydaje wojewoda). W przypadku budowy zastawek w celu ochrony przyrody, decyzj o warunkach zabudowy najprociej jest uzyska jako tzw. decyzj o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Gotowe druki wnioskw do wypenienia powinno si otrzyma w urzdzie danej gminy. Do wniosku naley zaczy map terenu, ktry obejmuje inwestycja; teoretycznie powinna to by mapa tzw. zasadnicza lub mapa katastralna w skali 1: 1000, ale zazwyczaj jest akceptowana najdokadniejsza istniejca mapa ewidencyjna (1:5000), zaleca si wczeniej uzgodni to w urzdzie gminy. Gmina zwrci si o uzgodnienie projektu decyzji do organw waciwych w sprawach ochrony gruntw rolnych i lenych oraz melioracji wodnych, warto wic wczeniej zapewni sobie uzgodnienie z ich strony. Procedur uzyskania pozwolenia wodnoprawnego (wydaje starosta) opisano wyej. Dla uproszczenia caego postpowania, rol operatu wodnoprawnego moe stanowi projekt budowlany, ktry w opisie zawiera dane wymagane dla operatu (trzeba tego wymaga od projektanta), co daje ju oszczdno, poniewa nie trzeba zleca dodatkowego opracowania, ale wwczas naley plan urzdze wodnych wykona na mapie ewidencyjnej! W przypadku urzdze pitrzcych wod, pozwolenie na budow wydaje wojewoda, poniewa zgodnie z art. 82 ust 3. pkt 2 ustawy Prawo Budowlane, Wojewoda jest organem pierwszej instancji architektoniczno-budowlanej w sprawach obiektw 118
i robt budowlanych: hydrotechnicznych pitrzcych, upustowych, regulacyjnych, melioracji podstawowych oraz kanaw i innych obiektw sucych ksztatowaniu zasobw wodnych i korzystaniu z nich, wraz z obiektami towarzyszcymi. Do uzyskania pozwolenia na budow konieczne jest sporzdzenie projektu budowlanego. Najpowaniejszy problem stanowi tu mapy do celw projektowych, jakie s wymagane przez rozporzdzenie Ministra gospodarki przestrzennej i budownictwa z dnia 21 lutego 1995 r. w sprawie rodzaju i zakresu opracowa geodezyjno-kartograficznych oraz czynnoci geodezyjnych obowizujcych w budownictwie (Dz. U. Nr 25, poz. 133). Rozporzdzenie wymaga mapy w skali co najmniej 1:2000, obejmujcej miejsce inwestycji i obszar w promieniu co najmniej 30 m. Podstawowym problemem jest tu fakt, e dla terenw lenych lub kowych, na ktrych gwnie wykonywane s zastawki, nie ma wczeniejszych pomiarw geodezyjnych i dlatego takie mapy uprawniony geodeta musi wykona od podstaw. Koszty takiego opracowania ksztatuj si na poziomie od ok. 500 do 1000 z za hektar terenu objtego map. W przypadku projektw polegajcych na zabudowie roww na kilkusethektarowym torfowisku seriami kaskadowych pitrze, koszty sporzdzenia takiej mapy mog by horendalne! Poniewa szczeglnie kosztowne moe okaza si prowadzenie - nawet kilkukilometrowych - cigw pomiarowych dowizujcych map do punktw pastwowej sieci geodezyjnej, pewnym rozwizaniem jest sporzdzenie mapy w tzw. ukadzie lokalnym dla danej inwestycji (to jest bez dowizania do punktw pastwowej osnowy geodezyjnej). Cytowane rozporzdzenie stanowi, e w razie budowy pojedynczych obiektw o prostej konstrukcji, usytuowanych w granicach jednej nieruchomoci, dopuszcza si wykonanie mapy jednostkowej, o ktrej mowa w ust. 2, w ukadzie lokalnym dla danej inwestycji. W takim wypadku punkty, na ktrych bdzie oparty pomiar, naley utrwali znakami z trwaego materiau oraz sporzdzi dla nich opisy topograficzne w nawizaniu do istniejcych trwaych szczegw sytuacyjnych. Mapy w ukadzie lokalnym mog by ok. 50% tasze ni mapy zasadnicze. Niektre urzdy (cho trzeba to wczeniej uzgodni) mog zaakceptowa wykorzystanie mapy sytuacyjno-wysokociowej powikszonej komputerowo z mapy topograficznej w skali 1:10000 do skali 1:2000 z naoon map ewidencyjn z granicami i numerami dziaek. Uzyskujemy w ten sposb map, ktr geodeta jest w stanie wykona bez wychodzenia w teren. Koszt wykonania takiej mapy stanowi ok. 10% kosztw mapy zasadniczej z wykonanymi w terenie penymi pomiarami sytuacyjno-wysokociowymi. Przepisy nakadajce obowizek uzyskania penego pozwolenia na budow - a co za tym idzie, wykonania map sytucayjno-wysokociowych - przy budowie najmniejszych nawet pitrze w rezerwatach przyrody, cho w zaoeniu miay chroni przyrod, s w rzeczywistoci absurdalne, bowiem paraliuj niezbdne dziaania dla ochrony torfowisk. Trwaj starania o ich zmian.
119
Procedura budowy pitrze < 1m dla ochrony przyrody poza rezerwatami przyrody, parkami narodowymi, parkami krajobrazowymi i ich otulinami: Krok Waciwy organ Uwagi uzyskanie starosta Wydaje si na podstawie operatu wodnopozwolenia prawnego. Stron postpowania jest ubiewodnoprawnego gajcy si o nie wnioskodawca, waciciel wody, dyrektor regionalnego zarzdu gospodarki wodnej, a take waciciel urzdzenia wodnego, wadajcy powierzchni ziemi oraz uprawniony do rybactwa znajdujcy si w zasigu planowanych urzdze wodnych. zgoszenie robt wojewoda Organ moe w cigu 1 miesica wnie budowlanych sprzeciw, jeeli roboty byyby sprzeczne z prawem. Organ moe naoy obowizek uzyskania pozwolenia na budow, jeeli istnieje obawa zagroenia bezpieczestwa ludzi lub mienia, pogorszenia stanu rodowiska lub stanu zachowania zabytkw, pogorszenie warunkw zdrowotno-sanitarnych, wprowadzenia, utrwalenia bd zwikszenia ogranicze lub uciliwoci dla terenw ssiednich. Procedura budowy wszystkich pitrze dla ochrony przyrody w rezerwatach przyrody, parkach krajobrazowych, parkach narodowych i ich otulinach, a take budowa wszystkich pitrze > 1m: Waciwy Krok Uwagi organ uzyskanie decyzji wjt Wydaje si po uzgodnieniu m.in. z woo lokalizacji inwestycji jewod (lub dyrektorem parku narodocelu publicznego wego) w zakresie ochrony przyrody, organami waciwymi w sprawach ochrony gruntw rolnych i lenych oraz melioracji wodnych. Na terenie grniczym take po uzgodnieniu z organem nadzoru grniczego.
120
uzyskanie pozwolenia wodnoprawnego
starosta
uzyskanie pozwolenia na budow
Wydaje si na wniosek, do ktrego musi by zaczony operat wodnoprawny. Stron postpowania jest ubiegajcy si o nie wnioskodawca, waciciel wody, dyrektor regionalnego zarzdu gospodarki wodnej, a take waciciel urzdzenia wodnego, wadajcy powierzchni ziemi oraz uprawniony do rybactwa znajdujcy si w zasigu planowanych urzdze wodnych. Wydaje si na podstawie projektu budowlanego, sporzdzonego na mapie do celw projektowych w skali co najmniej 1:2 000.
Mao prawdopodobne, ale w wietle obowizujcego prawa moliwe, jest naoenie wymogu sporzdzenia raportu oddziaywania na rodowisko. Dla uniknicia takiego wariantu zaleca si we wszystkich kontaktach z urzdami wielokrotnie podkrela, tak ustnie jak i pisemnie, e celem projektu jest ochrona przyrody, w tym zahamowanie degradacji ekosystemw wodno-botnych, i e projekt cieszy si poparciem administracji ochrony przyrody. Dla uniknicia nieporozumie co do ewentualnej koniecznoci sporzdzenia oceny oddziaywania na potencjalny obszar Natura 2000, zaleca si rwnie podkrelanie, e bezporednim celem naszych dziaa jest ochrona siedlisk przyrodniczych - a wic projekt jest bezporednio zwizany z ochron obszaru Natura 2000. Zwalnia to z obowizku wykonywania jego oceny oddziaywania na ten obszar. Naley uzyska odpowiednie powiadczenie od wojewdzkiego konserwatora przyrody i docza go do skadanych wnioskw. 4.3.3. Usuwanie drzew i krzeww Usuwanie drzew i krzeww ponad 5-letnich z gruntw nielenych wymaga zezwolenia wydanego przez wjta / burmistrza. Wniosek taki powinien zoy posiadacz nieruchomoci, zawierajc w nim: 1) imi, nazwisko i adres albo nazw i siedzib posiadacza i waciciela nieruchomoci; 2) tytu prawny wadania nieruchomoci; 3) inwentaryzacj przeznaczonych do usunicia drzew i krzeww zawierajcych ich nazwy gatunkowe oraz obwody pni drzew mierzone na wysokoci 130 cm oraz wielko powierzchni krzeww; 5) przeznaczenie terenu, na ktrym ronie drzewo lub krzew; 6) przyczyn i termin zamierzonego usunicia drzewa lub krzewu.
121
Zgodnie z Art. 86 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody, nie pobiera si opat za usunicie drzew i krzeww, jeeli usunicie wynika z potrzeb ochrony rolin, zwierzt i grzybw objtych ochron gatunkow lub ochrony siedlisk przyrodniczych. W praktyce obowizujce przepisy oznaczaj jednak, e wykonanie zabiegu ochrony czynnej, polegajcego na usuniciu z otwartego mszaru nalotu drzew starszych ni 5-letnie, wymaga wczeniej wykonania ich inwentaryzacji wszystkich drzew. Koszt takiej inwentaryzacji moe przekroczy koszty samego zabiegu. Ten absurdalny w przypadku czynnej ochrony torfowisk przepis, ktry w zaoeniu mia chroni przyrod, a nie paraliowa jej ochron, jest wic w praktyce czsto ignorowany. Trwaj te starania o zwolnienie zabiegw wynikajcych z planu ochrony lub zada ochronnych z obowizku uzyskania zezwolenia na usunicie drzew. Nieco nacigana, lecz ratujca sytuacj interpretacja, gosi e zezwolenia nie trzeba uzyskiwa usuwajc drzewa i krzewy w lasach, a nie tylko na gruntach lenych, czyli przepis ten nie stosuje si np. do ochrony czynnej prowadzonej w celu utrzymywania naturalnych bagien i torfowisk w lasach. Powane problemy formalne stwarza rwnie usuwanie drzew z gruntw majcych status gruntu lenego - np. usunicie fragmentu drzewostanu lenego z kopuy torfowiska (a czsto jest to niezbdne dla ochrony torfowiska). W zasadzie wymaga to wczeniejszego uzyskania decyzji o odlesieniu gruntu lenego, gdy w przeciwnym razie obowizywa bdzie przepis Ustawy o lasach, nakazujcy zalesienie w cigu 2 lat powierzchni, z ktrej usunito drzewa. Polski system prawny nie przewidzia jednak sytuacji, w ktrej grunt leny miaby by zmieniany na nieuytek (ewentualnie uytek ekologiczny). Istniej wic rne interpretacje, jaka procedura jest waciwa dla takiego odlesienia. Korzystniejsza z tych interpretacji jest nastpujca: na podstawie Art. 2 Ustawy o ochronie gruntw rolnych i lenych mona wywnioskowa, e torfowiska s gruntami rolnymi w sensie tej ustawy, wic trwae usunicie drzewostanu w celu utrzymania otwartej powierzchni torfowiska jest zmian lasu na uytek rolny w trybie Art. 13 Ustawy o lasach, wic jest moliwa za zgod dyrektora RDLP wydawan na wniosek nadleniczego (dla lasw pastwowych) albo za zgod wojewody wydawan na wniosek waciciela lasu (dla lasw niepastwowych). Mniej korzystna interpretacja traktuje odlesienie torfowiska jako wyczenie gruntw lenych na cele nierolnicze i nielene - co wymaga uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, po uzyskaniu decyzji zezwalajcej na wyczenie, wydawanej przez Ministra rodowiska (dla lasw pastwowych) lub wojewody (dla lasw niepastwowych), ale take uiszczenia wysokich opat (najwyszych dla modych drzewostanw). Na szczcie dla torfowisk, w niektrych, sprzyjajcych ochronie przyrody nadlenictwach, w praktyce stosowana jest rwnie plegalna procedura polegajca na odpowiednim zakwalifikowaniu danej powierzchni w planie urzdzenia lasu.
122
4.3.4. Przenoszenie, usuwanie lub lokalne niszczenie rolin chronionych Poniewa czynnoci te wi si z naruszeniem zakazw obowizujcych w stosunku do rolin chronionych, wymagaj zezwolenia Ministra rodowiska (dla gatunkw objtych ochron cis) lub wojewody (dla gatunkw objtych ochron czciow). Wniosek do Ministra najlepiej skada za porednictwem wojewdzkiego konserwatora przyrody, poniewa i tak bdzie niezbdna jego opinia. Gatunki chronione wystpujce na torfowiskach wysokich - patrz ramka na stronie 97. Wniosek powinien zawiera: imi, nazwisko i adres albo nazw i siedzib wnioskodawcy; cel wykonania wnioskowanych czynnoci; opis czynnoci, na ktr moe by wydane zezwolenie; nazw gatunku lub gatunkw w jzyku aciskim i polskim, jeeli polska nazwa istnieje; 5) liczb lub ilo osobnikw, ktrych dotyczy wniosek; 6) sposb, miejsce i czas wykonania czynnoci. Naley uzasadni, e planowane dziaania s nieuniknione (tj. e nie ma sensownych rozwiza alternatywnych) i e nie przynios szkody. We wniosku naley powoa si na Art. 56 ust. 4 pkt 1 Ustawy o ochronie przyrody, tj. uzasadni, e planowane dziaania wynikaj z potrzeby ochrony innych dziko wystpujcych gatunkw rolin, zwierzt, grzybw oraz ochrony siedlisk przyrodniczych. 1) 2) 3) 4)
123
Wykaz waniejszych aktw prawnych Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunkw dziko wystpujcych rolin objtych ochron Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunkw dziko wystpujcych grzybw objtych ochron Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 28 wrzenia 2004 r.w sprawie gatunkw dziko wystpujcych zwierzt objtych ochron Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typw siedlisk przyrodniczych oraz gatunkw rolin i zwierzt, wymagajcych ochrony w formie wyznaczenia obszarw Natura 2000 Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporzdzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobw, tworw i skadnikw przyrody Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 Ustawa z dnia 28 wrzenia 1991 r. o lasach Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 14 listopada 2002 r. w sprawie szczegowych warunkw, jakim powinna odpowiada prognoza oddziaywania na rodowisko dotyczca projektw miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony rodowiska Rozporzdzenie Rady Ministrw z 9 listopada 2004 r. w sprawie okrelenia rodzajw przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko oraz szczegowych uwarunkowa zwizanych z kwalifikowaniem przedsiwzicia do sporzdzenia raportu o oddziaywaniu na rodowisko Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntw rolnych i lenych Ustawa z dnia 4 wrzenia 1994 e. - Prawo geologiczne i grnicze Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postpowania administracyjnego Aktualnej treci aktw prawnych pomocnych w ochronie przyrody szukaj: - w Serwisie Prawnym Klubu Przyrodnikw, na www.kp.org.pl - w Internetowym Systemie Informacji Prawnej na stronach Kancelarii Sejmu http://isip.sejm.gov.pl/prawo/
124
Rozdzia 5 Katalog torfowisk wysokich typu batyckiego w Polsce

Pawe Pawlaczyk
Poniej zestawiono syntetyczne informacje dotyczce aktualnego stanu znanych torfowisk batyckich w Polsce. Materiaem wyjciowym do opracowania niniejszego katalogu bya lista torfowisk batyckich zestawiona przez Ilnickiego (2002). Dla ujtych na niej torfowisk staralimy si uzyska jak najlepsze informacje na temat ich aktualnego stanu. W czci dotyczcej wojewdztw: zachodniopomorskiego i pomorskiego rdem tych informacji byy wasne, aktualne obserwacje terenowe autorw tej ksiki. W czci dotyczcej wojewdztw: warmisko-mazurskiego i podlaskiego korzystalimy z informacji dostarczonych przez miejscowych przyrodnikw - H. Bartoszuk (Gonidz), I. Ibron-Mirowsk (Olsztyn), M. Karczewsk (Biaowiea), W. Pisarka (Olsztyn), M. Stepaniuka (Biaystok), ktrym w tym miejscu serdecznie dzikujemy. W stosunku do listy przedstawionej przez Ilnickiego (1992) dodano kilka obiektw, ktre zostay niedawno zidentyfikowane w wyniku bada terenowych. Pominito natomiast kilka obiektw, ktrych lokalizacji nie udao nam si, pomimo stara, ustali w terenie. W przypadku kilku obiektw, dokadniejsze ich rozpoznanie przynioso wtpliwoci co do ich batyckiego charakteru. Sytuacje takie zaznaczono w tekcie. Numery obiektw w katalogu odpowiadaj numerom na mapie. Wojewdztwo zachodniopomorskie Olszanka - Wilcze Uroczysko - wita (1). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gminy Stepnica i Goleniw, Nadlenictwo Goleniw. Dwa rozdzielone rzek wit olbrzymie, lecz silnie przeksztacone torfowiska wysokie. Niemal w caoci objte s przez kompleks trzech rezerwatw przyrody - Olszanka (utw. 1998 r.), Uroczysko wita (1973 r.) i Wilcze Uroczysko (1985 r.), zajmujcych cznie ponad 1350 ha. Przygotowywane jest dodatkowo znaczne powikszenie rezerwatu Uroczysko wita. Olbrzymie (jak na polskie warunki) torfowisko Olszanka, lece na pnoc od rzeki witej, jeszcze w I poowie XIX wieku byo - jak wiadcz sprawozdania wczesnych florystw - zachowane w stanie niemal naturalnym, z rozleg, bezlen i zajt przez mszary torfowcowe centraln czci kopuy. Okoo 1850 r. przeprowadzono kompleksow melioracj odwadniajc i zalesiono torfowisko sosn sadzon
Katalog torfowisk wysokich typu batyckiego w Polsce
125
na podsypce mineralnej. Mimo to obiekt pozostawa wci bardzo cenny przyrodniczo: z zalesie sosnowych powsta rozlegy kompleks borw bagiennych, a oprcz zachowanej flory torfowiskowej na pocztku XX w. istniay tu obfite populacje woskownicy europejskiej Myrica gale, bayny czarnej Empetrum nigrum i wrzoca bagiennego Erica tetralix. Zniszczenie torfowiska przyniosa dopiero II poowa XX wieku: w latach 60. pogbiono i uzupeniono rowy, a w latach 70. rozpoczto uytkowanie borw bagiennych 4-hektarowymi zrbami zupenymi. W latach 1978-1985 bory, niszczone przez zanieczyszczenia powietrza z pobliskich Zakadw Chemicznych w Policach, cito ju wielkopowierzchniowymi zrbami zupenymi. Ewenementem techniki lenej byo zastosowanie tu do zrywki drewna kolejki linowej (koncentryczna zrywka linami podwieszonymi do wysokich masztw) - powstae wwczas zniszczenia powierzchni torfowiska s widoczne po dzi dzie. Niepowodzenia w odnawianiu powierzchni po zrbach przypiecztowa wielki poar, ktry strawi ponad 300 ha torfowiska w 1989 r. Dzi kopu torfowiska zajmuj gwnie zapusty brzozy i traworola trzlicy, z niewielkimi tylko fragmentami mszarw i boru bagiennego, a na zboczach kopuy rosn olsy torfowcowe. Na poudnie od rzeki witej ley mniejsze torfowisko kopuowe, o mieszanej stratygrafii. W pocztkach XX wieku w jego centralnej czci dominoway bory i brzeziny bagienne. Dzi cay kompleks jest zajty przez gi olszowe, olsy i olsy torfowcowe. Cho silnie przeksztacony, kompleks torfowisk nadal stanowi cenny przyrodniczo obiekt. Ze wzgldu na wielko, genez i stratygrafi torfowiska s unikatowym dokumentem przeszoci geologicznej regionu. Kompleks gromadzi jedn z najwikszych w Polsce populacji dugosza krlewskiego Osmunda regalis. Jest to te miejsce najwikszego w Polsce i w Europie zagszczenia gniazd bielika Haliaeetus albicilla. Trudna dostpno kompleksu dla gospodarki lenej i niepowodzenia w prowadzeniu gospodarki w borach bagiennych na torfowisku wysokim sprawiy, e znaczne czci kompleksu udao si obj ochron rezerwatow. Rwnie gospodarka w bagiennych lasach, ktre nie weszy dotd w skad rezerwatw, jest bardzo ekstensywna. W rezultacie ten pooony 15 km od centrum Szczecina obszar o cznej powierzchni ponad 2 tys. ha, to jedno z najdzikszych i najciekawszych przyrodniczo miejsc w caej zachodniej Polsce. Obecnie trwaj prace nad opracowaniem planw ochrony rezerwatw. Ze wzgldu na dotychczasowe tradycje ochrony, a take ze wzgldu na konieczno zapewnienia spokoju bielikom, obiekt bdzie podlega raczej ochronie biernej. Obiekt jest projektowany do zgoszenia do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym Uroczyska w Lasach Stepnickich. widne Bagno (2). Wojewdztwo zachodniopomorskie, miasto winoujcie, nadlenictwo Midzyzdroje. Silnie przeksztacone, dawne torfowisko wysokie, pooone tu na zachd od miasta winoujcia, przecite przez rodek Torfowym Kanaem, ktrym biegnie polsko-niemiecka granica pastwowa. 126
Dominuj przesuszone bory bagienne. W kocu XIX w. notowano tu jedno z najdalej wysunitych na zachd stanowisko maliny moroszki (Rubus chamaemorus). Obiekt znajduje si w granicach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Wolin i Uznam., zgoszonego do sieci Natura 2000. Reptowo (3). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Kobylanka, Nadlenictwo Kliniska. Ok. 700-hektarowe torfowisko wysokie pooone na wododziale Iny i jeziora Miedwie, pooone na pnoc od miejscowoci Reptowo. Silnie znieksztacone w wyniku osuszenia i zalesienia, a take wci trwajcej eksploatacji torfu w centralnej czci. Nie zachoway si torfotwrcze fitocenozy mszarne. Dominuj lasy o charakterze bardzo silnie zdegenerowanych borw bagiennych. Jeszcze kilkanacie lat temu byy w nich obfite populacje bagna Ledum palustre i borwki bagiennej Vaccinium uliginosum, dzi nawet te gatunki nale ju do rzadkoci, a torfowce wystpuj gwnie w rowach i bruzdach. Pomimo zmian w rolinnoci i strukturze torfowiska, samo zoe torfu jest dokumentem geologicznym, lokalnym stabilizatorem warunkw wodnych i tym samym wartoci przyrodnicz. Moliwe jest zahamowanie dalszej jego degradacji, cho w chwili obecnej nie wydaje si moliwe odtworzenie ywego torfowiska. W 2005 r. z inicjatywy Nadlenictwa Kliniska, a ze rodkw Nadlenictwa, LIFE-Nature i EkoFunduszu, na odwadniajcych torfowisko rowach zbudowano sie 21 urzdze pitrzcych (w wikszoci drewnianych, staych progw), ktre maj zahamowa odpyw wd wiosennych i powtrnie zabagni degradujce si bory bagienne. Samlino (4). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Golczewo. Niewielkie torfowisko niemal cakowicie zniszczone przez eksploatacj torfu. Modlimowo-Grdy (5). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Gryfice. Due torfowisko z czynn kopalni torfu. Znacznie zniszczone przez eksploatacj torfu, jednak wci wystpuj populacje kilku gatunkw torfowiskowych, jak rosiczka okrgolistna Drosera rotundifolia, wrzosiec bagienny Erica tetralix, bayna czarna Empetrum nigrum. Tereny poeksploatacyjne umoliwiaj ledzenie etapw sukcesji. Mrzeyno (6). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Trzebiatw. Niewielkie, silnie zniszczone i pocite rowami odwadniajcymi torfowisko pooone wrd k midzy Mrzeynem a Trzebuszem, na poudnie od Regi i na zachd od szosy z Mrzeyna do Trzebiatowa. Porasta je rolinno z dominacj trzlicy, ozy i nalotw brzozy omszonej. Torfowisko moliwe do renaturyzacji - byaby ona trudna i kosztowna, ale wczenie w granice obszaru Natura 2000 stwarza tak szans w przyszoci.
127
Obiekt znajduje si w granicach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Trzebiatowsko-Koobrzeski Pas Nadmorski, zgoszonego do sieci Natura 2000. Roby (7). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Trzebiatw. Pooone wrd k, tu na poudnie od wsi Roby, regenerujce si po eksploatacji torfowisko wysokie typu batyckiego z mszarnikiem wrzoca bagiennego Erica tetralix i zarolami woskownicy Myrica gale. Obiekt zasuguje na ochron rezerwatow, co jednak jest utrudnione ze wzgldu na skomplikowane stosunki wasnociowe. Powanym zagroeniem dla walorw obiektu jest ekspansja brzozy i ozy, zarastajcej zarola woskownicy i mszarnik wrzocowy. Dla zachowania populacji gatunkw chronionych zaplanowano zabieg ochrony czynnej - usuwanie brzozy. Torfowisko nadaje si do modelowego udostpnienia. Jego centralna cz jest dostpna dziki ciece biegncej od wsi Roby, a budowa niewielkiej platformy widokowej umoliwiaby turystom wgld w mszarnik wrzocowy i w zarola woskownicy. Byby to atrakcyjny obiekt krajoznawczy pooony w pobliu uczszczanych nadmorskich miejscowoci turystycznych. Zarwno udostpnienie, jak i niezbdne zabiegi ochronne, ujto w projekcie planu ochrony obszaru Natura 2000. Obiekt znajduje si w granicach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Trzebiatowsko-Koobrzeski Pas Nadmorski, zgoszonego do sieci Natura 2000. Dwirzyno (8). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Koobrzeg, Nadlenictwo Gocino. Pooone na zapleczu pasa wydm nadmorskich, midzy Dwirzynem a Grzybowem, silnie zniszczone przez eksploatacj i osuszenie torfowisko wysokie. W pnocnej czci dominuj brzeziny bagienne, w poudniowej - wyrobiska po eksploatacji torfu, poronite trzlic, weniank i wrzosem, z udziaem wrzoca bagiennego Erica tetralix. Torfowisko moliwe do renaturyzacji - byaby ona trudna i kosztowna, ale wczenie w granice obszaru Natura 2000 stwarza tak szans w przyszoci. Obiekt znajduje si w granicach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Trzebiatowsko-Koobrzeski Pas Nadmorski, zgoszonego do sieci Natura 2000. Stramniczka (9). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Dygowo, Nadlenictwo Gocino. redniej wielkoci torfowisko wysokie, ktre wyksztacio si na dziale wodnym Parsty. Charakteryzuje si grubym pokadem torfw mszarnych. Torfowisko to zostao przed laty w znacznym stopniu wyeksploatowane. Obecnie wystpuj zarastajce mszarami potorfia i fitocenozy lene, gwnie br bagienny i brzezina bagienna, a na obrzeu paty olsu porzeczkowego oraz olsu torfowcowego. W pnocnej czci torfowiska czytelna jest wyranie wy128
Ryc.1. Rozmieszczenie torfowisk batyckich w Polsce pnocno-zachodniej
Ryc. 2. Rozmieszczenie torfowisk batyckich w Polsce pnocno-wschodniej
0 1 2 3 4 5 6 7
Odra
Jez. Bodzie
[m n.p.m] 3
Czarne Jeziorko
6 [km]
1 torf mszarny ze Sphagnum fuscum; 2 torf weniankowomszarny; 3 torf turzycowo mszarny przejciowy; 4 torf drzewnomszarny przejciowy; 5 torf turzycowotrzcinowy niski; 6 gytia; 7 utwory mineralne; 8 woda.
Ryc. 3. Przekrj stratygraficzny z zachodu na wschd torfowiska wysokiego Olszanka - Wilcze Uroczysko. Wg Jasnowskiego 1962
[m] 34,0 33,0 32,0 31,0 30,0
29,0
1 2 3 4 5 6 7
28,0
1 torf wysoki mszarnoturzycowy i wrzosowiskowy, 2 torf przejciowy, mszarnoturzycowy, 3 torf niski, mszystodarniowy, 4 torf niski, turzycowiskowy, 5 torf niski, szuwarowy, 6 torf niski, olsowy, 7 utwory mineralne
Ryc. 4. Przekrj stratygraficzny torfowiska Bruskowskie Bagno. Wg Jasnowskiego 1990
500
1000
[m]
Rezerwat Ciemino Transekt A i C

torf niski, CariciPhragmiteti torf niski, Phragmiteti gytia organicznowapienna gytia ilastowapienna podoe mineralne punkty wierce oraz lokalizacji piezometrw
Objanienia barw i symboli
zmineralizowana wierzchnica
torf wysoki, PinoSphagneti
torf wysoki, CuspidatoSphagneti, EriophoroSphagneti
torf przejciowy, SphagnoCariceti
torf niski, CariciBryaleti
131
Ryc. 5. Przekrj stratygraficzny przez torfowisko Bagno Ciemino. Wg Stako 2003
Objanienia barw i symboli

torf przejciowy, Betuleti torf niski, Bryaleti torf niski, CariciBryaleti torf niski, CariciPhragmiteti gytia organiczna gytia organicznowapienna podoe mineralne punkty wierce
wierzchnica (korzenie, torf)
Ryc. 6. Przekrj stratygraficzny przez torfowisko Jeziorka Chonickie. Wg Stako 2002
132
humotorf
torf wysoki, EriophoroSphagneti
torf wysoki, CuspidatoSphagneti
torf wysoki, PinoSphagneti
torf wysoki, Pineti
torf przejciowy, SphagnoCariceti
torf przejciowy, SphagnoScheuchzerieti
niesiona kopua torfowa. Na mszarach zarastajcych potorfia wystpuje liczna populacja wrzoca bagiennego Erica tetralix. Torfowisko jest chronione jako uytek ekologiczny. Projektuje si utworzenie rezerwatu przyrody. Konieczna bdzie ochrona czynna przez zablokowanie odpywu kilkoma rowami. Obiekt ma by wczony do sieci Natura 2000 przez ujcie w granicach Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Trzebiatowsko-Koobrzeski Pas Nadmorski. Warnie Bagno (10). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gminy Biesiekierz, Bdzino i Karlino, Nadlenictwo Gocino. Jedno z najwikszych na Pomorzu Zachodnim torfowisk wysokich typu batyckiego. Kilkusethektarowa mozaika zarastajcych potorfii i borw bagiennych to jedno z najdzikszych miejsc w tej czci wojewdztwa. Najciekawsze fragmenty Warniego Bagna to zachowane i nietknite eksploatacj fragmenty kopuy dawnego torfowiska wysokiego. Porasta je luny drzewostan sosnowy, pod ktrym zachoway si jeszcze pozostaoci zwartych mszarw z wrzocem bagiennym, jakie jeszcze do niedawna tu dominoway. Jest jeszcze szansa je ocali, o ile w najbliszym czasie przeprowadzone zostan potrzebne zabiegi czynnej ochrony - usunicie zarastajcej mszary sosny. Wiksza cz Warniego Bagna bya dawniej przedmiotem eksploatacji torfu. Dominujcym elementem jego krajobrazu s dzi rozlege potorfia w rnych stadiach regeneracji. Zwykle zarastaj je zwarte, torfowcowe mszary dywanowe. Gdzieniegdzie jednak zachowao si jeszcze lustro otwartej wody. Grzdy midzy potorfiami porasta br bagienny. O niezwykoci tego obiektu decyduje jednak rozlego takiego krajobrazu potorfi i borw - mona wrd nich wdrowa godzinami, odnajdujc coraz to nowe zaktki. Najwiksza florystyczna osobliwo Warniego Bagna to masowe wystpowanie wrzoca bagiennego Erica tetralix. Cho w strefie przymorskiej miejsca poronite wrzocem s stosunkowo pospolite, Warnie Bagno naley do najwikszych i lepiej zachowanych stanowisk tego gatunku. Wrzosiec masowo ronie na kopule torfowiska, a pojedynczo jest rozproszony i w innych miejscach, na skrajach grzd midzy potorfiami. W obiekcie rosn take gatunki typowe dla mszarw torfowcowych, jak: modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, turzyca bagienna Carex limosa, rosiczka okrgolistna Drosera rotundifolia, przygieka biaa Rhynchospora alba, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris. Osobliwoci jest wystpowanie na potorfiach urawiny drobnolistkowej Vaccinium microcarpum. W borach bagiennych wystpuj bogate populacje bagna Ledum palustre, borwki bagiennej Vaccinium uliginosum i, co w strefie przymorskiej pospolite, bayny czarnej Empetrum nigrum. Dla zachowania walorw przyrodniczych obiektu bdzie konieczna ochrona czynna. Najpilniejsze jest jak najszybsze odsonicie zarastajcych sosn mszarnikw
133
wrzocowych na kopule torfowiska. W drugiej kolejnoci potrzebne jest zablokowanie odpywu z torfowiska, przez budow zastawek na odwadniajcych je rowach. W 2005 r. dla ochrony Warniego Bagna utworzono rezerwat przyrody o powierzchni ponad 500 ha. Natomiast od pnocnego-wschodu do Warniego Bagna przylega niewielki (ok. 44 ha), lecy w obrbie tego samego zoa torfowego, utworzony w 1984 r., rezerwat przyrody Wierzchomiskie Bagno. Chroni on rdlene jezioro okolone pem mszarnym i fragmenty otaczajcego go torfowiska. I tu wystpuj mszary z typowymi gatunkami torfowiskowymi oraz niewielkie fragmenty mszarw z wrzocem, a w otaczajcych jezioro i torfowisko lasach na gruntach mineralnych bardzo pospolity jest (jak zwykle w strefie przymorskiej) wiciokrzew pomorski Lonicera peryclimenum. Projektowane jest zgoszenie obiektu do sieci Natura 2000 jako potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Warnie Bagno, ktry objby oba rezerwaty. Unieskie Moczary (11). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gminy Bdzino i Sianw, Nadlenictwo Karnieszewice. Wielki kompleks kilku kopuowych torfowisk wysokich midzy jeziorem Jamno a Koszalinem, odwodniony i przesuszony na przeomie XIX i XX wieku. Najwiksze torfowisko midzy wsi Skwierzynka a rzek Uniest, nosio niegdy nazw Skwierzyskich Mszarw. Midzy abuszem a ujciem Uniesty do jeziora Jamno byo Guche Bagno, zwane take Wielkim Bagnem Kleszczaskim. W widach Wkrzanki i Uniesty leao Mae Torfowisko, a na zachd od wsi Jamno - Wielkie Torfowisko. Jeszcze w latach 30. XX wieku wszystkie te obiekty pokryte byy bezlenymi mszarami. W wielu miejscach kopano z nich torf. Dzi torfowiska te stanowi kompleksy lene rozrzucone wrd wilgotnych k. Dominuj olszowo-osikowo-brzozowo-sosnowe laski, stanowice stadia degeneracyjne brzezin bagiennych. Tylko w poudniowej czci dawnych Skwierzyskich Mszarw zachowa si dobrze wyksztacony pat boru bagiennego ze starodrzewem sosnowym. Nigdzie nie zachowaa si rolinno mszarna, a typowo torfowiskowe gatunki maj tylko nieliczne stanowiska - np. na zarastajcych potorfiach w rodku dawnych Skwierzyskich Mszarw. Ze wzgldu na trudn dostpno, gospodarka lena ma charakter bardzo ekstensywny. Staraniem Nadlenictwa Karnieszewice ju w 2006 r. ma powsta kilka zastawek hamujcych odwadnianie pozostaoci boru bagiennego, a potorfia z pozostaociami wysokotorfowiskowej flory maj zosta odsonite. azy (12). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gminy Mielno i Sianw, Nadlenictwo Karnieszewice. Duy kompleks torfowy pooony na zapleczu wydm nadmorskich, pomidzy jeziorami Bukowo i Jamno. Pnocna cz to torfowisko niskie, tylko z cienk warstw torfw przejciowych i wysokich w stropie. Porastaj j stare drzewostany sosnowe i brzozowe, a w miejscach z pytkim torfem - doskonale wyksztacone paty pomorskiego lasu brzozowo-dbowego 134
Betulo-Quercetum. Poudniowa cz to torfowisko wysokie, dawniej eksploatowane. Zachoway si pozostaoci dawnej kopuy, cho przesuszone i poronite trzlic, a take rozlege kompleksy potorfi, zarastajcych oz, brzozami i olsz. W czci zachodniej s otwarte mszary z zarolami woskownicy europejskiej Myrica gale. Mode torfowcowe olsy na potorfiach w czci poudniowo-wschodniej gromadz jedn z najwikszych na Pomorzu populacj storczyka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii. Na wyspach mineralnych rosn stare drzewostany bukowe. W 2004 i 2005 r. z inicjatywy Nadlenictwa Karnieszewice i Klubu Przyrodnikw, wykonano niezbdne zabiegi ochrony czynnej (sfinansowane przez Program Maych Dotacji GEF) - odsonicie zaroli woskownicy zarastajcej olsz i oz. W poudniowej czci obiektu planowane jest utworzenie rezerwatu florystycznego o powierzchni ok. 220 ha. Obiekt ma take by zgoszony do sieci Natura 2000 jako cz Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Mierzeje jezior Jamno i Bukowo. Sowiskie Bota (13). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Darowo, Nadlenictwo Sawno. Klasycznie wyksztacone i w wikszej czci dobrze zachowane torfowisko wysokie typu batyckiego. Pierwotna powierzchnia zoa wynosia okoo 145 ha, obecnie, po zaniechaniu eksploatacji, jest zredukowana do 120 ha. Zoe torfowe ma form wyranie wysklepionej kopuy, ktrej najwyej pooona cz ley okoo 1,8 m wyej ni obrzea zoa. Zbocza kopuy od strony pnocnej i zachodniej s stosunkowo sabo nachylone, natomiast od strony poudniowej i poudniowo-wschodniej spadek terenu jest znacznie wikszy. Od strony pnocno-wschodniej brzeg torfowiska zosta sztucznie uksztatowany w wyniku wyeksploatowania torfu. Pytkie potorfia na poudniowo-zachodnim brzegu torfowiska i w jego pozostaych partiach zasadniczo nie zmieniaj sylwetki caego zoa. Pokad torfu w znacznej wikszoci pozosta nienaruszony, lecz warunki wodne torfowiska s zaburzone poprzez oddziaywanie rowu opaskowego, istniejcego od koca XIX w., a dodatkowo przez dwa rowy rozcinajce kopu torfowiska, zaoone okoo 40 lat temu. Wspczesn rolinno Sowiskich Bot tworz niemal wycznie fitocenozy typu otwartych i luno poronitych karowat sosn mszarw oraz zbiorowiska lene. Rolinno mszarn reprezentuj fitocenozy mszaru przygiekowego Rhynchosporetum albae i mszaru kpowego Sphagnetum magellanici. Paty obu zespow zajmuj obecnie niewielk powierzchni w najlepiej uwilgoconych partiach wierzchowiny, przy czym mszar kpowy w znacznej czci opanowywany jest przez karowat sosn, a ponadto obficie ronie w nim wenianka pochwowata Eriophorum vaginatum, co wskazuje na suboptymalne warunki wodne i zmienny poziom lustra wody. Na pozostaej czci wierzchowiny rozwiny si inicjalne fitocenozy boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum, miejscami z duym udziaem bagna zwyczajnego Ledum palustre. Wzdu roww centralnych, na przesuszonym, czciowo zmurszaym torfie wystpuje wrzosowisko z dominacj wrzosu Calluna vulgaris, ktre wskutek
135
zarastania rowu i zablokowania go zastawkami stopniowo przeksztaca si w stadia rozwojowe zbiorowisk wysokotorfowiskowych. Zbocza kopuy torfowiska, a we wschodniej czci rwnie wierzchowina, poronite s przez zbiorowiska lene. Dominuj tu fitocenozy boru bagiennego, w zalenoci od poziomu wody wyksztacone typowo lub zdegenerowane. U podstawy zboczy, na pytkim torfie przejciowym lub przesuszonym i czciowo zmineralizowanym torfie wysokim, miejscami wystpuje brzezina bagienna Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis. Na dnie dawnego wyrobiska we wschodniej czci torfowiska rosn drzewostany sosnowe z runem cakowicie opanowanym przez trzlic modr. Znikom powierzchni zajmuj inne typy zbiorowisk lenych, np. monokultury wierkowe. Sowiskie Bota do koca XIX wieku niemal w caoci byy otwartym torfowiskiem mszarnym, a pojedyncze drzewa lub fitocenozy lene mogy utrzymywa si tylko w dolnych partiach jego kopuy. Przeprowadzenie roww opaskowych okoo 1880 roku umoliwio samorzutn ekspansj drzew, a dodatkowo rozwj boru bagiennego przyspieszyy nasadzenia sosny na zboczach kopuy. Wierzchowina torfowiska a do lat 60. XX wieku., tj. do czasu wykopania dwch centralnych roww odwadniajcych, pozostawaa zasadniczo bezlena, natomiast po zaoeniu roww, a zwaszcza po ich pogbieniu i odnowieniu w r. 1985, zostaa w znacznej czci opanowana przez podrost sosny, a w miejscach najbardziej przesuszonych rwnie przez brzoz. Na torfowisku wystpuj midzy innymi: rosiczka okrgolistna Drosera rotundifolia, wenianeczka darniowa Baeothryon cespitosum, masowo ronie bagno zwyczajne Ledum palustre, a do roku 2004 regularnie odnotowywano rwnie kilka pdw maliny moroszki Rubus chamaemorus. Pomimo znieksztace warunkw siedliskowych i pokrywy rolinnej, Sowiskie Bota s cigle jednym z najlepiej zachowanych torfowisk typu batyckiego w Polsce. W 2005 r., staraniem Klubu Przyrodnikw, na rowach przecinajcych kopu torfowiska zbudowano seri zastawek blokujcych odpyw wody. Urzdzenia te zostay sfinansowane przez Fundacj EkoFundusz. Wieczc kilkudziesicioletnie starania przyrodnikw, w 2005 r. torfowisko uznano za rezerwat przyrody o powierzchni ponad 190 ha. Obejmuje on cao obszaru jaki dawniej zajmowao torfowisko wysokie, a take pas siedlisk mineralnych, ktre bezporednio je otaczaj. Sowiskie Bota zostay te zgoszone do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Janiewickie Bagno (14). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Darowo, Nadlenictwo Sawno. Torfowisko to zajmuje obszar okoo 160 ha, a jego kopua tworzy lokalny wododzia na styku dolin rzek Grabowej i Reknicy. Zoe torfu wysokiego zostao rozcite gbokim rowem odwadniajcym ju w kocu XVIII w., a pniej otoczone rowem opaskowym. Naruszenie naturalnej hydrologii spowodowao, e obecnie tylko niewielka cz wierzchowiny ma jeszcze nieleny charakter, lecz proces przyrostu torfu zosta tu cakowicie zahamowany. 136
Gwnym skadnikiem nielenych fitocenoz jest wenianka pochwowata Eriophorum vaginatum i karowata sosna, okresowo obficie rozwija si take przygieka biaa Rhynchospora alba. Na pozostaej czci przewaa br bagienny, ktry w bezporednim ssiedztwie gbokich roww oraz zboczach kopuy jest silnie zdegenerowany i opanowywany przez trzlic modr. Najcenniejszym skadnikiem flory Janiewickiego Bagna jest malina moroszka Rubus chamaemorus, ktra do niedawna miaa tu najobfitsze stanowisko na Pomorzu. Dla jej ochrony w 1962 r. zosta powoany rezerwat. Postpujce odwodnienie torfowiska i bierny sposb ochrony spowodoway, e wielko populacji moroszki wyranie si zmniejszya. Nadal jednak torfowisko pozostaje bardzo cennym obiektem przyrodniczym. W 2003 r. opracowano plan ochrony rezerwatu, a w 2005 r., wykonujc jego zalecenia, staraniem Klubu Przyrodnikw zbudowano zastawki blokujce odpyw wody z kopuy. Torfowisko zostao zgoszone do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Karsibrz widwiski (15). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Brzeno, Nadlenictwo Sawno. Okoo 350-hektarowe torfowisko batyckie, pooone w pobliu rzeki Rega, 11 km na poudniowy-wschd od widwina, a 1 km na pnocny-wschd od miejscowoci Karsibr. 200 lat temu torfowisko znane byo jako Bagienne Mszary i miao posta kopuy torfowej poronitej zbiorowiskami torfowcw z luno tylko wystpujc karowat sosn. Na przeomie XIX i XX wieku zostao odwodnione sieci roww, a na dawnych mszarach posadzono sosn. Dzi tworzy ona ponad 100-letnie drzewostany. Odwodnienie i nasadzenia zniszczyy bardzo cenne przyrodniczo mszary torfowcowe, ale w zamian powsta kompleks cennych borw i brzezin bagiennych. W kompleksie torfowym zachoway si dwa urokliwe jeziorka. Na ich brzegach wystpuj fragmenty silnie uwilgotnionych mszarw. Oba s w caoci otoczone torfowiskiem i borami bagiennymi. Prawie zawsze mona zobaczy tu ggoy, cyraneczki, czapl lub urawia. Istniejce w XIX wieku jezioro Bagienne Mae cakowicie ju zaroso mszarami. Bezwzgldnie dominujcy skadnik rolinnoci stanowi bory i brzeziny bagienne (niektre z malowniczymi, starymi drzewostanami). Staraniem Klubu Przyrodnikw i Nadlenictwa widwin, w 2005 r. zorganizowano ciek umoliwiajc poznanie obiektu. Prowadzi ona nad oba jeziorka i przez porastajce torfowisko bory bagienne. Na trasie znajduj si tablice tematyczne, oraz dwa podesty widokowe przy jeziorach. Pokonanie roww i miejsc podmokych umoliwiaj mostki i kadki. Cay teren jest objty ochron jako Zesp Przyrodniczo-Krajobrazowy Karsibr o powierzchni 585 ha, utworzony w 1998 r. uchwa Rady Gminy w Brzenie. Projektowane jest zgoszenie go do sieci Natura 2000 jako potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym.
137
Czaplinek (16). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Czaplinek. Ok. 120hektarowe torfowisko pooone 5 km na poudniowy-wschd od Czaplinka, prawie cakowicie zniszczone przez eksploatacj torfu. Bagno Ciemino (17). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Borne Sulinowo, Nadlenictwo Szczecinek. Due torfowisko batyckie, lece na pnocnym brzegu jeziora Ciemino, na poudniowy-zachd od Szczecinka. Silnie przeksztacone: praktycznie w caoci zaronite jest sosnowym borem bagiennym oraz brzezinami bagiennymi, tylko w centralnej czci, w pobliu szczytu kopuy torfowej, nieco rozlunionymi. Bardzo obficie wystpuje borwka bagienna Vaccinium uliginosum i widak jaowcowaty Lycopodium annotinum. Poza nielicznymi i niewielkimi potorfiami, torfowisko nie nosi ladw eksploatacji. Aby zapobiec postpujcemu przesuszaniu borw bagiennych, od 2003 r. prowadzone s zabiegi ochrony czynnej - zbudowano zastawki na odwadniajcych torfowisko sztucznych rowach, usuwane s te nadmiernie rozrastajce si w wyniku przesuszenia, i dodatkowo wzmagajce transpiracj, podszyty i podrosty brzozowe w borach bagiennych. Zabiegi te przyniosy ju pewn popraw stanu boru bagiennego - poziom wody w torfowisku podnis si nieco, a pod sosnowy drzewostan miejscami powrciy torfowce. Od 1999 r. jest to rezerwat przyrody o powierzchni ponad 460 ha. Planuje si zgoszenie obiektu do sieci Natura 2000, w ramach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Bagno i Jezioro Ciemino. Wielkie Bagno k. Radacza (18). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Borne Sulinowo, Nadlenictwo Szczecinek. Due torfowisko midzy jeziorem Radacz, Mosin i Kucharowem. Niemal zupenie zniszczone w wyniku eksploatacji poczonej z silnym odwodnieniem. Degradacj dodatkowo pogbia prowadzona rekultywacja wyrobisk w kierunku lenym. Chwalimskie Bagno (19). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Barwice, Nadlenictwo Czaplinek. Okoo 340-hektarowe torfowisko, w znacznej czci zniszczone przez funkcjonujc tu od pocztkw XX wieku kopalni torfu. Wierzchni warstw kopuowego zoa buduje torf mszarny zalegajcy na torfach niskich i na 10-metrowej warstwie gytii. Z gytii w 1995 r. wydobyto star d ryback. Pomimo intensywnej eksploatacji torfu, walory obiektu nie zostay w caoci utracone. W czci pnocnej stare, od 50 lat nie uytkowane potorfia zostay zaronite przez mszar torfowcowy z przygiek bia i weniank. Niewysokie grobelki porastaj karowate drzewa sosny i brzozy. Wysoko zaoony przepust drogowy hamuje odpyw wd powierzchniowych. Proponowane jest utworzenie tu ok. 40-hektarowego rezerwatu przyrody, ktry byby przykadem spontanicznie zachodzcej regeneracji wyeksploatowanych torfowisk wysokich, pod warunkiem zachowania waciwego ich uwodnienia. 138
Bagno Kusowo (20). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Szczecinek, Nadlenictwo Szczecinek. Due kopuowe torfowisko, pooone na pnoc od Szczecinka, a na wschd od wioski Kusowo. Zajmuje powierzchni ponad 300 ha, poronitych mszarami torfowcowymi i borem bagiennym. W pnocnej czci torfowiska istnieje doskonale zachowana typowa kopua torfowa, z bezlen czci centraln, pokryta mszarami z wenianeczk darniow i karowat sosn. Ronie tu midzy innymi obficie wenianeczka darniowa Baeothryon caespitosum oraz typowe roliny torfowiskowe rosiczka okrgolistna Drosera rotundifolia, modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, przygieka biaa Rhynchospoda alba, bayna czarna Empetrum nigrum. W pnocnej czci obiektu znane jest stanowisko turzycy bagiennej Carex limosa. Dawniej podawano std take wrzosiec bagienny Erica tetralix i widaczka torfowego Lycopodiella innudata, wystpowania tych dwch gatunkw nie udao si jednak potwierdzi. Miejscami na kopule wyksztacaj si pytkie, torfowe sadzawki, co jest ewenementem na polskich torfowiskach. Na stokach kopuy wystpuj dobrze zachowane bory bagienne. W poudniowej czci torfowisko byo dawniej eksploatowane, jednak potorfia s doskonale zregenerowane i zaronite pem torfowcowym, a na grzdach midzy nimi wystpuje br bagienny. Cay obiekt naley do najpikniej wyksztaconych i najlepiej zachowanych torfowisk typu batyckiego w Polsce. Jeszcze niedawno istniao niebezpieczestwo, e to jedno z najpikniejszych torfowisk batyckich w Polsce zostanie przeznaczone pod eksploatacj torfu. Apetyt inwestorw budzia przede wszystkim 9-metrowa warstwa czystego torfu sfagnowego w centralnej czci kopuy (ewenement na polskich torfowiskach wysokich). Utworzenie rezerwatu przyrody i zgoszenie torfowiska do sieci Natura 2000 oddaliy to zagroenie. Mimo e odwadniajce kopu rowy s stosunkowo nieliczne, planuje si budow zastawek, ktre zahamowayby odwadnianie kopuy. W 2006 r. w poudniowej, silniej przeksztaconej czci obiektu planowana jest te budowa cieki przyrodniczej, ktra umoliwi kademu zobaczenie cho fragmentu Bagna Kusowo.W 2005 r. dla ochrony obiektu zosta utworzony rezerwat przyrody o powierzchni ponad 300 ha. Obiekt zosta te zgoszony do sieci Natura 2000, w granicach proponowanego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Jeziora Szczecineckie. Brzeziskie Bagno (21). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Szczecinek, Nadlenictwo Szczecinek. Due torfowisko batyckie pooone na pnoc od Kusowskiego Bagna i miejscowoci Brzeno. Praktycznie w caoci zaronite jest borem bagiennym, tylko w samej centralnej czci kopuy wystpuj niewielkie rozrzedzenia drzewostanu. Najbardziej malowniczym miejscem jest okolone borami bagiennymi jeziorko Martwe w pnocnej czci torfowiska, ze starymi, malowniczymi sosnami na brzegu. Obiekt zosta zgoszony do sieci Natura 2000, w granicach proponowanego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Jeziora Szczecineckie.
147
Wielkie Boto k. Wierzchowa (22). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Szczecinek, Nadlenictwo Szczecinek. Torfowisko ley na poudniowym brzegu jeziora Wierzchowo. Ma czn powierzchni okoo 200 ha. Z jego wierzchowiny w XIX i w pocztkach XX wieku eksploatowano torf, dlatego dzi znajduj si na niej zarastajce na powrt mszarem torfowcowym potorfia. Reszt torfowiska postaraj bory i brzeziny bagienne. Najciekawsze miejsce na torfowisku to wanie otwarty krajobraz regenerujcych si potorfi w jego centralnej czci. Torfowisko jest udostpnione zorganizowan w 2005 r. ciek przyrodnicz. W 2006 r. planowane s take dziaania ochrony czynnej - budowa zastawek na odwadniajcym torfowisko rowie. Obiekt zosta zgoszony do sieci Natura 2000, w granicach proponowanego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Jeziora Szczecineckie. Malechowskie Bota (23). Wojewdztwo zachodniopomorskie, gmina Szczecinek, Nadlenictwo Szczecinek. Niemal cakiem zniszczone torfowisko na prawym brzegu Gwdy, na pnoc od miejscowoci Spore. Wiksza cz pocitego rowami zoa torfowego zostaa zajta na ki. W centralnej czci dominuj osikowe, brzozowe i sosnowe laski, z ktrych tylko nieliczne paty nawizuj charakterem do boru bagiennego. Jednak wczenie do sieci Natura 2000 (w granicach proponowanego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Jeziora Szczecineckie) daje nadziej na przysz renaturyzacj torfowiska. Wojewdztwo pomorskie Zaleskie Bagna (24). Wojewdztwo pomorskie, gmina Ustka (niewielka cz pooona jest w woj. zachodniopomorskim), Nadlenictwo Ustka. Torfowisko o powierzchni ok. 350 ha, pooone za pasem wydm nadmorskich. Na ok. 1,5-2 m warstwie torfu niskiego zalega kilkudziesiciocentymetrowa warstwa torfw przejciowych i wysokich, tworzca nisk, niewyran kopu. Torfowisko w przeszoci byo zmeliorowane i odwodnione, co niekorzystnie wpyno na jego stan, dzi jednak rowy w wikszoci zarosy. Powierzchniowo dominuj bory i brzeziny bagienne w rnym stanie zachowania. Najbardziej wypitrzon cz kopuy zajmuje kilkudziesiciohektarowy, otwarty mszar z nielicznymi pojedynczymi drzewami sosny i brzozy i z masowym wystpowaniem przygieki biaej Rhynchospora alba. W kilku potorfiach zachowao si otwarte lustro wody. Cech charakterystyczn obiektu jest wystpowanie gstych zaroli budowanych przez woskownic europejsk Myrica gale, niekiedy tworzcych jednorodne kilkuhektarowe powierzchnie. Cennym elementem flory jest stanowisko maliny moroszki Rubus chamaemorus. Wskutek niemal cakowitego zaronicia dawnych roww, ochrona czynna nie wydaje si obecnie potrzebna. Take zarola woskownicy znajduj si w dobrej kondycji i nie s zagroone. 148
Planuje si uznanie obiektu za rezerwat przyrody. Torfowisko zostao zgoszone do sieci Natura 2000, w granicach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Przymorskie Bota. Bruskowskie Bagno (25). Wojewdztwo pomorskie, gmina Supsk, Nadlenictwo Ustka. redniej wielkoci torfowisko pooone tu na wschd od wsi Bruskowo Wielkie, przecite rzeczk Moszczaniczk. Silnie zniszczone, przesuszone i niemal w caoci zajte przez zdegradowane bory i brzeziny bagienne. Najciekawsze miejsca to potorfia od strony pnocnej, gdzie te liczniej wystpuj typowe dla torfowisk gatunki - jak wrzosiec bagienny Erica tetralix i bagno Ledum palustre. W caym obiekcie jest te bardzo liczna populacja widaka jaowcowatego Lycopodium annotinum. Mimo zniszczenia, torfowisko stanowi lokaln atrakcj krajoznawcz. W okolicy dziaa niewielkie Towarzystwo Mionikw Bagien Bruskowskich, starajc si o objcie obiektu formaln ochron i o jego udostpnienie turystyczne. Objejskie Bagno (26). Wojewdztwo pomorskie, gminy Ustka i Smodzino, Nadlenictwo Ustka. Cakowicie przeksztacony kompleks torfowy na poudniowym brzegu jeziora Gardno, na pnocny-wschd od wsi Objazda. Jeszcze w poowie XX wieku istniay tu czytelne pozostaoci dwch duych torfowisk wysokich rozdzielonych rzeczk Grabownic: Wielkie Torfowisko Objejskie rozcigao si na zachd od niej, a Bagno Osieckie - po stronie wschodniej, a po Retowo. Z obu od XVIII wieku kopano torf. W XIX w. pozyskiwanym std torfem palono w znanej hucie szka w Dbinie. Dzi na tych zoach torfu dominuje mozaika k i wilgotnych, brzozowo-osikowoolszowo-sosnowych laskw. Kluki (27). Wojewdztwo pomorskie, gmina Smodzino, Sowiski Park Narodowy. Torfowisko pooone w ssiedztwie wsi Kluki. Cao poronita rolinnoci len, cho jeszcze kilkadziesit lat temu istniay tu otwarte mszary wysokotorfowiskowe. Istnieje tu stanowisko maliny moroszki Rubus chamaemorus. Obecne warunki hydrologiczne s katastrofalne: torfowisko jest rozcite na dwie czci szerokim kanaem melioracyjnym, wcitym na gboko 2,5 - 3 m, w wyniku czego torf jest skrajnie przesuszony. Obiekt ley w granicach Sowiskiego Parku Narodowego, co jednak jak dotd w najmniejszym stopniu nie zapewnio mu waciwej ochrony. Dopiero obecnie, po kilkudziesiciu latach biernoci Parku wobec degradacji torfowiska, planowane s dziaania ochronne i budowa zastawek hamujcych odpyw wody, co jednak nie bdzie proste ze wzgldu na tranzytow funkcj kanau przecinajcego torfowisko. Wraz z caym Parkiem Narodowym obiekt zosta zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym, Pobrzee Sowiskie.
149
Ciemiskie Bagna (Bagna Izbickie; 28). Wojewdztwo pomorskie, gmina Gwczyce, Nadlenictwo Damnica i Sowiski Park Narodowy. Wielkie torfowisko na poudnie od jeziora ebsko. Czciowo przeksztacone na ki; lepiej zachowane s tylko dwa fragmenty. Fragment zachodni ley na granicy Sowiskiego Parku Narodowego i Nadlenictwa Damnica i jest poronity gwnie borami i brzezinami bagiennymi. Wrd nich wystpuj jednak otwarte przestrzenie wrzosowisk oraz mszarnikw wrzoca bagiennego Erica tetralix. Zagroeniem dla wrzosowisk i mszarnikw wrzocowych jest silna ekspansja brzozy. Bagna w Nadlenictwie Damnica uznano za uytki ekologiczne. W 2004 r. z inicjatywy Nadlenictwa Damnica i Klubu Przyrodnikw przeprowadzono zabieg ochronny - usuwanie nalotw brzozy (sfinansowany przez Program Maych Dotacji GEF). Take Sowiski Park Narodowy w 2005 r. rozpocz odsanianie mszarnikw wrzocowych na swojej czci torfowiska. Fragment wschodni, lecy na poudnie od wsi Izbica, objty jest granicami rezerwatu przyrody Bagna Izbickie (281 ha, utw. w 1982 r.). W centralnej czci torfowiska wystpuj mszary torfowcowe i mszarniki wrzocowe. Mszary torfowcowe wypeniaj te istniejce tu pytkie potorfia. Take w tej czci w 2004 r. z inicjatywy Nadlenictwa Damnica i Klubu Przyrodnikw usunito naloty brzozy i sosny. Obrzea torfowiska s zajte przez brzeziny bagienne i olszyny. Rezerwat przecity jest grobl, ktr biegnie asfaltowa szosa z Izbicy do Ciemina; przy niej znajduje si parking z informacj o obiekcie. Cao obiektu zostaa zgoszona do sieci Natura 2000 - cz w granicach Sowisiego Parku Narodowego stanowi potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym Pobrzee Sowiskie, a pozostaa, wiksza cz torfowiska - obszar Bagna Izbickie. Torfowisko Pobockie (29). Wojewdztwo pomorskie, gmina Gwczyce, Nadlenictwo Damnica. Niewielkie (ok. 100 ha) torfowisko ulokowane w pradolinie Strugi Gwczyckiej, w obszarze morenowym na pd.-zach. od miejscowoci Pobocie. Torfowisko zwane byo niegdy Diablim Bagnem. We wschodniej czci ju przed I wojn wiatow bya prowadzona eksploatacja torfu. Wwczas te wykopano sie roww odwadniajcych, dzi czciowo zaronitych. Torfowisko tworzy wyran kopu o wysokoci ok. 4 m, ktra w czci centralnej jest prawie paska i tworzy rozleg wierzchowin, poronit przez mszar z du iloci wrzoca bagiennego Erica tetralix. Jest to najlepiej zachowana cz torfowiska. Mszar okalaj bory i brzeziny bagienne. W kilku miejscach, w otwarciach w drzewostanie, wystpuj zwarte skupienia woskownicy Myrica gale. Do lat 90. XX w. w poudniowo-wschodniej czci rezerwatu znajdowao si niewielkie jeziorko Czarne, obecnie wypenione grubym pokadem osadw gytii, na ktrych utworzyo si po mszarne i trzsawisko. Niewielkie, otwarte lustro wody utrzymuje si do dzi w kilku doach potorfowych. 150
Obiekt jest od 1982 r. chroniony jako rezerwat przyrody Torfowisko Pobockie o powierzchni 112 ha. W 2005 r. opracowano plan ochrony rezerwatu, ktry przewidzia budow zastawek hamujcych odpyw wody z kopuy i lokalne odsanianie mszarnikw wrzocowych oraz skupie woskownicy. Wkrtce ma by rozpoczta realizacja tych zapisw. Rezerwat ma by zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Rzuszcze ki (30). Wojewdztwo pomorskie, gmina Gwczyce, Nadlenictwo Damnica. Bardzo silnie przeksztacone torfowisko, zmienione na ki, wrd ktrych wystpuj zdegradowane, olszowo-brzozowe laski. Krakulice (31). Wojewdztwo pomorskie, gmina Gwczyce. Duy kompleks torfowiskowy o powierzchni ponad 800 ha, lecy midzy miejscowoci Ga a osad PGR Krakulice, przecity granic Sowiskiego Parku Narodowego. W centralnej czci kompleksu pracuje wielka kopalnia torfu. Pnocne skrzydo torfowiska, w tym poeksploatacyjne, wypenione wod potorfia, ale i zachowany fragment kopuy torfowiska od strony miejscowoci arnowska, znajduje si w granicach Sowiskiego Parku Narodowego. Jest tutaj najadniejszy w SPN pat mszarw z wrzocem bagiennym Erica tetralix Do Parku naley te zachodni skon torfowiska opadajcego ku dolinie eby k. Gaci - jest tutaj niewielka strefa ochrony cisej Bory Bagienne, niszczone przez kornika sztuczne drzewostany wierkowe na przesuszonym torfie, a take populacje dugosza krlewskiego Osmunda regalis i maliny moroszki Rubus chamaemorus. Funkcjonowanie caego torfowiska determinuje istnienie kopalni w centralnej czci i odwodnienie jej obszaru, jednak fragmenty chronione w Parku Narodowym s przynajmniej w pewnym stopniu niezalene hydrologicznie, ich ochrona ma wic sens. Dotyczy to zwaszcza przesuszajcej si kopuy torfowiskowej w pnocnej czci, gdzie w mszarniki wrzoca wkracza nalot brzozy i sosny. Zaplanowano tu budow ok. 20 zastawek, ktre miayby powstrzyma odwodnienie kopuy, oraz usuwanie nalotw drzew zarastajcych zbiorowiska nielene. Wielk szans dla tego torfowiska, ale i wielkim wyzwaniem dla Parku Narodowego, moe by w przyszoci moment zaprzestania eksploatacji kopalni - otwierajcy moliwo kompleksowej renaturyzacji caego obiektu. Cz torfowiska znajdujca si w granicach Sowiskiego Parku Narodowego zostaa wraz z caym Parkiem zgoszona do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym Pobrzee Sowiskie. Las Grkowski (32). Wojewdztwo pomorskie, gmina Wicko, Nadlenictwo Lbork. Silnie przeksztacone torfowisko o powierzchni ok. 100 ha, pooone na poudniowy-zachd od miejscowoci Grka. Otoczone kami, w caoci jest zajte przez zdegradowane bory i brzeziny bagienne, nasadzenia olszy i wierka, miejscami na potorfiach. Rezerwat przyrody utworzony w 1984 r.
157
Czarne Bagno (Karolinki; 33). Wojewdztwo pomorskie, gmina Nowa Wie Lborska, Nadlenictwo Lbork. Silnie przeksztacone przez eksploatacj torfowisko w pradolinie eby. Pierwotna powierzchnia jego kopuy wynosia 226 ha, a miszo torfu dochodzia do 8 m, z czego okoo 1,5 m stanowi mszarny torf wysoki. W efekcie ponad stuletnich melioracji odwadniajcych, pocztkowo ekstensywnego, a nastpnie rwnie przemysowego wydobywania torfu, licznych poarw, planowych zalesie i spontanicznej sukcesji drzew obecna rolinno torfowiska w znacznej czci ma charakter wtrny. W centralnej czci wierzchowiny zachowao si dystroficzne jeziorko Czarne, wok ktrego rozwija si rolinno szuwarowa i przejciowotorfowiskowa. Pozosta nielen cz zajmuj skpogatunkowe zbiorowiska wrzosowiskowe na osuszonym torfie wysokim, natomiast torfotwrcze mszary utrzymuj si wycznie w bardzo nielicznych torfiankach. Dominujcym typem rolinnoci jest w rnym stopniu znieksztacony br bagienny oraz wtrne zbiorowiska wrzosowiskowe na przesuszonym torfie. Mimo znacznego przeobraenia warunkw siedliskowych na torfowisku utrzymuj si stanowiska kilku bardzo cennych gatunkw rolin. Najwaniejsze z nich to grel drobny Nuphar pumila i malina moroszka Rubus chamaemorus, umieszczone w Polskiej Czerwonej Ksidze Rolin, a take wrzosiec bagienny, modrzewnica pospolita, wenianeczka darniowa, woskownica europejska, rosiczka okrgolistna, bagno zwyczajne. Koniecznym elementem ochrony torfowiska bdzie prowadzenie zabiegw ochrony czynnej, przede wszystkim zatamowanie odpywu wody z kopuy oraz czciowe usunicie drzew. Umoliwi to utrzymanie specyficznej flory oraz polepszenia warunkw rozwoju rolinnoci torfowiskowej. W zdegradowanych partiach torfowiska planuje si take eksperymenty ze stymulacj regeneracji rolinnoci torfowiskowej. Planuje si uznanie w najbliszym czasie torfowiska za rezerwat przyrody oraz zgoszenie go do sieci Natura 2000 w ramach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym ebskie Bagna. ebskie Bagno (34). Wojewdztwo pomorskie, gmina Nowa Wie Lborska, Nadlenictwo Lbork. Torfowisko to zajmuje powierzchni okoo 150 ha. Jego kopua jest bardzo wyranie wysklepiona i w najwyszych partiach ma wysoko okoo 1,5 m. Od strony zachodniej przylega ona do stoku doliny eby, przez co ma nieco asymetryczny ksztat. Warunki siedliskowe ebskiego Bagna zostay znacznie zmienione: kopu torfowiska otaczaj gbokie rowy opaskowe, ponadto jest ona rozcita kilkoma pytszymi rowami. Dodatkowo, na przewaajcej czci zoa bya prowadzona rczna eksploatacja torfu. Mimo naruszenia rwnowagi ekologicznej torfowiska zachowao ono wiele walorw typowych dla torfowisk batyckich, dlatego te zostao uznane za godne ochrony rezerwatowej i rwnoczenie zaproponowane do ochrony w ramach sieci Natura 2000. 158
Niemal paska wierzchowina kopuy w znacznej czci poronita jest przez zbiorowiska torfotwrcze: w miejscach, gdzie nie byo prowadzone wydobycie torfu jest to mszar wyrniajcy si licznym udziaem wrzoca bagiennego, natomiast w dobrze uwodnionych potorfiach s to rne stadia regeneracyjne z bujnie rozwijajcymi si torfowcami, weniank pochwowat, rosiczk okrgolistn i przygiek bia. Na zboczach kopuy torfowej wystpuje przede wszystkim br bagienny - w ssiedztwie otwartej czci wierzchowinowej, w grnych partiach zboczy kopuy oraz w najstarszych potorfiach z XIX w. jest z reguy dobrze zachowany, natomiast w dolnej czci zboczy i na groblach rozdzielajcych najstarsze wyrobiska silnie przesuszony. W tych samych pooeniach miejscami wystpuje brzezina bagienna. Torfowisko bezwzgldnie wymaga ochrony czynnej. Jej podstaw jest maksymalne ograniczenie odpywu wody poprzez budow zastawek pitrzcych. Planuje si uznanie w najbliszym czasie torfowiska za rezerwat przyrody oraz zgoszenie go do sieci Natura 2000 w ramach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym ebskie Bagna. Czerwieniec (35). Wojewdztwo pomorskie, gmina Potgowo, Nadlenictwo Lbork. Niewielkie i silnie zniszczone torfowisko w pradolinie eby. W caoci zajte przez laski brzozowo-olszowe, w czci pnocnej wystpuj zarastajce oz potorfia. Wierzchuciskie Bota (36). Wojewdztwo pomorskie, gmina Krokowa, Nadlenictwo Choczewo. Torfowisko wysokie pooone nieopodal pnocnego brzegu Jeziora arnowieckiego, w pobliu rzeki Pianicy i szosy Krokowa - Choczewo. Otoczone zmeliorowanymi kami, ley w krajobrazie pocitym rowami melioracyjnymi i samo jest przecite tranzytowym kanaem odwadniajcym. Wikszo obiektu zajmuj zdegradowane postaci boru bagiennego i brzeziny bagiennej, z gstymi anami widaka jaowcowatego Lycopodium annotinum, do 1,5 ha powierzchni. Jest to jedna z najwikszych populacji widaka w wojewdztwie pomorskim. W pobliu kanau ronie kilkadziesit osobnikw dugosza krlewskiego Osmunda regalis. W pnocno-wschodnim naroniku obiektu znajduj si liczne potorfia, zaronite przez dobrze zregenerowane zbiorowiska mszarne. Obiekt jest chroniony jako rezerwat przyrody Dugosz Krlewski w Wierzchucinie. Planuje si take zgoszenie go do sieci Natura 2000, w ramach powikszenia granic potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Pianickie ki. Bielawa (37). Wojewdztwo pomorskie, gmina Krokowa, Nadlenictwo Wejherowo. Pozostaoci wielkiego torfowiska wysokiego typu batyckiego tworz jeden z pikniejszych i ciekawszych, cho silnie przeksztaconych obiektw przyrodniczych Pomorza. 700-hektarowy obszar zajty jest przez mozaik regenerujcej si w potorfiach rolinnoci torfowiskowej, wtrnego wrzosowiska lub zdegenerowanego boru bagiennego na przesuszonym torfie oraz zrnicowanych pod wzgldem wilgotnoci wrzosowisk na gruncie mineralnym, wilgotnych zagKatalog torfowisk wysokich typu batyckiego w Polsce
159
bie, zaroli woskownicy europejskiej i zapustw brzozowych, tworzc unikatowy krajobraz. Pokrywa torfowa w granicach dawnego zoa torfu wysokiego obecnie jest pytka i porozrywana, po czci w wyniku eksploatacji torfu, odwodnienia, przesuszenia oraz wielkich poarw. W czci wschodniej na powierzchni zalegaj utwory mineralno-murszowe. Brzene partie torfowiska urozmaicaj wyspy mineralne - pagrki pochodzenia wydmowego, poronite przez suche wrzosowiska. Florystyczne osobliwoci Bielawy to wystpowanie woskownicy europejskiej Myrica gale i maliny moroszki Rubus chamaemorus, ktrych stanowiska ju od lat 70. byy chronione w maych rezerwatach przyrody. W czci centralnej i poudniowej obiektu zachoway si fragmenty torfotwrczych mszarw, cho w wyniku przesuszenia torfowiska dynamicznie wkracza na nie brzoza. Mszary rozwijaj si take w licznych potorfiach. W czci wschodniej i poudniowej wystpuj liczne, stae i okresowe pytkie jeziorka dystroficzne. Cz pnocno-wschodnia zajta jest przez due paty wilgotnego wrzosowiska z wrzocem bagiennym Erica tetralix. W czci poudniowo-wschodniej dominuj suche wrzosowiska na gruncie mineralnym. Od kilkunastu lat na torfowisko intensywnie wkracza brzoza, a zwarte zapusty tego gatunku stanowi dzi dominujcy element szaty rolinnej. Ich rozwj zagraa zarwno walorom przyrodniczym, jak i unikatowemu krajobrazowi tego obiektu. Torfowisko jest odwadniane przez liczne rowy. Centralna cz obiektu stanowi wasno pastwow w zarzdzie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, jednak w czciach obwodowych grunty Parku przeplataj si z prywatnymi kami, lasami Nadlenictwa Wejherowo i lasami prywatnymi; fragment torfowiska zmieniono te w prywatn plantacj borwki wysokiej. Ta mozaika gruntw uniemoliwia waciwe zarzdzanie zasobami wodnymi, zmuszajc do kompromisu midzy interesami rnych wacicieli. Bielawa odznacza si rwnie unikatow faun. Jest to jedyne w Polsce miejsce gniedenia si czaka Tringa glareola, cho w ostatnich latach gatunek ten pojawia si nieregularnie. Przyczyn tego moe by szybkie wysychanie Bielawy i zarastanie otwartych przestrzeni torfowiska i wrzosowisk przez brzoz i sosn. W czasie migracji wiosennych przebywa tu do 800 urawi Grus grus. Po dugich staraniach przyrodnikw, w 1999 r. torfowisko objto w caoci ochron rezerwatow, tworzc (oprcz dwch wczeniej istniejcych maych rezerwatw florystycznych) duy, 680-hektarowy, rezerwat przyrody Bielawa. Dla zachowania walorw obiektu konieczna jest ochrona czynna, w tym pilne usuwanie nalotw brzozowych, a take prby zahamowania odpywu wody z torfowiska. Rozlego obiektu sprawia, e s to dziaania bardzo kosztowne. Zabiegi te s wykonywane, cho ze zmienn w poszczeglnych latach intensywnoci, zalen od dostpnych rodkw finansowych. Usuwanie brzozy prowadzone byo dotd staraniem Oglnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptakw, Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, oraz w ramach obozw wolontariuszy organizowanych co roku w sezonie letnim. Od 2005 r. przystpiono do intensywniejszego usuwania brzozy, w ramach projektu 160
Klubu Przyrodnikw, finansowanego przez fundusz LIFE-Nature. Wkrtce planuje si budow zastawek i grobli hamujcych odpyw wody. Planowane jest wczenie torfowiska do sieci Natura 2000 jako Obszaru Specjalnej Ochrony Ptakw, a po wykonaniu niezbdnych zabiegw ochronnych bdzie rozwaone take zgoszenie go jako potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym (obszaru siedliskowego). ebcz (38). Wojewdztwo pomorskie, gmina ebcz. Silnie zniszczone torfowisko na zachd od miejscowoci ebcz, po obu stronach drogi ebcz-Starzyno. Mozaika potorfi, ozowisk i zapustw brzozowych. Trzebielino (39). Wojewdztwo pomorskie, gmina Trzebielino, Nadlenictwo Trzebielino. redniej wielkoci (ok. 100 ha) torfowisko wysokie na wschd od miejscowoci Trzebielino. Silnie zniszczone, szata rolinna zdominowana przez mocno przesuszone bory bagienne przechodzce w bory trzlicowe, lecz wyranie widoczne pozostaoci kopuy torfowiska i potorfia po dawnej eksploatacji. W czci poudniowej, w potorfiu, pat ywego mszaru, na nim pojedyncze stanowiska rolin torfowiskowych, w tym wenianeczki darniowej Baeothryon caespitosum i bayny czarnej Empetrum nigrum. Wieliszewskie Bagno (40). Wojewdztwo pomorskie, gmina Potgowo, Nadlenictwo upawa. Pooone na poudnie od miejscowoci Wieliszewo. Jeszcze 40 lat temu byo to dobrze zachowane torfowisko z mszarem torfowcowym i obfit populacj wrzoca bagiennego, dzi prawie w caoci zniszczone w wyniku przemysowej eksploatacji torfu i zwizanego z ni odwodnienia. Jeziorka Chonickie (41). Wojewdztwo pomorskie, gmina Parchowo i Sulczyno, Nadlenictwo Lipusz. Dobrze zachowany kompleks przestrzenny torfowiska wysokiego i 7 jeziorek dystroficznych. W szacie rolinnej bezwzgldnie dominuj bory i brzeziny bagienne, w rnym stanie zachowania, s jednak take paty przejciowotorfowiskowych otwartych mszarw, skupiajce si wok jeziorek i w potorfiach. Przecicie rowem odwadniajcym spowodowao przesuszenie i uruchomio osiadanie torfowiska. W 2001 r. opracowano plan ochrony, a jego ustalenia s realizowane od 2002 r.: na rowie zbudowano drewniane zastawki hamujce odpyw wody, a z patw boru bagiennego usuwa si nadmiernie rozrastajcy si podrost brzozowy i wierkowy. Od 1985 r. obiekt jest rezerwatem przyrody o powierzchni 213 ha. Zosta rwnie zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Lisia Kpa (42). Wojewdztwo pomorskie, gmina Bytw, Nadlenictwo Osusznica. Kopuowe torfowisko wysokie pooone na w lasach na zachd od miejscowoci Pyszno. Poronite 150-letnim, typowo wyksztaconym i dobrze zachowanym borem
161
bagiennym. Jest czci wikszego, ponad 400-hektarowego kompleksu torfowisk wysokich i przejciowych oraz kilku jeziorek dystroficznych. Cay kompleks ma by wkrtce uznany za rezerwat przyrody. Do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym zgoszono na razie tylko 80-hektarowy obszar obejmujcy mszary przy jeziorkach dystroficznych (Pywajce Wyspy pod Rekowem). Kurze Grzdy (43). Wojewdztwo pomorskie, gmina Kartuzy, Nadlenictwo Kartuzy. redniej wielkoci torfowisko pooone w kompleksie lenym Lasw Mirachowskich, w pnocnej czci Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Przekazy historyczne podaj std bezlene mszary. Nie eksploatowano std torfu, jednak w wyniku prowadzonych od ok. 100 lat odwodnie i zalesie niemal caa rolinno ulega silnym zmianom. Dzi jest to kompleks borw bagiennych (miejscami przesuszonych) oraz 4 jezior dystroficznych w obrbie kopuy, z waciw dla nich nielen rolinnoci na brzegach. Rozpoczta kilkanacie lat temu renaturalizacja, polegajca na zablokowaniu odpywu przez zabudowanie roww zastawkami, zacza przynosi efekty w postaci wyranie widocznej regeneracji rolinnoci mszarnej. Byo to jedno z pierwszych torfowisk wysokich w Polsce, na ktrych podjto takie dziaania ochrony czynnej. W 2005 r. opracowano plan ochrony, planujc znaczne zagszczenie sieci zastawek, co ma wkrtce zosta zrealizowane. Rezerwat o powierzchni ok. 40 ha utworzono tu ju w 1916 r., a powtrnie w 1957 r. (o powierzchni ok. 83 ha); wwczas byo to wane w skali regionu miejsce lgowe guszca (std nazwa rezerwatu). Do obecnej powierzchni prawie 171 ha, obejmujcej cae zoe torfu, rezerwat powikszono w 1989 r. Obiekt zosta rwnie zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Staniszewskie Boto (44). Wojewdztwo pomorskie, gmina Kartuzy, Nadlenictwo Kartuzy. Torfowisko o powierzchni ok. 130 ha, pooone w kompleksie Lasw Mirachowskich, w pnocnej czci Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Niegdy byy tu rozlege otwarte mszary. W wyniku rozpocztego w pierwszej poowie XIX wieku odwadniania doszo do zaniku otwartego torfowiska (wiksze otwarte mszary utrzymyway si do lat 30. XX w.) i rozwoju borw bagiennych, ulegajcych postpujcej degeneracji wskutek osuszania. Od kilkunastu lat prowadzi si renaturalizacj warunkw wodnych, ktrej widocznym efektem jest regeneracja boru bagiennego. Byo to jedno z pierwszych torfowisk wysokich w Polsce, na ktrych podjto takie dziaania ochrony czynnej. W 2005 r. opracowano plan ochrony, planujc znaczne zagszczenie sieci zastawek, co ma wkrtce zosta zrealizowane. Najcenniejsza i wwczas jeszcze niezalesiona centralna cz torfowiska o powierzchni ok. 44 ha zostaa objta ochron rezerwatow ju w 1916 r., w 1959 powtrnie utworzono rezerwat, a w 1989 r. powikszono go do obecnej powierzchni, obejmujc ochron ca powierzchni zoa torfu. Obecnie najcenniejszymi zbiorowiskami rolinnymi rezerwatu s br bagienny i brzezina bagienna, a na znikomej 162
powierzchni mszar torfowcowy, bdcy pozostaoci dawnego bezlenego torfowiska. Obiekt zosta rwnie zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Smolne Boto (45). Wojewdztwo pomorskie, gmina Kartuzy, Nadlenictwo Kartuzy. Przesuszone torfowisko o powierzchni ok. 400 ha, w caoci pokryte rolinnoci len, z kilkoma tylko oczkami wodnymi. Pooone na zachd od miejscowoci Pomieczyno. W 1962 r. utworzono tu rezerwat przyrody o powierzchni 44 ha, obejmujcy rdlene torfowisko pozwalajce ledzi sukcesj zespow torfowiska przejciowego w br bagienny z sosn i bayn czarn. Rezerwat zosta zlikwidowany pod koniec lat 70. Pomieczyno (46). Wojewdztwo pomorskie, gmina Kartuzy. Wyeksploatowane, przesuszone torfowisko o powierzchni ok. 100 ha, pooone na pnocny-wschd od wsi Pomieczyno. W wikszoci teren pokopalniany, obecnie nie eksploatowany i zrekultywowany, w wyrobiskach regeneruje si rolinno mszarna. Bardzo wyrana kopua rozcita gbokim rowem, na pozostaoci zoa br bagienny, czciowo zdegenerowany. wojewdztwo warmisko-mazurskie Cieszynowo (47). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gminy: Mikoajki Pomorskie, Stary Dzierzgo, Prabuty, Nadlenictwo Kwidzyn. Ok. 100-hektarowe, cakowicie zalesione torfowisko; dzi kompleks zdegradowanych brzezin bagiennych i olsu. Braniewo (48). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Braniewo. Zoe torfu - pozostao dawnego torfowiska wysokiego wrd torfowisk niskich, na poudniowym brzegu Zalewu Wilanego, midzy miejscowoci Klejnowo a ujciem rzeki Baudy. Bardzo silnie przeksztacone, zamienione na ki z niewielkimi laskami olszowymi i brzozowymi. Objte granicami potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Natura 2000 Zalew Wilany i Mierzeja Wilana, zgoszonego do sieci Natura 2000. Biedkowo (49). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Frombork, Nadlenictwo Zaporowo. Niewielkie, ok. 80-hektarowe torfowisko wysokie, zniszczone przez eksploatacj torfu. Kopalnia jest wci czynna, cho eksploatacja jest na ukoczeniu. Ok 75% obiektu to zniszczony teren pokopalniany (miejscami do dobrze uwodniony, z zacztkami regeneracji), w czci pnocno-wschodniej zaoono 11-hektarow plantacj borwki wysokiej. Tylko w czci poudniowej zachowane fragmenty przesuszonych brzezin bagiennych.
163
Rucianka (50). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Mynary, Nadlenictwo Zaporowo. Ok. 250-hektarowe torfowisko wysokie zniszczone przez eksploatacj torfu. Ok. 60% powierzchni zajmuje teren czynnej kopalni oraz wyrobiska pokopalniane. W czci pnocno-zachodniej zachowany fragment przesuszonego boru bagiennego z niewielkim stanowiskiem maliny moroszki Rubus chamaemorus. Jzefowo (51). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Wilczta, Nadlenictwo Mynary. Kopalnia torfu. Wikszo torfowiska albo zostaa ju wyeksploatowana albo jest w trakcie eksploatacji. Na nie eksploatowanym skrawku ronie podsuszony br bagienny i br wilgotny, w ktrym istnieje stanowisko maliny moroszki Rubus chamaemorus. Chroni je niewielki rezerwat przyrody Osiek II o powierzchni 43 ha. Rezerwat od kopalni oddziela tylko gboki rw melioracyjny, ktry drenuje teren rezerwatu. Budwity (52). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Madyty, Nadlenictwo Dobrocin. Torfowisko o wielkoci ok. 300 ha, pooone na poudnie od miejscowoci Gumniska Mae. W pnocnej czci torfowiska zlokalizowana jest kopalnia torfu. Poudniowa cz stanowi rezerwat przyrody Zielony Mechacz o powierzchni 95 ha. Te dwie czci torfowiska s czciowo izolowane mineralnym wyniesieniem. Najwiksz powierzchni w rezerwacie zajmuje br bagienny. W czci poudniowej, na zmineralizowanym torfie, wystpuj take paty brzezin bagiennych. W centralnej czci zachoway si enklawy mszarw torfowcowych z karowat sosn (ok. 6 ha), ostatnio silnie jednak zarastajcych drzewami. W rezerwacie ronie malina moroszka Rubus chamaemorus, tworzc tu jedn z najwikszych populacji w Polsce. W czci rezerwatowej nie ma wielu roww odwadniajcych, ale drenowana jest ona przez kopalni od pnocy oraz przez gboki rw od poudnia, w ktry ujto rzeczk Fjugajk. Dla rezerwatu opracowano plan ochrony, wraz z ekspertyz hydrologiczn. Dla ocalenia obiektu kluczowe znaczenie ma zakoczenie eksploatacji torfu, a nastpnie odtworzenie uwodnienia pnocnej czci torfowiska. Obiekt ma by zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Kara (53). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Iawa, Nadlenictwo Iawa. Ok. 100-hektarowe torfowisko na pnoc od jeziora Kara, cakowicie zalesione z dominacj olsw torfowcowych i zdegradowanych brzezin bagiennych. Biekowo (54). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Lelkowo, Nadlenictwo Orneta. Pooone na zachd od wsi Biekowo. Zagbienie terenu otoczone morenowymi wzgrzami wypenione jest zamienionym na ki torfowiskiem niskim, w ktrego czci centralnej znajduje si zalesione torfowi164
sko wysokie o powierzchni ok. 200 ha. Dominuj sosnowe bory bagienne, miejscami z silnie rozrastajcym si podszytem brzozy. Na obrzeach wyksztaciy si olsy. W zaronitych, dobrze zregenerowanych potofiach wystpuj zbiorowiska mszarne, niekiedy z sadzawkami wody. W granicach obiektu wystpuj te niewielkie paty torfowisk przejciowych, z udziaem wd podziemnych w ich zasilaniu. Unikatowa flora, z udziaem m. in. maliny moroszki Rubus chamaemorus i turzycy strunowej Carex chordorrhiza. Ok. 50% powierzchni obiektu zostao uznane za uytek ekologiczny, lecz forma ta nie zapewnia waciwej ochrony. Torfowisko jest zagroone przez plany eksploatacji torfu. Degradujco dziaaj take czynne rowy odwadniajce przecinajce kopu torfowiska, oraz otaczajcy je rw opaskowy. Funkcjonujcy do niedawna stary jaz na rowie odprowadzajcym wod z obiektu zosta zdewastowany i wymaga odbudowy. Obiekt ma by zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym. Karszuny (55). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Lidzbark Warmiski, Nadlenictwo Wichrowo. Okoo 80-hektarowy kompleks boru bagiennego i bagien, do ktrych przylega eutroficzne jeziorko Potar. Jeziorko i przylege otwarte torfowisko jest chronione jako uytek ekologiczny. Jonkowo-Warkay (56). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Jonkowo. Pooone na lokalnym wododziale ok. 300-hektarowe torfowisko o mieszanym charakterze i genezie, z dominacj przejciowotorfowiskowych mszarw i mechowisk zasilanych wodami spywajcymi z ssiedniej morenowej wysoczyzny. Cz obiektu zajmuje jednak uniezalenione od zasilania gruntowego torfowisko wysokie poronite borem bagiennym. W starych potorfiach wystpuje otwarte lustro wody. Najcenniejsza flora zwizana jest z mechowiskami, wystpuje tu m. in. kruszczyk botny Epipactis palustris i turzyca strunowa Carex chordorrhiza. Take we florze mchw obiektu oprcz wysokotorfowiskowego Sphagnum fuscum mona znale gatunki typowo mechowiskowe - Tomenthypnum nitens i Helodium blandowii. Cho nie jest to typowe torfowisko wysokie, ze wzgldu na sw biornorodno jest to jeszcze bardzo cenny obiekt, poddany jednak silnej antropopresji (chaotyczna zabudowa w otoczeniu, dzierawienie potorfi do hodowli ryb, odwadnianie rowami). Nowa Wie (57). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Growo Iaweckie, Madlenictwo Growo Iaweckie. Okoo 200-hektarowy kompleks borw i brzezin bagiennych, obecnie podtopiony wskutek dziaalnoci bobrw, ktre zatamoway odpywy rowami melioracyjnymi. Obfita populacja maliny moroszki Rubus chamaemorus. Pnocna cz obiektu zajta przez ki, na ktrych intensywnie eruj bociany z pobliskiego ywkowa i Toprzyn. Cz obiektu (ok. 11 ha) jest chroniona jako uytek ekologiczny Moroszka na Toprzynach.
165
Gierkiny (58). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Spopol, Nadlenictwo Srokowo. Pocity rowami odwadniajcymi kompleks zdegradowanych i przesuszonych, a od wschodu pocitych zrbami, borw i brzezin bagiennych oraz borw trzlicowych na murszach, pooony na pnocny-wschd od miejscowoci Gierkiny, tu przy granicy rosyjskiej. Jeszcze w 1968 r. znani badacze torfowisk, M. i J. Jasnowscy, opisywali to torfowisko jako jedyne zachowane w Polsce ywe typowe torfowisko batyckie - z mszarem torfowca brunatnego Sphagnum fuscum - z bezlen kopu budowan przez kpkowo-dolinkowy mszar z torfowcem brunatnym i bayn czarn Empetrum nigrum oraz karowatymi sosnami formy torfowej na kpach, a z silnie uwodnionymi dolinkami. Kopu okala pas borw i brzezin bagiennych, a podtopiony okrajek budowa mszar wenankowo-torfowcowy. W latach 70. odnowiono jednak rowy melioracyjne przecinajce kopu torfowiska oraz okalajcy je rw opaskowy - w rezultacie dzi ten obraz naturalnego torfowiska bezpowrotnie naley ju do przeszoci. Gzwa (59). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Mrgowo, Nadlenictwo Mrgowo. Jedno z lepiej zachowanych torfowisk batyckich we wschodniej Polsce, pooone na pnocny-zachd od miejscowoci Bagienice Mae. W centralnej czci zachoway si jeszcze mszary poronite karowat sosn, cho w ostatnich latach i one zarastaj coraz bardziej zwierajcym si nalotem drzew. Na obrzeach rozwin si typowo wyksztacony br bagienny. Florystyczn specyfik obiektu jest liczne wystpowanie bayny czarnej Empetrum nigrum oraz obfite wystpowanie rzadkiego, chronionego mchu - widozbu Bergera Dicranum bergeri. Mimo do dobrego stanu zachowania, zagroeniem dla torfowiska s funkcjonujce na jego obrzeach rowy odwadniajce. Opracowany plan ochrony rezerwatu postuluje ich zablokowanie przez budow zastawek. Szczeglnie szkodliwy jest opaskowy rw od strony poudniowo-wschodniej. Podane byyby take zabiegi usunicia nadmiaru drzew w kopuy torfowiska i odtworzenia bezlenego mszaru. Kopua torfowiska stanowi rezerwat przyrody o powierzchni 204 ha. Rozwaane jest powikszenie rezerwatu tak, by obj cao torfowiska, wraz z jego obrzeami. Obiekt ma by zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym (w granicach szerszych ni istniejcy rezerwat - obejmujcych cao torfowiska wysokiego i ki na gytiowiskach cignce si ku pnocy). Niedrzwica (60). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Godap. Eksploatowane torfowisko na pnocny-zachd od wsi Niedrzwica, tu przy granicy polsko-rosyjskiej. Odwadniane gst sieci roww, cho cz z nich jest blokowana przez tamy bobrw. Wiksza cz torfowiska jest zniszczona przez funkcjonujc kopalni torfu i zwizane z ni odwodnienie; interesujce s regenerujce si wyrobiska potorfowe.
166
Mechacz Wielki (61). Wojewdztwo warmisko-mazurskie, gmina Godap, Nadlenictwo Godap. Jedno z lepiej zachowanych torfowisk wysokich w Polsce wschodniej, ukryte w kompleksie lenym Puszczy Rominckiej. Ley 1 km na poudnie od granicy rosyjskiej i tu na poudnie od lenej osady Hajnwek, zajmuje powierzchni ok. 150 ha. Zachowany charakterystyczny koncentryczny ukad rolinnoci - z mszarem torfowcowym w czci rodkowej, borami i brzezinami bagiennymi wok i olesami na okrajku. Torfowisko dobrze uwodnione, nieliczne rowy s zablokowane w wyniku dziaalnoci bobrw. Miejsce jest uwaane za ostoj osi, czsto spotyka si tu te tropy wilkw. Torfowisko jest chronione jako rezerwat przyrody. W 2001 r. opracowano plan ochrony, nie wynika z niego jednak potrzeba podejmowania dziaa ochrony czynnej. Torfowisko zostao zgoszone do sieci Natura 2000 w ramach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Puszcza Romincka. wojewdztwo podlaskie Marycha (62). Wojewdztwo podlaskie, gmina Krasnopol, Nadlenictwo Suwaki. Ok. 130-hektarowe, w caoci zalesione torfowisko, pooone na pnoc od miejscowoci Brogi i Epidemia. Szata rolinna zdominowana przez bory bagienne, a na okrajku przez wilgotne bory trzlicowe. Bobrowe Bagno (63). Wojewdztwo podlaskie, gminy Giby i Krasnopol. Ok 400-hektarowe torfowisko pooone w pobliu osady Biaogra, 5 km na pnocny-zachd od Gib. Wystpuj tu paty borw i brzezin bagiennych oraz koncentrujce si gwnie w potorfiach mszary z bagnem Ledum palustre, zarastajce brzoz i sosn. We wschodniej czci ley niewielkie jeziorko dystroficzne, okolone pem mszarnym. Pomimo niewtpliwych walorw obiekt nie doczeka si dotd formalnej ochrony. Ma by zgoszony do sieci Natura 2000 jako enklawa potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Pojezierze Sejneskie. Krasna Gruda (egary, Bagno egarskie; 64). Wojewdztwo podlaskie, gmina Pomorze, Nadlenictwo Sejny. Ok 400-hektarowe torfowisko pooone ok. 4 km na pnocny-wschd od Sejn, midzy miejscowociami Sztabinki, egary i Gawiniace. Torfowisko wysokie z typow kopu. Okoo poow powierzchni zajmuj bory bagienne, a ok. 20% - mszary torfowcowe. Morfologi urozmaicaj mineralne grdziki oraz dwa jeziorka dystroficzne okolone pem. W kompleksie wystpuj te torfowiska przejciowe. Jeden z lepiej zachowanych obiektw w tej czci Polski. Obiekt odznacza si wybitnym bogactwem florystycznym - wystpuj tu midzy innymi: chamedafne pnocna Chamaedaphne calyculata, wierzba laposka Salix lapponum, wierzba boKatalog torfowisk wysokich typu batyckiego w Polsce
167
rwkolistna Salix myrtilloides, brzoza niska Betula humilis oraz wszystkie 3 polskie gatunki rosiczek Drosera rotundifolia, D. anglica, D. intermedia i wenianeczka alpejska Baethryon alpinum. Obiekt nie doczeka si dotd formalnej ochrony, mimo e od lat jest projektowanym rezerwatem przyrody. Ma by zgoszony do sieci Natura 2000 jako cz potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Pojezierze Sejneskie. Czerwone Bagno (65). Wojewdztwo podlaskie, gmina Gonidz, Biebrzaski Park Narodowy. Dobrze zachowane torfowisko wysokie jest czci kompleksu torfowisk w strefie ochrony cisej Czerwone Bagno. Nie jest to typowe torfowisko batyckie - ma wicej cech torfowiska wysokiego typu kontynetalnego, w niniejszym spisie umieszczamy go jednak za Ilnickim (2002). Zachowana charakterystyczna, koncentryczna struktura rolinnoci - z borem bagiennym na torfowisku wysokim w centrum, otoczonym brzezinami bagiennymi, przechodzcymi w olsy, wierczyny bagienne i zarola brzozowe na obrzeach. Bory bagienne na poudniowej krawdzi uroczyska maj borelny charakter i wyrniaj si wystpowaniem turzycy strunowej (Carex chordorrhiza), mchu Straminergon stramineum i torfowca frdzlowatego (Sphagnum fimbriatum). Jest to odwieczna ostoja osi - po II wojnie wiatowej ten obszar stanowi jedyn ostoj osia na ziemiach obecnej Polski. Obok osia, obszar stanowi naturaln ostoj tak rzadkich zwierzt jak: wilk Canis lupus, ry Lynx lynx, orlik grubodzioby Aquila clanga, puchacz Bubo bubo, cietrzew Tetrao tetrix, dzicio biaogrzbiety Dendrocopos leucotos. Jest tu take stanowisko wierzby laposkiej Salix lapponum. Wgld na brzeg Czerwonego Bagna zapewnia cieka edukacyjna, prowadzca od leniczwki Grzdy, a na torfowisko wchodzca 700-metrow, drewnian kadk, przeprowadzajc przez br bagienny. cieka koczy si platform widokow, z ktrej mona spojrze na brzeg torfowiska. Czerwone Bagno byo jednym z pierwszych rezerwatw przyrody utworzonych na ziemiach polskich. Od 1925 r. chronione jako cisy rezerwat. W 1993 r., w zwizku z utworzeniem Biebrzaskiego Parku Narodowego, rezerwat sta si stref ochrony cisej w tym Parku. Wraz z caym Parkiem, zgoszony do sieci Natura 2000 jako potencjalny Obszar o Znaczeniu Wsplnotowym Dolina Biebrzy. Skieblewo (66). Wojewdztwo podlaskie, gmina Lipsk, Nadlenictwo Augustw. Ponad 200-hektarowe torfowisko o sabo zaznaczonej kopule, poronite brzezin bagienn, z niewielkimi powierzchniami otwartych mszarw. Kilkadziesit lat temu planowano rozpocz tu eksploatacj torfu, do czego na szczcie nie doszo. Obecnie planuje si wczenie obiektu do sieci Natura 2000, w ramach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Puszcza Augustowska.
168
Imszar (Gorbacz; 67). Wojewdztwo podlaskie, gmina Michaowo, Nadlenictwo ednia. Ok. 250-hektarowe torfowisko pooone na poudniowym skraju Puszczy Knyszyskiej. Czciowo wyeksploatowane i silnie przesuszone, zachowao jednak wiele wartoci przyrodniczych. Wystpuj tu zarastajce mszary wysokotorfowiskowe oraz bory i brzeziny bagienne w rnym stadium przesuszenia i degeneracji. W czci pnocno-wschodniej znajduje si pytkie, wysychajce, dystroficzne jezioro Gorbacz otoczone pem bagnicowym. Obrzea wschodnie stanowi torfowisko przejciowe i niskie. Osobliwociami flory s: chamedafne pnocna Chamaedaphne calyculata i brzoza niska Betula humilis. Jest to obiekt unikatowy w tej czci Podlasia. Prawie poowa torfowiska jest chroniona jako 114-hektarowy rezerwat przyrody, jednak na pozostaej czci, odwadnianej rowami, prowadzona jest gospodarka lena oraz funkcjonuje kopalnia torfu. Zwaszcza istnienie kopalni i obsuszanie torfowiska w zwizku z jej eksploatacj zagraa caemu obiektowi. Rozwaane jest powikszenie rezerwatu o ok. 70 ha, tj. o teren Lasw Pastwowych. Torfowisko nie przetrwa jednak bez zabiegw ochrony czynnej, w tym zasypania i zablokowania roww odwadniajcych. Planuje si wczenie obiektu do sieci Natura 2000, w ramach potencjalnego Obszaru o Znaczeniu Wsplnotowym Puszcza Knyszyska. wojewdztwo mazowieckie Karaska (68). Wojewdztwo mazowieckie, gmina Kadzido. Due, 300-hektarowe torfowisko kopuowe, stanowice ewenement w tym regionie Polski. W wikszoci zniszczone przez wci czynn kopalni torfu oraz przez poar boru bagiennego w kocu lat 90. Dawniej projektowano utworzenie na nie eksploatowanej czci rezerwatu przyrody. Wci jeszcze zachoway si cenne przyrodniczo fragmenty.
174
Rozdzia 6. Stan i perspektywy ochrony torfowisk batyckich w Polsce

Pawe Pawlaczyk
6.1. Stan zasobw Spord 68 obiektw wymienionych w katalogu (por. rozdz. 5), zaledwie cztery mona uzna za klasycznie wyksztacone torfowiska batyckie zachowane w stanie w miar naturalnym - z naturalnymi, kpkowo-dolinkowymi bezlenymi mszarami torfowcowymi na wierzchowinie kopuy. S to torfowiska: Bagno Kusowo (cz pnocna), Sowiskie Bota, Gzwa i Mechacz Wielki. Nawet jednak te najlepiej zachowane obiekty nosz wyrane lady znieksztace i rozcite s rowami melioracyjnymi, a na bezlenych dotd wierzchowinach zachodzi proces ekspansji drzew. Kilka dalszych torfowisk zachowao jeszcze na swoich kopuach rozlege, bezlene zbiorowiska bagienne, lecz w stanie mniej lub bardziej przeksztaconym i o ograniczonej zdolnoci torfotwrczej - np. w postaci mszarw zdominowanych przez wrzosiec bagienny Erica tetralix. Klasycznymi przykadami takich do dobrze zachowanych torfowisk wrzocowych mog by np.: Torfowisko Pobockie, ebskie Bagno, Ciemiskie Bota, kopua Warniego Bagna, czy fragmenty torfowiska Krakulice w Sowiskim Parku Narodowym. Niekiedy przeksztacenia bezlenej rolinnoci kopuy przybieraj inny kierunek - np. na Janiewickim Bagnie przewaaj zbiorowiska zdominowane przez weniank pochwow, tylko z bardzo skpym udziaem torfowcw. Zdecydowana wikszo torfowisk batyckich w Polsce jest jednak dzi cakowicie lub niemal cakowicie zalesiona i pokryta przez bory i brzeziny bagienne, najczciej w rnych stadiach degeneracji. Mszary torfowcowe zachoway si na nich co najwyej w formie niewielkich powierzchni w rozrzedzeniach i rozwietleniach boru bagiennego, najczciej w pobliu szczytu kopuy torfowiska. Niektre z tych kompleksw borw bagiennych pozostaj obiektami bardzo cennymi przyrodniczo. W wielu masowo wystpuj cenne gatunki flory (np. widak jaowcowaty Lycopodium annotinum, malina moroszka Rubus chamaemorus, chamedafne pnocna Chamaedaphne calyculata, dugosz krlewski Osmunda regalis). Typowe, lepiej zachowane obiekty z tej grupy to np. Bagno Ciemino, Staniszewskie Bota, Wierzchuciskie Bota, Budwity, Biekowo, Gierkiny, Nowa Wie. Rnorodnoci biologiczn i malowniczoci wyrniaj si te obiekty, w ktrych starym borom bagiennym towarzysz jeziorka dystroficzne, zwykle okolone mszarami, na ktrych przetrway typowe gatunki torfowiskowe - lepiej zachowane obiekty tego typu to np. Karsibrz widwiski, Brzeziskie Bagno, Jeziorka Chonickie, Lisia Kpa, Kurze Grzdy, Karszuny, Krasna Gruda oraz Imszar.
Stan i perspektywy ochrony torfowisk batyckich w Polsce
175
Interesujc grup stanowi torfowiska, ktre byy w przeszoci eksploatowane przez kopanie (nie frezowanie!) torfu, a powstae w wyniku eksploatacji potorfia dzi regeneruj si spontanicznie zarastajc mszarami. Powstajce w potorfiach zbiorowiska rolinne to swego rodzaju siedlisko zastpcze dla typowej flory torfowiskowej, wobec zaniku bezlenych mszarw na kopule. W rezultacie, wiksze kompleksy takich zarastajcych potorfi s istotnymi ostojami rnorodnoci biologicznej i miejscami bardzo cennymi przyrodniczo. Klasyczne przykady tego typu obiektw to np. wiksza cz Warniego Bagna, Stramniczka, pnocna cz Chwalimskiego Bagna, Wielkie Boto k. Wierzchowa i Bobrowe Bagno, mniejsze regenerujce si potorfia znale mona jednak na wielu innych torfowiskach. Liczna niestety jest grupa torfowisk, ktre uzna trzeba ju za cakowicie lub niemal cakowicie zniszczone, bd to w wyniku frezerowej eksploatacji torfu i zwizanego z ni przesuszenia, bd to w wyniku prb uytkowania rolniczego lub gospodarki lenej zwizanej z bardzo intensywnym odwodnieniem. 6.2. Obejmowanie torfowisk batyckich formami ochrony przyrody Tworzenie rezerwatw przyrody. Sie rezerwatw przyrody chronicych torfowiska batyckie zblia si powoli do stanu nasycenia. Jest to wynik usilnych i nieprzerwanych stara przyrodnikw, trwajcych od przeomu XIX i XX wieku, a co kilka lat wieczonych ustanowieniem ochrony kolejnego obiektu. Szczeglnie korzystna dla ochrony torfowisk batyckich bya kocwka lat 90. XX wieku, kiedy to utworzono trzy due rezerwaty przyrody: Bagno Ciemino (1997 r., 466 ha) i Olszanka (1998 r., 1290 ha) w woj. zachodniopomorskim oraz Bielawa (1999 r., 680 ha) w woj. pomorskim. Kolejny bardzo istotny postp nastpi w 2005 r., kiedy to uznano za rezerwaty przyrody torfowiska: Kusowskie Bagno, Sowiskie Bota oraz Warnie Bagno w wojewdztwie zachodniopomorskim, w cigu kilku miesicy powikszajc chronion powierzchni o ponad 1000 ha. Zaawansowane s prace nad uznaniem za rezerwaty kolejnych torfowisk: ebskiego Bagna i Czarnego Bagna oraz Zaleskich Bagien w wojewdztwie pomorskim, a take torfowiska Stramniczka i azy w wojewdztwie zachodniopomorskim. Po utworzeniu tych form ochrony w dwch zachodnich wojewdztwach do rozwizania pozostanie praktycznie tylko problem ochrony torfowiska Roby, bardziej skomplikowany ze wzgldu na stosunki wasnociowe. Mniej optymistyczna jest sytuacja w wojewdztwach warmisko-mazurskim i podlaskim, gdzie od dawna - mimo licznych postulatw przyrodnikw - nie utworzono adnego rezerwatu chronicego torfowiska batyckie. Najpilniejsze wydaje si objcie ochron rezerwatow obiektw: Biekowo i Jonkowo-Warkay w woj. warmisko-mazurskim oraz Krasna Gruda i Bobrowe Bagno w woj. podlaskim. Take w stosunku do kilku innych torfowisk w tych wojewdztwach formuowano postulaty ochrony rezerwatowej. Istotny problem, zwaszcza w wojewdztwie warmisko-mazurskim i podlaskim, stanowi le zaprojektowane granice niektrych dawniej utworzonych rezerwatw. Na 176
przykad w obiektach Budwity (rez. Zielony Mechacz), Jzefowo (rez. Osiek II) oraz Imszar (rez. Gorbacz) istniejce rezerwaty przyrody ssiaduj z czynnymi kopalniami torfu, eksploatujcymi inne czci tego samego torfowiska. Bardzo utrudnia to racjonaln ochron tych obiektw, a zwaszcza utrzymanie lub odtworzenie prawidowych stosunkw wodnych. Postulaty powikszenia rezerwatw s bez wtpienia uzasadnione, ale trudne do realizacji, ze wzgldu na wczeniej udzielone koncesje grnicze. Obszary Natura 2000. Pierwsza cz listy proponowanych obszarw Natura 2000, przesana przez Polsk do Komisji Europejskiej w 2004 r. obja znaczn cz torfowisk batyckich w wojewdztwach: zachodniopomorskim i pomorskim. W granicach proponowanych obszarw Natura 2000 znalazy si obiekty: widne Bagno, Mrzeyno, Roby, Dwirzyno, Sowiskie Bota, Janiewickie Bagno, Bagno Kusowo, Brzeziskie Bagno, Wielkie Boto k. Wierzchowa, Malechowskie Bota, Zaleskie Bagna, Kluki, Ciemiskie Bagna, Krakulice (cz), Jeziorka Chonickie, Kurze Grzdy i Staniszewskie Boto. Natomiast w wojewdztwie warmisko-mazurskim wikszoci torfowisk typu batyckiego nie zaproponowano do sieci; projektowane wiksze obszary objy tylko torfowiska Braniewo i Mechacz Wielki. Podobna bya sytuacja w wojewdztwie podlaskim, gdzie do sieci Natura 2000 zgoszone zostao, wraz z caym Biebrzaskim Parkiem Narodowym, torfowisko Czerwone Bagno. Zasadnicz popraw ujcia torfowisk batyckich w sieci Natura 2000 ma przynie rozszerzenie listy proponowanych obszarw, finalizowane wanie w momencie oddawania do druku tej ksiki. Do sieci wej maj torfowiska: Olszanka - Wilcze Uroczysko - wita, Warnie Bagno, azy, Karsibrz widwiski, Bagno Ciemino, Torfowisko Pobockie, Czarne Bagno, ebskie Bagno, Wierzchuciskie Bota, Budwity, Biekowo, Gzwa, Bobrowe Bagno, Krasna Gruda, Skieblewo oraz Imszar. Proponowane rozszerzenie oznacza, e w sieci Natura 2000 znajd si wszystkie lepiej zachowane torfowiska batyckie, jakie s znane w Polsce. W dalszych etapach tworzenia sieci pozostanie co najwyej wprowadzenie do niej torfowisk znieksztaconych, ale podlegajcych dziaaniom renaturalizacyjnym (dotyczy to szczeglnie torfowiska Bielawa) oraz ewentualnie nowo odnajdywanych, cennych przyrodniczo obiektw. Czsto mona spotka si z argumentacj, e torfowisk wysokich (zwaszcza znajdujcych si w lasach) nie trzeba uznawa za rezerwaty, bo nic im nie zagraa. Tymczasem memento moe stanowi los torfowiska Gierkiny na Warmii. Jasnowski i in. (1968) przytacza ten obiekt jako ostatnie w Polsce zachowane ywe torfowisko batyckie z torfotwrczym mszarem torfowca brunatnego Sphagnum fuscum, a z zamieszczonego opisu wynikao, e stan zachowania torfowiska by zbliony do idealnego - na jego kopule rozleg powierzchni zajmoway bezlene, doskonale uwodnione, kpkowo-dolinkowe mszary. Dzi to torfowisko, o ktre nikt si w por nie zatroszczy, zajte jest w caoci przez kompleks przesuszonych i zdegradowanych borw bagiennych i wilgotnych borw trzlicowych - taki skutek wywoao odtworzenie w latach 70-tych kilku roww przecinajcych kopu i rowu opaskowego, zalesienie i sukcesja rolinnoci.
177
Inne formy ochrony przyrody. Cho uznawanie za uytki ekologiczne i zespoy przyrodniczo-krajobrazowe (por. rozdz. 4) jest tylko prodkiem w ochronie torfowisk i nie dostarcza wszystkich narzdzi niezbdnych do realnej ochrony, take te formy ochrony maj znaczenie w praktyce. Z reguy nie ma problemw z uznawaniem za uytki ekologiczne bezlenych (w sensie kategorii uytku gruntowego w ewidencji gruntw) bagien w lasach, zarzdzanych przez nadlenictwa. W praktyce wszystkie istniejce uytki ekologiczne na torfowiskach batyckich nale wanie do tej kategorii. Problemy stwarza natomiast uznawanie za uytki ekologiczne gruntw niepastwowych, cho co najmniej na kilku obiektach byoby to pilnie potrzebne, choby jako wstp do utworzenia rezerwatu. Kilka torfowisk chronionych jest jako zespoy przyrodniczo-krajobrazowe, zwykle utworzone przez lokalny samorzd. Cho ta forma ochrony nie przekada si bezporednio na prowadzon gospodark len ani na zabiegi ochrony czynnej, w praktyce funkcjonuje jako wyrnienie obiektu i podkrelenie jego wartoci przyrodniczych, co sprzyja negocjowaniu sposobw jego rzeczywistej ochrony. 6.3. Ochrona czynna Sama ochrona prawna nie zapewni uratowania torfowisk batyckich. Prawie w kadym obiekcie dla zachowania jego walorw przyrodniczych niezbdna jest realizacja dziaa ochrony czynnej (por. rozdz. 1). Dla rezerwatw przyrody krtkoterminowym celem operacyjnym powinno by skompletowanie planw ochrony. Wydaje si to realne w cigu kilku lat, jednak pod warunkiem zaangaowania w zagadnienie wojewdzkich sub ochrony przyrody. Wane jednak, by plany prawidowo identyfikoway zagroenia torfowisk i prawidowo ustalay zadania ochronne, co nie zawsze ma miejsce. Torfowiska batyckie s ekosystemami na tyle czuymi, wraliwymi i zagroonymi, e zasadne jest wymaganie regularnej kontroli ich stanu, co najmniej co 5-6 lat - i w razie stwierdzenia nieskutecznoci ochrony, przeprowadzanie zmiany planu ochrony. Obecny system prawny powinien to zapewni, przynajmniej w stosunku do torfowisk znajdujcych si w obszarach Natura 2000 - istnieje obowizek monitoringu w cyklu co najmniej 6 letnim (a ze wzgldu na priorytetowy charakter torfowiskowych siedlisk przyrodniczych, mona spodziewa si, e ten obowizek bdzie rzeczywicie realizowany). Zgodnie z obowizujcym rozporzdzeniem Ministra rodowiska w sprawie planw ochrony, stwierdzenie nieskutecznoci ochrony powinno skutkowa wszczciem procedury zmiany planu ochrony. Bardzo wane jest, by zapisy planu ochrony nie pozostaway tylko papierowymi zapisami, ale by byy rzeczywicie realizowane, a nie zawsze ma to miejsce. W niektrych wojewdztwach do powszechn praktyk jest odkadanie realizacji zapisw planu na bliej nieokrelon przyszo, najczciej pod pozorem braku rodkw finansowych. Tymczasem procesy degradacji torfowiska oraz inwazji drzew w bezlene 178
mszary mog by zaskakujco szybkie, a w rezultacie torfowiska - nawet te chronione w rezerwatach - mog w majestacie prawa utraci swoje walory przyrodnicze. Duga droga od teoretycznych zalece do praktycznych dziaa: Konieczno zablokowania roww odwadniajcych na torfowisku Staniszewskie Boto (w rezerwacie istniejcym ju od 1916 r.) dostrzeg ju A. Wodziczko w 1926 r., a Dyrekcja Lasw Pastwowych zgodzia si to zrobi, lecz deklaracji nie zrealizowaa. Konieczno zablokowania roww podkrelano co kilka lat we wszystkich kolejnych publikacjach, dokumentacjach i ekspertyzach, jednak pierwsze zastawki na rowach zostay zbudowane dopiero w pocztku lat 90. XX wieku. Niemal na kadym z polskich torfowisk batyckich konieczne i pilne s dziaania ochrony czynnej polegajce na zablokowaniu sztucznego systemu odwadniania - przez zabudow zastawkami lub likwidacj starych roww melioracyjnych. Wane jest przy tym, by lokalizacja zastawek umoliwiaa utrzymanie poziomu wody jak najbliej powierzchni kopuy torfowej (zob. rozdz. 1) - co w praktyce oznacza potrzeb budowy wielu drobnych, kaskadowych pitrze na kadym torfowisku, a nie pojedynczych wikszych pitrze. Mona oszacowa, e w skali Polski dla skutecznej ochrony resztek torfowisk batyckich, potrzeba okoo tysica takich niewielkich zastawek. Ich budowa to koszt ok. 1-1,5 mln z. W praktyce realizacja tego celu jest niemal zupenie sparaliowana przez obowizujce przepisy prawa budowlanego (por. rozdz. 4.3, rozdz. 6.5). Podstawowy zabieg ochronny, jakim jest zablokowanie antropogenicznego odwadniania, cho niemal zawsze konieczny, w wielu przypadkach nie bdzie jednak wystarczajcy dla zachowania lub przywrcenia rwnowagi ekologicznej torfowiska. Wydaje si, e w ochronie torfowisk batyckich zaistnieje w najbliszej przyszoci konieczno stosowania w szerszym ni dotd zakresie zabiegw polegajcych na usuwaniu drzew z kopuy torfowiska i jej odlesianiu. Zabiegi takie, dotychczas do ostronie stosowane w planach ochrony, mog okaza si konieczne w wietle powszechnych (na praktycznie wszystkich obiektach) tendencji do zarastania mszarw torfowcowych drzewami i ich przeksztacania si w bory bagienne, co oznaczaoby utrat nielenych, torfotwrczych zbiorowisk mszarnych i zwizanej z nimi rnorodnoci biologicznej. Stan naszych torfowisk batyckich nie pozostawia zudze, e chcc zachowa te unikatowe ekosystemy, ju w niedugiej przyszoci bdziemy musieli stosowa, przynajmniej w niektrych obiektach, do drastyczne zabiegi renaturalizacyjne, dzi stosowane na torfowiskach Zachodniej Europy - jak np. usuwanie caej rolinnoci lenej i wierzchniej warstwy murszu (por. rozdz. 6.9).
179
Ochroniarskie dylematy: Planowanie torfowisk batyckich wie si z rozstrzyganiem powanych dylematw. Na przykad zarwno ywe torfowiska wysokie, jak i bory bagienne s priorytetowymi siedliskami przyrodniczymi o znaczeniu europejskim - czy wic chroni bezleny mszar przed inwazj boru bagiennego? Czy prbowa odtwarza mszary kosztem borw bagiennych? Podobne dylematy wi si z wystpowaniem gatunkw chronionych - czy stara si o utrzymanie lub odtworzenie siedliska torfowcw, rosiczki, wenianeczki darniowej (wymagajcych uwodnienia), czy o dogodne warunki siedliskowe dla wrzoca bagiennego, maliny moroszki, czy widaka jaowcowatego (preferujcego torfowiska nieco przesuszone)? Rozstrzygniciem tych dylematw jest postulat, by w miar moliwoci stara si chroni lub odtwarza torfowisko rozumiane jako sprawnie funkcjonujcy ekosystem - ktry zapewni biotopy dla wszystkich wymienionych siedlisk i gatunkw. Niekiedy oznacza to konieczno powicenia czci borw i brzezin bagiennych, a nawet pogorszenia warunkw siedliskowych dla gatunkw preferujcych przesuszenie, by ochroni lub odtworzy proces torfotwrczy, wymagajcy uwodnienia. Z dwch priorytetowych siedlisk przyrodniczych za bardziej priorytetowe naley w tym przypadku uwaa bezlene mszary ywego torfowiska (tak interpretacj zaleci te Komitet Siedliskowy przy Komisji Europejskiej). Zwykle jednak w planowaniu ochrony moliwe s rozwizania kompromisowe.
6.4. Potrzeba monitoringu Dotychczas na adnym z polskich torfowisk batyckich nie by prowadzony zorganizowany i systematyczny monitoring zachodzcych zmian - poziomu wody w torfowisku, zmian rolinnoci, szczegowych skutkw wykonywanych zabiegw ochronnych. Informacje o zaszych zmianach, jakie s dostpne, to wyniki projektw badawczych, dugoletnich zainteresowa pojedynczych osb lub porwnywania stanu obecnego z materiaami archiwalnymi. W tej sytuacji wszelkie plany ochrony poszczeglnych obiektw s dziaaniem po omacku - na podstawie oglnej tylko wiedzy o ekologii torfowisk wysokich, dowiadcze innych krajw i wyrywkowych tylko dowiadcze zebranych na polskich obiektach. Szczeglnie potrzebne jest wic wbudowanie w prowadzone dziaania ochronne mechanizmw kontroli ich skutecznoci i umoliwienia sprzenia zwrotnego - szybkiego i sprawnego modyfikowania sposobw ochrony, gdy dotychczas zastosowane oka si mao skuteczne. Na wielu obiektach np. dopiero po wykonaniu podstawowych prac przywracajcych waciwe warunki wodne (zablokowaniu antropogenicznego odwadniania) i sprawdzeniu ich skutecznoci da si orzec, czy konieczne 180
s zabiegi polegajce na usuwaniu drzew z kopuy torfowiska, czy te ich sukcesja zostanie naturalnie zatrzymana. Aby uzyska takie informacyjne sprzenie zwrotne, wystarczy zastosowanie nawet bardzo prostych metod obserwacyjnych (por. rozdz. 1), konieczne jest jednak, by obserwacje byy wykonywane z tak regularnoci i czstotliwoci, ktra umoliwi natychmiastowe wychwycenie zachodzcych zmian. Przede wszystkim za jest niezbdne, by reakcja na wyniki monitoringu bya rzeczywista i szybka. Istotnym problemem s niewystarczajce do prowadzenia takiego monitoringu zasoby kadrowe i finansowe, a take moliwoci organizacyjne polskich sub ochrony przyrody. O ile finansowanie wykonania konkretnych zabiegw ochronnych moe z powodzeniem nastpowa w ramach rozmaitych, finansowanych z rnych rde projektw, to monitoring wymaga przynajmniej niewielkiego, ale regularnego i zagwarantowanego dugoterminowo finansowania oraz trwaych procedur. Pewne nadzieje na zmian tej sytuacji mona wiza z sieci Natura 2000. W zwizku z obowizkiem regularnego raportowania o stanie poszczeglnych obszarw i obiektw sieci, prowadzenie przynajmniej prostego monitoringu bdzie niezbdne dla wywizania si z midzynarodowych zobowiza Polski i moe na Polsce zosta po prostu wymuszone - z korzyci dla ochrony torfowisk. 6.5. Stan prawa majcego znaczenie dla ochrony torfowisk i konieczne zmiany prawne Obecnie obowizujce w Polsce prawo dostarcza prawdopodobnie wystarczajcych mechanizmw, by ochroni torfowiska batyckie przed bezporednim zniszczeniem, np. przez ich eksploatacj lub lokalizacj inwestycji. W obecnym stanie prawnym - a zwaszcza gdy zostanie dokonane planowane rozszerzenie listy obiektw zgoszonych do sieci Natura 2000 - wydaje si niemoliwe rozpoczcie eksploatacji torfu z ktregokolwiek spord lepiej zachowanych, a dotychczas nie eksploatowanych torfowisk batyckich. Oczywicie, istniejce mechanizmy prawne bd dziaa tylko pod warunkiem, e znajdzie si osoba lub instytucja, ktra zechce z nich korzysta i peni funkcj rzecznika obrony torfowiska. Projekt Strategii obszarw wodno-botnych w Polsce (Ministerstwo rodowiska, 2004) zakada jako cel operacyjny m. in. niedopuszczenie do eksploatacji torfu z dotychczas nie eksploatowanych torfowisk wysokich. W stosunku do torfowisk batyckich, obecnie obowizujce prawo, w powizaniu z przygotowywanym wczeniem torfowisk do sieci Natura 2000, stworzy podstawy do realizacji tego celu.
181
Obowizujce przepisy przynajmniej teoretycznie powinny te chroni torfowiska (zwaszcza te wczone do sieci Natura 2000) przed odwadnianiem - budow nowych roww melioracyjnych zarwno na samych torfowiskach, jak i w ich bezporednim ssiedztwie. Jednak skuteczno dziaania tych mechanizmw rwnie zaley od istnienia instytucji lub osoby, ktra zechce z nich skorzysta, np. skadajc odpowiednie wnioski w prowadzonych postpowaniach administracyjnych. Gwne problemy prawne ochrony torfowisk wi si dzi z brakiem procedur, ktre umoliwiyby likwidacj dawniejszych, a wci szkodzcych ochronie torfowisk zaszoci - jak udzielonych dawniej koncesji na eksploatacj torfu lub skutkw dziaania zbudowanych dawniej urzdze melioracyjnych. Postawa administracji ochrony przyrody w takich sprawach jest wci pasywna - podczas gdy konieczne wydaje si aktywne dziaanie na rzecz zmienienia niektrych dawniejszych rozstrzygni, wybitnie szkodliwych dla cennych przyrodniczo obiektw. Cho nie jest to atwe, w obecnym prawie przynajmniej teoretycznie istniej cieki dajce takie moliwoci. Zupenie absurdalne, z punktu widzenia potrzeb ochrony torfowisk, s natomiast niektre przepisy Prawa budowlanego, Ustawy o ochronie przyrody, ustawy o lasach oraz Ustawy o ochronie gruntw rolnych i lenych (por. rozdz. 4), paraliujce w praktyce dziaania ochrony czynnej niezbdne dla ochrony torfowisk. Aby mc sensownie wykonywa zabiegi czynnej ochrony, niezbdne i bardzo pilne jest rozwizanie nastpujcych problemw: 1. Konieczno uzyskania penego pozwolenia budowlanego na budow nawet najmniejszych i najprostszych pitrze wody w rezerwatach przyrody i ich otulinach. W zwizku z funkcjonujcymi przepisami wykonawczymi dotyczcymi projektw budowlanych, powoduje to konieczno poprzedzenia dziaa ochronnych wykonaniem mapy zasadniczej torfowiska w skali 1:2 000 lub wikszej, a koszt takiej mapy zwykle przekracza koszt niezbdnych do wybudowania zastawek. 2. Konieczno uzyskania pozwolenia wjta na wycicie drzew i krzeww z gruntu nielenego. W zwizku z zapisami ustawowymi dotyczcymi formy wniosku o takie pozwolenie, powoduje to konieczno szczegowej inwentaryzacji drzew przewidzianych do usunicia z torfowiska, a koszt takiej inwentaryzacji przekracza koszt samego zabiegu. 3. Niejasno co do waciwej procedury w przypadku koniecznoci odlesienia gruntu lenego, czyli likwidacji drzewostanu lenego, np. w rezerwacie przyrody, i zamienienia go na bagno (zob. rozdzia 4). Szczeglne problemy powstaj przy interpretacji, e dziaanie takie jest przeznaczeniem gruntu lenego na cele nielene. 6.6. Gospodarka lena na zalesionych torfowiskach Ochrona torfowisk cieszy si coraz wikszym zrozumieniem wrd lenikw. W praktyce nie do pomylenia jest dzi budowa nowych roww melioracyjnych w la182
sach na torfowiskach wysokich. Siedliska boru bagiennego s zwykle wyczone z uytkowania rbnego. Bory bagienne oraz nielene powierzchnie bagienne nie maj praktycznego znaczenia dla gospodarki lenej, zwykle z akceptacj spotyka si postulat obejmowania ich formami ochrony przyrody. Problem stanowi wci gospodarka na siedliskach diagnozowanych jako br mieszany bagienny, na ktrych obowizujce Zasady Hodowli Lasu zalecaj wci stosowanie rbni zupenej. Znacznie bardziej niszczce od samych zrbw s prby odnowienia takich powierzchni, a take konserwowanie, pogbianie i odmulanie istniejcych roww, by zapewni optymalne warunki wodne dla odnowie i wzrostu upraw. Istotnym dla ochrony torfowisk zadaniem s starania, by wyczy w caoci lasy na torfowiskach batyckich z uytkowania rbnego. Ley to w kompetencjach tzw. Komisji Techniczno-Gospodarczych zwoywanych podczas sporzdzania, raz na 10 lat, planu urzdzania lasu. Pomimo generalnej akceptacji dla ochrony torfowisk, akceptacja lenikw dla dziaa ich czynnej ochrony wci wymaga poprawy - zwaszcza gdy musiayby one wiza si z usuwaniem lub podtapianiem istniejcych drzewostanw lenych, nawet w rezerwatach przyrody. Przeszkod s zapisy Ustawy o lasach oraz Ustawy o ochronie gruntw rolnych i lenych (zob. wyej), niedostosowane do sytuacji, gdy trzeba zmieni las na nielene bagno. Rozwizanie problemu wymaga korekty prawa oraz intensywnych i dugotrwaych dziaa komunikacyjnych. 6.7. Problem rekultywacji torfowisk wyeksploatowanych Na kilku eksploatowanych torfowiskach batyckich kopanie torfu ulegnie w najbliszej przyszoci zakoczeniu, z powodu wyeksploatowania zoa. Na innych, wci eksploatowanych torfowiskach, do zagospodarowania i rekultywacji pozostaj pola poeksploatacyjne. Zagospodarowanie powierzchni po eksploatacji torfu jest powanym problemem gospodarczym. Dawniej czsto porzucano je jako nieuytki. Dzisiejsze przepisy, w tym szczeglnie Prawo geologiczne i grnicze, wyranie tego zabraniaj i nakazuj rekultywacj wyeksploatowanych powierzchni. Paradoksalnie, z punktu widzenia ochrony rnorodnoci biologicznej jest to czsto niekorzystna zmiana. Jak wskazuj przykady z kilku torfowisk, porzucone powierzchnie poeksploatacyjne mog sta si po kilkudziesiciu latach miejscami bardzo cennymi przyrodniczo. Natomiast prby wprowadzenia upraw lenych na wyeksploatowane torfowiska s bardzo kosztochonne, a w ich wyniku powstaj drzewostany maowartociowe zarwno z punktu widzenia przyrody, jak i gospodarki lenej. Z punktu widzenia ochrony przyrody, istotnym zagadnieniem s wic prby przywrcenia przyrodzie wyeksploatowanych torfowisk i odtworzenia na nich procesu torfotwrczego.
183
Nie jest to atwe zadanie (por. rozdz. 1). Istotne problemy narzuca sama technologia eksploatacji torfu. Dawniej torf kopano rcznie lub rnego typu koparkami, tworzc wyrobiska w formie regularnych zagbie, zwykle wypeniajcych si wod lub przynajmniej silnie uwilgoconych. Takie wyrobiska atwo zarastay mszarami. Dzi powszechnie stosuje si tzw. technologi frezerow (zob. ramka na str. 20), ktra polega na powierzchniowym odnowieniu torfowiska i maszynowym zdzieraniu torfu z takiej paskiej powierzchni. Wyrobiska poeksploatacjne maj posta paskich pl, a pokrywajca je warstwa torfu jest zwykle przesuszona i zmurszaa, co nie sprzyja kolonizacji przez jakkolwiek rolinno, nie mwic ju o gatunkach typowych dla torfowisk. Mimo istniejcych trudnoci, przyrodniczy kierunek rekultywacji wyrobisk po eksploatacji torfu wydaje si najwaciwszy. Jest to te jedyny sensowny sposb rekultywacji w obiektach, ktre na czci powierzchni s eksploatowane, a na czci chronione np. jako rezerwaty przyrody (zob. wyej). Eksperymenty majce na celu poszukiwanie optymalnych metod przyrodniczej rekultywacji wyeksploatowanych torfowisk maj by wkrtce podjte na Czarnym Bagnie k. Lborka, gdzie due powierzchnie poeksploatacyjne wanie w tym celu wczono do rezerwatu przyrody. W przyszoci szanse na przyrodnicz rekultywacj mog stworzy np. wyrobiska po obecnej kopalni torfu w Krakulicach (na granicy Sowiskiego Parku Narodowego), Budwitach (przy rezerwacie Zielony Mechacz lub na torfowisku Imszar (przy rezerwacie Gorbacz), o ile oczywicie w por zadba si o interesy ochrony przyrody i o przyczenie - w momencie likwidacji kopalni - wyeksploatowanego terenu do obiektw chronionych. Dziaania renaturyzujce takie miejsca bd trudne i kosztowne, ale istniej potencjalne rda ich finansowania, a takie ambitne przedsiwzicia warte s podejmowania. 6.8 Problem renaturalizacji torfowisk zdegradowanych Dobrze zachowanych torfowisk batyckich pozostao w Polsce na tyle mao, e zasadne byoby podjcie prby renaturalizacji najbardziej zdegradowanych, np. w wyniku gospodarki rolnej lub lenej obiektw. Przedsiwzicia takie s do powszechnie podejmowane w krajach Europy Zachodniej, gdzie dobrze zachowanych torfowisk nie ma ju niemal wcale. Mimo pewnych odmiennoci warunkw przyrodniczych, mona czerpa stamtd cenne dowiadczenia. Szczegy takiego projektu renaturyzacji zdegradowanego torfowiska wymagayby opracowania i eksperymentw. Nie ma wtpliwoci, e wymaga to stosunkowo drastycznych dziaa, np. wielkopowierzchniowego usunicia drzewostanu lenego albo wielkopowierzchniowego zdzierania warstwy murszu, a take likwidacji (zasypywania) roww melioracyjnych oraz innych prac na podobn skal. Taka prba byaby jednak prb naprawy tego, co zepsuy poprzednie pokolenia. Potencjalnym przedmiotem takiego projektu renaturalizacyjnego mogyby by bardzo silnie przeksztacone torfowiska batyckie, ktre znalazy si w granicach 184
duych obszarw Natura 2000 - np. torfowiska Mrzeyno i Dwirzyno w obszarze Trzebiatowsko-Koobrzeski Pas Nadmorski, torfowisko Malechowskie Bota w obszarze Jeziora Szczecineckie lub torfowisko Braniewo w obszarze Zalew Wilany i Mierzeja Wilana. Potencjalnym rdem finansowania takiego - na pewno kosztownego - przedsiwzicia mogyby by fundusze europejskie, powszechnie wykorzystywane przy realizacji podobnych dziaa w krajach Europy Zachodniej. 6.9. Moliwoci finansowania Niedostatek rodkw budetowych przeznaczanych w Polsce na ochron przyrody jest oczywicie utrudnieniem w praktycznej realizacji ochrony torfowisk batyckich, nie jest to jednak przeszkoda nie do pokonania. W chwili obecnej istniej w Polsce stosunkowo szerokie moliwoci pozyskiwania rodkw zewntrznych na czynn ochron cennych ekosystemw. Dziaania takie finansuje chtnie Fundacja EkoFundusz oraz Wojewdzkie Fundusze Ochrony rodowiska, przynajmniej teoretycznie ma je na licie priorytetw take NFOiGW. Istniej moliwoci korzystania z funduszy europejskich, jak np. LIFE-Nature, a w perspektywie budetowej 2007-13 prawdopodobnie LIFE+. Ujcie torfowisk i borw bagiennych na licie siedlisk priorytetowych Natura 2000 dodatkowo sprzyja pozyskiwaniu rodkw na ich ochron. W ochron niektrych obiektw intensywnie angauj si z wasnej inicjatywy Lasy Pastwowe, susznie widzc w ochronie torfowisk take realizacj tzw. maej retencji wody w lasach. Barier w wykorzystaniu istniejcych moliwoci finansowania s jednak skromne moliwoci organizacyjne sub ochrony przyrody (niedostatek wykwalifikowanych kadr), a take utrudnienia i zawioci formalne - jak np. niejasnoci co do moliwoci otrzymywania i wykorzystywania dotacji przez urzdy wojewdzkie (wojewdzkich konserwatorw przyrody), albo - uniemoliwiajce wieloletnie planowanie - przepisy dotyczce gospodarki finansowej jednostek budetowych. Istotn barier, czsto uniemoliwiajc skuteczne aplikowanie o dostpne fundusze, pozostaje take brak cieki finansowania prac przygotowawczych - np. wykonania odpowiedniej dokumentacji projektowej i uzyskania niezbdnych zezwole. Bez istotnych reform organizacyjnych polskich sub ochrony przyrody, los torfowisk batyckich - podobnie jak innych cennych elementw polskiej przyrody - pozostanie niepewny.
188
Literatura
Baszkowska B. 1993. Problemy delimitacji rezerwatu torfowiskowego Bielawskie Bota. Prdnik. Prace Muz. Szafera 7/8: 345-350. Brooks S., Stoneman R. 1997. Conserving Bogs: The Management Handbook. The Stationery Office Ltd, Edinburgh. Czubiski Z., Borwko Z., Filipszynowa M., Krawiecowa A., Otuszewski W., Szweykowski J., Tobolewski Z. 1954. Bielawskie Boto - gince torfowisko atlantyckie Pomorza. Ochr. Przyr. 22: 67-159. Dembek W., Pawlaczyk P., Sienkiewicz J., Dziera P. 2004. Obszary wodno-botne w Polsce. Wyd. IMUZ. Fojt W., Meade R. T. 1989. Cut-over lowland raised mires. Proceedings of a conference held on 4 and 5 October 1988 at Doncaster. Herbich J., Herbichowa M., Herbich P. 1991. Problemy i program czynnej ochrony zbiorowisk lenych na podou torfowym (na przykadzie wybranych rezerwatw Pojezierza Kaszubskiego). Prdnik, Prace Muzeum Szafera 4: 193-199. Herbich J., Herbichowa M., Herbich P. 1996. Koncepcje renaturyzacji szaty rolinnej torfowisk na przykadzie wybranych rezerwatw regionu gdaskiego. Przegld Przyrodniczy 7, 3/4: 95-107. Herbichowa M. 1979. Rolinno atlantyckich torfowisk Pobrzea Kaszubskiego. Gdaskie Towarzystwo Naukowe, Acta Biologica 5:1-50. Herbichowa M. 1997. Rozwj, wspczesna rolinno oraz problemy ochrony torfowisk batyckich. w: W. Fatynowicz i in. (red.) Dynamika i ochrona rolinnoci Pomorza. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Gdask-Pozna : 125-133. Herbichowa M. 1998. Ekologiczne studium rozwoju torfowisk wysokich waciwych na przykadzie wybranych obiektw z rodkowej czci Pobrzea Batyckiego. Wyd. Uniwersytetu Gdaskiego. Gdask. Ilnicki P. 1996. Spontaniczna renaturalizacja wyeksploatowanych torfowisk wysokich. Przegld Przyrodniczy 7, 3/4: 113-127. Ilnicki P. 2002. Torfowiska i torf. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Pozna. Ingram H.A.P. 1978. Soil layers in mires: function and terminology. Journ. of Soil Science, 29: 224-227. Ingram H.A.P. 1982. Size and shape in raised mire ecosystems: a geophysical model. Nature, 297: 300-303. Ingram H.A.P. 1983. Hydrology. in: A.J.P. Gore (ed.) Mires; swamp, bog, fen and moor. General studies: 67- 158. Jasnowska J., Friedrich S., Markowski S., Kowalski W. 1996. Kompleksowy projekt ochrony przyrody na Pobrzeu Pomorskim w wojewdztwie koszaliskim. Zesz. Nauk AR w Szczecinie 174, Rolnictwo, ser. Przyrodn. 64: 145-164.
Literatura
189
Jasnowski M. 1960. Torfowisko wysokie w dolinie Odry u jej ujcia do Zalewu Szczeciskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 25: 99-124. Jasnowski M. 1962. Budowa i rolinno torfowisk Pomorza Szczeciskiego. Szcz. Tow. Nauk., Wydz. Nauk Przyr. Roln. 10,1. Jasnowski M. 1972. Rozmiary i kierunki przeksztace szaty rolinnej torfowisk. Phytocoenosis 1/3: 193-209. Jasnowski M., Jasnowska J., Markowski S. 1968. Gince torfowiska wysokie i przejciowe w pasie nadbatyckim Polski. Ochr. Przyr. 33: 69-124. Jasnowski M. 1974. Program ochrony torfowisk w Polsce. Ministerstwo Rolnictwa, Departament Gospodarki Wodnej i Melioracji, Warszawa, mscr. Klub Przyrodnikw, 2003. Torfowiska wysokie typu batyckiego w projektowanej sieci Natura 2000 w Polsce. Raport roboczy, wiebodzin, http://www.kp.org.pl/ n2k achacz A. 1996. Obszary cenne przyrodniczo na Pojezierzu Mazurskim i ich ochrona. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 431: 79-99. Mynek T., Polakowski B. 1962. Zespoy rolinne rezerwatu torfowiskowego Gzwa. Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Rolniczej w Olsztynie, 235: 317-329. Obidowicz A. 1969. Nowe stanowiska Rubus chamaemorus L. na terenie woj. olsztyskiego. Fragmenta Floristica et Geobotanica, 15, 1: 60-61. Paczyski A. 1983. Fitocenozy i flora torfowisk basenu rodkowego Biebrzy i ich walory przyrodnicze. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. z. 255 Pawlaczyk P., Woejko L., Jermaczek A., Stako R. 2001. Poradnik ochrony mokrade. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodnikw. wiebodzin. Pisarek W., Polakowski B. 2001. Szata rolinna rezerwatu Zielony Mechacz i problemy zwizane z jego ochron. Acta Botanica Warmiae et Masuriae, 1: 69-101. Polakowski B.1960. Stanowisko maliny moroszki pod Madytami na Pojezierzu Mazurskim. Chromy Przyrod Ojczyst, 16, 6: 38-39. Polakowski B. 1968. Stan i potrzeby sieci rezerwatw rolinnych w wojewdztwie olsztyskim. Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Rolniczej w Olsztynie, 24. Sokoowski A. W., 1986. Rolinno projektowanego rezerwatu Krasna Gruda w wojewdztwie suwalskim. Parki Nar. Rez. Przyr. 7, 1: 39-42. Strategia ochrony obszarw wodno-botnych w Polsce 2005. Ministerstwo Ochrony rodowiska, Departament Ochrony Przyrody, mscr. Tobolski K. 2000. Przewodnik do oznaczania torfw i osadw jeziornych. Wyd. Naukowe PWN. Warszawa. Trzeciecki E. 1958. Nowe stanowisko maliny moroszki pod Braniewem. Chromy Przyrod Ojczyst, 14, 3: 29-30. Wodziczko A., Thomashewski M. 1932. Staniszewskie Boto na Kaszubszczynie. Acta Soc. Bot. Pol. 9 (suppl.) 1-11. Woejko L., Stako R., Pawlaczyk P., Jermaczek A. 2004. Poradnik ochrony mokrade w krajobrazie rolniczym. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodnikw. wiebodzin. 190

Ochrona Torfowisk Bałtyckich

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ochrona Torfowisk Bałtyckich

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Pawe Pawlaczyk, Maria Herbichowa, Robert Stako

Ochrona torfowisk batyckich

Rozdzia 1 Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

Ryc. 3. Schemat budowy torfowiska wysokiego (wg Tobolskiego 2000, zmienione).

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?

Torfowiska batyckie czym s, dlaczego i jak naley je chroni?

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

Rozdzia 2 Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich

GRNA KRAWD ROWU

POZIOM WODY POWYEJ PRZETAMOWANIA

WYPENIENIE ZIEMNE /TORF + ZIEMIA + PIASEK GLINIASTY/ PAL PODTRZYMUJCY CIANK

KIERUNEK SPADKU DNA ROWU

DWIE CIANKI Z BALI DREWNIANYCH UOONE POPRZECZNIE DO OSI ROWU

PRZELEW V-KSZTATNY Z DESEK

PAL PODTRZYMUJCY PALISAD BALE DREWNIANE UOONE POPRZECZNIE DO OSI ROWU

Ryc. 1. Proste pitrzenie drewniano-ziemne (zastawka kartuska) - przekrj poduny i poprzeczny.

Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

Klamra drewniana Zastrzay

cianka szczelna, dbowa d = 5 cm

Grunt rodzimy Pal kierujcy r. 18 cm

Glina z piaskiem gr. 15 cm

Wycika faszynowa poduna

Kiszka faszynowa r. 10 cm Kiszka faszynowa r. 15 cm 4H

Wycika faszynowa poprzeczna 2H

Klamra drewniana Zastrzay

cianka szczelna, dbowa d = 5 cm

Grunt rodzimy Pal kierujcy r. 18 cm

Glina z piaskiem gr. 15 cm

Wycika faszynowa poduna

Kiszka faszynowa r. 10 cm Kiszka faszynowa r. 15 cm 4H

Wycika faszynowa poprzeczna 2H

Ryc. 4. Projekt zastawki drewnianej wzmocnionej.

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

Klamra drewniana Zastrzay

cianka szczelna, dbowa d = 5 cm

Grunt rodzimy Pal kierujcy r. 18 cm

Glina z piaskiem gr. 15 cm

Wycika faszynowa poduna

Wycika faszynowa poprzeczna Kiszka faszynowa r. 15 cm 4H 1-2 mb. 2H

Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich

Ryc. 8. Przetamowania ze sklejki i torfu. Wg Brooksa i Stonemana 1997.

Budowa urzdze pitrzcych wie si z okrelonymi procedurami formalnymi - patrz rozdzia 4!

Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich

0,6 0,6 4 2 2 3 koszt materiau

0,00 0,00 0,00 0,00

OCHRONA TORFOWISK BATYCKICH

1 KNR 2-11 521 05 2

robo- matesuma cizna ria

0,00 0,00 0,00 0,00

Praktyczne aspekty zapobiegania odwadnianiu i odtwarzania uwodnienia torfowisk wysokich

wys. 3,5 0,16 0,16

grub. 0,05 0,16 0,16 0,15 0,15

d. 5,00 3,50 3,00 6 5

0,00 0,00 0 0,00 0,00