O trudnych spotkaniach wielokulturowoci Pogranicze. Studia Spoeczne.

Tom XVIII (2011) 45

Magorzata Skowroska

Katedra Socjologii Struktur Spoecznych Instytut Socjologii Uniwersytet w Biaymstoku

o TrUdnych SpoTkanIach WIelokUlTUroWocI I kaTegorII gender/qUeer

sowa kluczowe: nowa wielokulturowo, swojsko, obco, gender, queer

Dzisiejszy wiat, to ()wielki konstrukt wybranych elementw rzeczywistego dziedzictwa kulturowego, wartociujcych zabiegw i subiektywno-spoecznie tworzonych hierarchii wartoci: kultur staje si to, czego ludzie pragn, aby ni byo. Jest to wiat wielokulturowoci [Burszta, 1997: 31]

Wielokulturowo to wci bez wtpienia jedno ze swkluczy niezbdnych do opisu wspczesnej rzeczywistoci spoecznej (nie tylko polskiej) i co moe waniejsze, niezbdnych do prby jej zrozumienia. Z racji pojemnoci semantycznej terminu wielokulturowo i szeregu kontekstw, w jakich owo pojcie funkcjonuje istnieje jednak niebezpieczestwo, e stanie si ono wycznie sloganem; e zasili list byskotliwych sformuowa, ktre Amerykanie zwykli okrela jako catchy terms/phrases. Efektownych i chwytliwych, lecz nienioscych ze sob waciwie adnej treci. Sowem, istnieje obawa, e zganie w wielokulturowoci idea, a co gorsze zganie praktyka. Co w rodzaju przestrogi adresowanej do wszystkich tych, ktrzy opisuj wielokulturowo sformuowa Wojciech Burszta w artykule pt. Wielokulturowo. Pytania pierwsze piszc: Wielokulturowo niejedno ma imi i winnimy kadorazowo zdawa sobie spraw, e posugujc si tym wygodnym terminem wzruszamy lawin problemw, od samego pojcia kultury zaczynajc [Burszta, 1997: 31]. Biorc pod rozwag cytowane powyej sowa wybitnego badacza, z pen wiadomoci postanawiam w niniejszym artykule poruszy lawin, przed

46

Magorzata Skowroska

ktr przestrzega. Stanie si tak za spraw podjtej przeze mnie prby ukazania wielokulturowoci jako koncepcji (a w dalszej czci artykuu rwnie praktyki), ktra pod parasol1 rozwaa i dziaa bierze nie tylko kwestie dotyczce narodu, etnicznoci, religii, ale rwnie kategori pci czy seksualnoci. Pojemna definicja wielokulturowoci stanowi bowiem pewn pokus dla badaczy problematyki gender/queer. Powstaje pytanie czy moliwy jest teoretyczny maria wielokulturowoci z gender/queer studies, a zaraz za nim powstaje nastpne: jak t teori przeoy na praktyk i czy rzeczona praktyka ma szans zaistnie w rzeczywistoci spoecznej? W niniejszym artykule przedstawi te wnioski i obserwacje pynce z realizacji projektu Spotkania z genderem, ktry by prb poczenia dwch obszarw. Spotkania z genderem odbyway w roku 2010 roku w Centrum im. Ludwika Zamenhofa w Biaymstoku, ktre jako miejska instytucja kulturalna zaangaowana w ide wielokulturowoci zgodzia si w cykl spotka wczy do programu swojego dziaania.

Wielokulturowo w stron idei

Polscy badacze przernie definiuj wielokulturowo. Wedug Mariana Golki o wielokulturowoci mona mwi, gdy mamy do czynienia z wystpowaniem w tej samej przestrzeni (albo w bezporednim ssiedztwie bez wyranego rozgraniczenia, albo w sytuacji aspiracji do zajcia tej samej przestrzeni) dwch lub wicej grup spoecznych o odmiennych cechach kulturowych dystynktywnych: wygldzie zewntrznym, jzyku, zachowaniu, pochodzeniu, ukadzie wartoci itd., ktre przyczyniaj si do wzajemnego postrzegania odmiennoci z rnymi tego skutkami [Golka, 1997: 176-177]. Magorzata Biekowska-Ptasznik w artykule Od wielokulturowoci do postkolonializmu przywouje definicj Sawomira odziskiego, ktry twierdzi, i najczciej termin wielokulturowo odnosi si do opisu relacji w spoeczestwie zrnicowanym kulturowo, a rdem tego zrnicowania jest imigracja. odziski proponuje trzy modele definicyjne, ktre w praktyce si na siebie nakadaj: pierwszy model opisujcy, z jakimi grupami kulturowymi mamy do czynienia w danym spoeczestwie, przedstawiajcy ich liczebno i podobne dane na ich temat, drugi skupiony na aspektach ideologiczno-nor1

wiadomie uywam tu odniesienia do tzw. umbrella-terms czyli terminw-parasoli, ktre s intencjonalnie niedomknite i pojemne znaczeniowo. Np. sowo queer w teorii Judith Butler.

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

47

matywnych, przedstawiajcy stosunek pastwa do migrantw, grup etnicznych i trzeci, odnoszcy si do praktyki i rozmaitych dziaa podejmowanych po to, by ide wielokulturowoci czyni uyteczn wprowadzajc j w ycie [odziski, 2010: 48]. To rzecz jasna tylko niektre eksplikacje istniejce w literaturze przedmiotu. Wydaje si, e przytoczone definicje tworz aur poj pojemnych, szeroko zakrojonych, wczajcych w obszar refleksji przerne grupy. Magorzata Biekowska-Ptasznik przekonuje jednak, i w dominujcej w polskim dyskursie publicznym czy naukowym definicji wielokulturowoci wci mieszcz si wycznie analizy relacji pomidzy grupami narodowymi, etnicznymi czy ewentualnie religijnymi. wiadczy o tym, chociaby znaczca ilo publikacji, ktrych autorzy poruszaj si w tak zawonej definicji omawianego pojcia. Tymczasem wielokulturowo odnosi si do relacji midzy pci, seksualnoci, etnicznoci, religi, dotyka funkcjonowania obok siebie/ze sob rnych grup mniejszociowych [Biekowska-Ptasznik, 2010: 41]. Autorka podkrela take, i niegdy w ramach funkcjonowania systemu komunistycznego i obowizujcej wwczas doktryny pastwa monolitycznego kulturowo/narodowo, prowadzenie bada dotyczcych kwestii etnicznych byo w naszym kraju niemoliwe. Gdy po roku 1989 wreszcie odkryto zrnicowanie etniczne w Polsce, skoncentrowano si wycznie na badaniu i opisie relacji grupy dominujcej z mniejszociami etnicznymi/narodowymi. Std prawdopodobnie tak silne skojarzenie wielokulturowoci tylko z wtkami narodowo-etnicznymi. Naley take podkreli, e zachodni socjologowie mwic o wielokulturowoci pocztkowo rwnie koncentrowali si jedynie na etnicznoci czy kwestiach narodowych. Dopiero dziaania nowej lewicy, emancypacja mniejszoci seksualnych, wnioski pynce z krytyki feministycznej (feminizm drugiej fali, postfeminizm) sprawiy, e o zrnicowaniu spoecznym zaczto myle i pisa w nieco szerszym kontekcie [ibidem: 42]. Biekowska-Ptasznik twierdzi, e relacji etnicznope bd innych kombinacji kategorii (np. pereligia, etnicznoseksualno) waciwie nie odnotowano jeszcze na gruncie polskiej socjologii, podczas gdy takie analizy znane s na Zachodzie od lat. Dzieje si tak pewnie z wielu powodw. Jeden z nich to sytuacja, ktr badaczka problematyki gender/queer Joanna Mizieliska okrela mianem idei pogubionych w czasie. Mizieliska w swojej ksice Ciao, pe, seksualno. Od feminizmu do teorii queer pisze: W Polsce () zarwno jeli chodzi o feminizm, jak i o teori queer mamy do czynienia z wieloci dyskursw naraz. Pojawiaj si u nas jednoczenie teorie, ktre rozwijay si

48

Magorzata Skowroska

latami w innych warunkach kulturowych, ktre si nawzajem z siebie wyaniay i do siebie odwoyway. My dostalimy je wszystkie niejako naraz i z caego tego chaosu prbujemy wydoby to, co u nas moe si sprawdzi i bdzie stanowi uyteczne narzdzie badawcze [Mizieliska, 2006: 124]. W pokanym zbiorze obok feminizmu i teorii queer, wspominanych przez Mizielisk, dostalimy rwnie wielokulturowo. Eksplozja idei (gender/ queer, feminizm, wielokulturowo), z ktr polscy badacze zetknli si po roku 1989 spowodowaa chaos, ktry cigle usiujemy okiezna. Nie moe zatem dziwi wybircza recepcja niektrych poj, wskie pojmowanie lub spycanie ich znaczenia czy nawet ignorancja wobec nich. Mona ostatnie dwadziecia lat w nowej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej uzna za poligon dowiadczalny, na ktrym idee, pojcia, praktyki musiay si zadomowi, okrzepn. Dzi jednak, patrzc w przyszo, nieuchronne wydaj si denia ku szeroko rozumianej wielokulturowoci, bdcej wielowtkowym projektem, w ktrego obrbie mieszcz si rne mniejszoci spoeczne; rni wykluczeni. O now, czyli szerzej rozumian wielokulturowo upominaj si rwnie autorzy interesujcej publikacji pt. W stron nowej wielokulturowoci. Ksika co prawda nie roci sobie pretensji do miana publikacji naukowej, niemniej jest wartociowym zbiorem tekstw, przemyle, inspiracji. Autorzy we wstpie przekonuj, e chc prezentowa obszary, w ktrych najsilniej wybrzmiewaj lokalne dylematy dotyczce dialogu, innoci, obcoci. Przekonuj rwnie, e starej, wsko rozumianej wielokulturowoci w pewien sposb wymyka si wspczesna rzeczywisto. Pisz: Tradycyjnie rozumiana wielokulturowo w dzisiejszym pluralistycznym, mobilnym, niesychanie szybko zmieniajcym si spoeczestwie nie wystarcza, gdy w obecnych warunkach nie moe sprowadza si wycznie do poszanowania rnic narodowociowych czy religijnych. Nowa wielokulturowo to poszukiwanie Innego we wszelkiego rodzaju odmiennoci, na peryferiach dominujcych dyskursw i nieobecnociach; w przedstawicielach mniejszoci seksualnych, w osobach starszych, niepenosprawnych, kobietach [Kusek, Sanetra-Szeliga, 2010: 12]. W mniemaniu autorw powinnimy jako spoeczestwo oswaja demony wrogoci wobec szeroko pojtego Innego. Woy wysiek, prac w rozwijanie postaw tolerancyjnych. Waloryzowa odmienno i rnorodno. Namawiay do tego wczeniej choby Barbara Skarga sowami: Paradoksalnie jestem sob, gdy odkrywam w sobie to, co inne, i jemu si poddaj [2009: 271] czy Inga Iwasiw piszc: Zobaczmy jak si staje ja-inny, a ocalimy rnorodno wiata [2004: 22]. O trudnociach, kadorazowej niepewnoci

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

49

zwizanej ze spotkaniem z Innym, ale i o korzyciach z tych spotka pyncych mwi te Ryszard Kapuciski2. Jego rozwaaniom towarzyszy motyw podry w przerne zaktki wiata, nieustannego stykania si z rnymi kulturami i co za tym idzie nieustannego namysu nad strategiami zachowa i komunikacji z Innymi. Kapuciski twierdzi, e wobec Innego czowiek moe postpi na trzy sposoby. Mona Innemu wytoczy wojn, pojedynek. W odczuciu autora tak wojn zawsze si przegrywa. Mona si od Innego odizolowa, dawa do zrozumienia, e nie zasuguje on na uwag, czy jak wprost ujmuje to autor odgrodzi si od obcych murem. Ale czy przynosi to jakikolwiek poytek? Zdaniem autora nie, wzmacnia za to nierwnoci spoeczne. Ostatnia moliwo to dialog, wymiana myli, do ktrych Kapuciski namawia. Wydaje si, e jego konstatacja, jakoby realne spotkanie z Innym byo swoistym wyzwaniem XXI wieku jest suszna, a co wicej, mona j odnie do wszelkich Innych, rwnie tych, ktrzy s, jak ujmuje to Magdalena roda, spoecznymi obcymi. Tymi, ktrych wykluczanie oparte jest na nieco innych zasadach ni wykluczanie z powodu rnic etnicznych czy religijnych. Autorka w odniesieniu do Europy, kontrastuje kategorie zewntrznych i wewntrznych obcych (zwizanych z etniczn, religijn innoci) z obcymi spoecznymi ukazujc, i tych spoecznych dyskryminuje si z powodu roli, jak peni, i zaj, ktre sytuuj ich na obrzeach ycia spoecznego [roda, 2008: 39]. roda przywouje w tym kontekcie rwnie Goffmanowskie pojcie pitna spoecznego, ktre w przednowoytnej Europie dotykao wszystkich, ktrzy zajmowali si tym, co w kulturze chrzecijaskiej tamtego okresu uchodzio za tabu. Pitno dotykao wic osb, ktrych zajcie wizao si z rozlewem krwi () ze mierci () z nieczystoci () z pienidzmi. Inn grup tworzyli ci, ktrzy znajdowali si na samym dnie hierarchii spoecznej i byli bezproduktywni dla spoecznego adu: a wic prostytutki, aziebne, karczmarze, karczmarki, hazardzici, akrobaci, minstrele, a take wczdzy, ebracy, przestpcy. Zawsze nosicielami pitna byli ludzie luni, czyli wdowy, wdowcy i stare panny [ibidem: 39].

Wykluczeni pod parasolem queer. Praktyka queer w Polsce

Dzi do grupy spoecznych obcych/innych zalicza si m.in. mniejszoci seksualne. One rwnie w opinii spoeczestwa naruszaj tabu. O wyklu2

http://www.monde-diplomatique.fr/2006/01/KAPUSCINSKI/13089 z dnia 13.05.2011.

50

Magorzata Skowroska

czonych, obcych spoecznych upomina si teoria i praktyka queer. Niejednoznaczna, programowo niedookrelona i znaczeniowo niedomknita idea queer jest pomysem w jakim sensie podobnym do opisywanej wczeniej wielokulturowoci. Queer w Polsce podobnie jak wielokulturowo zajmuje przerne przestrzenie znaczeniowe, pojawia si zarwno w dyskursie naukowym jak i publicznym, w bardzo rnych kontekstach. Podobnie jak wielokulturowo ma swj potencja marketingowy3. Idea queer bywa czasem metaforycznie nazywana miejscem dla wszystkich wykluczonych. Podobiestwa obu koncepcji (wielokulturowoci i queer) mona szuka po pierwsze w perspektywie ujmowania, opisywania zjawisk spoecznych. W obu przypadkach bowiem na rzeczywisto spoglda si oczyma grup spoecznych z jakich powodw zepchnitych na margines, dyskryminowanych, pozbawionych przywilejw nalenych reszcie spoeczestwa. Po drugie za, obie te koncepcje opowiadaj si za ide spoecznego wielogosu, czyli sprzeciwiaj si asymilacji grup mniejszociowych, dostosowywania, wchaniania i wczania ich w obrb kultury dominujcej. Queer jako konstrukt teoretyczny powstaje na pocztku lat dziewidziesitych ubiegego stulecia, m.in. za spraw Judith Butler, amerykaskiej lesbijki i feministki silnie zainspirowanej myl Michaela Foucaulta. Teoria queer nazywana teori nienormatywnych zachowa seksualnych odnosi si do tych, ktrzy s marginalizowani i wykluczani ze wzgldu m.in. na praktyki seksualne. Teoria powstaje na gruncie gender studies interdyscyplinarnego nurtu akademickiego, ktry nieprzerwanie od lat osiemdziesitych opisuje kategorie pci, seksualnoci tworzc przerne perspektywy, podejcia. Swoimi postulatami4 queer wielokrotnie podwaa kategorie, pojcia tworzone przez teoretykw genderowych, ale rwnie te wypracowane przez feminizm czy ruchy gejowsko-lesbijskie. Queer to pomys o tyle rewolucyjny, i postuluje obalenie kategorii tosamoci seksualnej i wyjcie poza granice pci, ujawniajc, e seksualnoci nie da si zamkn w binaryzmie homoseksualno-heteroseksualno, wszak pomidzy nimi czy ponad nimi jest nieskoczona ilo kombinacji. Queer, mwic bardzo oglnie, namierza przerne niekonse3

Sowo queer pojawia si czsto w nazwach klubw, wydarze kulturalnych, imprez czsto bez wyranego zwizku z koncepcj queer. Por. M. Skowroska, (2008), Queer. Konsumpcja. Tosamo, (w:) M. Biekowska-Ptasznik, J.Kochanowski (red.), Teatr Pci, Wschd-Zachd, d, s. 274-291. W tym tekcie przytaczam tylko niektre z postulatw teorii. Szerzej pisz o nich polscy badacze i badaczki tej problematyki: Joanna Mizieliska, Jacek Kochanowski, Tomasz Basiuk i inni.

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

51

kwencje i niecisoci pomidzy na co dzie stabilnymi i szczelnie powizanymi kategoriami pci biologicznej i pci kulturowej a podaniem. Teoretycy queer odkrywaj, e pci i seksualnoci nie mona traktowa, jako czego, co mamy. Naley je ujmowa jako co, co robimy. Jak pisze Annamarie Jagose, demonstrujc niemoliwo jakiejkolwiek naturalnej seksualnoci [queer] poddaje w wtpliwo nawet tak oczywiste kategorie jak mczyzna czy kobieta [Jagose, 1996: 3]. Kategori queer mona te widzie jako pewien rodzaj praktyki czy nawet polityki. Jest ona coraz czciej uywana do opisywania dziaa polskiego rodowiska LGBT. Coraz czciej staje si pewnym nowym pomysem na ksztat i cel ruchu zrzeszajcego osoby homoseksualne, biseksualne, transgenderowe i transseksualne. Dowiadczenia amerykaskich rodowisk gejowsko-lesbijskich pokazuj, e dziaania spod znaku queer wyrosy na kanwie sprzeciwu wobec niesprawdzajcego si w USA etniczno-mniejszociowego modelu polityki5. Polityka budowana na grupowej tosamoci i wsplnym dowiadczeniu opresji okazaa si w amerykaskich realiach nieskuteczna, nieefektywna i mao konfrontacyjna. Przede wszystkim jednak model etniczno-mniejszociowy, oparty na przekonaniu o istnieniu spjnej tosamoci lesbijskiej czy gejowskiej po prostu nie uwzgldnia wszystkich zainteresowanych. Naturaln konsekwencj tej nieporadnoci czy niewystarczalnoci polityki tosamociowej byo wwczas pojawienie si polityki queer, ktra pojcie spjnej tosamoci odrzucaa. Mona jednak pokusi si o stwierdzenie, e przy pomocy polityki tosamociowej w USA rodowiska gejowsko-lesbijskie osigny wszystko, co za jej spraw dao si osign, a polityka queer jako pewna nowa jako po prostu umoliwiaa zrobienie politycznego kroku naprzd. Innymi sowy, wywrotowo queer moga przynie polityczny skutek jedynie poprzedzona kategoriami stworzonymi i lansowanymi w modelu etniczno-mniejszociowym. Tutaj powstaje pytanie, czy jest to jedyna suszna kolejno dziaa politycznych i czy schemat najpierw polityka tosamociowa, pniej polityka queer zawsze musi wyglda tak samo.

O tym modelu polityki pisze m.in. Joanna Mizieliska w ksice (De)konstrukcje kobiecoci, uywajc tego okrelenia za Stevenem Seidmanem. Nazwa jest tu znamienna. Okazuje si, e podobnie jak badacze piszcy o mniejszociach etnicznych ulegali (i wci ulegaj) pokusom, by ujmowa je jako spjne tosamociowo, jednorodne, monolityczne, homogeniczne grupy mwice jednym gosem tak i mniejszoci seksualne byway (bywaj) tak postrzegane przez teoretykw czy dziaaczy ruchu.

52

Magorzata Skowroska

Idc w stron refleksji nad polityk polskiego ruchu LGBT, pojawia si wicej pyta. Na wiele z nich wci trudno znale odpowiedzi. Bo czy konstruujc dziaania polityczne dotyczce osb nieheteroseksualnych w Polsce mona/ trzeba pomin ten tosamociowy etap, przechodzc od razu do polityki queer? Czy moe naley najpierw politycznie skonstruowa i w sensie spoecznym powoa do ycia kategorie gej, lesbijka, a dopiero pniej obali je przy pomocy politycznych praktyk queer? Z drugiej za strony, czy polski ruch LGBT potrzebuje dugofalowej polityki tosamociowej, ktrej status mona okreli jako konieczny bd w drodze do queer? C miaaby przynie taka strategia? I wreszcie: jaka jest lub jak miaaby wyglda polska polityka queer i czy moliwe jest wspistnienie obu strategii politycznych: queer i tosamociowej? Opowie o pocztkach polityki tosamociowej, ktra rozwina si w Stanach Zjednoczonych w kocu lat szedziesitych zazwyczaj zaczyna si od sawetnych wydarze w klubie Stonewall Inn w Nowym Jorku. Wanie policyjny nalot na gejowski bar w czerwcu 1969 roku oraz nastpujce pniej zamieszki s znamienn chwil w historii LGBT i uchodz dzisiaj za symboliczny moment narodzin polityki tosamociowej. Opisywane s jako ponadnarodowy bunt marginesu seksualnego, jako pierwszy wybuch zdecydowanego sprzeciwu wobec zinstycjonalizowanej homofobii. Do dzi zreszt w rocznic tamtych wydarze organizuje si w Nowym Jorku marsze, parady, demonstracje [Hekma, 2009: 333]. Bez wtpienia wydarzenia z Nowego Jorku byy silnym bodcem konsolidujcym rodowisko homoseksualne w walce o prawa polityczne oraz obecno w przestrzeni publicznej. Popularno zyska wwczas wanie etniczno-esencjonalistyczny czy, jak proponuje Seidman, etniczno-mniejszociowy model polityki, w ktrym centralne miejsce zaja wsplna i spjna kategoria tosamoci. Wyznacznikiem tej tosamoci i (rzekomej) wsplnoty gejw i lesbijek mia by pocig seksualny wobec osb tej samej pci i wynikajce z tego faktu dowiadczenie dyskryminacji. Okazao si jednak, e o ile w walce o prawa obywatelskie udao si polityce tosamociowej odnotowa sukcesy, tak zmian w mentalnoci spoecznej lansowany wsplny model kadego geja i lesbijki nie przynis w zasadzie w ogle. Dodatkowo za model etniczno-mniejszociowy podtrzymywa, umacnia struktury opresji i okaza si silnie marginalizujcy w zasadzie dla kadego, kto nie by biaym mczyzn z klasy redniej [Mizieliska, 2004: 157]. Wszelkich wykluczonych pod swj pojemny parasol przyja zatem strategia spod znaku queer, bo etykietki gej, lesbijka czy wszelkie normatywne,

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

53

kolektywne tosamoci odrzucaa, wskazujc na ich niestabilny, wykluczajcy charakter. Polityka queer rodzi si w USA wraz z aktywnoci na rzecz przeciwdziaania AIDS pod koniec lat osiemdziesitych, kiedy to grupa ACT UP kontestujc dotychczasowe metody walki o przestrze publiczn czynnie opiera si opieszaoci i ignorancji wadz. Na jednym ze spotka wspomnianej grupy w roku 1990 powoany do ycia zostaje inny podmiot grupa Queer Nation, ktra poprzez rnorodne, aktywne formy dziaania przebija si do przestrzeni publicznej i w niej si realizuje. Stosujc strategi parodii i przerysowania kwestionuje rzekom normalno, naznacza heterodogmat [por. Berlant, Freeman, 1998: 133-141]. Caa polityka w Queer Nation realizuje si na ulicy. Zawsze odrzuca ograniczajce strategie asymilacji i da wikszego i bardziej widocznego uznania swojej widocznoci [Berlant, Freeman, 1993: 190 za: Mizieliska, 2004: 162]. Zmiana z modelu tosamociowego na model queer to zmiana szczeglna i radykalna, jako e queer w odrnieniu od polityki tosamoci gardzi asymilacj i prawem do prywatnoci. W swoich postulatach da nie tylko wolnej od dyskryminacji przestrzeni spoecznej (zamiast wytyczonego getta dla gejw i lesbijek), ale rwnie prawa i moliwoci, by odmiecy mogli bezpiecznie wyraa siebie w miejscach publicznych. Polityka queer zatem przy pomocy strategii susznego gniewu zamienia asymilacyjny postulat We Are Everywhere na synne, bezpardonowe We Are Here, We Are Queer, Get Fucking Used to It! czy te I Hate Straight! [Mizieliska, 2004: 162]. Ta zmiana perspektywy, zmiana zarwno politycznej formy jak i treci, ktr proponuje polityka queer oczywicie spotyka si z fal krytyki i oporem ze strony zwolennikw strategii esencjalistycznych. Jaka cz wczesnych dziaaczy/dziaaczek ruchu, przywizanych do kategorii tosamociowych, na ktrych opierali/opieray swoj publiczn aktywno i obecno w przestrzeni spoecznej poczua si zagroona niedookrelonoci i programowym niedomkniciem queer. Nagle bowiem okazao si, e zgoda na queer oznacza wczenie i akceptacj biseksualistw, transseksualistw, a w zwizku z tym rwnie konieczno reprezentowania ich przez ruch. Akceptacja opcji queer budzia zatem strach o zatarcie si granic midzy poszczeglnymi grupami, a co za tym idzie grozia utrat wyjtkowej tosamoci gejowskiej/lesbijskiej [ibidem: 163]. Opowie o losach polityki tosamociowej i polityki queer w Polsce zacz naley od stwierdzenia, e nie mielimy ani polskiego Stonewall Inn ani kontestatorskich Act Up i Queer Nation. Zatem ani skonsolidowany ruch i wyrastajca z niego polityka spjnej tosamoci ani suszny gniew queer nie s naszym

54

Magorzata Skowroska

dowiadczeniem. Wasne dowiadczenia polski ruch LGBT zbudowa musi na wasny rachunek. Co gorsza (a moe wcale nie) trudno jest nam skorzysta z tego, co udao si politycznie ugra innym spoeczestwom (nie tylko spoeczestwu amerykaskiemu), bo zazwyczaj dowiadczenia innych ruchw LGBT sabo przekadaj si na polskie realia. Moemy jedynie mie dziaania amerykaskich czy europejskich aktywistw LGBT gdzie w pamici. Polityka queer i model etniczno-mniejszociowy pojawiaj si w Polsce w mniej wicej w tym samym czasie (1989) [por. Majka, 2011], a otrzymanie idei stabilnej tosamoci w pakiecie z queer sprawia, e obie te polityki istniej gdzie obok siebie i realizowane s w do przypadkowy sposb. Niewykluczone, e dwadziecia lat przemian spoeczno-kulturowych w Polsce po roku 1989 to po prostu wci zbyt mao, by powoa do ycia od podstaw i rozwin prnie dziaajcy ruch, sprawnie realizujcy jakikolwiek model polityki. Nieustannie zastanawiam si te, czy rzeczywicie mielimy/mamy w Polsce do czynienia z etniczno-mniejszociowym modelem polityki tego ruchu, rozumianym jako dugofalowa strategia polityczna. Oczywicie trudno oprze si wraeniu, e dziaania podejmowane przez organizacje LGBT zmierzay i nadal zmierzaj w kierunku uadzenia i znormalizowania obrazu geja i lesbijki czy jak celnie ujmuje to Rafa Majka przystrzyenia ich do ram spoecznej normy [ibidem]. S to denia ewidentnie skierowane w stron polityki tosamociowej. Mona zaoy, e tak wanie wyglda model etniczno-mniejszociowy w wersji polskiej. A z uwagi na podkrelan przez Joann Mizielisk sabo i wt kondycj ogln ruchu, dziaania polityczne (esencjalistyczne) s niemiae, mao zdecydowane, mao konfrontacyjne. Gdzie obok istniej rwnie, coraz wyraniej brzmice gosy zwolennikw polityki queerowej, ktrzy w miejsce tosamoci woleliby wpisa rnorodno. I chocia queer w Polsce nie zyska jeszcze wyrazistego, wywrotowego, kontestatorskiego wymiaru, co kolejny raz zoy mona na karb saboci ruchu, a dziaania inspirowane strategi queerowego wielogosu take s, pki co, niemiae, to wydaje si, e polityka queer powoli zaczyna domaga si wicej spoecznej przestrzeni i wicej uwagi. Trzeba jednak zaznaczy, e polski ruch LGBT od pocztku akcentuje polityk tosamociow, ktra poprzez asymilacyjne hasa i podkrelanie podobiestwa gejw i lesbijek do normalnych czonkw spoeczestwa powouje do ycia kategori homoseksualisty. Jedynie dziki istnieniu tej kategorii, mona w mniemaniu rodzimego LGBT toczy walk o obywatelskie prawa osb homoseksualnych. Za ucielenienie idei znormalizowanej homotosa-

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

55

moci uchodzi dzi kampania Niech nas zobacz, przedstawiajca zdjcia par gejowskich i lesbijskich [por. Kulpa, 2005]. Przez dugi czas trudno byo dostrzec w dziaaniach LGBT w Polsce cokolwiek o cho odrobin konfrontacyjnym czy kontestatorskim charakterze, ale jak zauwaa Mizieliska nie wiadomo jak owe dziaania miayby wyglda i z jak kontrreakcj by si spotkay, zwaywszy na fakt, i tak niewinna kampania jak Niech nas zobacz zszokowaa polsk opini publiczn i spowodowaa wrcz eksplozj homofobicznych reakcji [Mizieliska, 2006: 128]. Denia ku skierowaniu ruchu w stron praktyki/polityki queer podejmuj gwnie osoby wywodzce si ze rodowiska akademickiego albo jako z tym rodowiskiem zwizane. To gwnie (cho nie tylko) akademicy i akademiczki, inspirowani teori queer widz puapk w uadzonych kategoriach modelu etniczno-mniejszociowego i w jego asymilacyjnych dziaaniach. Czerpic z teorii queer staraj si, bd marzy im si przekada niektre zaoenia queer theory na realne dziaania polityczne. Jest to jednak trudne z dwch powodw. Po pierwsze, osoby naukowo zajmujce si teori queer, czsto wycznie teoretyzuj, bo jeli idzie o praktyk blisze s im wzorce tosamociowe. Nie jest to specjalnie zadziwiajce skoro teoretyczki/teoretycy, badaczki/badacze maj wiadomo, e odwoywanie si do kategorii tosamociowych i walka nimi, czy jak mwi Mizieliska wystpowanie w imieniu jasno okrelonej grupy interesw [ibidem: 129] dao spoecznoci homoseksualnej na Zachodzie podstawowe prawa obywatelskie. Prawa, ktrych wspomniane/i teoretyczki i teoretycy potrzebuj do codziennego ycia. Po drugie za dlatego, e nie tylko przeciwnicy teorii queer, ale rwnie jej znawcy maj trudno z queerow pynnoci i niedookreleniem. Jeli trzeba postulaty teorii przeku w praktyk nie bardzo wiadomo, jak miaaby ta praktyka wyglda, by cigle pozosta queer. Od okrelenia czym miaaby by praktyka queer odegnuje si zreszt nawet sama Judith Butler, twierdzc, e na poziomie teorii nie da si przewidzie i zaplanowa dziaa politycznych. Pytana o to Co powinnimy zrobi? odpowiada: Waciwie sdz, e polityka jest nieprzewidywalna i kontekstowa, wic nie mona jej przewidzie na poziomie teorii. Kiedy teoria zaczyna by programujca, a ja mwi: oto 5 moich sugestii i proponuj typologi, a ostatni rozdzia mojej pracy ma tytu Co naley zrobi? zaburzam t nieprzewidywalno, zmieniam kontekst. Myl, e decyzje polityczne musz by podejmowane w odniesieniu do konkretnej chwili i na poziomie teorii nie jest moliwe przewidywanie [za Kirsch, 2000: 99]. O jaki pomys na praktyk queer upomina si rwnie antropolog Max H. Kirsch twierdzc, e w rozmowie o queer nieustannie powraca si do pyta-

56

Magorzata Skowroska

nia: do kogo queer naley i kogo reprezentuje? Dodaje, i teoria queer co prawda zarysowuje to, co polityczne, wskazujc polityk podmiotow i polityk spoeczn. Ten binaryzm, zdaniem badacza nie przekada si jednak na realne polityczne dziaania, a to co znaczy polityczno nigdy nie zostao jasno wskazane i wci pozostajemy w prni [ibidem: 97]. Do wspomnianego przez Kirscha dychotomicznego podziau polityki queer na polskim gruncie odnosi si Jacek Kochanowski podejmujc trud wyjanienia, czym mogaby by taka polityka. Autor twierdzi, e polityk queer mona definiowa dwojako, rozrniajc ujcie podmiotowe, czyli polityk, ktr realizuj aktywni politycznie odmiecy czyli osoby homoseksualne, biseksualne, transseksualne, transgenderowe, ale rwnie heteroseksualne, ktre nie akceptuj heteronormatywnego porzdku i si w nim nie mieszcz oraz podejcie przedmiotowe, o ktrym autor pisze tak: Polityka queer w ujciu przedmiotowym jest polityk przeciwdziaania tak pojmowanej heteronormatywnoci, za jej celem jest wymuszenie (w ramach strategii susznego gniewu) lub wynegocjowanie (w ramach strategii komunikacyjnych) niezbdnego zakresu politycznej, kulturowej i spoecznej wolnoci dla seksualnych i emocjonalnych pragnie czcych dwie osoby tej samej pci [Kochanowski, 2007: 43]. Kochanowski przypomina, e heteronormatywno polega na kulturowej dominacji wzorca heteroseksualnego, przekadajc si na wymuszanie heteroseksualizmu jako jedynego dopuszczalnego zachowania seksualnego i emocjonalnego. Skutkiem tak rozumianego heteroseksizmu jest eliminacja z przestrzeni publicznej osb nieheteroseksualnych i prba uniemoliwienia takim osobom normalnego funkcjonowania w obrbie spoeczestwa. Ten sam autor zwraca uwag, e polityki podmiotowa i przedmiotowa maj by skadowymi tego samego procesu procesu konstytuowania si otwartego, tolerancyjnego, pluralistycznego spoeczestwa. Mona powiedzie rwnie, e obu politykom towarzyszy ten sam kierunek, a odrobin rni je zakres i sposb funkcjonowania. W ujciu podmiotowym rozwaa si dziaania, jakie powinny rodowiska odmiecw podejmowa na rzecz zniesienia heteronormatywnego porzdku, natomiast polityka queer definiowana przedmiotowo jest szerzej zakrojon prb stanowienia przestrzeni spoecznej, strategi tworzenia publicznego pola dziaania, ktre otwarte jest, czy jak pisze Kochanowski wraliwe na inno i rnic [ibidem: 44]. Przedmiotowo definiowana polityka queer to strategia konstruowania sfery publicznej jako wraliwej na zrnicowanie i odmienno. W gruncie rzeczy zatem jest to nie tyle pewien program dziaania okrelonej grupy spoecznej (ktr w przy-

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

57

padku podmiotowej polityki queer s grupy lesbijek, gejw i innych queers), lecz typ filozofii politycznej, lokujcej si w obrbie szeroko pojmowanej myli liberalnej, akcentujcej podstawowe znaczenia wolnoci jednostki w konstruowaniu porzdku spoecznego [ibidem]. By skutecznie konstruowa zrnicowane spoeczestwo z perspektywy polityki przedmiotowej queer potrzeba, zdaniem autora, dziaa spod znaku tzw. dyskryminacji pozytywnej wobec wszystkich kulturowo, politycznie i spoecznie wykluczonych. Przedmiotowy queer zatem w swoim zakresie mie powinien cay wachlarz dziaa zmierzajcych do zapewnienia wszelkim queers swobody wyraania siebie i realizowania wasnych pragnie. Mwic o przedmiotowej polityce queer polityce na rzecz rnicy, Jacek Kochanowski podkrela rwnie jej w peni demokratyczny charakter, a co wicej, twierdzi, i kada koncepcja, strategia polityczna, ktra si do pojcia rnicy nie odwouje czy nie bierze go pod uwag jest polityk wrcz antydemokratyczn. Teza ta opiera si na przekonaniu, i system polityczny mona nazwa demokratycznym jedynie wtedy, gdy wszystkie kategorie obywateli maj zagwarantowane rzeczywiste, co najmniej rwne uczestnictwo w procedurach decyzyjnych i wtedy, gdy respektowane s podstawowe prawa wszystkich kategorii obywateli. Natomiast systemy polityczne zawierajce mechanizmy dyskryminacji lub wykluczenia systemami demokratycznymi nazywane by nie mog, nie speniaj bowiem podstawowego warunku demokracji, w obrbie ktrej wadza naley do wszystkich obywateli, a nie tylko do okrelonych grup (jak w przypadku oligarchii) lub jednostek (jak w przypadku dyktatury) [ibidem: 45]. Pozostawiajca cigle wiele do yczenia kondycja polskiej demokracji, jej skrajne zamknicie na rnic i inno sprawiaj, e szeroko zakrojone dziaania queer w polskiej przestrzeni spoecznej pozostaj raczej w sferze marze. Mimo wszystko jednak przewrotny queer ma chyba w Polsce wiksze szanse na przebicie si do sfery publicznej ni ugrzeczniona, asymilacyjna polityka tosamociowa. Wskazuje si zreszt podobiestwa kontekstowe queer i tradycji Gombrowiczowskiej czy te dziaa Pomaraczowej Alternatywy [za Mizieliska, 2006: 140]. Istnieje bowiem prawdopodobiestwo, e bardziej konfrontacyjny ni polityka esencjalistyczna impuls queer zadziaa na polskie spoeczestwo dranico czy stymulujco, a strategie przemiewcze i parodiujce skupi publiczn uwag bardziej ni strategia podkrelania podobiestw. By moe cho troch te otworz Polki i Polakw na odmienno. Nieuchronne, pki co, wydaje si wspistnienie w polskiej przestrzeni spoecznej dziaa tosamociowych i strategii queer. Trudno przewidzie jak dugo potrwa taka sytuacja, ale pewne jest jedno queer daje o sobie

58

Magorzata Skowroska

zna coraz wyraniej. Mam wraenie, e na razie przysuguje mu status niegodziwca, ktry wkada kij w mrowisko, ale moe takie ma by jego miejsce, rola w Polsce. T taktyk podwaania oczywistoci zdaje si mie na myli Tomasz Sikora piszc: Polityka queer nie odrzuca lepo wszelkich norm, jako e wydaj si one niezbdnym elementem wspycia spoecznego. Powinna jednak zawsze przyglda si im krytycznie, kontestowa je i testowa ich granice, mwi o nieuniknionej cenie spoecznego przyjcia takiej lub innej normy. Nie uzurpuje sobie prawa do reprezentowania wszystkich gejw i lesbijek (oraz innych odmiecw wszelkiej maci), jednak stara si tworzy, w odpowiedzi na doran sytuacj, koalicje rnych grup, tosamoci, pogldw i programw. Polityka queer to przede wszystkim antynormalnociowa polityka innoci [Sikora, 2008]. Mwic o queer w Polsce, nie sposb nie wskaza podstawowego dylematu czy problemu, ktry tak teorii jak i praktyce towarzyszy. Mam rzecz jasna na myli nieprzekadalno terminu queer na jzyk polski. Wielu autorw podkrela, e najlepiej jak do tej pory z kwesti odpowiedniego tumaczenia queer poradzili sobie Dominika Ferens, Tomasz Basiuk i Tomasz Sikora proponujc sowo odmieniec, cho sami twrcy przekadu podkrelaj, e nie jest to tumaczenie idealne. Nigdzie jednak nie mwi i nie pisze si o polityce odmiecw, a zwrot ten rzadko pojawia si w nazwach imprez i wydarze organizowanych przez rodowiska LGBT. Nie ma wtpliwoci, e bariera jak queer spotyka w Polsce to w pierwszym zetkniciu bariera komunikacyjna czy mwic wprost niezrozumienie. I o ile w przypadku teorii queer tumaczenie nie jest a tak istotne6, to gdy mwimy o polityce wydaje si niezbdne, jak mwi Joanna Mizieliska: Jego [sowa queer] adekwatne tumaczenie to raczej kwestia polityczna, kwestia zaistnienia i teorii i praktyki queer w kontekcie politycznym, wyjcie z kategori queer w przestrze publiczn. To za rodzi pytania w jaki sposb tumaczy, jak wyj poza trudny jzyk postmodernistycznego dyskursu, w jaki sposb przeoy teori na praktyk spoeczno-prawn, gdy za rnicami terminologicznymi kryj si rnice w podejciu do tosamoci [Mizieliska, 2006: 127]. Niezwykle trafnie o konsekwencjach braku polskiego ekwiwalentu na queer pisze te Anna Laszuk konstatujc, e jeli queer po polsku to nie dziwny, zboczony, odmieniec tylko wci queer, jest to wycznie sowo-klucz dla wtajemniczonych. Jest wic sowem dla wikszoci bez znaczenia, ale i sowem od-polityczniajcym [Laszuk, 2009: 70]. Autorka twierdzi, e politycznie
6

Por. T. Basiuk, Queerowanie po polsku, http://www.nts.uni.wroc.pl/tv.html

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

59

skuteczne byoby jedynie publiczne zakrzyknicie wprost, konkretnie: jestemy odmiecami. Tak, jestemy tu peday, lesby i wszelakie transy. My zboczecy jestemy tutaj i przyzwyczajcie si do tego, do jasnej cholery [ibidem: 72] na ksztat wspominanego przeze mnie We are here, we are queer. Wtedy queer krzyczaby realnie, jak w swoim pierwotnym zamyle rewolucyjnie i kontestatorsko. Jednak queer przez barier niezrozumienia traci wedug Laszuk si i swj rewolucyjny potencja na starcie. Skazany jest albo na spycone znaczenie, bo dla wielu osb jest wci wycznie prestiowym synonimem geja i lesbijki albo na ywot teoretyczny, na stronach ksiek, do ktrych dociera tylko wskie grono akademickie. Laszuk celnie uchwycia jeszcze jeden dylemat, ktry rodzi si z problemu translatorskiego. Queer wedug autorki staje si nowoczesn wersj szafy, innym, moe bardziej wyszukanym, ale jednak sposobem i miejscem na ukrycie siebie, a nie jak zakada w oryginale, na cakowite wyraenie siebie: Wiem, e w przeciwiestwie do bycia lesbijk, dobrze dzi zosta queer. Dlaczego dobrze? Bo pomijajc, e na topie (i do tego made in USA) queer odrzuca pe i orientacj seksualn jako kategorie tosamoci. Dla wielu osb to wyzwalajce. Od kobiecoci i przymusu wpasowywania si w ni (podobnie z mskoci), od hetero-, homo-, i bi-seksualizmu, a na koniec chyba od wszystkiego. Obawiam si, e w naszych realiach od polityki rwnie. Tylko e queer w oryginale wcale nie byo apolityczne [ibidem: 68]. Wedug autorki ruch LGBT w Polsce nie potrzebuje pomysu o nazwie queer odrzucajcego tosamoci, bo jak to ujmuje, te jeszcze nie zdyy okrzepn [ibidem: 72]. Przekornie dodaje te, e jedyne popularne w naszych realiach tosamoci to heteroseksualni prawdziwi mczyni i heteroseksualne prawdziwe kobiety, zamiast wic ide porzucenia kategorii geja czy lesbijki rozmywa dziaania i tak wtego ruchu, Laszuk proponuje akcentowa i doceni rnorodno jego zasobw. Ujmujce jest w jej artykule pt. Nowoczesny closet czyli queer po polsku przede wszystkim bardzo wywaone i realne podejcie do queer. Sdz, e rozwaaniom tym towarzysz baczne obserwacje sytuacji LGBT w Polsce, dlatego na prno szuka w tym tekcie czysto esencjalistycznych pobudek i bezgranicznej pochway polityki tosamoci. Nie znajdziemy tu rwnie bezrefleksyjnego uwielbienia dla queer. Uwaam, e ten tekst jest trafn diagnoz, sytuacji z jak dzi mamy do czynienia w ramach aktywnoci ruchu LGBT w Polsce. Autorka do rzeczowo wskazuje argumenty na poczet ogranicze queer, ktre w polskich realiach s znamienne. Poddaje w wtpliwo to, czy queer moe sta si realn tosamoci polityczn dla nieheteroseksualnych Polek i Polakw, ale jednoczenie nie odegnuje si od odnotowania rnic wewntrz ruchu. Co wicej, widzi w tym cie szansy na dziaa-

60

Magorzata Skowroska

nia polityczne. Pod warunkiem, e jak to okrela, nie utoniemy w wersji polish-light, wchodzc do nowoczesnej szafy z napisem queer, ktra poprzez nieostre granice zmniejszy widoczno i tak ledwo widocznych odmiecw.

Swojska wielobarwno Podlasia kontra nowa wielokulturowo i gender/queer

Pord przernych dziaa wizerunkowych, promocyjnych czy marketingowych podejmowanych przez wadze Wojewdztwa Podlaskiego w ostatnich latach znalaz si m.in. nowy pomys na logotyp wojewdztwa. Nowe logo powstao, bo poprzednie jak pokazay wyniki bada w zleconym przez zarzd wojewdztwa dokumencie dotyczcym wieloletniego planu promocji wojewdztwa byo mao rozpoznawalne w regionie i poza nim, byo take przestarzae graficznie, anachroniczne, i trudno przekadalne na noniki reklamowe7. W ten sposb konieczno zmiany logotypu argumentowa marszaek Jarosaw Dworzaski. Na poprzednim logo widnia kontur ubra, fragment wierku i napis Podlaskie. Jako e ubra uznano za niekwestionowany symbol wojewdztwa, zwierz przedostao si rwnie do nowego logotypu. Swoisty lifting ubrowi zapewni profesor sztuk plastycznych Leon Tarasewicz nadajc mu jak sam okreli nowoczesn, otwart form. Artysta poczy elementy wasnej twrczoci z grafik komputerow i lokalnym folklorem, czego efektem sta si ubr zoony wielobarwnych kwadratw przypominajcych komputerowe piksele. Zarwno urzdnicy, jak i sam artysta zwracaj uwag na bardzo wan w kontekcie tego artykuu spraw, mianowicie na przekaz, wiadomo jak niesie ze sob nowe, kolorowe logo. Cytowany ju marszaek Dworzaski podkrela, e zaleao mu na tym, by nowe logo byo atrakcyjne, dynamiczne, pokazywao rnorodno i wielokulturowo regionu. Tarasewicz za tumaczc wybr formy, barw uytych w pracy zaznacza, i w logo pominito takie elementy jak symbole, czy barwy narodowe po to, by nikogo nie urazi i nie wywoywa niepotrzebnej draliwoci8. Przytoczone wypowiedzi zarysowuj przynajmniej dwie istotne kwestie. Po pierwsze, wadze wojewdztwa ustami marszaka i zaproszonego
7 8

http://www.tvp.pl/bialystok/aktualnosci/spoleczne/zubr-z-kolorowych-kwadratow-leonatarasewicza-logo-podlaskiego/1322590 z dnia 09.05.2011 Ibidem

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

61

do udziau w tworzeniu nowego logo artysty informuj nas, e rnorodno, wielokulturowo staj si oficjalnie, intensywnie eksplorowanym polem wpyww politycznych. Po drugie za, proponowana interpretacja pracy Tarasewicza, czyli utosamienie kolorowego ubra z wielokulturowym, rnorodnym regionem sygnalizuje, e wadze oficjalnie uznaj wielokulturowo za swego rodzaju kart przetargow. Widz w niej atut promocyjny, marketingowy. Wojciech Burszta, napisa kilkanacie lat temu, e Termin wielokulturowo jest () niezwykle popularny, eby nie powiedzie modny [Burszta, 1997]. Wydaje si, e moda na wielokulturowo (przernie rozumian) wci trwa. Wielokulturowo, na kanwie ktrej usiuje si budowa wizerunek miasta Biaegostoku czy Wojewdztwa Podlaskiego to projekt, pomys, idea, wedle ktrej lokalna mozaika grup etnicznych, religijnych i kulturowych yje razem, wsplnie tworzc przestrze publiczn miasta i wojewdztwa. Wanie owo wspistnienie, rnorodno i proces wsplnego kreowania przestrzeni stanowi o wyjtkowej wartoci i bogactwie naszych stron. Tak wielokulturowoci chcemy si chwali lub przynajmniej j uwidoczni czy podkreli. Okazuje si jednak, e w mozaice, ktr chcemy promowa wielo jest ograniczona, a rnorodno umiarkowana, czy ujmujc to obrazowo ubr tylko pozornie jest wielobarwny. Gdy przyjrzymy mu si bliej, widzimy, e skada si z bardzo konkretnych elementw w kilku podstawowych kolorach. Katarzyna Nizioek w swoim tekcie Biaystok miasto pogranicza, miasto wielokulturowe [Nizioek, 2008: 95], odnoszc si do wielokulturowej specyfiki stolicy Podlasia, zwraca uwag na ciekaw kwesti. Pisze: Lokalna wielokulturowo to wielokulturowo miasta pogranicza o kilkuwiekowej tradycji, ma wic szczeglny, swojski charakter. Jest to nasza wielokulturowo, z ktrej wyrolimy, z ktr si identyfikujemy (), z ktrej jestemy dumni. Jest to te nasz kulturowy kapita zasb, ktry moemy spieniy choby na rynku usug turystycznych. Ale czy to wystarczy, bymy mogli rozwija si jako spoeczestwo i jako jednostki? Do pytania, ktre w przytoczonym fragmencie stawia autorka jeszcze wrc. Najpierw odnios si do swojskoci, swoistoci mozaiki etnicznokulturowej, ktr przedstawia Nizioek. Autorka, za profesorem Andrzejem Sadowskim, opisuje Biaystok jako miasto heterogeniczne kulturowo czyli takie, w ktrym zrnicowanie kulturowe ma posta zinstytucjonalizowanych stosunkw midzykulturowych [ibidem: 97]. Zaznacza rwnie, e ze wzgldu na ruraln specyfik miasta, w Biaymstoku lokuj si wartoci kulturowe odzwierciedlajce zrnicowanie kulturowe caego regionu pnocnowschodniego. To, jak wskazuje autorka, efekt powojennych migracji, ktre

62

Magorzata Skowroska

uksztatoway etniczno-kulturow struktur miasta i uczyniy j bardziej podobn do struktury regionu. Powoujc si na badania, dokonuje te do ciekawego zestawienia. Z jednej strony ukazuje, i 95% mieszkacw Biaegostoku postrzega swoje miasto jako zrnicowane narodowociowo i religijnie, co mogoby wskazywa na istotne miejsce zrnicowania kulturowego w zbiorowej wiadomoci i wiadczy o wielokulturowym charakterze tosamoci lokalnej. Z drugiej za strony, w tym samym badaniu podobny odsetek respondentw deklaruje polsk narodowo. Zatem, wedug Katarzyny Nizioek, autoidentyfikacja biaostoczan niejako przeczy konstatacjom dotyczcym wielokulturowej tosamoci. Pomimo trudnoci czy sprzecznoci istniejcych w obrbie dyskusji o lokalnych tosamociach czy zbiorowych identyfikacjach autorka proponuje przyjrze si walorowi swoistoci, jakim mona opatrzy lokalny pejza etniczno-kulturowy. Biaystok to przecie po pierwsze, miasto heterogeniczne kulturowo, po drugie za miasto pogranicza. Wanie specyfika pogranicza, zdaniem autorki, pozwala na uwolnienie lokalnych rnic etnicznych, religijnych, kulturowych od dowiadczenia obcoci. Nizioek pokazuje to na przykadzie ukadu przestrzennego miasta Biaegostoku, gdzie prno szuka etnicznych gett, tak charakterystycznych dla zachodnich miast wielokulturowych. Jej zdaniem, biaostoczanie funkcjonuj w ramach wielowtkowej, specyficznej kultury regionalnej; uwsplnionej kultury pogranicza, wewntrz ktrej postrzegaj siebie nawzajem w kategoriach swojskoci oraz jak to okrela autorka wewntrznej innoci, nie przywizujc wagi do pochodzenia czy rnicych cech kulturowych. Nie znaczy to jednak, e pogranicze jest od dowiadczenia obcoci wolne. Obcymi po prostu nie s ci, ktrzy s tutaj od lat. Biaorusini, Litwini, Polacy, Romowie, Rosjanie, Tatarzy, Ukraicy pojmuje si ich, mwic metaforycznie, w perspektywie wczoraj dzi jutro. Ta triada zapewnia swojsko. Obcymi za s wszyscy, ktrych nie byo tu wczoraj, a ich obecno dzi i jutro budzi lk i niepokj. Dzisiaj obcy dla biaostoczan, to wszyscy ci, ktrzy z rnych powodw nie mieszcz si w pojciu naszej wielokulturowoci. Nowymi obcymi staj si zagraniczni studenci, uchodcy. Ufam, e za spraw dziaa edukacyjnych9 i wszelkich praktyk o charakterze wczajcym uda si kiedy uczyni nowych obcych bardziej swojskimi. Oczywicie istniej te wspominani wczeniej obcy spoeczni, wykluczeni, o ktrych istnieniu wci trudno si
9

Myl tu gwnie o dotychczasowych dziaaniach Fundacji Uniwersytetu w Biaymstoku. Wspomn choby projekty Co nas czy/Co nas rni?, Uwieczni Atlantyd, Kot(d) dla tolerancji czy realizowany wanie program Przygody Innego. http://fundacja.uwb.edu.pl z dnia 13.05.2011.

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

63

w Biaymstoku mwi i myli. Mniejszoci seksualne, ktrych przedstawiciele i przedstawicielki rwnie tutaj yj, mieszkaj.

Spotkania z genderem wnioski z realizacji projektu

Geje, lesbijki, osoby biseksualne, transseksualne, transgenderowe. Spotkanie z takimi Innymi, wracajc do sw Kapuciskiego, to wci, jak si okazuje, due wyzwanie dla biaostoczan. W roku 2010, powodowana chci poczenia wielogosu queer z wielokulturow rnorodnoci postanowiam zrealizowa pionierski, jak na biaostockie warunki cykl Spotkania z genderem. Niepokj zwizany z realizacj tego przedsiwzicia, wsplnie ze mn na swoje barki wzio Centrum im. Ludwika Zamenhofa w Biaymstoku. Miejsce, ktre za jeden z podstawowych celw istnienia stawia sobie propagowanie postaw dialogu i tolerancji wobec odmiennoci, otwarcia na inne nacje, kultury, religie i wiatopogldy10. Centrum im. Zamenhofa to z pewnoci ewenement na mapie placwek kultury mojego rodzinnego miasta. Oprcz oczywistego dla tej instytucji zadania, jakim jest popularyzacja wiedzy o twrcy esperanto, podjo ono bowiem trud, prb przekucia idei wielokulturowoci w praktyk. Postanowio upomnie si o rnych obcych. Dziaania Centrum pomylane s tak, by porusza si na szeroko pojtym pograniczu- kultur, wiatopogldw, wyzna, nacji, pci. Pogranicze, to teren zapalny a jednoczenie yciodajny dla sztuki, ktra w naszym odczuciu jest doskona paszczyzn dla podejmowania otwartego, merytorycznego dialogu (). Przy Warszawskiej 19 jest miejsce na koncert muzyki romskiej i na kapel klezmersk, na wykad o pamici spoecznej i odmiennoci seksualnej, na wystaw archiwalnych fotografii i na malarski performance, na promocj ksikow i widowisko teatralne. Ta rnorodno form i typw narracji bdzie mamy nadziej narasta [Szerszunowicz, 2010: 149]. Tak pisze o Centrum jego kierownik i zdaje si tym samym odpowiada na przytaczane wczeniej pytanie Katarzyny Nizioek, ktre pozwol sobie powtrzy. Czy wsko rozumiana, swojska wielokulturowo wystarczy, bymy mogli rozwija si jako spoeczestwo i jako jednostki? Ot nie. Zatem pord wielu rnych projektw Centrum zdecydowao si umieci w programie swojego dziaania na rok 2010 Spotkania z genderem.
10

http://www.centrumzamenhofa.pl/strona,misja,195,1,185.html z dnia 13.05.2011.

64

Magorzata Skowroska

Projekt Spotkania z genderem mia by w swoim zaoeniu polem twrczego dziaania wok idei gender/queer studies. Z uwagi na to, e w projekt realizowany by wanie w Centrum im. Ludwika Zamenhofa, a nie w ramach zaj akademickich, postanowiam odej od standardowej formuy wykadu na rzecz aktywnej formy, jak jest rozmowa z gomi przy udziale publicznoci. Zaproszeni pracownicy naukowi, artyci, praktycy spoeczni w trakcie spotka mogli prezentowa swoje dokonania, ale przede wszystkim dyskutowa o nich, odpowiada na pytania zebranych w Centrum zainteresowanych. Z perspektywy czasu wydaje si, e maria formuy akademickiej i swobodnej rozmowy przynis oczekiwane efekty, kadorazowo gromadzc w Centrum sympatykw Spotka z genderem. Bya to rwnie pierwsza, jak si wydaje, sposobno, by dyskusj na tematy z krgu gender/queer przenie z murw akademii do przestrzeni publicznej Biaegostoku, a odbiorcami i uczestnikami spotka uczyni nie wycznie studentw czy pracownikw naukowych, ale wszystkich zainteresowanych mieszkacw miasta. Dialog czy waciwie polilog wok pci i seksualnoci widzianych jako pola spoecznych wpyww podczas realizacji tego projektu interesowa mnie najbardziej. Za istotne uznaam w zasadzie dwa wymiary wielogosu. Po pierwsze, chciaam stworzy warunki, w ktrych zgromadzeni w Centrum biaostoczanie bd mogli (o ile zechc) zabra gos w sprawie. Po drugie za usysz gosy innych mieszkacw. W taki oto sposb udao si co, do czego nie przyzwyczaj nas choby telewizyjne debaty. W cywilizowany sposb, z duym zaangaowaniem dyskutowali ze sob zarwno entuzjaci refleksji z krgu gender/queer, jak przeciwnicy takiej perspektywy. Mam wraenie, e wielogos rzeczywicie wybrzmia, a co wicej, szukajc porwnania muzycznego, nie okaza si kakofoni. Spotkania z genderem byy rwnie swoistym punktem wyjcia w konstruowaniu dziaa dotyczcych wykluczonych w Biaymstoku. Wspomn choby zimowy Festiwal Kultury Queer Nienormatograf (2011) czy te organizowany w maju happening Dzie milczenia. Nie ma co jednak popada w przesadne zadowolenie. Wci istnieje ogromna trudno w realizowaniu dziaa spod znaku gender/queer. Sygnalizuje to niesabnc potrzeb, czy nawet konieczno edukacji w tym zakresie. Spotkanie z Innymi jako wyzwanie cigle pozostaje aktualne.

O trudnych spotkaniach wielokulturowoci

65

Basiuk Tomasz, Ferens Dominika, Sikora Tomasz (2002), Wstp, (w:) T. Basiuk, D. Ferens, T. Sikora (red.), Odmiany odmieca. Mniejszociowe orientacje seksualne w perspektywie gender, Katowice, Wydawnictwo lsk. Lauren Berlant, Elisabeth Freeman (1998), Queer nationality, (in:) J. Cohen-Cruz (ed.) Radical Street Performance. An International Anthology, London & New York, Routledge. Biekowska-Ptasznik Magorzata (2010), Od wielokulturowoci do postkolonializmu, Pogranicze. Studia Spoeczne, t. XVI. Burszta Wojciech (1997) Wielokulturowo. Pytania pierwsze, (w:) M. Kempny, A. Kapciak, S. odziski (red.), U progu wielokulturowoci, Warszawa, Oficyna Naukowa. Golka Marian (1997), Wielokulturowo miasta, (w:) A. Zeidler-Janiszewska (red.), Pisanie miasta czytanie miasta, Pozna, Fundacja Humaniora. Hekma Gert (2009), wiat gejw: od 980 po chwil obecn, (w:) R. Aldrich (red.), Geje i lesbijki. ycie i kultura, Krakw, Universitas. Iwasiw Inga (2004), Gender dla rednio zaawansowanych, Warszawa, Wab. Jagose Annamarie (1996), Queer Theory. An Introduction, New York, New York University Press. Kirsch Max (2000), Queer theory and Social Change, London & New York, Routledge Kochanowski Jacek (2007), Podmiotowa i przedmiotowa polityka queer, (w:) M. Baer, M. Lizurej (red.), Z odmiennej perspektywy. Studia queer w Polsce, Wrocaw, Oficyna Wydawnicza Arboretum. Kulpa Robert (2011), To mia by tekst o teorii queer, http://recyklingidei.pl/kulpa_mial_ byc_tekst_o_teorii_queer z dnia 10.05.2011. Kusek Robert, Sanetra-Szeliga Joanna (2010), Wstp, (w:) W stron nowej wielokulturowoci. Towards a new multiculturalism, Krakw, Midzynarodowe Centrum Kultury. Laszuk Anna (2009), Nowoczesny closet czyli queer po polsku, (w:) Nieregularnik lesbijskofeministyczny Furia 0, nr 12. Majka Rafa (2011), Polityka tosamociowa organizacji gejowsko-lesbijskich w polsce a polityka geer, http://www.interalia.pl z dnia 15.05.2011 Mizieliska Joanna (2004), (De)konstrukcje kobiecoci. Podmiot feminizmu a problem wykluczenia, Gdask, sowo/obraz terytoria. Mizieliska Joanna (2006), Pe. Ciao. Seksualno. Od feminizmu do teorii queer, Krakw, Universitas. Nizioek Katarzyna (2008), Biaystok miasto pogranicza, miasto wielokulturowe, (w:) K. Czyewski (red.), Warto zapyta o kultur . Obcy. Inny. Swj, Biaystok Sejny, Urzd Marszakowski Wojewdztwa Podlaskiego, Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw w Sejnach. Sikora Tomasz (2008), Queer, a polityka normalnoci. 008, http://recyklingidei.pl/sikora_ queer_a_polityka_normalnosci. Skarga Barbara (2009), Tosamo i rnica. Eseje metafizyczne, Krakw, Znak. Szerszunowicz Jerzy (2010), Centrum Zamenhofa Centrum Dialogu, (w:) Z. Fatynowicz (red.), Warto zapyta o kultur . Obraz. Media. Dialog, Biaystok Sejny, Urzd Mar-

Basiuk Tomasz, Queerowanie po polsku, http://www.nts.uni.wroc.pl/tv.html

Bibliografia

66

Magorzata Skowroska

szakowski Wojewdztwa Podlaskiego, Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw w Sejnach. roda Magdalena (2008), Postawy wobec innoci, (w:) K. Czyewski (red.), Warto zapyta o kultur . Obcy. Inny. Swj, Biaystok Sejny, Urzd Marszakowski Wojewdztwa Podlaskiego, Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw w Sejnach. Strony internetowe: www.centrumzamenhofa.pl http://fundacja.uwb.edu.pl www.interalia.pl www.nts.uni.wroc.pl http://recyklingidei.pl http://monde-diplomatique.fr