Z

RECENZJE Jacek RODZE

N XXXVIII / 2006, s. 148152

ZROZUMIE FILOZOFI NAUKI

James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, Routledge, London New York 2002, ss. 290.

W zamiarze Jamesa Ladymana jego ksika ma przede wszystkim suy jako podrcznik akademicki, wprowadzajcy do zagadnie lozoi nauki zarwno studentw kierunkw nielozocznych, jak i lozocznych. Cho nie zawiera ona zbyt wielu odniesie do historii nauki i praktyki badawczej, unika uycia matematyki, a take bardziej szczegowych zagadnie, jak np. lozocznych implikacji mechaniki kwantowej, nie powinna by jednak, zdaniem jej Autora, postrzegana jako powierzchowna. Ma za to zainteresowa moliwie szerokie grono potencjalnych czytelnikw, w tym take specjalistw od lozoi nauki, a nawet samych naukowcw. Zapewnienia Ladymana wiadcz o zaproponowaniu przez niego podrcznika o charakterze w jakim sensie uniwersalnym. Do tego dochodzi wyartykuowany przez Autora cel, aby w trakcie lektury Understanding Philosophy of Science uwiadomi czytelnikowi pytania, ktrych by sobie nigdy nie postawi, a nastpnie, po ich lozocznym przebadaniu, da mu raczej sposobno do oceny siy argumentw kadej ze stron, anieli dzieli si swoimi wasnymi pogldami (s. XI). Pomijajc w tym miejscu czciowo marketingowy background takich
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

RODZE

zapewnie, wypadaoby wnikn bardziej szczegowo w struktur i tre tak zareklamowanego podrcznika. Nawet jeli si redaguje moliwie uniwersalny, a przy tym bezstronny podrcznik akademicki, jest przypuszczalnie rzecz niemoliw wyzby si wszelkich wasnych preferencji lozocznych, nawet tych przemycanych implicite. Wydaje si to take dotyczy ksiki Ladymana. Ju na jej wstpie Autor dzieli si z czytelnikiem okrelonym rozumieniem lozoi nauki. I tak, wedug niego, stawia ona pod adresem nauki takie pytania, jakie w dugiej swojej historii od zawsze stawiaa lozoa, uzyskujc na nie odpowiedzi nie w konfrontacji z sam przyrod (jak badania empiryczne) lub z instytucjonalnymi strukturami spoecznoci naukowcw (jak czyni to socjologia czy psychologia nauki), lecz przez lozoczn analiz, argumentacj i debat. Dla Ladymana lozoa nauki ani nie jest typem fotelowej spekulacji (armchair reection), ani nie wyraa si w przekonaniu o zasadniczej cigoci lozoi i bada empirycznych w samej nauce. To ostatnie przekonanie podzielane jest wspczenie przez licznych zwolennikw tzw. naturalizmu w lozoi nauki, zacierajcych rnice midzy lozo a naukami empirycznymi. Znajc ich niezaprzeczalne wpywy w aktualnie toczonych dyskusjach, Ladyman sprytnie zapewnia, i nie musi si przyjmowa absolutnego rozdziau midzy lozo a empirycznymi formami badania, by uzna wyrane rnice midzy tymi ostatnimi a dociekaniem problemw lozocznych zrodzonych z reeksji nad nauk (s. 4). Jednoczenie Autor Understanding Philosophy of Science skdind susznie zauwaa, e wypowiadanie si w tym przypadku o rnicach pozostaje niejasne, dopki nie postawi si bodaje najwaniejszego dla lozoi nauki pytania: czym jest nauka?. Pytanie o natur czy charakter nauki pociga z kolei kwesti jej odrnienia od innych form aktywnoci czowieka. Ladyman dydaktycznie korzysta z okazji pojawienia si tej kwestii, aby zaakcentowa doniosy dla lozoi nauki tzw. problem demarkacji, czyli ustalenia kryteriw naukowoci. A std ju tylko krok do stwierdzenia, e natura nauki najpeniej wyraa si w stosowanej przez ni metodzie lub

ZROZUMIE FILOZOFI NAUKI

metodach i to one stanowi dierentia specica nauki. Oczywicie pozostaje nadal problem demarkacji, gdy naleaoby si obecnie przyjrze tym metodom. Dociekania dotyczce metody naukowej (zwane take metodologi nauki) s z kolei, zdaniem Ladymana, priorytetowym zadaniem lozoi nauk. Poniewa metoda naukowa przede wszystkim wyraa si w sposobach zdobywania i uzasadniania okrelonego typu wiedzy, rodzi si szereg pyta o charakterze epistemologicznym. Autor Understanding Philosophy of Science dostrzega w tym moliwo nawizania do tradycyjnych pyta teoriopoznawczych zrelatywizowanych do aktywnoci naukowej. Dla Ladymana lozoa nauki to jednak nie tylko epistemologia, ale i metazyka. Tym ostatnim terminem obejmuje on szereg kwestii gwnie zwizanych z interpretacj uzyskiwanej metodycznie wiedzy naukowej. Czy dotyczy ona jedynie obserwowanych zjawisk, czy take odnosi si do realnych, cho czsto nieobserwowalnych bytw, ktre s postulowane przez teorie naukowe? Jak si okazuje, problematyka epistemologiczna i metazyczna wyznacza take struktur ksiki Ladymana. Po wstpnych wyjanieniach i rozrnieniach Autor ten dokona objtociowego podziau swojego podrcznika na dwie niemal rwne czci. Pierwsza dotyczy natury metody naukowej i skupia si na postulowanej uprzednio problematyce metodologiczno epistemologicznej. Druga cz omawia debat wok tzw. realizmu naukowego, w ramach ktrej poruszana jest problematyka epistemologicznometazyczna nauki. Wydaje si, e taki ukad, oprcz niewtpliwych zalet dydaktycznych, posiada take wan zalet, dajc pewn perspektyw natury historycznej. Patrzc mianowicie na dwudziestowieczn lozo nauki niejako z lotu ptaka mona dostrzec, e w pierwszym jej pwieczu dominowaa gwnie reeksja (i spory) nad charakterem metody naukowej (empiryzm logiczny, K. Popper), a nastpnie nad jej racjonalnoci (T. Kuhn), z kolei w drugim pwieczu na czoowe miejsce wysun si spr o realizm naukowy, zasadniczo skupiajcy si na kwestii statusu poznawczego teorii naukowych. Oczywicie, nie

RODZE

oznacza to, e problem racjonalnoci nauki nie jest take obecny na przeomie wiekw XX i XXI (wemy choby ferment postmodernistyczny) i vice versa w latach polemik Poppera z Carnapem take mona dostrzec w tle aspekty sporu o realizm. Poow materiau pierwszej czci swojej ksiki Ladyman powici problemowi indukcji i indukcjonistycznym koncepcjom nauki. Nic dziwnego, przekonanie o zasadniczej roli rozumowa indukcyjnych w metodzie naukowej panowao, mimo ich sceptycznej oceny ze strony Humea oraz krytyki ze strony m.in. Whewella i Jevonsa, a do pojawianie si prac Poppera. Koncepcja falsykacjonizmu tego ostatniego, jego spr o metod z indukcjonistami, jak rwnie znane dzisiaj powszechnie saboci koncepcji nauki zaproponowanej przez austriackiego lozofa s kolejnymi zagadnieniami omawianymi przez Autora Understanding Philosophy of Science. Pierwsz cz koczy odniesienie si do prac T. Kuhna. Ladyman zauwaa (s. 94), e jak spr Poppera z indukcjonistami zasadniczo nie narusza racjonalnych i obiektywnych larw nauki, tak koncepcje Autora Struktury rewolucji naukowych prowadziy do ich zakwestionowania. Relacjonujc spr o metod naukow Ladyman stosunkowo duo miejsca powica krytyce Popperowskiego falsykacjonizmu. Przy tej okazji nie kryje take swoich preferencji lozocznych. Uwaa on, e jakkolwiek wielu naukowcw uznaje falsykowalno za kryterium naukowoci, wydaje si, e nie jestemy w stanie wyjani metody naukowej i uzasadniania wiedzy bez odwoania si do takiej czy innej formy indukcji. W nauce mamy do czynienia zarwno z konrmacj, jak i falsykacj. Std wiele osb sdzi, e pewne Popperowskie idee mog sta si pomocne w wypracowaniu bardziej wyranowanego induckjonizmu (s. 90). Ladyman kilkakrotnie powraca do tej idei na kartach swojego podrcznika. Jakby na swoje usprawiedliwienie do szczegowo omawia (ss. 2128) koncepcj nauki, powszechnie uznawanego za indukcjonist, Francisa Bacona, widzc w jego rozrnieniu eksperymentw lepych i planowanych antycypacj metody hipotetycznodedukcyjnej (s. 76). Tym samym stara si pokaza w-

ZROZUMIE FILOZOFI NAUKI

to czarnobiaych schematw w prbach ustalania natury metody naukowej. Druga cz ksiki Ladymana powicona jest debacie wok realizmu naukowego; stanowiska goszcego, e jestemy w stanie pozna, i nasze najlepsze teorie faktycznie odnosz si do bytw nieobserwowalnych, istniejcych niezalenie od naszych umysw (s. 268). Wydaje si, e przedstawia ona jedno z najlepszych, przynajmniej znanych autorowi tego omwienia, wprowadze do tej bardzo aktualnej i wci niezakoczonej dyskusji lozocznej drugiej poowy XX r. Ladyman przede wszystkim ukazuje realizm naukowy jako zoon tez, w ktrej mona wyrni przynajmniej trzy paszczyzny metazyczn, epistemologiczn i semantyczn (s. 158). Podejmuje si zrelacjonowania zarwno argumentacji na rzecz realizmu naukowego (gwnie argumentu z sukcesu nauki), jak i kontrargumentw antyrealistycznych: tezy o niedookreleniu teorii przez dane, krytyki tzw. zasady wnioskowania do najlepszego wyjanienia, argumentu historycznego L. Laudana. W zwizku z tym ostatnim argumentem Ladyman przy kocu swojego podrcznika krtko szkicuje charakterystyczne punkty stanowiska zwanego realizmem strukturalistycznym (s. 260). Wraz z nim znalelimy si praktycznie w sercu toczonej aktualnie debaty, ktra od pocztku lat 90. XX r. zdominowaa dotychczasowy spr o realizm naukowy. Warto doda, e sam Ladyman, znany skdind jako zadeklarowany zwolennik realizmu strukturalistycznego, sam bierze w tej debacie udzia, odgrywajc w niej jedn z niepolednich rl. W swoim podrczniku jednak na jej rzecz nie agituje czytelnika, zachowujc programow bezstronno. Na uwag w pracy Ladymana zasuguje skrupulatny indeks osoboworzeczowy, niezbyt obszerny sowniczek podstawowych terminw z lozoi nauki, a take koczca kady z omiu rozdziaw literatura do dalszego przeczytania. W lepszym zrozumieniu omawianych tematw maj natomiast pomc, rwnie pojawiajce si przy kocu kolejnych rozdziaw, krtkie i ciekawe dialogi prowadzone przez zafascynowan nauk Alicj i nieco sceptycznego Tomka. Take

RODZE

i one powinny uatwi zrozumienie meandrw wspczesnej lozoi nauki. Jacek Rodze