Professional Documents
Culture Documents
3
D Magazyn Obywatel
A :
Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./faks: /042/ 630 17 49
: redakcja@obywatel.org.pl
, : biuro@obywatel.org.pl
S : studio@obywatel.org.pl
: www.obywatel.org.pl
R H:
Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory,
Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda,
dr Zbigniew Haat, Bogusaw Kaczmarek,
Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat,
Zofa Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski,
dr Adam Sandauer, dr Pawe Soroka,
Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski
R:
Rafa Grski
Remigiusz Okraska (redaktor naczelny)
Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego)
Szymon Surmacz
S :
Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka,
Joanna Duda-Gwiazda, Rafa tocha,
Sebastian Makowski, Konrad Malec,
Bartosz Malinowski, Anna Mieszczanek,
Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki,
Marcin Skoczek, Olaf Swolkie, Jarosaw Tomasiewicz,
Karol Trammer, Jacek Uglik, Krzysztof Woodko,
Marta Zamorska, Andrzej Zybaa, Jacek Zychowicz
K:
Zbigniew Bednarek, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld,
Magdalena Doliwa-Grska, Monika A. Gorzelaska,
Agnieszka Grczyska, Marta Kasprzak, Maciej Kronenberg,
Przemysaw Prytek, Micha Stpie, Jarosaw Szczepanowski,
Piotr widerek, Stanisaw wigo, Micha Wenski, Micha Woowski
D:
Profesjadruk, tel. /042/ 25 26 755
Zrealizowano w ramach Programu
Operacyjnego Promocja Czytelnictwa
ogoszonego przez Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego
W caej Polsce Magazyn Obywatel mona kupi
w sieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Kolporter,
Inmedio, Relay.
Wybrane teksty Magazynu Obywatel
s dostpne na stronach OnetKiosku
(http://kiosk.onet.pl).
Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych
i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych
do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy.
Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy
redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw
z Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu
pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem
umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on
przedrukiem z dwumiesicznika Obywatel (z podaniem
konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony
internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesania na adres
redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.
W numerze:
Pknita Polska z dr. Wiesawem agodziskim rozmawia Micha Sobczyk .............. 4
Procent wikszy ni ycie Jarosaw Szczepanowski .................................................... 9
Ojczyzn tanio sprzedajemy Konrad Malec .............................................................. 13
Bunt konsumentw Stephen Armstrong ...................................................................... 18
Mity i fakty o mutantach z dr. rpdem Pusztaiem rozmawia Micha Sobczyk ....... 21
Rozwj po swojemu, czyli irlandzkie paktowanie Andrzej Zybaa ....................... 24
Rozwj peryferii dziki dialogowi Tomasz Grosse .................................................... 30
Kibuce midzy zwtpieniem a odrodzeniem
z Elim Avrahamim rozmawia Karioka Blumenfeld ........................................................... 34
Kibuce w kryzysie Eli Avrahami......................................................................................... 36
Lustracja pozytywna prof. Teresa Grabiska, prof. Mirosaw Zabierowski ................... 43
Teoria okrtu pod nadzorem Armii Ludowej Joanna Duda-Gwiazda ..................... 46
Inteligencja wczoraj i dzi
z prof. Stanisawem Borzymem rozmawia Krzysztof Woodko .................................... 49
Przez saharyjskie bezdroa, czyli w 30 dni dookoa Mali Ewa Cylwik .................. 52
Antysyjonici na Antyle! Tomasz Gabi ....................................................................... 58
Czy Kaszubi s separatystami? Tomasz uroch-Piechowski ...................................... 60
CHWILA ODDECHU
Ironezje Tadeusz Buraczewski.......................................................................................... 63
Blisza ziemia Lech L. Przychodzki ................................................................................. 64
Wolna twrczo i jej wrogowie Krzysztof Kdziora .................................................. 67
Kronika Kontrasa............................................................................................................. 70
Wiersze Katarzyna Piotrowska ....................................................................................... 72
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych Paplo Maruda ............................................. 72
Z GRUBEJ RURY
We wszystkim mio Jarosaw Tomasiewicz ............................................................ 73
O dobro powszechne. Ekonomia spoeczna
Stanisawa Grabskiego Rafa tocha ......................................................................... 77
Recenzja: Klska lewicy Remigiusz Okraska ................................................................ 81
Recenzja: Czerwona gwiazda Dawida Karioka Blumenfeld ..................................... 87
FELIETONY
Pomg mi prezydent Putin Joanna Duda-Gwiazda....................................................89
Idta przez zboe! Anna Mieszczanek ..........................................................................90
Ironista i odak Jacek Zychowicz..................................................................................91
Autorzy numeru...............................................................................................................92
Z obywatelskiego frontu................................................................................................94
OKADKA: FOT JON BRADLEY, TO FOT. GALLMESE.
MAGAZYN OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOECZNIE
4
5
V mediach uywa si czsto rozronienia na Polsk i Polsk
B, czyli regiony zamone oraz prowincj. Czy faktycznie mamy
dwie, a nawet trzy doliczajc regiony cakiem zmarginalizo-
wane Polski? Czy dysproporcje w rozwoju poszczegolnych cz-
ci kraju s u nas wiksze ni w przypadku innych pastw?
W. .: S wicz sliaszne! Polska jesl jednym z paslw
Unii Euiopejskiej o najwikszej iozpilo midzyiegional-
nej, jeli chodzi o ionego iodzaju paiameliy socjalne, by-
lowe i dochodowe. Jesl u nas nie lylko Polska A i Polska
B, ale i Polska C. Wszyslkie slosowane kiyleiia daj nam
podobny obiaz zionicowania: Polska poudniowo-wschod-
nia i wschodnia baidzo ioni si od Polski cenlialnej i Polski
zachodniej, a due miasla od maych, podobnie jesl z ogiom-
nymi ionicami midzy leienami mocno zuibanizowanymi
a wiejskimi. Jeli uznamy, e jednym z najbaidziej iozwini-
lych wojewodzlw jesl Wielkopolska, e lam ju jesl Unia, lo
Podkaipacie czy Podlasie s w slosunku do niej o lizy dugo-
ci do lyu, lam cigle panuj lala siedemdziesile...
jak si przejawiaj te ronice?
W. .: Czego bymy si nie lknli, jesl u nas obszaiem
zionicowania i lo, co dla Polski jesl napiawd wane, lo wy-
iownanie lego dyslansu. Pioblem dolyczy wszyslkich aliybu-
low naszego ycia, w lym izeczy najbaidziej elemenlainych,
jak piaca, z kloiej pizecie wszyscy yjemy i ulizymujemy
iodziny; podobnie jesl ze zdiowiem. Wemy najwiksz
skiajno: w Waiszawie PKB na gow mieszkaca wynosi
ok. o8-o, lys. zolych, podczas gdy dla poudniowo-wschod-
nich iegionow Polski len wskanik lo zaledwie ri-r lys. To
daje dobiy ogolny pogld o innych paiameliach. Beziobocie
w Waiszawie wynosi ok. ,, punklu piocenlowego ludnoci
aklywnej ekonomicznie, nalomiasl na Waimii i Mazuiach
ii-i pioc.
Ogiomne jesl lake zionicowanie wykszlacenia, zwasz-
cza midzy miaslem a wsi. Wielkie miasla maj i-io pioc.
ludnoci z wyszym wykszlaceniem, obszaiy wiejskie o-8
pioc. Odselek dzieci, kloie konlynuuj nauk po gimnazjum,
po liceum, a poniej id na sludia, dobize obiazuje lo, klo
waciwie jesl benefcjenlem lej iewolucji, wielkiego boomu
edukacyjnego. Ale nie lylko o suche liczby lu chodzi. Jeli za-
damy w pieiwszej lepszej szkole iedniej w wikszym i du-
ym miecie pylanie o lo, klo idzie na sludia, lo piaklycznie
wszyscy od iazu si zadeklaiuj. Ale gdy w mojej gminnej wsi
zadaem w liceum lakie samo pylanie, lo najpieiw ,-oso-
bowa klasa si pizez chwil zaslanawiaa, a polem podniosy
si lizy ice. Byy lo dzieci miejscowych nolabli, jak aplekaiz,
szef spoiej fimy, klo z Uizdu Gminy...
nalitycy zwracaj uwag na nowe formy wykluczenia, nie tyl-
ko o charakterze materialnym, ale i bardziej symbolicznym. ja-
kie tego rodzaju wykluczenia s charakterystyczne dla terenow
prowincjonalnych?
W. .: Zacznijmy od izeczy elemenlainych. Cay kiaj, jak
dugi i szeioki, buduje si, powslaje niesamowila ilo inwe-
slycji. Budowniclwo oznacza piojeklowanie, lyluy wasnoci,
maleiiay, dopiowadzenie mediow, ale lake co, co w Polsce
cigle jeszcze nie islnieje w wielu wsiach: kanalizacj. To musi
by zaalwione lake lam! Bez kanalizacji nie bdzie w ogole
adnej gospodaiki, lym baidziej, e zaczynaj nas obowizy-
wa iegulacje unijne. Podobnie lo, e ludzie na wsi wyizuca-
j mieci np. do lasu, bieize si sld, e lam w ogole nie ma
adnej gospodaiki odpadami. Bo w miecie, jeeli nie wyizu-
cimy odpadkow do mielnika, lo pizywal mandal. A na wsi
ludzie wywo mieci byle gdzie, bo nie islnieje aden zoi-
ganizowany syslem odbioiu odpadow komunalnych, nikogo
nie obchodzi lo, e piowincjusze powinni mie moliwo
Pknita
Polska
z dr. Wiesawem
agodziskim
iozmawia Micha Sobczyk
F
O
T
.
M
I
C
H
A
S
O
B
C
Z
Y
K
4
5
ycia w czyslym oloczeniu. Pizecie oni miec nie dlalego,
e chc, lecz dlalego, e nie maj innego wyboiu.
Inn podslawow baiiei iozwoju cywilizacyjnego jesl
lo, e w maych oiodkach niemal w ogole nie ma doslpu do
Inleinelu. Jeli cokolwiek ma si zmieni, czy lo w miecie,
czy na wsi, lo jednym z absolulnie niezbdnych czynnikow
jesl szeiokopasmowy doslp do sieci infoimacyjnej. Ogiom-
nym diamalem jesl le lo, e zlikwidowalimy placowki kul-
luialno-owialowe (pizykadowo: mae flie biblioleczne; nie
ma ju le w ogole wiejskich kin, za mao jesl klubow i wie-
llic), e na wsi nie ma szans na kupienie ksiki, chyba, e jesl
lo Hailequin; zieszl nawel kioskow z pias nie ma w wielu
miejscowociach. Gdyby leiaz ziobi badanie na wsi, lo si
okae, e ,o doiosych mieszkacow nigdy nie byo w ope-
ize, lealize czy flhaimonii. Wicej: wie ma ogianiczony
doslp nawel do wikszej liczby piogiamow lelewizyjnych.
Ofeila w duym miecie lo co najmniej kilkadziesil kana-
ow, lymczasem w maej wsi ju ,o km od Waiszawy bdzie
ich jedynie kilka, lych najpopulainiejszych, adnego baidziej
specjalislycznego czy ambilnego.
Pioblem polega iownie na lym, e nawel gdybymy po-
daiowali ludziom w najmniejszych oiodkach np. ile lam
kanaow lelewizyjnych i doslp do nowoczesnego spizlu, lo
lizeba im jeszcze zaofeiowa seiwis. Jeeli moj ssiad kupu-
je supeinowoczesny liakloi, sleiowany kompuleiem, lo on
musi mie moliwo konsullacji. A u nas lo w ogole nie isl-
nieje. Jeszcze inny pizykad: jeeli jedziemy pizez Polsk, lo
mamy zasig komoiek wzdu duych cigow komunikacyj-
nych, ale wyslaiczy zboczy r,-io km w bok i ju go nie ma,
bo lo w ogole nikogo nie obchodzio i co goisza nadal nie
obchodzi. Tu zawsze chodzi o zbyl, pienidze, a nie o misj.
To wszyslko oznacza po pioslu mniejsz szans iozwoju
cywilizacyjnego, pizyswojenia nowych kompelencji kulluio-
wych. Wic nie mowimy lylko o alwych do policzenia, wy-
mieinych wskanikach fnansowych.
jak to wyglda z perspektywy historycznej np. jaka powinna
by ocena dziedzictwa tzw. Polski Ludowej z punktu widzenia
przezwyciania zbyt duych dysproporcji spoecznych?
W. .: mieilelnym gizechem PRL byo pizyjcie
w punkcie wyjcia lakiego zaoenia, e wie jesl inna i nale-
y j usocjalislyczni, a nie ucywilizowa. W zwizku z lym
piobowano iobi spodzielnie piodukcyjne i PGR-y. Nalo-
miasl nie piobowano lam wpiowadzi cywilizacji wszel-
kie pioby zmiany, kloie podejmowa iealny socjalizm, byy
dosy, okielibym lo, lieseiskie. Tieseiski syslem pizekszla-
cania wsi skoczy si liagicznie, wielolelnim zaponieniem
cywilizacyjnym. W PRL wie polwoinie dienowano pizez
cay czas, mimo e zachowaa pewn aulonomi i w piak-
lyce piywaln wasno ziemsk. Jak idiolyczne musiay by
le mechanizmy, jeeli w r,8, i. okazao si iaplem, z dnia na
dzie, e w kiaju, w kloiym by polwoiny niedoboi ywno-
ci, mielimy lak napiawd jej nadmiai!
jak wygldaa rzeczywisto po roku r,8,? Czy tzw. transfor-
macja ustrojowa miaa na uwadze problem minimalizowania
dysproporcji rozwoju regionalnego i spoecznego, czy te zigno-
rowaa t kwesti? No i jak miasto obeszo si z wsi?
W. .: Weszlimy z liansfoimacj na wie, jak do langa...
Nikl si w ogole nie zaslanawia, co z ni mamy ziobi, nie
byo dla niej adnego piogiamu ekonomicznego. Wiedzie-
limy jedynie, e iolniclwo jesl iozdiobnione i e maj by
uwolnione ceny na ywno. Skasowalimy m.in. szans, jak
wie miaa w zwizku z chopoiobolnikami, kloiych byo
okoo r,,-i mln. Zwaywszy na sliuklui spoeczno-ekono-
miczn wsi, gdzie oo ludnoci slanowi ludno pozaiolni-
cza, lo by napiawd baidzo islolny elemenl zasilania bude-
lu wsi. Teiaz chopoiobolnikow nie ma.
Polem zacza si oslia konkuiencja o zaliudnienie
w miecie i slao si co, co do zudzenia pizypomina ko-
lonizacj wszyslkie cikie piace w miaslach wykonuj
mieszkacy pobliskich wsi: wodocigi, kanalizacja, aseniza-
cja, napiawy loiow, iemonly, najbaidziej uciliwe piace bu-
dowlane... Wikszo z nich lo s ludzie z okolic aglomeiacji
miejskich, a nie ich mieszkacy; w pizypadku Waiszawy ok.
,oo lys. zaliudnionych, czyli piawie poowa, jesl spoza sloli-
cy! Dla mieszkacow wielkich aglomeiacji wspomniane za-
jcia lo nie jesl godna piaca. Jakby na lo nie palize, jesl lo
zjawisko obizydliwe.
Wyiownanie ionic cenlia-peiyfeiie w okiesie liansfoi-
macji szo i idzie wolno. Te zmiany lak na seiio zaczy si
pojawia dopieio po ioku iooo. Wie zacza si zmienia
w momencie, kiedy liafy lam dodalkowe pienidze z Unii
Euiopejskiej. Dopieio ioo iok izuci na wie znaczne
iodki fnansowe. Pieiwszy iaz najmniejsze oiodki doslay
wolne pienidze. To, co si lam slao w okiesie liansfoima-
cji, szczegolnie w cigu mniej wicej oslalnich siedmiu lal,
pokazao, e wie jesl niesamowicie dynamiczna. Jednocze-
nie spoia cz lych pienidzy, kloie wie doslaa, w zupe-
nie naluialny sposob zoslaa pizeznaczona na wyiownanie
dyslansu cywilizacyjnego. Jeli nie ma si nowoczesnej lo-
dowki, lo pieiwsza izecz, kloi klo ziobi, gdy bdzie mia na
lo iodki, lo zakup lodowki z zamiaaik i innymi bajeiami.
Dr Wiesaw agodziski
statystyk i socjolog, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Od
niemal 40 lat pracownik Gwnego Urzdu Statystycznego. W la-
tach 1993-2004 rzecznik prasowy GUS i Dyrektor Departamentu
Informacji (Biura Informacji); od 2004 r. pracownik Urzdu Staty-
stycznego w Warszawie, od 2006 r. ponownie w GUS, gdzie peni
funkcj Rzecznika Prasowego Prezesa. Od 1986 r. do chwili obecnej
kierownik Biura Bada i Analiz Statystycznych przy Radzie Gwnej
Polskiego Towarzystwa Statystycznego. Autor i organizator ok. 250
bada ankietowych GUS, w tym zintegrowanego systemu bada
gospodarstw domowych (1984-1992), bada uczestnictwa w kul-
turze (1979, 1985, 1990) oraz warunkw ycia i potrzeb modziey
(1987). Autor ok. 400 artykuw i opracowa, w tym 15 ksiek,
oraz licznych analiz i ekspertyz (m.in. dla Sejmu RP, Senatu RP, mini-
sterstw i urzdw centralnych), w tym analizy Szanse i zagroenia
uczestnictwa w kulturze 1990-2003 dla Narodowego Centrum
Kultury (2004) oraz raportu Rok z ycia modego przedsibior-
cy (2004), a take opracowa w zakresie turystyki, wypoczynku
i kultury fzycznej. Wspautor i inicjator cyklu bada Diagnoza
spoeczna.
6
7
Ludzie lo wszyslko znaj choby z lelewizji, wic leiaz miesz-
kacy piowincji pizeznaczaj ogiomn cz lych pienidzy
na wyiownanie dyslansu cywilizacyjnego, czy moe iaczej
jego zewnliznych aliybulow. Nadal jednak skala zacofania
jesl ogiomna. Wida lo dobize na pizykadzie lego, e cho
,,-,o mieszkacow wsi ma wasne mieszkanie, lo np. co
czwaile z nich nie ma azienki z ciep wod, a kilkanacie
piocenl mieszka nie ma w ogole ubikacji...
Ten napyw iodkow baidzo wie podcign, ale jed-
noczenie slao si co, czego nikl nie pizewidywa. Wie po-
czua wiadomo godu cywilizacyjnego. Ludzie zdali sobie
spiaw z lego, jak wielka jesl ionica midzy duymi a ma-
ymi oiodkami.
jakie s Pana zdaniem skutki decentralizacji pastwa i refor-
my samorzdowej dla mieszkacow prowincji? Czy Polska po-
wiatowa jest lepszym rozwizaniem ni wczeniejszy, bardziej
centralistyczny model wadzy? Z jednej strony syszy si opinie,
e teraz wadza jest bliej obywateli, z drugiej natomiast, e to
w zasadzie atrapa samorzdnoci lokalnej, a likwidacja wielu
wojewodztw skutkuje marginalizacj caych regionow, ktore
teraz s bardzo odlege od orodkow decyzyjnych, centrow kul-
turalnych itp.
W. .: Jak pokazuj dowiadczenia slaiszych biaci
i siosli z Unii, wielkie zmiany w podziale adminisliacyjnym
powinny by iobione izadko i moliwie zgodnie z naluial-
nymi podziaami spoecznymi, hisloiycznymi i kulluiowy-
mi. Obecne ro wojewodzlw lo lepiej ni dawne ,. Dobize
si slao, e pizywiocono powialy i lo one slay si poczl-
kiem nowej samoizdowej Polski. Pizyszo jednak lkwi
w peispeklywach i szansach iozwojow subiegionow (giupy
powialow) oiaz ionego iodzaju meliopolii. Rozwoj caego
kiaju musi spowodowa haimonizacj indywidualnych in-
leiesow maych spoecznoci i ich samoizdow z inleiesem
iegionalnym, kiajowym czy unijnym. Jak jesl dzisiaj w lej
kweslii kady widzi i syszy...
Jeslem czowiekiem, kloiy uiodzi si, wychowa i awan-
sowa spoecznie w iealnym socjalizmie, ale jednoczenie
mam pen wiadomo lego, e okies uspoeczniania wsi
w lalach ,o., oo. i ,o. by zaliulym piezenlem. Zaowocowa
on m.in. lym, e w momencie, kiedy ziealizowano koncepcj
decenlializacji paslwa, okazao si, e nie ma dla niej od-
bioicow. Dlalego wie wymaga edukacji spoecznej, samoiz-
dowej polizeba ludzi, a lo oznacza aklywno spoeczn:
ko gospody wiejskich, zizesze pioducenlow, ludzi, kloizy
poliaf ziobi biznesplan ilp. Wie si baidzo szybko uczy
i z lych szans, kloie jej dano, jeli chodzi o np. o samoizd,
skoizyslano.
Jednak czowiek, eby mog w ogole co ziobi spoecz-
nie, musi mie nie lylko szans na lo, ale lake lizeba go na-
uczy koizyslania z lych naizdzi. Tizeba odbudowa uni-
weisylely ludowe i w ogole lo wszyslko, co pizez le wszyslkie
lala liansfoimacji zbuizono, cho waciwie len pioces zacz
si ju w lalach ,o. Tizeba zaslpi oiodek zakupu i picia
alkoholu, oiodkiem komunikacji spoecznej, miejscem dla
ionych foim aklywnoci.
To jesl jedna spiawa. Diuga jesl laka: eby izdzi, lize-
ba mie czym. Slay elemenl samoizdnoci lo kompelencje
samoizdu. Samoizd moe odpowiada za podalki, pizy-
dziay giunlow, za podzia paslwisk, za gospodaik wodn
lecz musi mie iealn wadz. Inna spiawa, e pizy biaku
dowiadcze, edukacji spoecznej, mog si iodzi ione za-
gioenia, np. koiupcyjne lub wynikajce z niekompelencji.
Dodalkowo wyslpuje m.in. laki pioblem, e jeszcze do
niedawna mia miejsce impoil wojlow ze iodowiska miej-
skiego. Tymczasem nie moe by lak, eby wsi samoizdo-
w izdzili delegaci miasla, bo lo jesl nienoimalna syluacja.
W Polsce slao si co baidzo niepokojcego, kiedy walka po-
lilyczna, iozbuchana do biaoci, pizeniosa si lake do ma-
ych sliuklui wiejskich. We wsi, w kloiej mieszkam, w sied-
mioosobowej iadzie soeckiej byo iepiezenlowanych pi
pailii! Nie jeslem pewien, czy wie jesl w ogole odpoina na
lego lypu iozbicie emocjonalne, polilyczne, spoeczne, pio-
giamowe, kloie miaslo jej zafundowao.
Na prowincji chyba jednak ycie wspolnotowe zachowao si
w
stosunkowo najwikszym stopniu?
W. .: W lej chwili na wsi islnieje lak napiawd lylko jed-
na zoiganizowana sliukluia spoeczna, kloia, co by o niej nie
sdzi, ma pewn wyznaczon lini, jaki konkielny piogiam
spoeczny. To paiafa. W pizypadku lych inslylucji, kloie iz-
dz naszym yciem, islolnym elemenlem jesl spoeczny ad,
wpiowadzany pizez ksidza. Jeeli jesl on mdiy i wialy,
lo napiawd moe ziobi duo izeczy, np. spowodowa, e
wie bdzie miaa chodniki i zadbane ogiodki, e bd w niej
upoizdkowane obejcia i numeiy na domach, e ludzie bd
dbali o gioby bliskich i segiegowali mieci. Ksidz-ekolog,
ksidz-edukaloi, ksidz-wiadomy iolnik, lo czslo jedyna
szansa na pozylywne zmiany w danej wsi.
jak oceniby Pan wiedz naszych decydentow na temat aktual-
nych problemow polskiej prowincji oraz ich postaw wobec pro-
blemow spoecznych tych terenow?
W. .: W zwizku z pokonywaniem lego dyslansu cywi-
lizacyjnego niezbdne byoby ziobienie diagnozy, kloiej nikl
nie chce ziobi. To byoby jednak niepizyjemne, bo okazao-
by si np., e jeli chodzi o budow nowych zasobow miesz-
kaniowych, lo caa wie le si buduje, ale piaklycznie sama,
gownie lzw. sposobem gospodaiczym. Ludzie na wsi niemal
we wszyslkim s skazani na siebie.
Diugi pioblem: nigdy nie byo do deleiminacji, do
iodkow na lo, eby powanie zmieizy si z lymi wyzwania-
mi. Olo wie w nowoczesnym syslemie wymaga inweslycji,
nie moe zosla sama z infiasliuklui, np. jazami, zbioinikami
wodnymi, elekliycznoci, gazyfkacj ilp. A wie zoslaa z lym
sama. W lakiej syluacji nie mona nawel zbudowa elemenlai-
nej infiasliukluiy elekliycznej, len luksus jesl po pioslu nie-
osigalny. Tizeba baidzo dugo wojowa, eby poslawili kilka
supow i jeli klo mieszka lizy kilomeliy od diogi dopio-
wadzili pid. Moi ssiedzi i ja z wasnych pienidzy pacilimy,
eby nam dopiowadzono elekliyczno z pobliskiego supa.
Teiaz, gdy znalelimy si w Unii, iosn lake slandaidy
i wymogi piodukcyjne, np. le dolyczce gospodaiki nawozo-
wej, wodnej, ciekowej, odpadowej ilp. To jesl mnoslwo wy-
maga, pizy czym nikl nie pyla, za co i w jaki sposob ludzie
6
7
na wsi maj je speni. To s pioblemy, kloie pozoslaj nie-
jako poza sfei wyobiani decydenlow liudno powiedzie
lylko, czy oni lego nie wiedz, czy nie chc wiedzie...
W efekcie, z jednej sliony s wobec wsi coiaz wiksze
oczekiwania i wymagania, z diugiej nalomiasl w dalszym
cigu nie mamy dla niej piogiamu iozwoju cywilizacyjnego,
pomysu na wyiownanie ionic midzy miaslem a wsi.
jaka powinna zatem by polityka wadz publicznych, jeli cho-
dzi o niwelowanie przepaci cywilizacyjnej midzy centrami
a
prowincj? jak rol powinien odgrywa w tym samorzd,
organizacje obywatelskie, wreszcie sami ludzie?
W. .: Jedyn szans, eby si cokolwiek zmienio, jesl od-
lwoizenie czego, co w pizypadku wsi i maych miasleczek
jesl niezwykle islolne i moe si okaza decydujce. Chodzi
o izeczywisle lo spoeczne funkcjonowania lych zbioio-
woci: iady gminne, soeckie, ssiedzkie, koa gospody wiej-
skich. Bez lego wie nie bdzie islniaa. Do pewnego slopnia
wie zachowaa lakie liadycyjne foimy ycia spoecznego, ale
lylko w niekloiych iegionach lam, gdzie jesl najsabsza sy-
luacja gospodaicza, jak poudniowo-wschodnie pogianicze
czy Podlasie, liadycyjnie opaile o kullui ludow. W innych
iegionach sliukluiy spoeczne, le najnisze, w ogole nie isl-
niej lub maj posla bd lo komeicyjno-luiyslyczn, bd
aichaiczn. A nam polizebne s nowoczesne, baidzo dobize
zoiganizowane sliukluiy samoizdowe, pioducenckie ild.
Pizyczyn lakiego slanu izeczy jesl kilka. Jedn jesl dziedzic-
lwo iealnego socjalizmu, o czym ju wspominaem.
Jeli chodzi o sposoby na zmian syluacji najmniejszych
oiodkow, lo leiaz pojawi si lake nowy, niezwykle islol-
ny elemenl, kloiy ju jesl gi dla caego kiaju, caego spoe-
czeslwa. Olo wie jesl lym iodowiskiem, kloie moe mie
najwikszy wpyw na islol pizeliwania kiaju w pizyszoci,
czyli na ekologi.
No wanie, tu dotykamy kolejnego problemu. Coraz czciej
pojawia si opinia, e nie ma jednego, waciwego modelu dla
kadego zbiorowoci, nie kady region moe si rozwija we-
dle tych samych wzorcow. Zwraca si uwag, e trzeba szu-
ka samodzielnych drog, np. zamiast forsownej modernizacji
przemysu, infrastruktury itp. niektorym regionom zaleca
si kultywowanie innych atutow. oryginalnego dziedzictwa
kulturowego, dbaoci o zasoby przyrodnicze itp. Taka polity-
ka ma swoje sukcesy, ale czsto skutkuje take oporem spoecz-
nym i obawami, e dany region chce si zamieni w skansen
czy swoisty rezerwat...
W. .: Tiadycyjne i ekologiczne piodukly, agioluiyslyka
na skal dziesiciokiolnie wiksz ni obecnie, s ogiom-
n szans... Waciwie wszyslkie mae i iednie wsie, w lym
szczegolnie le ubosze, czyli cae pogianicze wschodnie,
powinny by zagospodaiowane agioluiyslycznie. Mamy
szans niepowlaizaln w skali Euiopy! Jeli wyjecha z Pa-
iya, Rzymu, Beilina czy jakiegokolwiek innego zachodnio-
euiopejskiego miasla i liaf na lamlejsze leieny wiejskie, lo
wszyslko jesl lam sliasznie ucywilizowane, zagospodaio-
wane, zamknile w belonie, asfalcie, melalu, plasliku. U nas
cigle jesl szansa na pizyiod, wiee pieczywo i mleko,
owoce, gizyby, iuno lene, naluialnie hodowany diob.
Zieszl w iozmowie o pioblemach wsi niezwykle islol-
ne jesl lo, e sam chaiaklei ycia, szczegolnie w iolniclwie,
podlega pewnym cyklom pizyiodniczym. A lo spiawia, e
nie ma si pienidzy od iazu. Jeeli klo spizedaje zbioiy
R
Y
S
.
L
E
S
Z
E
K
N
O
W
A
K
O
W
S
K
I
8 9
owocow w lipcu, lo pienidze doslanie w padzieiniku.
Tacy ludzie mog np. paci podalki albo kupowa nawozy
wledy, kiedy maj pienidze, albo musz mie moliwo
lwoizenia iezeiw piodukcyjnych. Ponadlo, chop hodujc
bydo albo lizod chlewn, jesl zdany na syslem skupu. Raz
mamy wisk goik, innym iazem wiski doek sys-
lem iynkowy obchodzi si z wsi bez adnych ceiegieli. Je-
eli czego jesl za duo, lo chopi iozpaczliwie walcz, eby
klo od nich lo kupowa. Ogiomna ilo ludzi lizyma si
danej piodukcji, poniewa innej ofeily nie ma.
Tu wiacamy do lego, co jesl szans na zmiany. Powinni-
my slwoizy wsi alleinalywne ofeily zaliudnienia, opaile
na jej lokalnych zasobach lo mog by np. nasadzenia lasu
albo upiawy iolin eneigelycznych czy wikliny. Gospodai-
ka ekologiczna lo jesl opieka nad jezioiem, agioluiyslyka
lo s dosownie lysice ionych izeczy! Tacy ludzie mog
iealizowa usugi dla pizybyszow z miasla, ale lake dla
swoich ssiadow. Wledy iozmawiamy o spoeczeslwie lu-
dzi, kloizy s polizebni, zaiabiaj, maj szans pizey bez
jedenia po oo km do piacy, jak ma lo miejsce w pizypad-
ku Waiszawy, gdzie ludzie dojedaj nawel daleko spoza
Olwocka, z Siedlec.
jak Pan zatem widzi przyszo Polski B i Polski C?
W. .: To, jak bd pizebiegay dalsze zmiany, jesl bai-
dzo silnie uwaiunkowane obecnym podziaem spoecznym,
ionicami w jakoci ycia. Jak skal usug spoecznych do-
slaniemy: W miecie mamy szans, eby zainleiesowa si
ogiomn iloci izeczy, poniewa ofeila jesl dua. Ofeila
dolyczca czowieka, jego iodziny, ycia, mieszkania, komu-
nikacji, spizlu, ioziywek, zakupow... Im dalej od cenliow,
lym liudniej. W gminie do dyspozycji s moe ze dwa na-
piawd powane sklepy i kilkanacie sklepikow. W powia-
lowym miecie jesl kilkanacie spoiych sklepow, dlalego
szansa, e ziealizuje si swoje polizeby, jesl ju wielokiol-
nie wiksza. Podobnie jesl z inslylucjami kulluialnymi czy
ofeil edukacyjn. wiadome wyiownywanie lego poziomu
cywilizacyjnego jesl pizedsiwziciem ogiomnym, ale nie-
zbdnym.
Pod wpywem lego zionicowania i dugu cywilizacyj-
nego, kloiy Polska zacigna wobec piowincji, bdziemy
yli pizez najblisze r,-io lal. Konieczna jesl iozbudowa
infiasliukluiy socjalnej i kulluialnej na wsi, w lym powiol
do ionych iozwiza, kloie byy, lecz ju ich nie ma. Mam
na myli lakie foimy, jak gminne i wiejskie oiodki kulluiy,
kluby, oiodki zdiowia, kina objazdowe czy klubokawiai-
nie. To oznacza lake szanse komunikacyjne, w lym zie-
alizowanie obielnicy, e dzieci bd jedziy gimbusem do
szkoy, bo baidzo wiele z nich nie jedzi. Mieszkam na wsi
i dzieci z mojej wsi chodz do szkoy na piechol.
Poslp lechniczny spiawi, e spoia cz lego dyslansu
cywilizacyjnego, jeeli chodzi o codzienne waiunki ycia,
si wypenia, ale okazao si, e wie chce po pioslu wicej.
Moe nie lyle samo, co miaslo, ale na pewno chce wicej
i nikl wsi z lej diogi nie cofnie. Wie nie odpuci, bo dosko-
nale wie, e awans lo jesl edukacja dzieci, e lekaiz nie ma
by w szpilalu powialowym, lecz blisko, e lelewizoi lo nie
jesl gial, kloiy dziaa na diul, lylko lo jesl nowoczesne uiz-
dzenie z piogiamami dla osob o pizeionych zainleieso-
waniach. Wszyslko lo wymaga jednak baidzo iozsdnego,
iacjonalnego piogiamu spoecznego, a pizede wszyslkim
wiedzy o wsi. Najpieiw lizeba jednak w ogole zacz o lym
iozmawia. Nie pochylajc si z liloci nad mieszkacami
maych miejscowoci, bo lo nie s ludy pieiwolne bez
piolekcjonalizmu, po pioslu z izeczow ocen syluacji, ze
szczegoln liosk wobec dzieci, jako pizyszych pokole,
i wyiownywaniem ich szans.
Nie moe by lak, e polska wie slanowi kiaj pomidzy
miaslami, bo lo jesl 8 populacji, ogiomna ilo ludzi, od
kloiych ponadlo zaley nasza czysla woda, powielize, noi-
malne, dobie jedzenie. Tam ley lake nasza jedyna szansa,
eby chocia lioch odbudowa polskie miasla, w kloiych
panuje sliaszna zapa demogiafczna.
Piogiam iozwoju wsi i piowincji musi by inlegial-
n czci iozwoju caego kiaju. Nie moe by odibnego
piogiamu iozwoju obszaiow wiejskich, bo lo cigle bdzie
oznaczao lylko lyle, e doganiamy cywilizacj w miecie.
Na dusz mel ludzie ze wsi i maych miasleczek si na lo
nie zgodz.
Dzikuj za rozmow.
Varszawa, ro lipca :oo, r.
+sppraca ]usryna Sujka
R
Y
S
.
M
A
R
C
I
N
S
K
O
C
Z
E
K
www.skoq.pl
8 9
Sowo lichwa wywouje wycznie negalywne skojaize-
nia. Jesl wicz epilelem, kloiym okiela si wszelkie nieuczciwe
piaklyki kiedylowe. Nadmieine opiocenlowanie poyczek, sla-
nowice dla posiadaczy kapilau szans na alwy zaiobek, jesl
zjawiskiem slaiym jak wial. Cho zapewne nigdy nie uda si
go w peni wyeliminowa, powinnimy dy do minimalizacji
skulkow. A pizede wszyslkim liaklowa jako wany sygna
oslizegawczy, e z syslemem gospodaiczo-fnansowym oiaz
polilyk spoeczn co jesl nie lak.
W powszechnej opinii, lichwiarz nie zarabia cik prac,
a w zasadzie: zarabia bez adnej pracy. Jest gorsz kategori
kupca handlarzem czasu, ktry upywa od momentu po-
yczenia pienidzy do chwili ich zwrotu. Robotnik zarabia
tylko wtedy, gdy pracuje, a lichwiarz zarabia nawet pic. Jak
mawia pizysowie: czas lo pienidz nawel duy pienidz, gdy
piocenl jesl wysoki, a laki wanie zwykli slosowa lichwiaize.
Ludzie zwiacaj si do nich w liudnych syluacjach, gdy nie
mog zdoby pienidzy z innego ioda. To powoduje, e zde-
speiowani skonni s zapaci kad cen (piocenl) za poyczo-
n golowk. Ekonomici od dawna wiedz: jesl popyl, znajdzie
si iownie poda, cho cena moe nieiaz pizypiawi o bol go-
wy i skuicze poilfela.
Dla despeiala lichwiaiz jesl anioem nioscym wybawie-
nie, lecz lylko na chwil. Wkiolce wiaca wiadomo wszysl-
kich obowizkow wynikajcych z faklu bycia dunikiem.
Wiaca lake chodna kalkulacja i sposlizeenie, i poyczko-
dawca wykoizysla liudne, czasami beznadziejne pooenie
diugiej osoby. Choioba, kiadzie, poai dla lichwiaiza nie
ma znaczenia, co dunik ziobi z pienidzmi, na co je wyda.
Wany jesl czas, kloiy biegnie bez uslanku i z kadym dniem
pizynosi nowy zaiobek. Taka bezduszno moe iodzi lylko
negalywne uczucia.
Adwokat diaba
Tymczasem oplymisla, szczegolnie z obozu libeiaow, do-
slizee pozylywne sliony lichwy. Poliakluje je szeioko, do li-
chwiaizy doczajc baidziej ludzkich bankieiow i liaklujc
ich jako jeden zbioi fnansislow. T giup mona wic pized-
slawi jako piekuisoiow gospodaiki kapilalislycznej, a obec-
nie uzna za jeden z jej gownych moloiow napdowych.
To pizecie fnansjeia, obiacajc kapilaem, umoliwia kie-
dylowanie nowych pizedsiwzi gospodaiczych. To dziki
upizejmoci kiedylodawcy klo moe cieszy si kolejnymi
pioduklami, nawel jeli w domowej kasie czslo wida dno.
Rozsdnie zacignila poyczka poliaf wyiwa niejed-
n osob z powanych laiapalow lub pizyspoizy jej zyskow
pizewyszajcych nalene odselki. Pozwala iownie wej
w posiadanie islolnych dobi maleiialnych bez dysponowania
od iazu wyslaiczajc sum pienidzy (np. zakup mieszka-
nia na kiedyl). Dlalego le w dzisiejszych czasach inslylucje
kiedylowe poslizega si umiaikowanie pozylywnie. Ponadlo
osoba udzielajca poyczki wykonuje, wbiew pozoiom, kon-
kieln piac (np. zwizan z ksigowoci, obsug duni-
kow), za kloi naley jej si wynagiodzenie uzyskane z od-
selek od kapilau. Musz one pokiy lake ewenlualn slial,
gdy kloiy z dunikow nie zwioci poyczki lub uczyni lo
z duym oponieniem w lym diugim pizypadku udziela-
jcy poyczek ponosi slial, gdy nie moe obiaca zamioo-
nymi pienidzmi. Wanie iyzykiem lumaczy si najczciej
wysoko odselek. Im baidziej syluacja fnansowa poyczko-
bioicow naznaczona jesl polencjalnymi liudnociami w spa-
caniu kiedylu, lym odselki musz by wysze.
Zdarza si jednak nader czsto, e pobierane odsetki s
mocno zawyone, a ich wielko nie wynika z racjonalnej
kalkulacji ryzyka kredytowego. Stoi za nimi chciwo, ch
wykorzystania cikiego pooenia osb, ktrym niski status
materialny uniemoliwia normalny kredyt. Celuj w tym
niedue, czsto szemrane hrmy, poyczajce niewielkie
pienidze na bardzo wysoki procent.
Lichwa i jej wrogowie
W Polsce pioblem len pojawi si w momencie naslania
diapienego kapilalizmu. Nagy wziosl polizeb kiedylowych
w poczeniu z cik syluacj na iynku piacy wywoa pla-
g lichwiaislwa. Nie pomog uslawowy zakaz wyzysku, wic
sdowniclwo i gnbieni dunicy signli do innego sposobu
obiony. Uznano wygoiowane odselki za spizeczne z zasada-
mi wspoycia spoecznego. Rozwizanie lo posiadao jednak
wady, gdy wymagao dochodzenia piaw pized opieszaymi
sdami. Opieiao si lake na niejasnej defnicji zasad wspo-
ycia spoecznego.
Procent
wikszy ni ycie
Jarosaw Szczepanowski
10 11
Pieiwsz powan piob ukiocenia lichwy podja
w ioo i. Liga Polskich Rodzin, lwoizc piojekl nowelizacji
Kodeksu cywilnego. Pomys len, ogianiczajcy maksymalne
odselki do dwukiolnoci slawek uslawowych, nie znalaz
jednak uznania w oczach izdzcych. Wkiolce z podobn
inicjalyw wyslpio SLD, opiacowujc piojekl lzw. uslawy
anlylichwiaiskiej.
Jej losy byy buizliwe. Obiazoway uniweisalne powie-
dzenie, e gdy nie wiadomo o co chodzi, lo chodzi o pieni-
dze. W liakcie wielomiesicznych piac odbyo si bez liku
debal medialnych, zakulisowych slai lobbyslow i ofcjal-
nych dziaa pailamenlaizyslow. Zgodny lament podnie-
li przedstawiciele wszystkich podmiotw kredytowych,
zrzeszeni m.in. w Zwizku Bankw Polskich i Konfe-
rencji Przedsibiorstw Finansowych. Obuizenie wyiazi-
y nawel banki spodzielcze, kloie na co dzie szczyc si
wspieianiem baidziej ludzkiej gospodaiki. Dochodzio do
kuiiozalnych wydaize w najgoilszym okiesie piac sej-
mowych gos zabia... ambasadoi Wielkiej Biylanii, Chailes
Ciawfoid. Bioni on angielskiej fimy Piovidenl, gownego
giacza na iynku maych lichwiaiskich poyczek.
Wszyscy oni pioleslowali pizeciwko planowanym
zmianom, aigumenlujc lo oczywicie dobiem kiedy-
lobioicy, kloiy najbaidziej ucieipi po wpiowadzeniu
uslawy w ycie. Obnienie maksymalnych odselek miao
zmniejszy doslpno kiedylow, czyli uliudni poyczki
pizecilnym Kowalskim. Oprcz wystpie medialnych,
instytucje hnansowe podjy szereg dziaa lobbystycz-
nych. Ich efeklem byo cigle zmieniajce si popaicie dla
uslawy pizez posow, a lake nieoczekiwany iozam wiod
iodzicow piojeklu giupa senaloiow SLD zacza bloko-
wa oslaleczne pizyjcie uslawy. Po dugich bojach uslawa
wesza w ycie. Popaiy j wszyslkie kluby poselskie z wy-
jtkiem Platformy Obywatelskiej.
adna teoria
Wspomniana uslawa z dnia , lipca ioo, i. o zmianie
uslawy Kodeks cywilny oiaz zmianie niekloiych innych
uslaw (Dz. U. ni r,,, poz. rro) wpiowadzia kilka zasadni-
czych iozwiza. Maksymalna wysoko odselek nie moe
pizekiacza w cigu ioku czleiokiolnej wysokoci slopy kie-
dylu lombaidowego NBP (uslala j Rada Polilyki Pieninej,
obecnie wynosi ,,,,). Ogianiczeniem objle s kiedyly do
kwoly 8o lys. z, w limicie lym mieszcz si wic wszyslkie
mae lichwiaiskie poyczki. czny koszl udzielenia kiedylu
konsumenckiego (czyli opal pobieianych pizy podpisaniu
umowy kiedylu) nie moe pizekioczy , kwoly poyczki.
Za pobieranie zbyt wysokich odsetek przy kredycie kon-
sumenckim grozi kara do z lat wizienia.
Nie zmieniono jednoczenie innych poylecznych pize-
pisow uslawy z io lipca ioor i. o kiedycie konsumenckim,
czyli gownej uslawy, kloiej musz pizeslizega fimy udzie-
lajce poyczek. Uslawa la wpiowadza m.in. obowizek
szczegoowego infoimowania klienla o waiunkach, na ja-
kich udzielany jesl kiedyl. Klienl moe lake odslpi od
umowy w leiminie ro dni od dnia jej zawaicia, bez ponie-
sienia koszlow kiedylu.
A ycie sobie...
Poloia ioku obowizywania uslawy (wesza w ycie io
lulego iooo i.) pizynosi pieiwsze obseiwacje i wnioski. Nie-
slely, gownie lakie, kloie potwierdzaj zasad, e przepisy
s po to, by je ama...
Z nowych iozwiza ciesz si jedynie lowaizyslwa ubez-
pieczeniowe. Gownym sposobem na ominicie uslawy an-
lylichwiaiskiej jesl bowiem ubezpieczenie kiedylu. Fiima
udzielajca kiedylu ofcjalnie uslala niskie odselki i piowi-
zj, a pozosla cz zaiobku pizeizuca do polisy ubez-
pieczeniowej. Polisa jesl dla klienla obowizkowa. Po biedy,
jeli kiedylobioica nie poczu ionicy w wysokoci odselek.
Zdarza si jednak, e koszty wzrosy, zamiast spa! Kie-
dylodawca chce zaiobi lo, co dawniej, a lowaizyslwo ubez-
pieczeniowe lake musi zyska na ubezpieczaniu kiedylu.
W jeszcze goiszej syluacji znajduj si osoby, kloie slaiay si
o kiedyl za poiedniclwem agencji, jakich lysice wyiosy
w caym kiaju. Od kwoly kiedylu odcigana jesl dodalkowo
opala (nawel do ro). Zdaiza si wic, e z kiedylu lys. z
olizyma mona na ik lylko i,, lys. z.
Innym powszechnym sposobem ulizymania zyskow jesl
podwyszanie islniejcych i wpiowadzanie nowych opal.
Obecny trend w sektorze bankowym wskazuje na to, e
niedugo bdziemy pacili dosownie za wszystko. Czyn-
noci kiedy darmowe (np. wypata gotwki w kasie, wy-
cig z konta) nagle okazuj si cakiem sono patne. Tak
olo ziainko do ziainka i w banku zbieia si spoia suma zdaila
z klienlow. Na szczcie z lakimi zagiywkami slaia si walczy
Uizd Ochiony Konkuiencji i Konsumenla, kloiy od pewne-
go czasu kweslionuje m.in. wysokie opaly za wczeniejsz
spal (obowizujce dla kiedylow zawailych pized kilkoma
laly) czy pizewalulowanie kiedylu.
Najstarszy zawd wiata?
Ju na pocztku ksztatowania si zrbw zachodniej cywiliza-
cji uznawano lichwiarza za niegodziwca i pitnowano, do czego in-
spiracj stanowi m.in. Stary Testament. Lichw cakowicie odrzuca
take cywilizacja muzumaska. W czasach Imperium Rzymskiego
karano lichwiarza dwukrotnie ciej ni zodzieja, o czym wspomina
Andrzej Frycz Modrzewski, podajc to jako przykad dziaania mo-
gcego naprawi Rzeczpospolit.
W redniowieczu istnia (systematycznie omijany) kocielny za-
kaz pobierania odsetek, za w XVIII w. papie Benedykt XIV wyda
ofcjaln encyklik Vix pervenit, ktra z ca stanowczoci pot-
piaa lichw. redniowieczne przekonanie o stworzeniu przez Boga
trzech kategorii ludzi chopw, rycerstwa i duchownych uzupe-
niano czwart kategori: lichwiarzy stworzonych przez diaba.
Okoo XV w. pojawi si niej oprocentowany kredyt inwesty-
cyjny, przeznaczony na cele handlowe lub produkcyjne. Mona to
uzna za moment, gdy z grupy powszechnie pogardzanych lichwia-
rzy-wyzyskiwaczy zaczynaj si wyksztaca pierwsi fnansici-ban-
kierzy. Mniejsi lichwiarze jednak nie dali za wygran, nadal erujc na
cikiej sytuacji ludzi. Ograniczani coraz bardziej w swej dziaalnoci
przez systemy prawne rozwijajcych si pastw europejskich, zeszli
czciowo do podziemia lub chwytali si rnych sposobw na dzia-
alno na granicy prawa. I tak to trwa a po dzie dzisiejszy.
10 11
Wielkie, drobne cwaniaki
Jeszcze alwiejsz syluacj maj pozoslae fimy udziela-
jce dawniej lichwiaiskich poyczek. Ich nie ma klo skonlio-
lowa, bo aden uizd nie bdzie si zajmowa lak diobni-
c. Poza lym czslo nawel nie wie o ich islnieniu.
Liderem na rynku maych poyczek jest Provident Pol-
ska oferuje poyczki od oo do tys. z, astronomicznie
oprocentowane (od o do y!). Zupenie nie przej si
on ustaw. Zmieni nieznacznie lie umow, wpiowadzajc
obowizkowe ubezpieczenie i dobiowoln opal za obsug.
Klienl ma do wyboiu dwie weisje poyczki. Pieiwsza, nisko-
opiocenlowana (w gianicach wynikajcych z uslawy), zakada
spal w lygodniowych ialach. Klienl musi co lydzie dokona
wpaly na iachunek Piovidenla, a za jakiekolwiek oponienia
doliczane s diakoskie kaiy. Dodalkowo pizedslawiciele fimy
slaj na gowie, eby zniechci klienla do lej foimy poyczki,
gdy nie maj z niej zbyl wielkich pioflow. Nie dziwi wic, e
lylko symboliczna liczba osob koizysla z lej opcji. Diug, bai-
dziej powszechn foim fima chwali si ponad pomilionow
izesz nacignilych klienlow jesl spala poyczki bez wycho-
dzenia z domu. Czynnoci zwizane z obsug zaalwia pized-
slawiciel, kloiy co lydzie pizychodzi po kolejn ial. Oczywi-
cie nic za daimo. Opata za obsug w domu powoduje, e
odsetki sigaj y poyczonej gotwki. Przykadowo, 1ooo
z spaca si przez rok, czyli z tygodnie z rat { z, do spaty
jest wic 1yo8 z. I wszystko zgodnie z prawem.
W lady Wielkiego Biala id konkuienci Piovidenla, np.
Euio Piovidus, a lake mniejsze lokalne fimy. Szczegolnie le
oslalnie wykazuj si pomysowoci godn zaiazem pozaz-
dioszczenia i polpienia. odzkie fimy, lakie jak Foila czy
Piofl, slosuj lekko zmodyfkowan ofeil Piovidenla. Foi-
la udziela poyczek na kiolsze leiminy, od do o miesicy,
obciajc klienla odselkami w wysokoci o. W skali ioku
olizyma mona wic wynik znacznie pizekiaczajcy roo!
Odselki ukiywane s pod poslaci ubezpieczenia poyczki i
opaly za dojazd do klienla, pobieianej pizy kadej iacie.
Jesl lo lzw. poyczka na lelefon jedynym iodem in-
foimacji o ofeicie fimy jesl iozmowa lelefoniczna, w liak-
cie kloiej nie podaje si infoimacji o faklycznych koszlach.
Klient o cakowitej wysokoci odsetek dowiaduje si w mo-
mencie podpisywania umowy, ale jeli widzi w mojej rce pie-
nidze, to podpisze wszystko wspomina byy pizedslawiciel
fimy dziaajcej na podobnych zasadach. Przewane ne
dajemy klenrow jego egzemplarza umowy, wc ne moe s
dowedze, z czego wynkaj rake odserk jak s przed nm
bron. Desperac spacaj bez gadana, bo ngdze ndzej ne
dosran ju poyczk... dodaje.
Fiima Piofl, z ofeil bliniacz do Piovidenla, pizeizuca
koszly do osobnej umowy za obsug kuiieisk. Co ciekawe,
fima la baidzo izadko si ieklamuje, a jednoczenie nie na-
izeka na biak klienlow. Najwidoczniej osoby pizypaile do
muiu wyjlkowo chlnie dziel si infoimacjami o nowym
iodle golowki. Nieco odmienn foim poyczki na lelefon
ofeiuje Piofieal, spoka-coika fimy z Czech i Sowacji. Tu-
laj lake nie ma szans dowiedzie si o iealnych odselkach.
A nie s one niskie, bo zaduajc si na lys. z olizymujemy
do iki r,8 lys. z. Spaci musimy za pizez i lala ponad lys.
z w miesicznych ialach po okoo r8o z.
Wcign w sie
Opisane foimy udzielania poyczek lo jednak mimo
wszyslko biznes dla odwanych. Wielu dunikow jesl w lak
kalasliofalnej syluacji, e czslo nie s w slanie spaci na-
lenoci. Osoby, kloie chc zaiobi na lichwie, udzielaj wic
poyczek pod zaslaw. Ich ofeila jesl piosla: poyczka oo-,oo
z na miesic, odselki okoo io (czyli zgodnie z uslaw!),
zabezpieczenie spaly slanowi spizl AGD nie slaiszy ni
lala, na kloiy jesl spisywana osobna umowa pizewaszczenia
(dunik moe go nadal posiada i uywa, ale w iazie biaku
spaly fima moe go zabia na pokiycie slial).
Tacy poyczkobioicy czslo nie s w slanie po miesicu
odda kwoly z odselkami. Pizedslawiciel fimy podpowia-
da wledy iozwizanie: spaci odselki, slai umow poyczki
zakoczy i jednoczenie podpisa umow na naslpny mie-
sic. W ten sposb wiele osb wpada w lichwiarsk paj-
czyn: poyczone jeden raz oo z, a potem co miesic od-
setki w wysokoci 1oo z. Daje to w skali roku 1zoo z od-
setek, czyli... z{o. W lej syluacji nie dziwi, e lylko w odzi
dziaa legalnie pi lakich fim, a iednio co po ioku powsla-
je naslpna!
Pizysowiow bizylw dla loncego s lombaidy. Udzie-
laj one lake poyczek pod zaslaw, lulaj jednak lelewizoi czy
obiczk lubn lizeba pizynie i zoslawi pod opiek li-
chwiaiza do momenlu oddania dugu. Pized wejciem w y-
cie uslawy, odselki w lombaidzie mieciy si w gianicach
o,,-o,, dziennie, czyli w skali ioku r8o-i,o. Obecnie nie-
wiele si zmienio, jedyn ionic jesl wpiowadzenie odpo-
wiednich kiuczkow piawnych do umow oiaz dodalkowych
opal, np. za pizechowywanie zaslawionego spizlu.
System zmusza
Dlaczego w Polsce, mimo iosncych wskanikow makio-
ekonomicznych, wci funkcjonuj lichwiaize: R
Y
S
.
T
O
M
A
S
Z
A
S
U
P
A
S
T
U
S
Z
K
A
/
W
W
W
.
P
A
S
K
I
.
O
R
G
www.paski.org
12 13
Wbiew pozoiom, diagnoza nie jesl piosla. Faklem jesl, e
mamy ze piawo, kloie nie poliaf wyeliminowa lego nieko-
izyslnego zjawiska. Ale faklem jesl iownie lo, e mimo dyna-
micznego rozwoju sektora bankowego, ludzie wci potrze-
buj korzysta z usug lichwiarzy. Vynika to z maej dostp-
noci kredytow bankowych. Cho ronie ona z roku na rok, jeszcze
dugo nie osignie takiego poziomu, jak w rozwinitych krajach
Zachodu. Ggromna liczba Polakow jest i bdzie nadal odcita od
kredytow ze wzgldu na swoj sytuacj fnansow ocenia Seba-
slian mudziski z fimy poyczkowej Avis.
Zbyl mae dochody lub ich nieslabilne ioda spiawiaj,
e ciko pizebin pizez ocen zdolnoci kiedylowej, jakiej
dokonuje bank. Praca na czarno, umowa-zlecenie, umowa
o dzieo wykorzystywane przez pracodawcw do omini-
cia prawa pracy i niepacenia skadek na ZUS dyskwali-
hkuj w wikszoci normalnych instytucji hnansowych.
Godowe ienly i emeiyluiy iownie nie zadowol banku.
Nawel uczciwa pensja nie zawsze pozwoli pizedize si pizez
bankowe foimalnoci, np. gdy wspomaonek piacuje na
czaino, a na ulizymaniu mamy dwoje dzieci. Co zrobi, gdy
desperacko potrzeba nam gotwki, a dziesitki reklam za-
chwalajcych atwy i szybki kredyt bankowy, okazuj si
kolorow hkcj: Jedyn odpowiedzi czsto staje si lichwa.
Pizynajmniej do czasu.
miertelna spirala
Osobnym pioblemem jesl BIK, czyli Biuio Infoimacji Kie-
dylowej. Inslylucja powslaa w szczylnym celu iejesliacji nieso-
lidnych dunikow, a pizez lo ualwienia pozoslaym osobom
doslpu do kiedylu. Kij jednak zawsze ma dwa koce. Tzw. wpi-
sanie do BIK-u a wic uznanie za dunika, kloiemu nie po-
winno si dawa kiedylu naslpuje czslo z bahego powodu,
np. oponienia w zapacie dwoch ial lub niedopacie dosownie
kilku zolych oslalniej ialy lub kainych odselek. Wszyslko za-
ley od banku, a waciwie od pokilnych iegulaminow spaly
i humoiu piacownika, kloiy nie chce poiozmawia z klienlem,
lecz od iazu nadaje mu negalywny slalus w syslemie kompu-
leiowym.
W BIK znajduje si lake caa dobia hisloiia kiedylowa
danej osoby. Jeli zawsze wywizywalimy si ze zobowiza,
jeslemy dla banku dobiym klienlem, kloiy olizyma kiedyl lak,
jak w ieklamie: bez zawiadcze, w r, minul. I lo moe okaza
si puapk dla nieiozsdnych. Jako dobiy klienl, zawsze alwo
pizebiniemy pizez ocen zdolnoci kiedylowej. Jesl na lo zna-
ny sposob dla osob z nisk zdolnoci kiedylow: kupi co na
ialy i spaci w leiminie, czyli wykaza si jako solidny klienl.
Na najblisze wila mona si spodziewa lislu z banku, w klo-
iym spacane byy ialy. Lisl bdzie zawieia ofeil kiedylu w r,
minul bez zawiadcze.
Jednak w len sposob moemy szybko wpa w spiial za-
duenia. Nie mona poiadzi sobie ze spal jednego kiedylu,
lo bieize si naslpny, eby pokiy zalegoci w popizednim,
i lak dalej. Do czasu. Gdy osmego kiedylu nikl nie chce pizy-
zna, okazuje si, e zalegoci byskawicznie iosn. Po kilku
miesicach siedem bankow wypowiada umowy i da nalych-
miaslowej spaly zalegoci. Na kocu spirali zaduenia spo-
tka mona tylko komornika. Niestety, wielu nie moe si
z tym pogodzi i wydua spiral sigajc z kolei do poyczek
pozabankowych. To pogarsza tylko spraw, doprowadzajc
dunika do stanu, ktry nazwa mona bankructwem. Wai-
lo w lym miejscu doda, e w cywilizowanych kiajach islnie-
je moliwo ogoszenia bankiuclwa nie lylko fim, lecz lake
pizez osoby fzyczne. Bankiuclwo umoliwia iozpoczcie po-
slpowania napiawczego, kloie wypiowadza dunika z bezna-
dziejnego slanu, pozwala mu slan na nogi, wyiowna iachun-
ki i zacz ycie od nowa. Nieslely, w Polsce za spiaw silnego
spizeciwu sekloia bankowego, uslawa o upadoci konsumenc-
kiej nie zoslaa uchwalona.
Sebaslian mudziski polwieidza islnienie lego pioble-
mu: Na porzdku dziennym spotykamy sytuacje, gdy cay ma-
jtek osoby zaduonej ju nie pokrywa jej zobowiza z tytuu
piciu kredytow bankowych i kolejnych szeciu pozabankowych,
a osoba ta mimo wszystko stara si u nas o kolejn poyczk. Nie
islnieje co lakiego jak BIK dla maych fim poyczkowych,
zalem nie maj one pojcia o faklycznym slanie dugow klien-
la i udzielaj poyczek kademu, klo pozoinie spenia kiyle-
iium dochodu.
Woda z mzgu
Dlaczego jeszcze lichwa cieszy si lakim powodzeniem:
Lchwa obecne ma ludzk rwarz, jesr sprzedawana jako rzw.
produkr fnansowy w adnym opakowanu, przynoszony przez
umechnrego przedsrawcela ocenia Gabiiela Halakiewicz,
pedagog spoeczny. Ludzie nie poliaf si zoiienlowa, co jesl
jeszcze noimaln poyczk, a co ju lichw. Osoby baidziej do-
ciekliwe spolykaj si z biakiem infoimacji, nie sposob bowiem
pozna szczegoow ofeily w lichwiaiskiej fimie pized podpisa-
niem umowy poyczki. Umowa la czslo okazuje si cyiogia-
fem, kloiy spiowadza dunika do fnansowego pieka.
Klienci sporadycznie korzystaj z prawa odstpienia od
umowy, wikszo z nich cieszy si, e w ogole dostali poyczk
mowi mudziski. Wedug niego, jesl jeszcze jeden powod
powodzenia lichwy: Szczegolnie starsze osoby zraziy si do pro-
cedur bankowych, ktore jeszcze kilka lat temu byy bardzo uci-
liwe i nieprzyjazne dla klienta, dlatego teraz gotowe s zapaci
wicej za usug dostarczenia poyczki do domu przy minimum
formalnoci ze strony poyczkodawcy.
Jak uci eb hydrze?
Mona zaiyzykowa opini, e zwikszenie doslpnoci
kiedylow bankowych zmniejszyoby zainleiesowanie lichw.
Nie mona jej jednak zwiksza w nieskoczono. Zawsze po-
zoslanie luka, kloi zagospodaiuj pomniejsi lichwiaize. Cako-
wily zakaz lichwy mogby spowodowa wicz odwiolne skulki
lichwiaize i ich klienci zeszliby do podziemia, a konieczno
ukiywania piocedeiu podniosaby odselki.
Gdyby dochody spoeczestwa osigny cywilizowany
poziom i nie oscyloway w granicach minimum socjalnego,
wtedy kady mgby skorzysta z taniego kredytu bankowe-
go. Jeli poczy to z szeroko zakrojon edukacj ekono-
miczn nie myli z olumaniajcymi ieklamami kiedylow, ja-
kie obecnie alakuj nas z kadej sliony dni lichwiarzy byyby
policzone.
]arosaw Szczepanowsk
12 13
Podczas jednej z pieszych wycieczek ogldaem pikny
podwoiski paik, wiaz z pizylegajcym do lasem, w miejsco-
woci Klk koo odzi. Za lasem byo malownicze wzgoize,
na kloiym slaa ogiodzona nowiulka willa wiaz z dwuhekla-
iow dziak. Cao w efekcie zabudowy slaa si niedoslp-
na dla zwykych ludzi. Z osupienia wyiwa mnie Hieionim
Andizejewski, dyiekloi Paiku Kiajobiazowego Wzniesie
odzkich, kloiy powiedzia saikaslycznie: Nie ma si co dzi-
wi, pan ordynator zosta rolnikiem i si na siedlisku pobu-
dowa.
Pastwo polskie lekk rczk pozbywa si swych walo-
rw kulturowych i przyrodniczych. Lawinowo ronie licz-
ba obiektw przyrodniczych lub stanowicych dziedzic-
two kulturowe, ktre nie s ju dostpne dla szeregowych
obywateli, cho jeszcze niedawno stanowiy dobro wspl-
ne. Na lym pizykadzie doskonale wida, e piywalyzacja lo
nie lylko pioblem pizemysu i iodkow piodukcji. wile
piawo wasnoci cakowicie ogianicza zwyke piawa obywa-
lelskie lub pizyznaje je lylko lym, kloizy mog zapaci.
Atrakcje za potem
Swoislym zagbiem lakich zjawisk, skupiajcym pio-
blem jak w soczewce, jesl Juia Kiakowsko-Czslochowska.
jaki czas temu wybraem si na wycieczk w Vwoz Bo-
lechowicki. Nagle na rodku cieki ujrzaem tablic Teren pry-
watny koniec szlaku ielacjonuje Maiiusz Waszkiewicz
z kiakowskiego Towaizyslwa na Rzecz Ochiony Pizyiody.
Po zapoznaniu ze spiaw dowiedzia si, e dawny waciciel
piobowa odzyska znacjonalizowane po wojnie giunly, na-
lece obecnie do Skaibu Paslwa, a adminisliowane pizez
Lasy Paslwowe. Spiaw w sdzie pizegia, ale si lym nie
pizej, wbi labliczk w iodek cieki i... nasadzi dizewa,
bez zgody i wiedzy obecnego gospodaiza.
Tak dzieje si nie lylko w okolicach Kiakowa. Coraz
wicej wacicieli decyduje si grodzi wasne dziaki. To chore,
bo atrakcj jury jest wanie to, e mona si po niej swobod-
nie porusza mowi Pawe Abucki, piezes Klubu Spoilow
Eksliemalnych JURA w Zawieiciu, od lal wspinajcy si
po juiajskich skakach. V ostatnich latach wielu zamonych
ludzi postanowio tu wybudowa domy i problem, ktory doty-
czy gownie jury poudniowej, pojawi si rownie w ponocnej
czci, powanie ograniczajc moliwo jej swobodnego zwie-
dzania.
Kady posiada prawo do ogrodzenia dziaki, a lokalne
wadze, nawet jeli chc, maj niewielkie moliwoci ogra-
niczenia tego zjawiska. Dotyczy to nawet terenw zna-
nych jako najwiksze atrakcje danej okolicy. Pewien mi-
onik danieli poslanowi zaoy hodowl lych zwieizl. W
lym celu naby kilka heklaiow ziemi, a naslpnie ogiodzi je
szkaiadnym belonowym polem. Pizeci w len sposob szlak
luiyslyczny wspomniana dziaka jesl pooona lu koo
piknego oslaca skalnego, Okiennika Wielkiego (w pobliu
Zawieicia), jednego z symboli Juiy, obowizkowego punk-
lu zwiedzania lego iegionu, cieszcego si duym zainleie-
sowaniem pizez niemal cay iok. Teiaz idc do Okiennika
z najbliszej miejscowoci Skaiyce, moemy oglda po le-
wej slionie malowniczy dugi belonowy pol inne pikne
juiajskie wzgoize z giup skaek znalazo si wanie za nim,
niedoslpne dla luiyslow...
Jedynym pozylywnym wyjlkiem jaki udao mi si odna-
le, jesl gmina Wodowice nieopodal Zawieicia. Tylko lu upo-
izdkowano spiaw polow w zakiesie, na jaki pozwalaa usla-
wa o planowaniu pizeslizennym. Nie mona cakowicie zabio-
ni wznoszenia ogiodze, ale ogianiczono moliwo slawia-
nia polow z belonowych piefabiykalow i nakazano ujednoli-
cenie pod wzgldem foimy ogiodze od sliony fionlu.
Kizyszlof Pucek, szef kiakowskiego PTTK, wini za obec-
ny slan izeczy eksplozj piawa wasnoci. Dawniej mo-
glimy wyznacza szlaki wzdu kadej drogi czy cieki, dzi
nie moemy nawet namalowa znaku na drzewie, ktore znaj-
duje si na terenie prywatnym, przy publicznej drodze. ju kilka
razy si zdarzao, e waciciel takiego drzewa dzwoni do nas
z awantur. Dochodzi do takich absurdow, e jeszcze troch,
O
jczyzn
tanio
sprzedajemy
Konrad Malec
Z
A
M
E
K
W
B
O
B
O
L
I
C
A
C
H
W
P
R
Y
W
A
T
N
Y
C
H
R
K
A
C
H
N
I
E
O
D
W
R
A
C
A
L
N
I
E
Z
M
I
E
N
I
A
S
W
J
W
Y
G
L
D
.
F
O
T
.
J
A
C
O
14 15
a trzeba bdzie wynajmowa geodet, eby namalowa znak
dla turystow... mowi nam. Zgadza si z nim Andizej Ku-
chaiczyk, aichilekl z Zespou Juiajskich Paikow Kiajobia-
zowych w Kiakowie: Przez rozbudowane prawo wasnoc
oraz wadlwe skonsrruowan usraw o zagospodarowanu
przesrrzennym, kady na swojej dzace moe rob nemal
co chce. Dlatego to, co byo do tej pory naturalne e mona
chodzi wszdzie, jeli nie wyrzdza si szkod np. w uprawach
ulega zmianie. Poki potki byy niskie i drewniane, nie stano-
wiy problemu, wrcz harmonijnie wpisyway si w krajobraz.
Kopot nasta z er betonowych monstrow i grodzenia duych
areaow.
Obecne syluacja Juiy jesl lym baidziej wymowna, e lo
wanie lu iozwijay si liadycje polskiej luiyslyki. W muiach
zamku w Ogiodziecu k. Zawieicia ziodzia si inicjalywa
powoania Polskiego Towaizyslwa Kiajoznawczego. Przy-
bywali tu wielcy Polacy ju w XVIII w. Stanisaw Staszic przy-
by tu, by prowadzi badania, a ostatni Polski krol, Stanisaw
ugust Poniatowski, przyjecha wanie po to, eby podziwia te
ruiny pizypomina piof. Romuald Olaczek, pizewodnicz-
cy Komisji ds. parkw narodowych i rezerwatw przyrody
Pastwowej Rady Ochrony Przyrody, od wielu lal wybilny
znawca juiajskiej pizyiody i kulluiy.
Innym aigumenlem za zachowaniem lego leienu dla lu-
iyslyki jesl jego alwo nie lizeba mie specjalislycznych
bulow, ubia czy innego ekwipunku, nie lizeba by specjal-
nie spiawnym fzycznie, aby moc bez liudu poiusza si po
Juize. Nieslely nie bdzie lo moliwe, jeli cay obszai zosla-
nie iozpaicelowany i ogiodzony.
Kup pan zamek
Wacicielami malowniczych juiajskich iuin zamkow
w Bobolicach i Miiowie, od wielu lal chlnie odwiedzanych
pizez izesze luiyslow, s od niedawna biacia Jaiosaw i Da-
iiusz Laseccy. Jak do lego doszo, e slali si wacicielami
peie polskiej szluki obionnej: Zamek w Mirowie nalea
do lokalnej wspolnoty gruntowej i to ona postanowia go sprze-
da. Za w Bobolicach, okazao si, e zamek ley na gruntach
jednego z gospodarzy, ktory rownie postanowi si pozby tego
obiektu. V takie decyzje nie moemy ingerowa... ielacjonuje
Aleksandia Janikowska, kieiownik delegaluiy lskiego Wo-
jewodzkiego Uizdu Ochiony Zabylkow z siedzib w Cz-
slochowie.
Przed przejciem przeze mnie zamku, ostatnie prace za-
bezpieczajce byy przeprowadzone w latach oo. Gd tamtego
czasu nikt o niego nie dba mowi Daiiusz Lasecki. Sowa
waciciela polwieidza Pawe Abucki, kloiy dodaje: Skoro nikt
o to nie dba, to dobrze si stao, e kto kupi i co z tym robi in-
aczej ruiny cakowicie by si rozpady. Odmiennego zdania jesl
piof. Olaczek. Uwaa on, e zamki powinny by pastwowe,
czyli wsplne. Pasrwo ne zawsze wacwe wywzuje s
z opek zad zabyrkam, ale czy prywarn waccele bd robl
ro lepej mdrzej? pyla. Inaczej poslizega pioblem aiche-
olog di Sawomii Diyja: Dziki nowym wacicielom byy pie-
nidze na badania, a tak przez cae lata nawet nie wiedzielimy,
jakie skarby spoczywaj pod ziemi na terenie zamku. Naley
doda, e to, co odkopalimy, w wikszoci traf do muzeum, ktore
Laseccy chc stworzy na zamku.
Biacia Laseccy lwieidz, e ze ziozumieniem podchodz
do obaw, i doslp do dobia ogolnonaiodowego mogby zo-
sla ogianiczony. Zapewniaj, e luiyci zawsze bd mieli
wslp na zamek. Nie istnieje jednak adna gwarancja, e
oni sami lub ich nastpcy nie zmieni zdania z jakiego
powodu. By moe za 1o lat waciciele postanowi uczy-
ni z nich obiekty zamknite dla wszystkich lub otwarte
tylko dla wybranych grup.
Di Diyja podsumowuje pioblem: Zawsze moe si zda-
rzy, e prywatny waciciel uniemoliwi dostp do swojej wa-
snoci, dlatego te kwestie powinny by regulowane prawnie, by
kady mia dostp do narodowych skarbow.
Nowa jako
Konlioweisje wzbudza le odbudowa wspomnianych
zamkow z iuin. Panowie Laseccy powouj si na zamki
nad Loar, ktore czsto su za hotele. Zapominaj jednak
doda, e one nigdy nie zostay zburzone i s zamieszkiwane
F
O
T
.
M
A
R
I
U
S
Z
W
A
S
Z
K
I
E
W
I
C
Z
14 15
w sposob nieprzerwany od momentu zbudowania lwiei-
dzi Maiiusz Waszkiewicz. Rownie piof. Janusz Heieniak,
znawca Juiy, pizyiodnik z uniweisylelu w odzi, kiylycz-
nie ocenia odbudow zamkow, widzc je iaczej jako liwa
iuin. Piof. Olaczek wskazuje, e iuiny wiosy w kiajobiaz
Juiy, wic nie powinny by odbudowywane. Z kolei szef kia-
kowskiego PTTK uwaa, e iuiny slanowi wiksz aliakcj
ni co, co po kilkusel lalach zoslanie odbudowane.
Di Diyja uwaa nalomiasl, e koncepcja liwaych iuin
jesl ju pizeslaizaa, poza lym koszlowna. Miaa ona sens
w Vielkiej Brytanii, skd si wywodzi. Brytyjczycy jednak nie
aowali rodkow na ich utrzymanie, a takie ruiny trzeba
waciwie cigle konserwowa. Tymczasem zamki w Mirowie
i Bobolicach nie byy zabezpieczane od po wieku! mowi
aicheolog. Ale pizeslizega: Mona si pokusi o odbudo-
w, kiedy mamy informacje, jak te zamki wyglday dawniej,
jeli zachoway si opisy i ikonografa. Tak jest w przypad-
ku zamku w Bobolicach. Gdbudowa zamku w Mirowie nie
bdzie natomiast moliwa w takim zakresie. Di Waldemai
Niewada, aichilekl i konseiwaloi specjalizujcy si w zam-
kach, dodaje: Gdbudowa nigdy nie jest pena, gdy nie udaje
si zebra wszystkich informacji o tym, jak zamek wyglda
dawniej. Ten w Bobolicach zostanie odrestaurowany w 8o,
za w Mirowie jedynie wewntrz zachowanych resztek wie-
y mona wstawi stropy. Bez tego ta konstrukcja dugo si
nie utrzyma wiea jest w rodku pusta i w zwizku z tym
chwieje si w czasie wiatrow. Natomiast na zewntrz nie b-
dzie moliwe dobudowanie adnych replik dawnych zabudo-
wa, bo po pierwsze brak nam danych, a po drugie te ruiny
stay si symbolem jury i w ogole polskich zamkow. Dodatko-
wo zostay utrwalone w wiadomoci Polakow przy pomocy
literatury i sztuki.
Na zaizuly pizeciwnikow odbudowy Daiiusz Lasecki
odpowiada, e ogiomna wikszo osob w ankiecie na inlei-
nelowej slionie zamku w Bobolicach odpowiada, e podo-
ba im si pomys i sposob odbudowy zamku. Do tej pory
spotkalimy si z daleko idc przychylnoci turystow. Potra-
f oni doceni ogromny wysiek i przede wszystkim pasj, gdy
w naszych dziaaniach, jak na razie, nie otrzymalimy adnego
wsparcia skdkolwiek.
Obawy w kweslii odbudowy zamkow nie s jednak bez-
podslawne. Przykadem nieprawidowego odrestaurowa-
nia takich obiektw staa si Korzkiew, gdzie nowa forma
budowli znacznie odbiega od swego historycznego wy-
gldu. ]ej obecny waccel pooy zbyr welk nacsk na
uzyskane jak najwkszej kubarury do celw komercyjnych
uwaa di Diyja. Z kolei di Niewada mowi: Konserwator
nie zadziaa tu prawidowo. Nawet jeli inwestor najmuje fa-
chowcow, to konserwator powinien dopilnowa, by to, co oni ro-
bi, byo zgodne z pewn prawd historyczn, takie wanie jest
zadanie jego urzdu.
Wlpliwoci w kweslii odbudowy zamkow w Miiowie
i Bobolicach ma iownie Baibaia Klajman, Konseiwaloi
Zabylkow Wojewodzlwa lskiego. Zgoda zostaa wydana
po wielu konsultacjach, m.in. z ministerstwem kultury i Voje-
wodzk Komisj Gchrony Zabytkow, ponadto swoje opinie wy-
razio wielu specjalistow w tej dziedzi-
nie. Gsobicie uwaam, e te ruiny maj
warto same w sobie i chciaabym je
widzie takimi, jak dotychczas. Nale-
y jednak pamita o czynniku czasu,
ktory na nie oddziauje i nadzwyczaj
skromnych rodkach, jakimi dysponuje-
my. To take wielki eksperyment, ktory
z pewnoci zaway na przyszych lo-
sach innych zamkow w Polsce.
T opini pani konseiwaloi dolyka
baidzo wanego pioblemu. Pastwo
najpierw nie dba o dobro wsplne,
a gdy pniej znajduje si ono w fa-
talnym stanie wwczas pojawia si
wymwka, aby sprzeda je prywat-
nemu wacicielowi, ktry uratuje
obiekt przed cakowit ruin. O to,
co naprawd nowy waciciel zrobi,
nikt ju si nie martwi, ani nie ma na
to zbyt wielkiego wpywu...
Wszystko na sprzeda
Podchody pod ogolnospoeczne dziedziclwo hisloiycz-
ne i kiajobiazowe pizybieiaj lake mniej speklakulaine, ale
klo wie, czy nie baidziej szkodliwe foimy.
Innym symbolem Juiy s iuiny zamku w Olszlynie k.
Czslochowy. Podobnie jak wspomniany Okiennik, miejsce
lo znajduje si na liasie kadej wycieczki. Waciciel jednej
z dziaek (oczywicie ogiodzonej), znajdujcej si lu pizy
szlaku piowadzcym na zamek, wybudowa holel. Zosta
wzniesiony bez adnych pozwole, nie prowadzi do adna
droga, jest tylko cieka, wic poki co obiekt jest zamknity
mowi Pawe Abucki. Nieslely, naley pizypuszcza, e
niebawem samowola budowlana zoslanie zalegalizowana,
a dziki dobiym ukadom inwesloia z lokalnymi wadza-
mi znajd si iodki i zezwolenia na dobudowanie diogi.
Jakby lego byo mao, wzdu diogi z Olszlyna w kieiunku
Janowic powslaj nowe domy zasaniajce widok na iuiny.
Problem nie jest nowy dodaje piof. Heieniak. ju
R
U
I
N
Y
Z
A
M
K
U
W
B
O
B
O
L
I
C
A
C
H
W
X
I
X
W
.
A
K
W
A
R
E
L
A
T
.
C
H
R
Z
S
K
I
E
G
O
.
16 17
w latach ,o. zostaa ogrodzona stranica w Suliszowicach,
kto kupi grunt u podnoa skay i go ogrodzi. Rownie wow-
czas naliczylimy :o pierwszych samowoli budowlanych.
Wojl Olszlyna poslanowi lake spizeda lzw. iezeiw
budowlan pod osiedle willowe. Sk w lym, e owa iezei-
wa obecnie jesl lasem, bdcym slief ochionn dla iezei-
walu pizyiody Sokole Goiy. Dziaki spizeday si byska-
wicznie, gownie wiod czslochowian. Pomys nie spodoba
si oiganizacjom slawiajcym sobie za cel ochion pizyiody.
V sprawie tych dziaek lenych jestemy stron w post-
powaniu. Dziaki byy sprzedane jako lene, po cichu naby-
wajcym mowiono, e potem zostan przekwalifkowane na
budowlane. Na szczcie w por interweniowalimy. Vojt cay
czas mowi co o kompromisie, ebymy si zgodzili na odlesie-
nie chocia czci z nich, ale przecie jeli to zrobimy, wowczas
kwesti czasu bdzie to, kiedy pojawi si dania wzgldem
pozostaych. Tym samym strefa ochronna rezerwatu straci swo-
je znaczenie mowi Juslyna Walenla z Ruchu Inicjalyw Spo-
eczno-Ekologicznych Pizylulia.
Teraz waciciele dziaek gowi si, co zrobi z kawa-
kiem lasu, na ktorym nie wolno im nic budowa. Przecie Glsz-
tyn mogby si rozbudowywa w stron Czstochowy, tam ju s
drogi i nie ma jakiej cennej przyrody, wic nikt by nie stwarza
adnych problemow. Ale dzak na rerenach chrononych s
duo arrakcyjnejsze dla budujcych s. Nabywcy jednak ne
rozumej, e przez ch dzaane reren ren szybko srrac na
warroc i nie bdzie si niczym roni od tego midzy Glszty-
nem a Czstochow mowi piof. Olaczek. Ludzie posiada-
jcy ziemi w atrakcyjniejszych rejonach Glsztyna przychodzili
wraz z wojtem do rady Parkow Krajobrazowych Vojewodztwa
lskiego i rozpaczali, e ich wnuki nie maj si gdzie budo-
wa. Kiedy Rada postanawiaa uly ludzkiej niedoli, szybko
si okazywao, e zamiast wnuczka dom buduje mieszkaniec
Czstochowy ielacjonuje piof. Heieniak. Sie zabudowy
na niemal caej Jurze jest do gsta, tote prawie kady
skrawek niezabudowanego terenu jest cenny przyrodni-
czo i turystycznie.
Podobne pioblemy nkaj kiakowsk cz Juiy. Jednym
z niewielu miejsc zupenie olwailych, skd nie wida adnych
zabudowa, s ki i pola w Jeizmanowicach, na zachod od Oj-
cowskiego Paiku Naiodowego i jednoczenie na leienie Paiku
Kiajobiazowego Dolinki Kiakowskie. Wadze Jeizmanowic
poslanowiy zmieni pizeznaczenie lego leienu z iolniczego na
budowlany. Zamiaiom gminy spizeciwiy si oba paiki i spia-
wa skoczya si w sdzie. Nieslely wyiok by niekoizyslny dla
juiajskiego kiajobiazu. Oznacza lo, e ju niedugo turystw
w tej okolicy powitaj ogrodzenia i place budw, a przejcie
bdzie moliwe tylko po nowych, asfaltowych drogach. Jesz-
cze gorzej przedstawia si sytuacja w miejscach niechronio-
nych w aden sposb. Tam wznoszenie nowych obiektow nie
napotyka adnych ogranicze, a przecie caa jura jest pikna, nie
tylko te jej fragmenty, ktore s w granicach parkow. Niestety chaos
urbanistyczny jaki tu panuje, sprawia, e niedugo te miejsca stra-
c cay urok uwaa Waszkiewicz.
Najwikszy pioblem slanowi lo, e poza leienami nale-
cymi do Lasow Paslwowych, niemal wszyslko na Juize jesl
czyj piywaln wasnoci. ni nasze prawo, ani obyczaj
nie chroni krajobrazu dostatecznie lwieidzi piof. Olaczek.
by go chroni, potrzebne jest nie tylko lepsze prawo, lecz tak-
e instytucje, ktore bd je egzekwoway. Takimi instytucjami s
parki krajobrazowe, a jeszcze bardziej narodowe.
Park narodowy czy plac budowy?
Podobnie syluacja wyglda w bezpoiednim oloczeniu,
a lake na leienie Ojcowskiego Paiku Naiodowego, naj-
mniejszego lego lypu obieklu chionionego w naszym kiaju.
Od kilku lal wadze Akademii Ekonomicznej w Kiakowie,
z apiobal gminy Skaa, piobuj wybudowa lu pizy gia-
nicy paiku campus naukowy, w kloiym miaoby pizebywa
okoo lysica osob dziennie. Poki co wadze uczelni nie maj
na len cel pienidzy, lecz nie pozoslawiaj zudze jeli lyl-
ko je znajd, budowa iuszy pen pai.
W lej samej gminie od dwoch lal fima Taia Polska usiu-
je wybudowa osiedle willowe. Dziki zdecydowanej poslawie
wadz paiku naiodowego oiaz izeszy mionikow pizyiody,
dolychczas si lo nie udao, lecz inwesloi wci pize do celu.
Pikanterii caej sprawie dodaj nazwiska ludzi nauki, w tym
F
O
T
.
M
A
R
I
U
S
Z
W
A
S
Z
K
I
E
W
I
C
Z
16 17
profesorw zajmujcych si na co dzie ochron krajobra-
zu, ktrzy podpisuj si pod projektami utworzenia osiedla
Cianowice Ogiod (lak ma si nazywa owa inweslycja w po-
udniowej czci Skay). Pecunia non olet komenluje Jozef
Pailyka, wicedyiekloi Ojcowskiego Paiku Naiodowego.
Pomys zakada budow ioo domow. Gznacza to okoo
tysica osob, przynajmniej ,oo samochodow i zapewne z :oo
psow i kotow. To ogromne obcienie dla parku narodowego,
oddalonego zaledwie o ,oo m od takiego osiedla, to oznacza za-
nieczyszczenia, ktore bd si tam dostawa, a take ludzi i ich
zwierzta, co do ktorych moemy by pewni, i nie zastosuj
si do zakazow poruszania si poza wyznaczonymi szlakami
wymienia zagioenia piof. Olaczek.
Aby pizekona paik do zgody na budow spoinego osie-
dla, jego pomysodawcy wymylaj coiaz dziwniejsze eufe-
mizmy. Mowi o dziakach biologicznie czynnych, dziakach
siedliskowych czy wieszcie lwieidz, e ulwoiz muiaw
kseioleimiczn (baidzo cenne zbioiowiska kowe). Do-
skonale wiedz, e muraw kserotermicznych nie utworz w je-
den rok. To, co oni proponuj, bdzie w najlepszym razie skal-
niakiem obsadzonym obcymi gatunkami, wic adna nazwa
nie zmieni negatywnego wpywu tej inwestycji na rodowisko
parku. Dziaki siedliskowe to nic innego jak domki z ogrod-
kami mog one podnosi ronorodno biologiczn, ale na
terenach miejskich, nie za w ssiedztwie parku narodowego
deneiwuje si Pailyka. Na takie dziaania nie moe by
i nie bdzie z naszej strony zgody!.
Slanowisko paiku jesl nieziozumiae dla Jadwigi Pola-
skiej, inspekloia ds. budowniclwa w uizdzie gminy w Skale.
Park nam tylko przeszkadza, nic wybudowa nie pozwoli,
ycie nam tu zatruwa. Nie doslizega koizyci pyncych
z obecnoci paiku, kloiy pizyciga mnoslwo luiyslow, zosla-
wiajcych w gminie spoie pienidze. Uizdniczka widzi nalo-
miasl wiele zalel budowy nowych osiedli willowych i denei-
wuje si islniejcymi ogianiczeniami. jak parkowi to prze-
szkadza, to niech si ogrodzi, eby mu tam nikt nie wchodzi.
Niech stranikow poustawia, a jak nic mu nie pasuje, to niech
odkupi ten teren od inwestora, zreszt frma chciaa go sprzeda
parkowi. Dyiekloi Pailyka lwieidzi, e chtnie odkupiby
sporny teren i roztacza wizj utworzenia w tym miejscu
rezerwatu przyrody. Niestety, ochrona przyrody w Polsce
jest chronicznie niedoinwestowania i o jakichkolwiek pie-
nidzach na powikszenie parku nie ma mowy...
Poza prawem i sprawiedliwoci
W gminie Suoszowa, po zachodniej slionie Ojcowskie-
go PN, w miejscowoci Smaidzowice, kilkadziesil willi po-
zwolono wybudowa z naiuszeniem piawa. Poniewa w lym
miejscu nie ma obowizujcego planu zagospodaiowania
pizeslizennego, wydano upioszczone decyzje o waiunkach
zabudowy zapomniano je uzgodni z dyiekloiem paiku
naiodowego, cho nakazuj lo slosowne pizepisy. Spiawa na
wniosek Towaizyslwa na Rzecz Ochiony Pizyiody znajdu-
je si w Wojewodzkim Sdzie Adminisliacyjnym, ale spoi-
ne domy ju powslaj. Bez jakichkolwiek zezwole powslaje
iownie wiele innych domow, kloie obecnie obowizujce
piawo pozwala zalegalizowa po wpaceniu niewielkiej kaiy,
kloi inwesloi najczciej wlicza w koszla.
Czslo samowola dolyczy iozbudowy islniejcego
obieklu. Pizykadem jesl zabylkowy myn w Pieskowej Ska-
le, kloiy inwesloi iozbudowa pizy okazji makabiycznie
zniekszlacajc a naslpnie ulwoizy w iodku ieslauia-
cj. Konliola nadzoiu budowlanego slwieidzia dziaanie
niezgodne z piawem, ale wniosku do oiganow cigania nie
pizedslawia, gdy... zagina im nola z konlioli. Kopi
posiada Gjcowski Park Narodowy, lecz boi si j udostpni,
by ponownie nie zgina lwieidzi Maiiusz Waszkiewicz.
***
Wem, e ro zabrzm grnolorne, ale ojczyzna ro ne ryl-
ko zema, budowle hsroryczne wspczesne, ro ne rylko pola
czy zasoby, lecz rake krajobraz! ]el chcemy, by modz ludze
pokochal Polsk, musz j zna z auropsj, ne z relewzj
lwieidzi piof. Olaczek. To chyba najlepsza puenla w kweslii
lego, co dzieje si nie lylko z Jui Kiakowsko-Czslochowsk,
lecz lake z caym naszym kiajem.
Konrad 9alec
REKLAMA
18
19
Rodzi si nowy ruch. Ruch bojowych
konsumentw, uderzajcy wielkie koncerny
tam, gdzie najbardziej boli po kieszeniach.
Tworzy go przede wszystkim klasa rednia, ktra
majc serdecznie do tragicznie niskiej jakoci
wiadczonych usug, postanowia si wreszcie
zbuntowa.
Gownym aigumenlem pizeciwnikow sliajkow na ko-
lei jesl zwykle lo, e udeizaj one w zwykych, ciko pia-
cujcych ludzi, dojedajcych codziennie do piacy. Jednak
sliajki pizepiowadzone w lym ioku [w Wielkiej Biylanii]
spiawi wiele kopolu osobom odpowiadajcym w pized-
sibioislwach kolejowych za wizeiunek fimy i konlakly
z pias. A lo dlalego, e zoslay one zoiganizowane wanie
pizez zwykych, ciko piacujcych ludzi, dojedajcych
codziennie do piacy. Ogoszony niedawno pizez inicjalyw
Moie Tiains Less Sliain
r
plan zoiganizowania ogolnokiajo-
wego sliajku laiyfowego podnios lempeialui w gabinelach
piezesow wielu fim pizewozowych, i nie lylko lam. Mililanl
Consumei (Bojowy Konsumenl) iuch, na kloiy skada si
luny sojusz aklywislow i giup konsumenckich, iozpocz
ofensyw wymieizon w poilfele koipoiacji.
Majca swoj siedzib w Someisel, oiganizacja Moie
Tiains Less Sliain ogosia, e nie zamieiza uiszcza opal za
pizejazdy kolej po sliajku zakoczonym nieoczekiwanym
sukcesem, chocia pizepiowadzonym na niewielk skal.
Zoiganizowany w slyczniu ioo, i. piolesl polega na lym,
e zooo osb zainspirowanych i wspieranych przez dzia-
aczy tej organizacji odbyo podr kolej na trasie Bath
Bristol posugujc si przygotowanymi specjalnie na t
okazj sfaszowanymi biletami. Kady z biletw posiada
wykaligrafowany jaskraw czcionk napis Fare Strike
(Strajk Taryfowy) wraz ze znakiem hrmowym przedsi-
biorstwa przewozowego Worst Great Western
z
. Jako tras
przejazdu wpisano poczenie Hell and Back (Do pieka
i z powrotem). Wedug pizedslawicieli oiganizacji Moie
Tiains Less Sliain, pasaeiowie okazujcy faszywe bilely na
pizejazd nie napolykali adnych liudnoci w podioy, a na-
wel obsuga dwoica Biislol Temple Meads pizepuszczaa ich
pizez boczn biamk
.
Chocia izecznik Fiisl Gieal Weslein, Elaine Wilde, pize-
konywaa, e lylko jedna osoba podioowaa posugujc si
sfaszowanym bilelem, fima niemal nalychmiasl w odpo-
wiedzi na dania pioleslujcych wypoyczya od innych
pizewonikow dodalkowe wagony, by popiawi slandaid
podioowania i ogianiczy noloiyczne zaloczenie poci-
gow. Rozwaamy obecnie przeprowadzenie strajku taryfo-
wego na skal ogolnokrajow i chcemy do tego przekona inne
organizacje zajmujce si dziaaniami na rzecz obrony konsu-
mentow mowi Pelei Andiews, jeden z zaoycieli giupy.
To nie do pomylenia, by frmy zajmujce si przewozem ludzi
dziaay w tak skandaliczny sposob.
Powoanie w giudniu iooo i. oiganizacji Moie Tiains
Less Sliain byo swoislym ukoionowaniem dziaa piowa-
dzonych pizez iozmaile mniejsze, niezalene od siebie giupy
na pizeslizeni oslalnich ri miesicy. Przynajmniej dziesi
takich grup zaoonych spontanicznie przez konsumen-
tw podjo wysiki zmierzajce do zmniejszenia opat lub
zwrotu kosztw poniesionych na rzecz bankw, urzdw,
dostawcw oprogramowania czy hrm zajmujcych si ob-
sug kart kredytowych.
Gownym problemem i przyczyn niezadowolenia jest to,
e w cigu ostatnich dwudziestu lat nasz rzd stworzy prawo
i warunki sprzyjajce obnianiu standardow funkcjonowania
przedsibiorstw. Nieograniczony rozrost frm i tworzenie mo-
nopoli, w poczeniu z deregulacj i likwidacj mechanizmow
kontrolnych, doprowadziy do tego, e klienci traktowani s bar-
dzo czsto jako zo konieczne i w sposob pozbawiony nale-
nego szacunku lwieidzi Gaielh Coombs, zwizany z Cam-
biidge Slialegy Cenlie. I dodaje: Mona odnie wraenie,
e znajdujemy si obecnie w sytuacji, gdy wielu ludzi ma ju
serdecznie tego dosy i kady tylko czeka, a kto inny otwarcie
si zbuntuje, by natychmiast si do niego przyczy. Obawa-
j s dzaa pojedynczo, ale zdaj sobe doskonale spraw,
e w przypadku zborowego proresru polcja ne wsadz do
wzena wszysrkch jego uczesrnkw. Dlarego czekaj on
jedyne na sygna. Dokadne w ren wane sposb rworzy-
y s w przeszoc zwzk zawodowe. Moe ro wane rake
walczce o prawa konsumenrw organzacje, krrych celem
araku s zysk frm orwarce lekcewacych prawa klenrw,
sran s zwzkam zawodowym nowej generacj.
Jednym z pieiwszych pizedslawicieli lego iuchu oby-
walelskiego nieposuszeslwa zosla Maic Gandei, kloiego
dziaalno pizyniosa due slialy biylyjskiemu sekloiowi
bankowemu. Chocia dokadna ich kwola jesl liudna do
Bunt
konsumentw
Stephen Armstrong
18
19
oszacowania, lo wedug posiadanych pizez Gandeia doku-
menlow, pizyczyni si on do zmniejszenia dochodow ban-
kow o pizynajmniej rr milionow funlow szleilingow. Biylyj-
ska piasa sugeiuje jednak, e moe lo by nawel oo milionow
i kwola la z kadym dniem wziasla.
Pod koniec ioo, i., Gandei, z wykszlacenia piawnik,
pozoslawa bez piacy. Z liudem wiza koniec z kocem,
a jego bank giozi mu zamkniciem konla z powodu spoiu
o odselki z lyluu r,o funlow debelu na kaicie kiedylowej.
Nieuslpliwo pizedslawicieli banku pizepenia czai goiy-
czy i niezadowolenia z jakoci wiadczonych usug. Gandei
wiaz ze swoim pizyjacielem, piogiamisl kompuleiowym,
zaoy w slyczniu iooo i. Consumei Aclion Gioup (CAG).
Jego zdaniem, wysoko opal pobieianych pizez bank bya
niezgodna z obowizujcym piawem. Vedug brytyjskiego
prawa, wysoko opat karnych musi odpowiada rzeczywistym
kosztom poniesionym przez bank, nie moe suy pomnaaniu
zyskow lumaczy Gandei.
Na zaoonej pizez CAG slionie in-
leinelowej www.consumeiacliongio-
up.co.uk Gandei umieci wzoiy lislow
i liczne poiady piawne dla osob, kloie
chciay dowiedzie si, w jaki sposob od-
zyska opaly kaine niesusznie pobiane
pizez banki. Baidzo szybko lemal pod-
chwyciy inne wiliyny inleinelowe, jesz-
cze zanim dziaalno CAG spolkaa si
z zainleiesowaniem ze sliony licznych
gazel oiaz biylyjskiego Slowaizyszenia
Konsumenlow i wydawanego pizez nie
magazynu Vhich?. Stowarzyszenie CAG
zrzesza obecnie 1{o tys. czonkw, spo-
rd ktrych ponad 8 tys. odzyskao pie-
nidze zabrane im przez banki. Wedug
danych zebranych przez dziennikarzy Te Independent,
z porad CAG skorzystay dodatkowo ponad dwa miliony
osb nie bdcych czonkami stowarzyszenia. W ieakcji na
len powszechny wybuch niezadowolenia, Omce of Faii Tia-
ding (Biuio ds. Uczciwego Handlu) poslanowio iozszeizy
zakies swojego dochodzenia zwizanego z opalami z lyluu
uylkowania kail kiedylowych i obj nim iownie sekloi
bankowy. Gczekuj, e GFT podejmie decyzj o znacznej
redukcji karnych odsetek, ale jednoczenie mam nadziej, e
pozytywny werdykt nie spowoduje zawieszenia dziaalnoci na-
szego stowarzyszenia mowi Gandei. Nieroztropnym byoby
roztrwonienie tego potencjau i energii.
Z kolei w lipcu iooo i., Andiew Moiiell z Guildfoid,
zaliudniony jako infoimalyk, podj podobne dziaania
w slosunku do fimy Tames Walei, kloia doslaicza miesz-
kacom wod. Po tym, jak szsty rok z rzdu nie wywi-
zaa si ona ze swoich zobowiza w zakresie likwidacji
nieszczelnoci sieci wodocigowej, Morrell wciek si
i postanowi pomniejszy swj rachunek proporcjonal-
nie do iloci wody marnotrawionej kadego roku przez
nieszczeln sie zaizdzan pizez Tames Walei. Odpo-
wiadao lo i piocenlom kwoly paconych iachunkow.
V podpisanej przeze mnie umowie z Tames Vater zobo-
wizaem si do odprowadzania opat za dostarczanie wody,
a frma zobowizaa si do likwidacji nieszczelnoci w sieci
wodocigowej wyjania. V sposob oczywisty przedsibior-
stwo nie wywizuje si ze swoich obowizkow, brak jest jakiej-
kolwiek reakcji ze strony organizacji nadzorujcych, a jakby
tego byo mao, frma Tames Vater zostaa niedawno sprze-
dana z ogromnym zyskiem. Na slwoizonej pizez Moiiella
slionie inleinelowej www.lhameswaslei.co.uk mona
znale piosly kalkulaloi pozwalajcy obliczy kwol, kloi
naley odj od iachunku za wod. Ponadlo umieszczono
na niej odnoniki do slion fim piodukujcych wodomie-
ize oiaz liczne wskazowki, jak zmaksymalizowa koszly po-
noszone pizez nieizelelnego doslawc wody.
W lym samym czasie, na slionie inleinelowej hllp:ll
www.bbclvlicence.com, Mall D umieci szczegoowy opis
lego, w jaki sposob mona unikn poslawienia pized sdem
za nieuiszczanie abonamenlu na izecz slacji BBC. W kwiel-
niu lego ioku na wiliynie mona byo pizeczyla: Strona
nasza zanotowaa niewielki, ale znaczcy sukces. Dziki za-
wartym tutaj informacjom udao si pomoc ,,, osobom stawi
czoa przeladowaniom ze strony BBC. Gznacza to, e przez
ponad po roku naszego funkcjonowania BBC stracia okrg
sumk roo tys. funtow. Kwota ta jest nieporownywalna z wyso-
koci rocznego wynagrodzenia jonathana Rossa
(r8 milionow
funtow), ale to dopiero pocztek. jeeli informacje zawarte na
BBCtvLicence.com pomogy Tobie w walce z BBC, odwdzicz
si i poinformuj o nas innych.
Coraz czstsze s takie przypadki nieposuszestwa
konsumentw, wypowiadania konkretnym hrmom wojny
podjazdowej. Na foiach dyskusyjnych, lakich jak www.pe-
nallychaiges.co.uk, ioi si od pomysow coiaz lo nowych
alakow wymieizonych w nieizelelne fimy. Nawel wiliyny
inleinelowe nalece do gownego nuilu mediow doslizegy
lo zjawisko i wskulek zmiany nasliojow swoich czylelnikow
poslanowiy publikowa iownie ionego iodzaju wskazow-
ki dolyczce pailyzanckich melod walki z koipoiacjami.
Na pizykad na slionach seiwisu inleinelowego MoneySa-
vingExpeil.com mona znale opis, kiok po kioku, kiedy-
lowej zemsly: lego, w jaki sposob bez odselek zadua si za
pomoc kail kiedylowych, a uzyskane w len sposob iodki
umieszcza na wysokoopiocenlowanych lokalach.
Czasami laklyka walki piowadzonej pizez konsumen-
low ma w sobie co z suiiealizmu. Pizykadem niech bdzie
Te Complainls Choii of Biimingham (www.complainlscho-
ii.oig) (Choi Niezadowolonych z Biimingham), kloiy zach-
P
L
A
K
A
T
N
A
W
O
U
J
C
Y
D
O
S
T
R
A
J
K
U
T
A
R
Y
F
O
W
E
G
O
W
V
A
N
C
O
U
V
E
R
.
F
O
T
.
R
O
L
A
N
D
T
A
N
G
L
A
O
20
21
ca mieszkacow do wypiewania pized siedzibami nieizelel-
nych pizedsibioislw swoich skaig i zaale pizeplalanych
iefienem I wanl my money back (Chc z powiolem moje
pienidze). Podobne giupy zizeszajce niezadowolonych
konsumenlow powslay w Helsinkach, Sankl Peleisbuigu
i Pillsbuighu. Wsplnym mianownikiem inicjatyw jest to,
e zrodziy si mniej wicej w tym samym czasie oraz e
w adnym z tych przypadkw obywatele nie zwrcili si
o pomoc do ju istniejcych organizacji bronicych praw
konsumentw. Wicz pizeciwnie, dziaania pizez nich podej-
mowane maj wiele wspolnego z lechnikami wykoizyslywa-
nymi w pizeszoci pizez iadykalne giupy lewicowe; dobi
analogi slanowi lake poiownanie bojowego Animal Libe-
ialion Fionl (Fionl Wyzwolenia Zwieizl) do zachowawczej
RSPCA (Royal Sociely foi lhe Pievenlion of Ciuelly lo Ani-
mals Kiolewskie Towaizyslwo Opieki nad Zwieizlami).
Wikszo uczestnikw tych nowych ruchw i ini-
cjatyw nie ma adnego wczeniejszego dowiadczenia
w przeprowadzaniu protestw spoecznych czy akcji
informacyjnych. Wrcz przeciwnie, s oni najczciej
przedstawicielami klasy redniej, ktra przez lata bya
chlub i ostoj systemu. Ruch Bojowych Konsumenlow
lwoiz ludzie siedzcy w zniszczonych wagonach poci-
gow, nacigani pizez fimy zajmujce si doiadzlwem f-
nansowym i usugami bankowymi, ignoiowani pizez czslo
monopolislyczne pizedsibioislwa uylecznoci publicznej.
Jakby lo okieli Howaid Beale z Sieci, ci ludzie s wcie-
kli jak diabli i nie zamieizaj lego duej znosi
,
.
Zdaniem Maika Ralclifea, pizewodniczcego fimy
Muimui, zajmujcej si badaniami iynku i zachowa konsu-
menlow, len bunl jesl owocem piocesow liwajcych w Wiel-
kiej Biylanii od ponad dziesiciu lal. Do lal ,o. Biylyjczykom
wyslaiczay dziaania podejmowane pizez Slowaizyszenie
Konsumenlow (Consumeis Associalion) i izecznikow ich
piaw, a lake nadawane pizez lelewizj piogiamy pilnujce
nieuczciwych pizedsibioicow. Jednak w miai wzioslu zy-
skow osiganych pizez fimy, poczonego z pogoiszeniem
jakoci wiadczonych usug, wiaia w skuleczno dolych-
czasowych inslylucji konliolnych i nadzoiujcych wyianie
w spoeczeslwie osaba.
Ludzie dostrzegaj, e pomimo tego, i w cigu ostatnich
dziesiciu lat zyski bankow wzrosy gigantycznie, sposob trak-
towania klientow nie uleg adnej poprawie. Vrcz przeciwnie,
banki stay si jeszcze bardziej maostkowe i mciwe lwieidzi
Ralclife. eby to zagodzi, pojawiaj si potem w telewizo-
rach przesycone ciepem i mioci spoty reklamowe, ktore po-
woduj niesmak i oburzenie, i tak koko si zamyka. /.../ Vydaje
mi si, e nastpnym celem ruchow konsumenckich bd frmy
dziaajce w brany telefonii komorkowej. Ich istnienie jest dzi-
siaj oczywist koniecznoci, ale wikszo uytkownikow szcze-
rze ich nie znosi. Vszyscy doskonale zdajemy sobie spraw, e
nawet gdy oferuj nam one darmowe rozmowy telefoniczne
oraz nieograniczony dostp do Internetu za ,o funtow miesicz-
nie, to ich zysk wci wynosi ,, procent tej kwoty. Konsumenci
a przebieraj nogami z niecierpliwoci,
szukajc sposobu na dobranie im si do
tykow i wpakowanie tam petardy. jee-
li kto go znajdzie i rozpowszechni, ju
za chwil usyszysz wielkie bum!.
Zaiowno Ralclife, jak i Coombs
pizewiduj w najbliszym czasie
wziosl aklywnoci giup spod znaku
Bojowego Konsumenla. Maa jest
szansa, e gowne partie polityczne czy
istniejce grupy nacisku bd w stanie
lepiej odpowiada na codzienne po-
trzeby ludzi i ogranicza wszechobecn
samowol frm pizekonuje Ralclife.
]eel nkr c ne sucha ne masz
s do kogo zwrc o pomoc, ro albo
ronesz w desperacj, albo podejmujesz
dzaana, by ren sran rzeczy zmen.
W chwl obecnej wszysrko wskazuje
na ro, e Bryryjczycy powol przygoro-
wuj s do rego drugego.
Srephen 5rmsrrong
Vspopraca Shabeeh bbas i jonathan Pearson
Tum. Sebastian Makowski
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si w brytyjskim lewicowym tygodniku The
New Statesman z 14 maja 2007 r. Przedruk za zgod redakcji. Wicej o pimie:
www.newstatesman.com
Przypisy redakcji Obywatela:
1. W wolnym tumaczeniu: Dodatkowe Pocigi Rozaduj Napicie.
2. Najgorsza Great Western nazwa odnoszca si do brytyjskiego przewonika First
Great Western.
3. W Wielkiej Brytanii wychodzc z peronu naley woy bilet do bramki, podobnie jak
przy wejciu na peron, boczna bramka przeznaczona jest gwnie dla osb niepeno-
sprawnych, wzkw dziecicych itp.
4. Znany brytyjski prezenter telewizyjny i krytyk flmowy.
5. Chodzi o synny monolog z satyrycznego flmu Sidneya Lumeta z 1976 r. Odtwrca
roli Bealea, podstarzaego prezentera telewizyjnego planujcego samobjstwo, Peter
Finch, dosta za ni pomiertnie Oskara, a jego kreacja przesza do historii kina.
C
H
R
N
I
E
Z
A
D
O
W
O
L
O
N
Y
C
H
Z
W
Y
B
U
D
O
W
A
N
I
A
K
O
L
E
J
N
E
G
O
C
E
N
T
R
U
M
H
A
N
D
L
O
W
E
G
O
W
C
E
N
T
R
U
M
H
E
L
S
I
N
E
K
.
F
O
T
.
W
W
W
.
C
O
M
P
L
A
I
N
T
S
C
H
O
I
R
.
O
R
G
20
21
Co Pan sdzi o obecnym stanie wiedzy na temat organizmow mo-
dyfkowanych genetycznie (GMG) oraz potencjalnych zagroe,
jakie cz si ze spoywaniem produktow, ktore je zawieraj? Gr-
downicy tej technologii twierdz, e moemy by spokojni o swoje
bezpieczestwo, bo s to pierwsze w historii tak skrupulatnie ba-
dane produkty.
A. P.: Takie opinie izecz jasna wpiowadzaj nas w bd. Na
noimalne jedzenie skada si lak pizeogiomny zakies ioz-
mailych pioduklow, e dokonywanie uogolnionych poiow-
na z GMO nie moe nic wyjani. Upiawnione jesl wyciga-
nie wnioskow wycznie z bada poiownawczych, obejmuj-
cych z jednej sliony konwencjonalne, liadycyjne piodukly
ywnociowe, a z diugiej ich genelycznie zmienione do-
mniemane odpowiedniki czy le nowe piodukly olizymane
z akceplowanych pioduklow konwencjonalnych poddanych
ulepszeniom za pomoc jakich nowoczesnych lechnologii.
Takie bezpoiednie poiownania musz by opaile na najno-
woczeniejszej doslpnej melodologii analilyki chemicznej
oiaz ocenie biologicznego wpywu na oiganizmy iygo-
iyslycznych leslach klinicznych na zwieizlach i ludziach.
Wszyslko lo musi by pizepiowadzone (lub pizynajmniej
zweiyfkowane) pizez niezalenych naukowcow. Piosz jed-
nak spiobowa znale wyniki lakich bada na lemal GMO!
W lych zaledwie kilku pizypadkach, gdy pizepiowadzo-
no lakie badania i opublikowano ich wyniki, zawsze byy one
lakie same: nie zoslawiay suchej nilki na pioduklach mody-
fkowanych. O nieszkodliwoci pioduklow zmienionych ge-
nelycznie mona w najlepszym pizypadku! powiedzie
lyle, e sd na ich lemal naleaoby zawiesi zanim l kwesli
iozslizygn wyniki bada pizepiowadzonych pizez niezale-
nych ekspeilow. Do lego czasu zaslosowanie powinna mie
lzw. zasada oslionoci. Piodukly modyfkowane genelycznie
nie powinny by dopuszczane do obiolu, a GMO nie naley
upiawia na olwailych polach.
Prosz wyjani, jakie zagroenia dla ludzkiego zdrowia s charak-
terystyczne dla modyfkowanej ywnoci. jak wiele z nich, w wietle
mocnych dowodow naukowych, okazao si by realnymi i moemy
je traktowa jako co wicej ni spekulacje?
A. P.: Gowny powod do niepokoju slanowi lo, e nie
mamy jak dold adnych lwaidych dowodow dolyczcych
bezpieczeslwa ywnoci zmodyfkowanej genelycznie. Su
za lo cakiem licznymi, niezalenymi wiadeclwami badaczy,
kloizy slwieidzili islnienie iozmailych zagioe zwizanych
z lak ywnoci. Nie jesl iaczej moliwe, by je lulaj zapie-
zenlowa w zwizej foimie. Powiem wic lylko lyle, e wedle
mojej opinii do gownych niebezpieczeslw, polwieidzonych
napiawd izelelnymi badaniami, zaliczy naleaoby pioble-
my z funkcjonowaniem ukadu odpoinociowego, zwikszo-
ne iyzyko ieakcji aleigicznych oiaz obnion wailo od-
ywcz pioduklow poddanych manipulacji w slosunku do
ich konwencjonalnych odpowiednikow. Jeli powanie po-
liaklujemy wyniki bada piowadzonych pizez Eimakow,
Mity i fakty
o mutantach
z di. Aipadem Puszlaiem
iozmawia Micha Sobczyk
Dr rpd Pusztai
(ur. 1931) wiatowej sawy specja-
lista w zakresie ywienia, zwaszcza
bezpieczestwa ywnoci, pionier
bada nad oddziaywaniem lektyn
na przewd pokarmowy. Wgier,
ktry po wydarzeniach roku 1956
opuci ojczyzn i wyemigrowa
do Wielkiej Brytanii. Na Wgrzech
ukoczy chemi, na Uniwersytecie
Londyskim fzjologi; tame uzy-
ska doktorat z biochemii. Wieloletni wykadowca akademicki, oprcz
Budapesztu i Londynu pracowa w instytutach naukowych w Chicago
oraz w szkockim Aberdeen, w Rowett Research Institute.
W 1998 r. straci prac w tej ostatniej placwce za upublicznienie
w wywiadzie telewizyjnym wstpnych wynikw bada, z ktrych
wynikao, e jedna z odmian genetycznie modyfkowanych ziem-
niakw, szykowana do wprowadzenia na rynek, moe powanie
zagraa zdrowiu konsumentw. Po tych wydarzeniach sta si jed-
n z czoowych postaci wiatowego ruchu oporu wobec blokowania
przez korporacje biotechnologiczne rzetelnych bada nad GMO. Pe-
ni funkcj m.in. konsultanta grup zamierzajcych prowadzi wasne,
niezalene testy. Za swoj dziaalnoci uhonorowany m.in. Whistle-
blower Award przez Federacj Niemieckich Naukowcw oraz IALA-
NA (Midzynarodowe Stowarzyszenie Prawnikw Sprzeciwiajcych
si Broni Jdrowej), w 2005 r.
Autor i wspautor ok. 300 rozpraw naukowych, autor lub redak-
tor naukowy kilkunastu ksiek. Podkrela, e nie jest przeciwnikiem
biotechnologii, a jedynie walczy o bardzo dokadne przetestowanie
wszelkich nowych rozwiza przed ich zastosowaniem. Ostatnio
zajmuje si potencjalnymi zagroeniami zwizanymi ze stosowaniem
nanotechnologii w produkcji ywnoci.
22
23
a powinnimy, cho piobuje si je
podwaa, lo do lej lisly naleao-
by doda pioblemy z iepiodukcj
[zespo pod kieiunkiem di Iiiny
Eimakowej z Rosyjskiej Akademii
Nauk zaobseiwowa wysoki po-
ziom mieilelnoci i zabuizenia
wzioslu u szczuiow, kloiych mal-
ki byy podczas ciy kaimione
genelycznie modyfkowan soj
pizyp. ied.].
Prosz nam opowiedzie o swoich
badaniach, ktore stay si punk-
tem zwrotnym w dyskusji na temat
GMG i sprawiy, e ze zwolennika
tej technologii sta si Pan jedn
z
najbardziej znanych osob w ro-
dowisku naukowym, ktore ostrzega-
j przed jej potencjalnymi skutkami
ubocznymi.
A. P.: W r,,, i., dwa lala po wpiowadzeniu na ameiykaski
iynek pieiwszej genelycznie modyfkowanej ioliny, pomido-
ia FLAVR-SAVR, w iecenzowanych pismach naukowych ci-
gle nie byo ani jednej publikacji powiconej bezpieczeslwu
lakich pioduklow, cho znane byy ju gosy naukowcow, e
mog by powody do niepokoju. Dlalego le Depailamenl ds.
Rolniclwa, iodowiska i Ryboowslwa owczesnego biylyjskiego
Minisleislwa ds. Szkocji (Scollish Omce Agiiculluie, Enviion-
menl and Fisheiies Depailmenl) ogosi konkuis ofeil na pio-
jekly badawcze w zakiesie moliwego wpywu upiaw GMO na
iodowisko, gleb, mikiooiganizmy, zwieizla i zdiowie konsu-
menlow. Opiacowany pizez nas, baidzo szczegoowy plan ba-
da, zosla pizyjly: uznano, e spenia wszelkie kiyleiia nauko-
wej cisoci. Zadania w iamach caego piogiamu iozdzielono
midzy jednoslkami bioicymi w nim udzia. Na piob innych
naukowcow uczeslniczcych w piogiamie, zoslaem mianowa-
ny jego kooidynaloiem.
Zespo badawczy pod moim kieiowniclwem, dziaajcy
w Rowell Inslilule w Abeideen, mia za zadanie opiacowa
jak najlepsz melodyk oceny iyzyka zwizanego z upiawami
modyfkowanymi. W lym celu piowadzilimy badania na gene-
lycznie zmienionych ziemniakach, kloie miay slanowi model
GMO. Mielimy zieszl nawel podpisan umow z fim Axis
Genelics, zapewniajc nam udzia w zyskach, jeli oslalecznie
ich piodukl liaf do noimalnego obiolu handlowego.
Kiedy pizyslpowalimy do bada, dysponowalimy wyni-
kami popizednich uslale naukowcow. Wynikao z nich, e pio-
dukl wslawianego do ziemniakow genu, lzw. GNA (leklyna wy-
lwaizana w cebulkach pizebiniegow), nie slwaiza wikszego
zagioenia zdiowolnego dla zwieizl nawel w ilociach 8oo
iazy wikszych ni le, jakie spodziewano si znale w modyf-
kowanych ziemniakach. Wszyslkie wspomniane lesly polegay
jednak na zwykym aplikowaniu GNA do diely ziemniaczanej,
na kloiej pizebyway zwieizla dowiadczalne. Tymczasem
w naszych badaniach szybko pojawiy si pioblemy. Najpieiw
slwieidzilimy pieiwsze niepokojce oznaki, e modyfkowane
ziemniaki szkodziy nie lylko mszycom (do czego zoslay zapio-
jeklowane), ale lake innym oiganizmom, w lym poylecznym
owadom, jak biedionka dwukiopka, kloia w naluize konlioluje
populacje mszyc. Co jeszcze baidziej niepokojce, diela opaila
na modyfkowanych ziemniakach hamowaa wziosl szczuiow,
zwaszcza jeli bazoway na niej pizez duszy czas, zabuizaa
piawidowy iozwoj kluczowych oiganow wewnliznych i osa-
biaa ukad odpoinociowy.
Uzyskane wyniki skoniy nas do wniosku, e wszyslkie le
pioblemy wynikaj bezpoiednio z samego faklu zaslosowania
lechnologii modyfkacji genelycznej iolin, jakoby w peni bez-
piecznej. Pizede wszyslkim z naszej nieumiejlnoci piecyzyj-
nego wslawiania dodalkowych genow do genomow bioicow,
lak by nie zakoca ekspiesji noimalnych genow.
Co nastpio po tym, jak zdecydowa si Pan zaalarmowa opini
publiczn o wstpnych wynikach bada Paskiego zespou? Ta hi-
storia nie odbia si niestety w Polsce zbyt szerokim echem.
A. P.: Bezpoiednio po moim dwuipominulowym wysl-
pieniu lelewizyjnym, wyemilowanym w sieipniu r,,8 i., moja
macieizysla jednoslka bya niezwykle zadowolona, e znalaza
si w cenlium uwagi. Dyiekloi baidzo mi gialulowa, lake
w ofcjalnych komunikalach piasowych Rowell Inslilule. Nie-
slely, nie dolizyma zoonego mi pizyizeczenia, e nie bdzie
ujawnia mediom szczegoowych wynikow naszych bada i
co miao szczegolnie kalasliofalne skulki nigdy nie konsullo-
wa ze mn cisoci lieci iozmailych owiadcze dla mediow.
Efeklem byy baidzo powane bdy w udzielanych pizez niego
wywiadach, co polem wykoizyslywano do napaslliwego kwe-
slionowania moich wynikow.
Biylyjski izd wkiolce poinsliuowa dyiekloia, e uzyska-
ne pizeze mnie iezullaly sloj w spizecznoci z jego polilyk,
pizychyln iozwojowi lechnologii GMO, dlalego naley unie-
moliwi ich nagonienie oiaz uciszy moj osob. I lak zosla-
em zawieszony, moje wyniki poddane iewizji pizez powoan
napidce, doian komisj i uznane za naukowo bezwailocio-
we. Slao si lak pomimo lego, e w komisji zasiadali naukow-
R
Y
S
.
C
L
A
Y
B
E
N
N
E
T
T
,
W
W
W
.
C
L
A
Y
B
E
N
N
E
T
T
.
C
O
M
www.claybennett.com
22
23
cy z innych dziedzin ni slanowia pizedmiol bada, a mi nie
dano moliwoci osobislego wyjanienia, jak wygldaa nasza
piaca badawcza. Ponadlo, skonfskowano wszyslkie nasze wy-
niki, pizejlo moj koiespondencj, a dyiekloi jednoslki wyslo-
sowa do mnie seii lislow, w kloiych napisa wpiosl: jeli bd
z kimkolwiek iozmawia o wynikach naszej piacy wszyslko
jedno, czy bd lo osoby spoza inslylulu, czy le jego piacow-
nicy podejmie pizeciwko mnie kioki piawne. Pozwolono mi
wypowiada si na len lemal dopieio w lulym r,,, i.
Ponadlo, niezwykle osliy alak pizypuci na mnie naukowy
eslablishmenl, nie wyczajc Towaizyslwa Kiolewskiego (Te
Royal Sociely) i lo pomimo lego, e w czleinaslu zdaniach, ja-
kie wyemilowano z iozmowy ze mn, nie znalazy si adne bli-
sze infoimacje na lemal melodologicznych aspeklow moich ba-
da, a Towaizyslwo nie miao sposobnoci zapozna si z nimi
w weisji oiyginalnej. Nie wspominajc ju o lym, e nie islniay
adne inne badania na modyfkowanych ziemniakach, pizepio-
wadzone czy lo pizez Towaizyslwo, czy pizez kogokolwiek in-
nego, by moc poiowna ich wyniki z naszymi. Towaizyslwo po
pioslu opublikowao na amach piasy specjalislycznej kiylyk
moich iezullalow, nie odnoszc si jednak bezpoiednio do da-
nych zgiomadzonych pizez nasz zespo. Tiudno byoby znale
podobne pizypadki w hisloiii publikacji naukowych.
Wszyslko lo pokazuje, jak diamelialnie moe si zmieni
punkl widzenia, jeli lylko jakie odkiycia naukowe zagiaaj
czyim inleiesom. Dodalkow kwesli jesl fakl, e wikszo
najwaniejszych decyzji podejmuj niewaciwi ludzie: lacy,
kloizy dawno zaizucili aklywn dziaalno sliicle naukow
na izecz zasiadania w iozmailych komilelach i pizeslali choby
w miai dokadnie ledzi iozwoj swoich dziedzin.
jak Pan skomentuje reakcje innych naukowcow na to, co przytra-
fo si Panu po opublikowaniu tych wynikow? Co byo czstsze.
otwarcie wyraana solidarno, milczenie czy kwestionowanie po-
prawnoci rezultatow otrzymanych przez Pana? jak wielu z
nich
aktywnie zaangaowao si w obron wnioskow z Paskich ba-
da?
A. P.: Cz moich kolegow, zwaszcza w Rowell Inslilule,
byo zasliaszonych pizez dyiekloia. Cz pozoslaych, kloiych
piace badawcze byy zalene od wspaicia fnansowego pizemy-
su biolechnologicznego, alakowaa mnie lub, w najlepszym ia-
zie, siedziaa cicho i udawaa, e spiawy nie ma. Z diugiej slio-
ny jednak wielu naukowcow z caego wiala, zwaszcza lych,
z kloiymi miaem okazj wspopiacowa w pizeszoci (iazem
z on kooidynowalimy czleiy baidzo powane euiopejskie
piogiamy badawcze) slano w mojej obionie, gdy lylko mieli
moliwo zapozna si z wynikami mojego zespou, opubliko-
wanymi pizez inslylul, oiaz moj ieakcj na len fakl. Wspaicia
udzieli mi lake Ksi Kaiol.
Przeciwnicy wprowadzania GMG podkrelaj fakt bliskich zwiz-
kow rodowiska naukowego z przemysem biotechnologicznym,
sponsorujcym wikszo z jego dziaa. Czy oznacza to, e ba-
dania fnansowane przez pastwo mona uwaa za wolne od
wpywu tego lobby?
A. P.: Slanowczo nie. Rady naukowe w wikszoci kiajow
wiala, a bez wlpienia w Wielkiej Biylanii i innych paslwach
euiopejskich, s naszpikowane pizedslawicielami pizemysu
biolechnologicznego. Pizykadowo, pizez pewien czas biylyj-
ska BBSRC (Biolechnology and Biology Science Reseaich Co-
uncil Rada ds. Bada Naukowych w zakiesie biolechnologii
i biologii) bya kieiowana pizez jednego z byych szefow fimy
Zeneca, kloia obecnie slanowi cz jednego z biolechnologicz-
nych giganlow zajmujcych si iozwojem lechnologii GMO.
Nie musz chyba wyjania, jak swobod ma naukowiec,
kloiy olizymuje fundusze od lakiej koipoiacji, w kweslii opu-
blikowania danych godzcych w jej inleiesy. Paslwowe wspai-
cie nauki jesl obecnie nieslely jedynie pizedueniem syslemu
fnansowania bada, opailego na iodkach pizemysu biolech-
nologicznego.
GMG cz si z zagroeniami nie tylko dla zdrowia, ale take
np. dla ronorodnoci biologicznej czy moliwoci utrzymania si
przez niezalenych, drobnych rolnikow. Niestety, decydenci czsto
przyjmuj wski, technokratyczny sposob patrzenia na te kwestie
i nie dostrzegaj tego nawet jeli nie s w aden sposob skorum-
powani przez korporacje biotechnologiczne. jak to wyglda np.
w przypadku badaczy i studentow zajmujcych si biologi mo-
lekularn czy innymi naukami przyrodniczymi? jakie jest ich po-
dejcie?
A. P.: Pienidze, kloie na badania olizymuj biolodzy mole-
kulaini, iownie w wikszoci pochodz od pizemysu, piodu-
cenlow GMO. Jeliby wic zaczli olwaicie zgasza wlpliwoci
wobec lej lechnologii, mog pomacha na poegnanie swoim
gianlom badawczym... Nie sdz le, by syluacja innych na-
ukowcow, zajmujcych si lzw. naukami o yciu (life sciences),
ionia si w jakikolwiek islolny sposob. A polilycy podaj
w lym kieiunku, w kloiym ich zdaniem pyn pienidze. Rzecz
jasna, ekspeici doiadzajcy im w spiawach nauki lake pocho-
dz z kigow biobiznesu. Udao im si pizekona polilykow, e
GMO oznacza pizysze zyski, dodalkowe dochody budelowe
z podalkow ilp. W Wielkiej Biylanii baidzo znaczn cz fun-
duszy emeiylalnych paslwo zainweslowao wanie w fimy
biolechnologiczne...
Nieatwo jest walczy z wielkimi frmami, nawet jeli dysponuje
si naprawd mocnymi argumentami. Chciabym wiedzie, co Pan
uwaa za najwaniejsze w walce z lobby pro-GMG, utrzymuj-
cym mit nieszkodliwoci tej technologii.
A. P.: Musimy ujawni skal skoiumpowania bada nauko-
wych nad oiganizmami genelycznie modyfkowanymi, na co
jesl masa bezslionnych wiadeclw. Musimy wyjania obywa-
lelom, e nie mog spodziewa si izelelnych opinii ze sliony
pizekupionych naukowcow. Ludzie musz egzekwowa swoje
demokialyczne piawo do olizymywania infoimacji o spiawach,
kloie ich dolycz. Jako e lo oni bd ponosi bezpoiednie iy-
zyko negalywnych naslpslw, musz da od polilykow, by
pizywiocili niezalene badania nad bezpieczeslwem mody-
fkowanych pioduklow.
Dzikuj za rozmow.
Krakow, :, kwietnia :oo, r.
24
25
Irlandia jest krajem olbrzymiego sukcesu
gospodarczego w tradycyjnym rozumieniu tego
pojcia. I to jest jedyny fakt, w kwestii ktrego
panuje zgoda midzy rnymi opiniami na
temat genezy wielkiego skoku ekonomicznego
w pastwie, ktre zyskao miano celtyckiego
tygrysa. Jedni uwaaj, e to skutek gwnie
amerykaskich inwestycji i niskich podatkw.
Ich oponenci twierdz natomiast, e przyczyny
s gbsze wi si z niekonwencjonalnym
modelem irlandzkiego partnerstwa spoecznego
i wypracowaniem wasnych, efektywnych
strategii rozwoju.
Swoj drog
Sukces zielonej wyspy jest tym ciekawszy, e kraj
trudno jednoznacznie zaklasyhkowa do powszechnie
znanych modeli gospodarczych. Zwolennicy modelu an-
glosaskiego (ameiykaskiego) uwaaj, e Iilandia posza ich
liopem pizyja zasad niskich podalkow i olwailoci na
zagianiczne inweslycje. Zapominaj jednak, e len kiaj ma
lake silnie iegulowany iynek zaliudnienia i ukady zbioio-
we piacy na szczeblu cenlialnym, a izd jesl do aklywny
w gospodaice. Ale zwolennicy modelu konlynenlalnego (za-
chodnioeuiopejskiego) iownie nie powinni odczuwa pe-
nego komfoilu w pizypisywaniu Iilandii do swojej cieki
iozwoju. Kiaj len ma bowiem zaiowno niskie podalki, jak
i niskie wiadczenia spoeczne oiaz do sabe usugi pu-
bliczne (suba zdiowia, lianspoil ilp.).
Zupenie ziozumiae jesl nalomiasl lo, dlaczego zwo-
lennicy obu modeli baidzo chcieliby mie Iilandi w swo-
im poilfolio jako pizykad liafnoci slosowania ich leoiii.
W cigu ostatnich lat kraj ten dokona olbrzymiego skoku
rozwojowego, co wida najlepiej dziki porwnaniom. W
Iilandii iednioioczny wziosl PKB wynios a 8,r w lalach
r,,,-ioo, nalomiasl iozwoj Woch w lym czasie naslpo-
wa w lempie r,, iocznie, Fiancji i,r, Wielkiej Biylanii
i,,, a USA ,. Jeszcze kilkanacie lal lemu Iilandia
miaa dochod naiodowy odpowiadajcy oo piocenlom ied-
niego dochodu w kiajach UE leiaz wynosi on ro (ii-
landzki dochod na gow mieszkaca jesl diugi na wiecie).
W oslalnich ro lalach wybudowano poow wszyslkich do-
mow, kloie islniej w kiaju. W lym okiesie slwoizono ok. ,oo
lys. miejsc piacy (caa populacja wynosi ,i mln osob).
Mona wicz odnie wiaenie, e Irlandczycy rozmyl-
nie nie kopiowali adnych modeli i w tym tkwi wane r-
do ich powodzenia. Zamiast przejmowa si teoretyczny-
mi zaleceniami, starannie analizuj realia, w ktrych przy-
szo im y i buduj rozwizania programy spoeczne
i gospodarcze odpowiadajce ich warunkom.
Wielka transformacja
Po wywalczeniu niepodlegoci w r,ii i., pizez kilka de-
kad Iilandia pozoslawaa gospodaik do aulaikiczn, co
byo w znacznym slopniu wyboiem polilycznym nowego
paslwa. Dominowa sekloi iolny, a pewnej czci spoe-
czeslwa wydawao si, e lo jesl wanie model dla Iilandii:
gospodaika zbudowana woko iolniclwa i oiodkow piowin-
cjonalnych. Uwaano, e jeli komu zaley na yciu miejskim
i iozwoju lechnologicznym, ma do wyboiu ssiedni Wielk
Biylani albo Slany Zjednoczone. Jednak z czasem okazywao
si, e coiaz liudniej ulizyma laki model. W iolniclwie lop-
niay miejsca piacy, a nowe nie powslaway (jeszcze w r,oo i.
niemal o ludnoci piacowao w iolniclwie, leniclwie i iy-
boowslwie). Iilandczycy zaczli gosowa jak mowiono
nogami. W lalach r,,r-or wyjechao z kiaju a o, lys. osob.
Klasa polilyczna zoslaa zmuszona do zweiyfkowania
swojego naslawienia. Tym baidziej, e paday opinie, i po-
mimo kilku dekad niepodlegoci nie udao si modemu
paslwu zbudowa ekonomicznych fundamenlow niezale-
nego bylu. Ray Mac Shaiiy i Padiaic While, znane iilandzkie
poslacie, pisali, e Polityczna niepodlego od Vielkiej Bry-
tanii, wbrew nadziejom wielu osob, nie bya tosama z niepod-
legoci ekonomiczn. W lalach ,o. iilandzki ekspoil wci
w ,o piocenlach liafa do byego kolonizaloia, co nie wiad-
czyo o iealnej niezalenoci.
Paradoksalnie, Irlandczykom pomg kryzys lat 8o. Wy-
korzystali go jako dogodny moment do przedehniowania
swoich dziaa w rnych wanych sferach ycia. A przey-
Rozwj
po swojemu,
czyli iilandzkie paklowanie
Andrzej Zybaa
24
25
wali wwczas gbokie zwtpienie we wasne siy. Wyraao
si to choby skal emigracji. Rocznie lys. Iilandczykow
opuszczay kiaj. Beziobocie sigao piawie io, szalaa infacja.
W lalach r,8o-8, zaliudnienie w pizemyle skuiczyo si a
o jedn czwail, co odczuwano jak zapadanie si giunlu pod
nogami. Wziosl gospodaiczy wynosi zaledwie r,,. Dugi
paslwa byy iowne r,o PKB, a ich obsuga pochaniaa iocz-
nie 1l pizychodow podalkowych. Sfeia publiczna znajdowaa
si na kiawdzi zaamania. Rosa jednak lake deleiminacja,
aby odwioci bieg wydaize. Iilandczycy zdawali sobie spia-
w, e albo si zmobilizuj, albo pozoslanie im lylko czeka, klo
oslalni zgasi wialo na wyspie.
Zaczli coraz silniej odwoywa si do metod partner-
skiego dziaania. W poowie lal 8o. odwieyli powoan
w r,, i. Naiodow Rad Ekonomiczno-Spoeczn (Na-
lional Economic & Social Council, NESC), kloia skupiaa
pizedslawicieli zwizkow zawodowych, biznesu, iolnikow,
izdu i niezalenych ekspeilow. W konsekwencji doszo
do zawarcia przez nich w 18y r. pierwszego w tym kraju
paktu spoecznego, pn. Program Narodowego Odrodzenia
(Piogiamme foi Nalional Recoveiy).
Zasug Rady byo uchwycenie isloly owczesnego kiy-
zysu. Dolyczyo lo zaiowno aspeklu czyslo ekonomicznego
gownie fskalnego i w zakiesie polilyki dochodow piacow-
niczych ale iownie szeiszego, kloiy pozwoli na doslize-
enie isloly zazbiajcych si zjawisk, lwoizcych spiial ne-
galywnych czynnikow degiadujcych kiaj. Pizesaniem Rady
byo lo, e Iilandia musi nauczy si iadzi sobie ze wspoza-
lenoci ionych czynnikow wpywajcych na funkcjono-
wanie gospodaiki. Podkielano, e zwaszcza may kiaj, aby
iadzi sobie w moizu globalizacji, musi mie slabilne ma-
kioekonomiczne iamy, zapewniajce nisk infacj, lecz iow-
nie wany jesl slay wziosl popylu. Polilyka kszlalowania
dochodow miaa zapewnia Iilandii konkuiencyjno, ale
uznano lake, i zasady dystrybucji dochodw nie mog
wywoywa koniktw, ktre bd zakcay funkcjono-
wanie gospodarki.
Spory o wzory
Obecnie Iilandia ma jedn z najbaidziej zglobalizowa-
nych gospodaiek na wiecie. Ale proces ten przeprowadzo-
no z wielkim rozmysem i przede wszystkim stopniowo,
dajc rodzimym przedsibiorstwom czas na dostosowanie
si do wysokiego poziomu konkurencji z zewntrz.
Iilandczycy, lwoizc swoj gospodaik, z pewnoci
chcieli oddali si nieco od biylyjskich wzoicow, iownie
z iacji kolonialnej pizeszoci. Uwaali le, e Wielka Biy-
lania cignie ich w do i dlalego woleli cilejsze konlakly
ekonomiczne z konlynenlem. Ponadlo uwaali, e skoio chc
by bliej Euiopy, powinni zblia si do niej syslemowo,
czyli pizyjmowa jej iozwizania. Z lego wzgldu chlniej
iegulowali swoj iynek piacy, wpiowadzajc odgoine zasady
wzioslu pac, silnie analizowali m.in. iozwizania szwedzkie
i niemieckie.
Ale z diugiej sliony nie byo w lym kiaju zgody co do
pizyjcia modelu skandynawskiego, wyioniajcego si sil-
n ochion socjaln. Wpiawdzie cz spoeczeslwa chciaa
lakich iegulacji, ale klasa polilyczna boi si lych iozwiza
z powodu gioby konfiklow pizy konsliuowaniu syslemu
iedysliybucji dochodow. Ponadlo wielu Irlandczykw wci
pamita okres, kiedy podatki byy wysokie, a mimo to
wiadczenia spoeczne pozostay bardzo sabe, co zrodzio
uprzedzenie w stosunku do pastwa, ktre skada obietni-
ce, lecz pniej ma problemy z wywizaniem si z nich.
Gdy sukces Iilandii jesl bezdyskusyjny, jego izecznicy
podkielaj, e by on moliwy ze wzgldu na pizyjcie ni-
skich podalkow. Wci jednak np. pizywodcy zwizkowi
gosz, e model skandynawski byby najlepszy dla Iilandii.
Uwaaj, e udaoby si wowczas unikn skulkow ubocz-
nych iozwoju oslalnich io lal baidzo silnych nieiownoci
dochodow oiaz sabych usug publicznych, zwaszcza w su-
bie zdiowia. Podobne opinie foimuuj nie lylko zwizki, ale
lake socjalnie zwykle naslawione kigi kocielne. Tego lypu
kweslie s slale podnoszone w debalach publicznych.
Pomimo caego zaufania, jakim Iilandczycy daiz pa-
slwo, nie jesl ono uznawane za socjalny wehiku. Tiadycyjnie
ju w wikszym slopniu lak iol peni kiedy Kocio, a i le-
iaz oiganizacje kalolickie s aklywne w sfeize pomocy spo-
ecznej. Piawdopodobnie biakuje Iilandczykom lake lakie-
go poziomu spoecznej spojnoci i wzajemnej solidainoci,
aby moliwe byo wdioenie modelu paslwa mocno zaan-
gaowanego w wyiownywanie szans yciowych, cho ow po-
ziom jesl z pewnoci znacznie wyszy ni w Polsce. Ponadlo
jesl lo spoeczeslwo, kloie do niedawno wyszo z iealiow
ycia wiejskiego, co oznacza ogianiczon zdolno iealizo-
wania zaawansowanych piogiamow spoecznych.
F
O
T
.
W
I
L
L
I
A
M
M
U
R
P
H
Y
26
27
Mylenie ma przyszo
Iilandczycy pizede wszyslkim byli pizekonani, e musz
wypiacowa wasne iozwizania, a pizy lym pilnie pizygl-
da si, w jakim slopniu s one efeklywne. Jasno zdefniowali
le elemenly, na kloie nie maj wpywu (zwaszcza jako may
kiaj), a lake le, kloie mog kszlalowa i gdzie mog wyka-
za si innowacyjnoci. Uznali za oczywisle, e nie zmieni
iegu globalnej gospodaiki ani zasad panujcych we Wspol-
nocie Euiopejskiej (wslpili w r,, i.). Z kolei za islolne
uznali pizemylenie lego, w jaki sposob zaadapluj si do ie-
aliow, kloie uznawano za niezmienialne. Docenili sprawne
pastwo jako element korygujcy wady rynku oraz jako
swoisty think-tank, ktry kreuje dugofalowe wizje i two-
rzy podstawy ich realizacji.
Slialegiczne analizy uwiadamiay im sens angaowania
si w sekloiy lechnologiczne. Woko lego celu wzmacniali
inne sfeiy: edukacj, kszlacenie zawodowe, inweslycje, po-
lilyk spoeczn. Ciekawe jesl lo, e ju w okiesie znacznego
iozwoju w poowie lal ,o., izd i jego pailneizy spoeczni nie
zachysnli si sukcesem. Mao lego, dokonali solidnego ia-
chunku sumienia. W specjalnym iapoicie uznali, e kiajowi
biakuje dogbnej wiadomoci, jak mocno uwikany jesl w
midzynaiodowe zalenoci ekonomiczne i nie baidzo zda-
je sobie spiaw, co z lego wynika. Doceniono wziosl eko-
nomiczny, ale jednoczenie uznano, e nie zaizdzano nim
naleycie.
Irlandczycy dbali o to, aby w analizach strategicznych
uczestniczyy moliwie najszersze krgi sektora obywa-
telskiego. Z tego przekonania narodzio si partnerstwo
spoeczne. Nastpnym istotnym punktem w ich podejciu
byo przekonanie, e konkurencyjno nie jest tylko kwe-
sti tego, jak funkcjonuje sam rynek wane jest rwnie
jego otoczenie, instytucje spoeczne. Podejmowali olbizy-
mie slaiania w sfeize iynku piacy i kszlacenia zawodowe-
go. Dbano, aby pizedsibioislwa miay piacownikow o wa-
ciwych kwalifkacjach, zgodnie z pioflem iozwoju kiaju,
a doslp do iynku piacy by moliwie alwy dla wszyslkich
giup spoecznych, lake lych, kloie zagioone s maigina-
lizacj spoeczn. Jak pizyznaje wielu ekspeilow, bez zmian
i uspiawnie w lej dziedzinie, iozwoj ekonomiczny nie byby
moliwy. Pizede wszyslkim zniesiono opaly za szkoy ied-
nie, a lake wpiowadzono daimowy lianspoil do szko na le-
ienach wiejskich. Powoano kilka nowych wyszych uczelni
lechnicznych w ionych iegionach kiaju.
Dbano iownie o jako usug okoobiznesowych. Do
szybko doslizeono znaczenie lelekomunikacji jako biany,
kloia w znacznym slopniu wpywa na konkuiencyjno caej
gospodaiki. Ponadlo izd by aklywny w innych sfeiach go-
spodaiki, m.in. piowadzi polilyk wspieiania modeinizacji
za pomoc gianlow, zachl podalkowych ilp.
Nard przy stole
Od r,8, i. Iilandczycy co lizy lala zasiadaj do iozmow,
aby z wielk inlensywnoci debalowa nad nowymi wyzwa-
niami, pized kloiymi slaje ich kiaj. W len sposob powslaj
pakly spoeczne.
Pieiwszy, wspomniany ju pakl mia o lyle decydujce
znaczenie, e umiejlnie nakieli iamy iozwoju, iol i spo-
sob funkcjonowania Iilandii w waiunkach inlegiacji euio-
pejskiej oiaz iosncej globalizacji gospodaiki. Poczlkowo
pakly dolyczyy gownie okielenia wskanikow minimal-
nego wzioslu pac, co miao kluczowe znaczenie dla usla-
bilizowania iozchwianej gospodaiki i nadania jej dynamiki
iozwoju. W kolejnych umowach spoecznych uzgadniano
wdiaanie piogiamow, kloiych celem byo polepszenie sylu-
acji poszczegolnych giup, a lake slaa popiawa jakoci usug
publicznych (edukacja, suba zdiowia ilp.)
Jak wspomniaem, pieiwszy pakl zawailo w okiesie
szczegolnie liudnej syluacji kiaju. Tym baidziej poiozu-
mienie uznawano za olbizymi kompiomis wszyslkich slion.
David Begg, sekielaiz geneialny Iilandzkiego Kongiesu
Zwizkow Zawodowych, powiedzia, e kiaj by w lak ao-
snym slanie, i ialunkiem mog by lylko fauslowski ukad,
zwaszcza w celu walki z beziobociem. W jego iamach biz-
nes olizyma niemal wszyslko, czego chcia: nisze podalki,
niskie skadki emeiylalne, minimalne iegulacje iynku pia-
cy. Begg zaznacza, e wailo byo wowczas zawize laki pakl,
poniewa udao si osign wiele islolnych celow, jak niski
poziom beziobocia, zaawansowanie lechnologiczne kiaju
ilp. Ale leiaz, jego zdaniem, iealia si zmieniy, slaia foimua
zuya si. Dzisiaj zwizkowcy nie chc tak spolegliwych
ukadw. Biznes zreszt nie proponuje rozwiza, ktre
nie uwzgldniaj interesw strony zwizkowej. Partnerzy
spoeczni do zgodnie przyznaj, e ustawodawstwo spo-
eczne i ekonomiczne musi si uzupenia.
W r,8, i. zwizki zgodziy si na ogianiczenie wzioslu
pac. Nie mia on pizekioczy poziomu i,, do ioku r,,o
wcznie. Dodalkowy wziosl zaplanowano dla najsabiej za-
iabiajcych. Ale zapowiedziano pizy lym obnienie opodal-
kowania dochodow, co ziekompensowao niski wziosl pac.
Polilyka umiaikowanych zaiobkow miaa pizyczyni si do
uzdiowienia fnansow publicznych, kloie byy w baidzo zym
slanie. By lo le czynnik wpywajcy na konkuiencyjno,
zwaszcza w zabiegach o inweslycje zagianiczne.
Niewlpliwie paklowi pomogo pewne specyfczne do-
wiadczenie. Olo na poczlku lal 8o. zwizki byy w slanie
dopiowadzi do podwyek pac, czslo odwoujc si do me-
lody sliajkow. Ale okazywao si, e po podwykach naslpu-
je infacja, kloia poeia znaczn cz oczekiwanego wzio-
slu poziomu ycia, wywoujc pizy lym dodalkowe kopoly.
Wszyslko lo skaniao do pizyjcia baidziej umiaikowanej
poslawy w daniach pacowych. Zwizki wiksze nadzieje
zaczy pokada w obnianiu osobislych podalkow, kloie
w Iilandii byy wysokie. Jak ocenia Gaiiel FilzGeiald, byy
piemiei, piawie poowa zwikszonej siy nabywczej pocho-
dzia z obnienia podalkow.
Pailneizy spoeczni byli zmolywowani do paklowania
jeszcze w inny sposob. Olo zwizki zawodowe w lalach
8o. byy w szczegolnej syluacji, wskulek poczyna Maigaiel
Talchei, kloia niemal iozgiomia iuch piacowniczy w s-
siedniej Anglii. Iilandzcy dziaacze nie chcieli, aby len sce-
naiiusz powloizy si w ich kiaju. Z kolei piacodawcom za-
leao na pakcie, gdy le wspominali pieiwszy okies lal 8o.,
kiedy nie byo cenlialnych poiozumie, a po fasku piob ich
uslanowienia doszo do wielu niepokojow i sliajkow. Piaco-
26
27
dawcy musieli negocjowa umowy pacowe na szczeblu swo-
ich fim. Absoibowao lo ich uwag, a dodalkowo czslo
piowadzio do konfiklow. Sld woleli negocjowa umowy
pacowe na szczeblu kiajowym.
Ponadlo pailneiow spoecznych pakl z r,8, i. pociga
lake i l cech, e nie miaa lo by ju lylko umowa paco-
wa. Rzd zapioponowa im bowiem, e negocjacje obejm
iownie szeisze zagadnienia, np. pakl zakada pizepiowa-
dzenie zmian w syslemie podalkowym, ale iownie zwik-
szenie spiawiedliwoci syslemu, popizez iadykaln popiaw
cigalnoci. Slwieidzono, e podalek koipoiacyjny ma ni-
ski udzia w cakowilych wpywach podalkowych. Dlale-
go zaplanowano pizegld iegulacji, a piioiylelem slao si
popiawienie egzekucji podalkow. Ponadto zapowiedziano
surowe przestrzeganie wymogu posiadania certyhkatu
czystoci podatkowej, jako warunku zdobycia kontraktu
publicznego o wartoci przekraczajcej 1o tys. funtw.
Dziaania w systemie hskalnym byy szczeglnie wane,
poniewa w przeszoci zosta on le uksztatowany. Wpy-
wy podatkowe pochodziy gwnie od indywidualnych
osb, natomiast hrmy paciy niewiele, m.in. z powodu
sabej cigalnoci.
Pakl z r,8, i. zawieia iownie cz pod nazw Wik-
sza spiawiedliwo spoeczna, gdzie pailneizy uzgodnili, i
izd ulizyma ogoln wailo wiadcze spoecznych, a lake
iozway zwikszenie ich wysokoci dla osob o najniszych
wynagiodzeniach. Opisane s le dziaania w obibie suby
zdiowia, mieszkalniclwa, edukacji. W lej oslalniej dziedzinie
pada slwieidzenie, e edukacja jesl wan czci piomocji
spiawiedliwoci, w lym iownych szans w spoeczeslwie.
Rzd mia zwikszy doslp do nauki giupom dolychczas
pokizywdzonym.
Pizykad idzie z goiy. Iilandczycy po pewnym cza-
sie uznali za sukces pailneislwo na poziomie cenlialnym
i slwieidzili, e naleaoby wdiaa je lake na niszym
szczeblu. Lokalne pakly uznano za dobie naizdzia w walce
ze wspoczesnymi zmoiami, jak dugoleiminowe beziobocie
i wykluczenie spoeczne. Podkielono lo podczas negocjowa-
nia diugiego ogolnonaiodowego paklu zawailego w r,,o i.
Slwieidzono w nim, e dugoleiminowe beziobocie wymaga,
aby pieiwsze skizypce odgiyway spoecznoci lokalne. To
na ich poziomie ma naslpowa inlegiacja wszelkich odgoi-
nie fnansowanych piogiamow pomocowych, nakieiowa-
nych na walk z lym zjawiskiem. Tu zaczlo iealizowa pio-
giamy zakadajce podnoszenie kwalifkacji, pomoc socjaln
i zdiowoln czy inicjowanie oddolnej pizedsibioiczoci.
Jak hartowa si pakt
Na poczlku wizenia iooo i. pailneizy podpisali siodmy
z kolei pakl spoeczny, kloiemu nadano nazw W kieiunku
ioro. Tym iazem ma on do buizliw hisloii, m.in. z po-
wodu Polakow. Olo Iilandi zaczy diczy napicia wy-
nikajce z pojawienia si na wielk skal zagianicznych pia-
cownikow, gownie z nowych kiajow czonkowskich UE.
Jeden z konfiklow okaza si wicz symboliczny i uzmy-
sowi, pized jakimi pioblemami slaje kiaj po olwoize-
niu iynku piacy. Olo w fimie Iiish Feiiies, aby osign
oszczdnoci pacowe, chciano zaslpi dolychczasow za-
og now, skadajc si z piacownikow z nowych kiajow
unijnych. Konfikl liwa kilka lygodni. W lym okiesie pia-
cownicy sliajkowali, odbyo si duo manifeslacji solidaino-
ci w wielu miaslach. Oslalecznie pioblem zosla iozwizany
w giudniu ioo, i. Kompiomis polega na lym, e piacodaw-
ca uzyska pozwolenie na zaliudnianie pizybyszow, ale piac
zachowali le dolychczasowi piacownicy. Za benefcjenlow
lego poiozumienia mona uzna iownie imigianlow, po-
niewa zagwaianlowano im lakie jak dla Iilandczykow mi-
nimalny poziom wynagiodze i waiunki piacy.
Zakoczenie spoiu olwoizyo diog do podjcia nego-
cjacji nad paklem. Konfikl len w znacznej mieize wpyn
na jego lemalyk. Zwizki zawodowe podkielay bowiem
kweslie zwizane z zachowaniem slandaidow zaliudnienia
w nowych waiunkach funkcjonowania olwailego iynku
piacy i w lym zakiesie spoio osigny. Wspomniany lidei
zwizkow, David Begg, powiedzia, e w kategoriach stan-
dardw pracy zapisy paktu przynosz najwaniejsze zmia-
ny na przestrzeni ostatnich lat. Na caym wiecie standar-
dy zatrudnienia znalazy si w sytuacji zagroenia lub ule-
gaj erozji, a w Irlandii odwrcono ten trend.
Pakl zawieia liadycyjnie poiozumienie w zakiesie poli-
lyki wzioslu pac, a lake cay szeieg zapowiedzi wdioenia
piogiamow spoecznych. Wziosl pac ma osign poziom
,,,-8,, w cigu i, miesicy od podpisania poiozumie-
nia. Nie wszyslkie iodowiska zwizkowe lo zaakceploway.
Czonkowie zwizku zawodowego sekloia fnansow Iiish
Bank Omcials Associalion, a w ,, byli pizeciwni poio-
zumieniu. Uwaali, e zapioponowane podwyki s zbyl
skiomne, zwaszcza w syluacji wysokich zyskow w banko-
woci i hojnych uposae menedeiow. Wskazywali iow-
nie na spoi infacj, kloia zjada podwyki, na iosnce
ceny mieszka oiaz wysokie koszly kiedylow hipolecznych.
Z kolei pizedslawiciele piacodawcow i biznesu naizekali, e
podwyki s zbyl hojne. Tuilough OSullivan, dyiekloi ge-
neialny Konfedeiacji Iilandzkiego Biznesu i Piacodawcow,
oceni, e piopozycje wzioslu pac pizewyszaj lo, co jesl
waciwe dla iilandzkiej gospodaiki. Za zbyl hojne uznaa
je iownie Joanne Richaidson, szefowa niezwykle wpywo-
wej Ameiykaskiej Izby Handlowej w Iilandii. Owiadczya
ona, e niekloie ameiykaskie fimy mog nie by w slanie
wywiza si z lych obielnic. Pizeslizegaa, e Iilandia moe
sliaci na aliakcyjnoci jako lokalizacja ameiykaskich in-
weslycji (ameiykaskie fimy zaliudniaj w Iilandii ok. ioo
lys. osob). Mimo wszyslko, biznes i pracodawcy zaakcepto-
wali nowe warunki, uznajc, e w zamian zyskaj warunki
stabilnego rozwoju ekonomicznego, spokj w stosunkach
pracy, realne reformy w sektorze publicznym, zwikszon
wydajno i praktyczne dziaania na rzecz wsparcia sekto-
ra produkcyjnego.
Z powodu m.in. konlioweisji dolyczcych wzioslu pac,
paklu nie zaakceplowali czonkowie Unii Nauczycieli Iilan-
dii. Spizeciwiao mu si ,, gosujcych (w gosowaniu bia-
o udzia ,r lys. nauczycieli). Uznali oni, e w sekloize pu-
blicznym podwyki pac wcale nie s pewne, poniewa uza-
leniono je od pizebiegu modeinizacji lego sekloia. Ponadlo
nie chcieli zgodzi si na zasad, e w liakcie obowizywania
paklu nie mona podejmowa akcji pioleslacyjnych gdyby
do nich doszo, nie zoslayby wpiowadzone podwyki pac.
28
29
Zwizkowcow nie zadowoli iownie zapowiedziany wziosl
liczby nauczycieli wspomagajcych nauk jzyka angielskie-
go (gownie na polizeby nauki imigianlow).
Nawel ci, kloizy oslalecznie akceplowali pakl, pizyzna-
wali, e negocjacje byy cikie. Od poczlku zwizkowcy byli
wyjlkowo nieufni, bo wczeniej nie konsullowano wanej dla
nich decyzji olwaicia iynku piacy dla piacownikow z nowych
kiajow UE. Zwizki uwaay iownie, i izd nie opiacowa
melod zapobiegania ewenlualnym naduyciom w lej kweslii.
Oslalecznie jednak np. dziaaczy i czlonkow SIPTU (Seivices,
Indusliial, Piofessional and Technical Union Zwizek Zawo-
dowy Usug Piofesjonalnych i Technicznych oiaz Pizemysu),
kloiy zizesza ponad ioo lys. osob, pizekonay zapisy paklu
dolyczce walki z niepizeslizeganiem piaw piacowniczych,
z wykoizyslywaniem piacownikow, uiegulowaniem nieuza-
sadnionych zwolnie czy eliminowaniem niskich slandaidow
piacy. Zwizek podkiela, e wylaigowano w pakcie lo, co
byo moliwe do osignicia w obecnych waiunkach.
Lepsza ochrona sabszych
Na akceplacj paklu pizez zwizki duy wpyw miao
lo, e udao im si pizefoisowa wiele koizyslnych iegulacji
dolyczcych piawa piacy, zwaszcza w zakiesie jego pize-
slizegania. Zwizkowcy za aluly paklu uznali plan ulwoize-
nia nowego uslawowego ciaa iegulujcego pizeslizeganie
piawa piacy, kloie bdzie miao moliwoci samodzielnego
wszczynania dochodze i ledzlw (New Omce of Diiecloi
of Employmenl Righls Compliance ODERC). Uzgodnio-
no lake poliojenie liczby inspekloiow piacy do koca
ioku ioo, i popiawienie wspopiacy midzy poszczegol-
nymi inslylucjami zaangaowanymi w konliolowanie pize-
slizegania piawa w miejscu piacy. Maj le by zwikszone
kaiy dla piacodawcow amicych iegulacje. Zapowiedzia-
ne pizez izd nowe pizepisy pozwol na pynn wspo-
piac midzy piacownikami uizdu podalkowego (Reve-
nue Commissioneis), Minisleislwa ds. Opieki Spoecznej
i Rodziny (Depailamenl of Social and Family Afaiis) oiaz
ODERC. Polega ma ona na wspolnym doslpie do infoi-
macji i pizepiowadzaniu akcji ledczych pizez poczone
giupy ekspeilow (Joinl Invesligalion Unils).
Zwizki wynegocjoway rwnie zapisy zobowizuj-
ce pracodawcw pod grob bardzo wysokich kar (si-
gajcych nawet wier miliona euro) do prowadzenia
dokumentacji z danymi o czasie pracy, nadgodzinach itp.
W spiawach ioszcze piacowniczych kieiowanych do Ape-
lacyjnego Tiybunau Piacy (EAT), lo po slionie piacodawcy
bdzie leao udowodnienie dziaalnoci zgodnej z piawem
pized sdem piacy lub komisaizem piawa. Ponadlo Mini-
sleislwo Gospodaiki, Handlu i Piacy bdzie piawnie upo-
wanione do publikacji iapoilow ze ledzlw pizepiowadza-
nych pizez inspekloialy piacy w pizypadkach, gdy pojawi
si wyjlkowe zainleiesowanie publiczne. Moliwe bdzie le
zasdzenie kaiy pozbawienia wolnoci za niepizeslizeganie
piawa piacy. Komisaize piawa, Apelacyjny Tiybuna Piacy
oiaz sdy piacy mog zasdzi zadouczynienie poszko-
dowanemu piacownikowi do wysokoci dwulelniej pensji.
Chronieni bd pracownicy, ktrzy informuj wadze
o niezgodnych z prawem dziaaniach pracodawcy.
Pakl zakada iownie powslanie zespou do badania zja-
wisk wyslpujcych na iynku piacy, zwizanych np. ze zwol-
nieniami oiaz zaslojem pac w gospodaice. Powstaa specjal-
na procedura, ktra zniechca pracodawcw do przepro-
wadzania zwolnie grupowych. W pizypadku niezasloso-
wania si do niej, Apelacyjny Tiybuna Piacy moe zasdzi
pizywiocenie do piacy lub pizyzna zadouczynienie w wy-
sokoci odpowiadajcej kilkulelniej pensji. Pakl wpiowadza
lake piawo, kloie zapobiega moliwoci zwolnienia zaogi
pizez piacodawc podczas akcji pioleslacyjnych (lokaul).
Powstaa rwnie regulacja, ktra uniemoliwia hr-
mom amicym przepisy pracy wykonywanie zlece dla
sektora publicznego. Zaplanowano ulwoizenie kodeksu
piacy dla ochiony piaw osob piacujcych w domu. Emi-
gianci bd mogli ubiega si o pozwolenia o piac osobicie
i nie bd iozpaliywane ich ofeily za slawk poniej uslawo-
wego minimum.
Nie tylko gospodarka
Iilandzki pakl opailo na zaoeniu, e iozwoj gospodai-
czy i spoeczny wzajemnie si uzupeniaj. W lym duchu
foimuuje now peispeklyw polilyki spoecznej. Zakada,
e pastwo musi mie programy spoeczne, ktre odpo-
wiadaj wszystkim najwaniejszym fazom ycia czowie-
ka: dziecistwa, aktywnoci zawodowej, staroci, a osobno
take niepenosprawnoci. Dla pieiwszej fazy wan kwe-
sli s uilopy macieizyskie i ojcowskie, aby doslosowa
ich dugo do polizeb wychowywania dziecka. Ponadlo do
ioro i. zaplanowano ulwoizenie ,o lys. nowych miejsc w in-
slylucjach opieki nad dziemi, w lym ro lys. pizedszkolnych.
Z diugiej sliony, pakl zawieia dziaania, kloiych celem jesl
upoianie si z pioblemem wagaiowania i pizedwczesnego
koczenia edukacji. Dlalego slwoizone zoslanie dodalkowe
roo miejsc piacy dla opiekunow i psychologow w paslwo-
wych inslylucjach edukacyjnych. Do koca ioo, i. slwoizo-
nych bdzie rooo dodalkowych placowek spoeczno-kullu-
ialnych dla modziey. Zaliudnionych zoslanie dodalkowo
,,o nauczycieli do pomocy w nauce jzyka. Popiawiona zo-
slanie piopoicja liczbowa w ielacji ucze-nauczyciel w la-
lach ioo,-ioo8 zoslanie ziedukowana do poziomu i,:r.
Pakl planuje lake dziaania adiesowane dla fazy ycia
zwizanej z okiesem piacy zawodowej. Tulaj znaczenie maj
piojekly edukacyjne, m.in. skieiowane ku nisko wykwalif-
kowanym piacownikom. Pakl podkiela znaczenie wpio-
wadzenia wysokich slandaidow kwalifkacji zawodowych
w sekloize piodukcyjnym, kloiy znacznie ucieipia w wy-
niku pizenoszenia piodukcji do kiajow o niszych koszlach
piacy. Mowa jesl lake o zwikszaniu uczeslniclwa w piogia-
mie Nauka pizez cae ycie, ze szczegolnym naciskiem na
dokszlacanie nisko opacanych oiaz sabo wykwalifkowa-
nych piacownikow.
Z kolei dla fazy slaioci piogiamy spoeczne zaiysowane
w pakcie pizewiduj m.in., e w ioku ioo, najnisza slaw-
ka zapomogi zoslanie podniesiona do r,o euio. Do koca
ioo, i. zapioponowane zoslanie wpiowadzenie wiadcze
socjalnych dla slaiszych obywaleli w wysokoci ioo euio
na lydzie. Do koca ioku ioo, popiawiony bdzie syslem
pizyznawania iodkow na opiek nad osobami slaiszymi w
28
29
kwolach po r,o milionow euio na opiek hospicyjn oiaz
opiek domow. W lalach iooo-ioo, dwa miliony euio zo-
slan pizeznaczone na piogiamy walki ze zym liaklowa-
niem osob slaiszych.
Rozwinila zoslanie paslwowa slialegia ds. osob niepe-
nospiawnych, ze szczegolnym naciskiem na piomocj edu-
kacji i szkole zawodowych. Popiawiony ma by doslp la-
kich osob do lianspoilu publicznego. Zaplanowano le ioz-
woj sieci punklow konsullacyjnych dla niepenospiawnych.
Pakl pizewiduje iownie iozwoj opieki zdiowolnej, m.in.
do ioku ioo8 powslanie oo nowych oiodkow zdiowia, do
ioo, i. oo, do iorr i. nalomiasl ,oo. Okies oczekiwania na
leczenie publiczne zoslanie skiocony do maksymalnie lizech
miesicy.
Po pierwsze: praca
Pailneislwa w Iilandii podlegay pewnej ewolucji. W la-
lach ,o. kluczowa w nich bya ogolna kweslia beziobocia,
kloie w lalach ,o. byo jeszcze do wysokie. Dopieio w oslal-
nich lalach priorytetem stay si problemy osb, ktre po-
mimo niskiej stopy bezrobocia nadal maj kopoty z funk-
cjonowaniem na rynku pracy i s zagroone rnymi for-
mami wykluczenia. Partnerstwa zaczy tworzy projekty,
ktre pomagay im w powrocie do zatrudnienia, co uzna-
no za najlepszy sposb na zapewnienie waciwego pozio-
mu integracji spoecznej. Tiudnoci w funkcjonowaniu na
iynku piacy odczuwaj gownie lizy giupy spoeczne:
r. osoby o niskich kwalifkacjach i niskim wykszlaceniu,
kloie dodalkowo maj pioblemy zdiowolne lub s
niepenospiawne, a lake osoby o niskiej samoocenie lub
z uzalenieniami, bezdomni oiaz byli winiowie.
i. ludzie, kloizy pizedwczenie poizucili szko, najczciej
osoby o niskich kwalifkacjach i wykszlaceniu, a lake
osoby z pizeslaizaymi kwalifkacjami (zwolnieni z piacy,
slaisi) i imigianci.
. piacujcy w mao slabilnych miejscach zaliudnienia, ze
sabymi peispeklywami na popiaw swoich kwalif-
kacji. Dla oznaczenia lej giupy slosuje si leimin biedni
piacujcy (woiking pooi).
Odbioicami lych dziaa s zalem m.in. dugoliwale bez-
iobolni, piacownicy sezonowi, kobiely w liudnej syluacji y-
ciowej, ludzie slaisi, bezdomni, byli winiowie, iolnicy o ni-
skich dochodach, uchodcy, samolni iodzice, osoby pized-
wczenie poizucajce szkoy czy cae spoecznoci o zej
kondycji ekonomicznej. Pailneislwa koncenliuj swoje dzia-
ania woko lizech sfei: (r) usugi dla beziobolnych, (i) ioz-
woj spoecznoci (pomoc dla zagioonych maiginalizacj),
() inicjalywy pomocy dla modych osob. Najwiksza giupa
osob olizymaa wspaicie zwizane z poszukiwaniem zaliud-
nienia i funkcjonowaniem na iynku piacy. W lalach iooo-
ioo, pomoc w lym wzgldzie olizymao ponad r lys. osob,
z kloiych io znalazo piac, a ri zaoyo wasn dziaal-
no gospodaicz. Z kolei w iamach wspaicia ludzi modych,
odbioicami pomocy byy o lys. osob.
W zakiesie pomocy dla beziobolnych, pailneislwa poma-
gaj ofeiujc doiadzlwo i szkolenia. Funkcjonuje te system
mentorw, czyli zawodowych doradcw, ktrzy pomagaj
osobom najbardziej zaniedbanym spoecznie. Ma to cz-
sto charakter pomocy indywidualnej, dostosowanej do po-
trzeb danej osoby. Pomoc pizyjmuje lake foim infoimowa-
nia o moliwociach zaliudnienia, nabycia nowych kwalifka-
cji, uzupenienia wykszlacenia. Dla osob chccych iozpocz
wasn dziaalno gospodaicz ofeiowana jesl pomoc oiga-
nizacyjna i fnansowa. W kalegoiii dziaa na izecz beziobol-
nych, najwiksz giup olizymujc wspaicie s pozoslajcy
dugoliwale bez piacy. Oiganizowane s iownie spodzielnie
socjalne albo zaliudnienie w sekloize non-piofl.
Pailneislwa inlensywnie podjy si lake oiganizowania
syslemu opieki na dziemi, aby umoliwi kobielom doslp
do zaliudnienia i podnoszenia kwalifkacji. Inlensywne s le
dziaania w sfeize pomocy dla najsabszych ekonomicznie
czonkow lokalnych spoecznoci. Ma lo miejsce najczciej
na obszaiach, kloie pozoslaj w lyle pod wzgldem iozwoju.
Zadaniem partnerstw jest take angaowanie przedstawi-
cieli tych grup w formuowanie programw dziaa, ktre
maj ich wesprze. W lalach iooo-ioo, pailneislwa wspai-
y piawie ,,o lysica oddolnych giup spoecznych. Najwik-
sz giup odbioicow pomocy byy kobiely znajdujce si
w liudnym pooeniu maleiialnym, samolni iodzice, ludzie
slaisi, modzi pizeywajcy liudnoci, niepenospiawni, oso-
by z niedoslalecznym dochodem, Cyganie. Piaca w lych io-
dowiskach polega na wzmacnianiu ich zdolnoci do funkcjo-
nowania w spoeczeslwie. Chodzi iownie o pizeciwdziaa-
nie ich dyskiyminowaniu.
Dialog dla rozwoju
Piemiei Beilie Ahein po pizedslawieniu najnowszego
paklu do akceplacji w czeiwcu iooo i. slwieidzi, e partner-
stwo byo gwnym czynnikiem, ktry wpyn na udan
transformacj kraju od pocztku lat 8o., kiedy to Irlandia
znajdowaa si w prawdziwych tarapatach. Zwioci uwag
na umiejlne pizekszlacenie slosunkow piacy, co umoliwi-
o pizycignicie kapilau inweslycyjnego do gospodaiki.
Iilandzki piemiei we wslpie do najnowszego paklu
slwieidzi wpiosl, e pailneislwo spoeczne pomogo zacho-
wa slialegiczn koncenliacj na wanych naiodowych piio-
iylelach. Pakl pizynosi bowiem pogbione analizy czynni-
kow, kloie maj podslawowe znaczenie dla iozwoju kiaju
i jego konkuiencyjnoci w globalnej gospodaice. Konku-
rencyjno jest tu jednak rozumiana bardzo szeroko. Nie
jest to tylko funkcjonowanie samej gospodarki, ale rw-
nie caego jej otoczenia, a zwaszcza edukacji, organizacji
pomocy spoecznej i systemu chronicego przed popada-
niem w marginalizacj spoeczn.
Ahein iozumie pailneislwo jako wspolne lwoizenie
iam do iozwoju. Rzd pozoslajcy w izolacji nie jesl bowiem
w slanie gwaianlowa, e pizekszlacenia doslosowujce kiaj
do wymogow naizucanych np. pizez iewolucj lechnologicz-
n zoslan pizepiowadzone oplymalnie. Zmiany wymagaj
liudnej umiejlnoci czenia wiedzy wszyslkich pailneiow.
Tak budowana wiedza moe dopieio spiawi, e paslwo b-
dzie z powodzeniem iegulowa islolne obszaiy w gospodai-
ce i mdize noimowa ycie publiczne.
5ndrzej Zybaa
30
31
Finlandia odniosa spektakularny sukces
ekonomiczny, poniewa odwanie ukierunkowaa
swj rozwj na sektor wysokich technologii.
Ale wykorzystaa take potencja skandynawskiego
modelu kapitalizmu, ktry oparty jest
na mechanizmach dialogu spoecznego.
Sabiej iozwijajce si iegiony peiyfeiyjne koizyslaj
z szans lkwicych w pobudzeniu oddolnej aklywnoci spo-
ecznej, w lym w poslaci animowania dialogu spoecznego
midzy miejscowymi oiganizacjami piacodawcow i piacow-
nikow, a lake wadzami publicznymi i slowaizyszeniami po-
zaizdowymi.
Poniej chc omowi lizy podejcia slosowane w na-
ukach spoecznych do wspodziaania spoecznego na po-
ziomie leiyloiialnym. Po pieiwsze koncepcje kapilau spo-
ecznego, po diugie sieci oddolnej wspopiacy, a na pizy-
kadzie fskim opisz znaczenie slosowania mechanizmow
kooidynacyjnych w gospodaice, w lym wykoizyslanie dialo-
gu spoecznego na izecz iozwoju w iegionach.
Rola kapitau spoecznego. Kapila spoeczny lwoiz
ielacje midzy jednoslkami, kloiych polencja moe sla si
wanym zasobem iozwojowym danej lokalnej zbioiowoci.
James Coleman wpiowadzi do socjologii pojcie kapilau
spoecznego
r
. Podobnie jak kapila fnansowy (i fzyczny) lub
kapila ludzki (zasoby piacy), lwoizy on specyfczny polen-
cja dla iozwoju gospodaiczego.
Zaslosowaniem lej koncepcji do iozwoju iegionalnego
bya pizede wszyslkim piaca zespou Robeila Pulnama. Od-
nosi on kapila spoeczny do lakich cech oiganizacji spoe-
czeslwa, jak zaufanie, noimy spoeczne i sieci slowaizysze,
kloie mog zwikszy spiawno wspolnoly iegionalnej i lo-
kalnej. Spoiod noim spoecznych szczegolne znaczenie ma
dla Pulnama regua uogolnionej wzajemnoci. Pizyczynia si
ona do wzioslu wzajemnego zaufania, a wic w islolny spo-
sob buduje kapila spoeczny.
Inn foim lego zasobu s sieci obywatelskiego zaangao-
wania, np. slowaizyszenia ssiedzkie, choiy amaloiskie, spo-
dzielnie ild. S lo poziome sliukluiy oiganizacji spoecznej,
niejednokiolnie powslae dla celow iozwizywania pioble-
mow publicznych. Cechuj si dobrowolnym zaangaowa-
niem na rzecz dobra wsplnego, wyzwoleniem aktywnoci
spoecznej, skonnoci do wsppracy i budowy wzajem-
nego zaufania. Sieci obywatelskiego zaangaowania ua-
twiaj komunikacj spoeczn i wyrabiaj skonno do
kompromisu. Kluczow lez Pulnama jesl slwieidzenie, i
kapila spoeczny wspolnol obywalelskich, chaiakleiyzujcy
si wysokim poziomem wzajemnego zaufania, noimami za-
angaowania na izecz dobia publicznego i gsl sieci slowa-
izysze publicznych, spizyja wzioslowi gospodaiczemu. Jako
pizykad pizylacza dobize iozwinile iegiony Tizeciej Ilalii
(we Woszech iodkowych) i ponocnych Woch. W bada-
niach Pulnama liadycje kapilau obywalelskiego piognozu-
j nawel lepiej slan iozwoju iegionalnego anieli hisloiyczne
koizenie iozwoju samej gospodaiki
i
.
Na diugim biegunie znajduj si iegiony poudniowych
Woch. Tam wsplnota obywatelska niemal nie istnieje,
a stowarzyszenia s nieliczne. Struktura spoeczna jest
zbudowana zgodnie z relacjami hierarchicznymi, czego
przykadem jest dominujca zaleno patron-klient
w administracji samorzdowej. Udzia w yciu politycz-
nym wynika z osobistego podporzdkowania i dzy
wadzy, a nie denia do wsplnego celu. Korupcja jest
powszechnie uznawana za norm, nawet przez samych
politykw
48 49
jozef Chaasiski stwierdzi, e by inteligentem to znaczy
zajmowa pewne miejsce w spoeczestwie miejsce spo-
eczne. Mona do tego miejsca nie doj, ale gdy si do niego
dojdzie, nie mona uchyli si cakowicie od tych wymaga,
jakie to miejsce stawia jednostkom, ktore je zajmuj. To miej-
sce ksztatowao si w procesie spoeczno-historycznym... Czy
da si okreli moment powstania polskiej inteligencji? Uj
jej dzieje w pewien porzdek, wyznaczy momenty krytyczne,
wskaza jej tosamo?
S. B.: Nieiaz ju slwieidzano, e inleligencja oznacza
pewien baidzo niejednoiodny zbioi. Zawsze laki by, a dzi
chyba zupenie pogubilibymy si, gdybymy go chcieli do-
kadniej okieli. W kadym iazie na pewno wailo, nawi-
zujc do lyluu pisma, uwypukli jej, w znacznym slopniu,
obywalelski chaiaklei. Od inleligencji wymaga si poslawy
obywalelskiej, lj. lego, by nie mylaa za wiele lylko o wa-
snych koizyciach, miaa nalomiasl poczucie suebnoci
wobec wikszej caoci naiodowej czy paslwowej.
W okiesie zaboiow chodzio pizede wszyslkim o pieiw-
sz z lych caoci, po odzyskaniu niepodlegoci lake o diu-
g. Na lemal genezy inleligencji jako waislwy nie mam nic
oiyginalnego do powiedzenia, mam poczucie, e nie da si
jej zamkn w jakiej jednej foimule. Co do syluacji kiy-
lycznej lo najbaidziej lypowa bya zwizana z deleiminanl
hisloiyczn. W okiesie zaboiow wizao si lo z pylaniem,
czy i kiedy odzyskamy niepodlego. W lym by zawai-
ly pewien dylemal lojalnociowy. Syluacja la powloizya
si w innym waiiancie po II wojnie wialowej. Wanym
i olwailym pioblemem jesl syluacja po odzyskaniu niepod-
legoci, w okiesie II Rzeczypospolilej. Co w ogole moga
ziobi inleligencja, jakie byy jej moliwoci:
Tulaj np. chaiakleiyslyczna jesl bezsilno kigow inle-
ligenckich w kweslii ukiaiskiej. Mielimy szeieg byskolli-
wych pomysow, co naley iobi, a jednoczenie wszyslko lo
byo w giuncie izeczy maiginesem, kloiy w niewielkim lub
za maym slopniu wpywa na polilyk. Nie mona byo np.
pizeama zowieszczego falum, okielanego pizez syluacj
midzynaiodow.
Inleligencja jako waislwa czslo zieszl wpadaa w pu-
apki. Tak inleligenck puapk by pacyfzm, chleb za
kamie. Niekloie pikne pomysy byy nie z lego wiala,
np. ulwoizenie paslwa lilewskiego jako paslwa kanlonal-
nego na wzoi Szwajcaiii. W lym miejscu Euiopy i w lym
czasie! Jeli inleligenl wymyla sobie jak suszn spia-
w, golow by nawel do powice, ale, nieslely, dobiymi
inlencjami jesl, jak wiadomo, wybiukowane pieko. Ka-
dy pomys musi by iozpaliywany w szeiszym konlekcie,
uwzgldniajcym gi iealnych si. Dobie inlencje i ducho-
wa niewinno nie wyslaicz.
Niedobize byoby jednak palize na inleligencj w ka-
legoiiach nadmieinie polilycznych. Wanym molywem jej
dziaa byo niekiedy uwolnienie si od piesji obowizkow
paliiolycznych i bionienie si pized ulylilaiyzmem w imi
kulluiy wyszej.
co znaczy okrelenie spoeczne miejsce inteligencji? Dzia-
alno kulturow, stricte naukow? Czy take spoeczni-
kowsk, zaangaowanie w konkretne problemy spoeczne?
Moe Pan wskaza, jak te dwa typy dziaalnoci maj si
do siebie w historii polskiej inteligencji? Ukaza wane, Pana
zdaniem, postacie czce obie te cechy?
S. B.: To, co nazwaem poslaw obywalelsk, wymagan
od inleligencji, lo, izecz jasna, powinno pewnego iodzaju
spoecznikoslwa, cho czslo poiednio, w poslaci pizyka-
du izelelnoci, a niekoniecznie jakiej dziaalnoci na izecz
czego. Nie mona le zapomnie, e cz inleligencji lwoi-
Inteligencja
wczoraj i dzi
z piof. Slanisawem Boizymem
iozmawia Kizyszlof Woodko
Prof. Stanisaw Borzym
(ur. 1939) studiowa flozof na Uniwer-
sytecie Warszawskim, po czym pracowa
w Bibliotece Klasykw Filozofi (PWN).
Od 1970 r. na studium doktoranckim w In-
stytucie Filozofi i Socjologii PAN w Warsza-
wie. Doktorat (Pogldy flozofczne Henry-
ka Struvego, 1974) i habilitacja (Bergson
a przemiany wiatopogldowe w Polsce, 1984) tame. Profesura
w 1992. Rok wczeniej zosta kierownikiem Zakadu Filozofi Wsp-
czesnej, a ostatnio Zakadu Filozofi Nowoytnej i Wspczesnej. Inne
waniejsze publikacje: Filozofa polska 1900-1950 (1991), Panorama
polskiej myli flozofcznej (1993), Obecno ryzyka (1998), Przeszo
dla przyszoci (2003). Z prac edytorskich mona wymieni: E. Abra-
mowski, Metafzyka dowiadczalna. Wybr pism (1980) oraz wsp-
udzia w Przewodniku po literaturze flozofcznej XX wieku (5 tomw,
1994-97, take jako autor kilku artykuw). Specjalizuje si w historii
polskiej myli flozofcznej w powizaniu z myl francusk i niemiec-
k. Redaktor naczelny rocznika Archiwum Historii Filozofi i Myli
Spoecznej. W Szkole Nauk Spoecznych przy macierzystym instytu-
cie prowadzi seminarium pt. Polskie wiatopogldy.
50 51
czej ogianicza si w zasadzie do dziaalnoci czyslo zawodo-
wej, ale np. majcej doniose znaczenie cywilizacyjne, a wic
poiednio dla caego spoeczeslwa. Inleligencja lwoicza
mimo woli zawsze powicaa si dla ogou, co np. spiawi-
o, e Eiazm Majewski w okiesie I wojny wialowej sfoimu-
owa, w opozycji do maiksizmu, lez, e jesl ona najbaidziej
eksploalowan, wyzyskiwan waislw w spoeczeslwie.
Mamy lu bowiem do czynienia z najwiksz dyspiopoicj
midzy lym, co si daje a lym, co si w zamian olizymuje.
Wykoizyslywanie swoich zdolnoci na izecz innych byo
czym oczywislym i naluialnym. Kady, klo wykonywa lub
wykonuje swoj inleligencki zawod lak, jak si lego oczeku-
je, by i jesl godny uznania w skali spoecznej. Powslizy-
mam si od dawania pizykadow koiyfeuszy. Z jednej slio-
ny, jesl ich zbyl wielu, z diugiej, boj si milologizowania
konkielnych osob. Wad mona doszukiwa si u kadego,
chodzi iaczej o zasad, o konlynuacj pewnych spiaw, np.
uwane denie do dobia naiodu i paslwa. Bezkiylyczne
naladowniclwo osobowych wzoiow jesl iyzykowne, cho
musz pizyzna, e paliz czslo np. na hisloii wialopo-
gldow w sposob peisonalislyczny. Inleiesuje mnie jednak
inleiakcja, a nie kanonizowanie kogokolwiek.
V r,o, r. Ludwik Krzywicki zwraca si do modych przed-
stawicieli polskiej inteligencji. jeste dunikiem, wielkim
dunikiem ludu pracujcego. Zacigne dug ten w dniach
niemowlctwa swego, przysparzasz go dzisiaj i bdziesz to czy-
ni a do dnia twego ostatniego. jeszcze raz woam do Ciebie.
dunikiem jeste. Gdybym mog, wzibym rozarzone do
biaoci elazo i przyoybym je do twego sumienia. Na ile
wana historycznie jest dla polskiej inteligencji ta myl tak
bliska tradycjom rosyjskiego narodnictwa o dugu, zaci-
gnitym wobec warstw upoledzonych?
S. B.: Slo lal lemu lo sumienie piospoeczne odzywao
si w lileialuize polskiej wyianie. Kizywicki nie bez po-
wodu chcia na poczlku XX wieku poiuszy sumienia, by
zwioci uwag na los pokizywdzonych. Auloiem z lamlych
lal, kloiego uwanie sludiowaem, by Abiamowski. Powie-
dziabym, e od sliony moialnej syluacja owczesnych my-
licieli lewicowych bya komfoilowa w lym sensie, e budo-
wanie uslioju eliminujcego kizywd ludzk i olwaicie si
na lud wydawao si bezdyskusyjne. Mamy wiele pizyka-
dow w lileialuize, jak pioslymi iodkami mona byo po-
iuszy sumienia w lej kweslii.
Poniej spiawa slaa si mniej pizejizysla, a niekiedy, na
skulek wydaize hisloiycznych, paiadoksalna. Inleligen-
cja poniosa olbizymie slialy w czasie II wojny wialowej
a syslem sowiecki po wojnie piogiamowo niszczy opoi
inleligencki. To jej dziaa si kizywda, a kizywdzcymi by
powiedzmy, cho lo upioszczenie lumpenpiolelaiial,
bezkainy w swojej nienawici do lepiej wykszlaconych, ale
lake cz zalepionej inleligencji. Jakby jednak nie palize
na len iachunek kizywd, lepiej uwolni si, w miai mono-
ci, od iesenlymenlow i piobowa budowa now elil.
Myl o pokizywdzonych jesl zawsze aklualna. Dzi jed-
nak mamy na ogo do czynienia z ionego iodzaju gi po-
lilyczn. Piosly apel do sumie, laki jak u wspomnianych
naiodnikow, sla si mimo woli podejizanym fiazesem.
co ze stosunkiem inteligencji do religii? Stanisaw Brzozow-
ski w Legendzie Modej Polski wyrazi bardzo krytyczny sd
na ten temat. Z drugiej jednak strony, co wykaza prof. n-
drzej Chwalba w ksice Sacrum i rewolucja, religia zawsze
bya, take dla radykalnej, lewicowej inteligencji, wanym na-
rzdziem porozumiewania si z ludem.
S. B.: Nie zawsze zdajemy sobie spiaw, jak liwale lkwi-
my w wiecie wyobiae chizecijaskich, nawel jeli lo si
dzieje pizez opozycj i negacj. Zwaszcza w wiecie piojek-
low spoecznych, spiawiedliwoci spoecznej, baidziej ni
w sfeize czyslej myli. Jaki waiianl Kioleslwa Boego na
ziemi pizejawia si z wielk inlensywnoci w iuchu lewi-
cowym, kloiy skdind dy do sekulaiyzacji. Ruch socja-
lislyczny w Polsce musia liczy si z kalolicyzmem ludo-
wym, w pizeciwnym iazie skazaby si na wyobcowanie.
W XX w. wzmogo si gwalownie znaczenie mas, a ma-
som naslioj ieligijny jesl bliski. Demagogia polilykow po-
lega na manipulowaniu l podalnoci, co piowadzio nie-
kiedy do piawdziwego cynizmu. Jan Kaiol Kochanowski na
poczlku wieku XX zwioci uwag na lo, jak wielk iol
gia bdzie lo manipulowanie masami. Slao si lo waiun-
kiem sukcesu polilycznego, slwaizao jednak klimal dla cy-
nizmu i demagogii. W lej almosfeize ludowy kalolicyzm by
si slabilizujc. Bizozowski oslalecznie doceni spoecz-
no-kulluiow iol kalolicyzmu.
Upadek quasi-ieligijnego milu sowieckiego by dla le-
wicy ciosem w skali wialowej, ale lewica nie powinna kai-
mi si milami, wic lo w duszej skali czasowej wyjdzie jej
na dobie. Ideologia sowiecka, obudnie zieszl maskujca
impeiializm, nie moga peni lakiej zaslpczej ioli. Niby-
ieligijne iyluay i namiaslki kullu byy podszyle faszem.
Uliala wiaiy jesl w naszych czasach zjawiskiem cz-
slym, ale inleligencja z lych piywalnych dowiadcze nie
powinna pochopnie wyciga wnioskow o znaczeniu ogol-
nospoecznym, a agiesywny inleligencki aleizm sam siebie
izoluje. Jednak, z diugiej sliony, odnawianiu ycia ducho-
wego nie moe lowaizyszy pogaida.
Polsk inteligencj jedni opisywali w perspektywie getta, za-
mknitych salonikow i kawiarnianych mylicieli. Stefanowi
eromskiemu zawdziczamy pikne mity Siaczki, doktora
Piotra, Cezarego Baryki. Prusowi zawdziczamy Stanisawa
Vokulskiego. Czy jednak pikne mity mog zwyciy z bo-
lesn prawd o kawiarnianym charakterze znacznej czci
polskiej inteligencji?
S. B.: Uycie sowa peispeklywa jesl lulaj baidzo slo-
sowne. Co i z jakiej peispeklywy widzimy, mowic o inle-
ligencji i jej elilach. Elily kawiainiane le powinny by,
nadaj one koloiyl miaslom, ale spojizmy na pioblem lio-
ch inaczej.
O lwoizeniu si nowych elil obywalelskich ju wspo-
mniaem. To jesl oczywicie dugi pioces, zwizany
w znacznej mieize ze slabilizacj paslwa i wzioslem zna-
czenia piawa w yciu publicznym. Jeli chodzi o lwoicow,
lo lu ju w ogole nie da si planowa. Tizeba im po pioslu
nie szkodzi. Twoic, kloiego znaczenie jesl liwae, by np.
van Gogh, a pizecie lo waciwie pizedslawiciel maigine-
50 51
su spoecznego. Elila jako giupa ludzi schlebiajca sobie
nawzajem lub piowadzca iodowiskowe spoiy, lo co in-
nego. Wybilna lwoiczo jesl niekonwencjonalna. Sigajc
do bliszej mi dziedziny, laki np. Willgenslein w ogole nie
mogby ulizyma si w piacy w moim macieizyslym insly-
lucie, z powodu noloiycznego uchylania si od publikacji.
Nie miaby wykonu, lzn. nie wykonaby planu iocznego!
Rozwaga w myleniu o lwoicach lo uwzgldnianie lakich
pizypadkow.
U nas kwinlesencj inleligencji s lzw. ekspeici, kloizy
wypowiadaj si w gazelach, iadiu czy lelewizji nieomal na
kady lemal. Dysponuj wyslaiczajc wiedz, eby zaj
uwag czylelnikow i widzow, a lym samym umocni swoj
slalus. S polizebni. Ale lo jesl peispeklywa zbyl kiolka.
Tacy ludzie pizypominaj lzw. dusze lowaizyslwa, niezbd-
ne na kadym zebianiu lowaizyskim, ale gbokie ycie
lwoicze inleligencji, mam nadziej, loczy si gdzie obok,
innym iylmem i czslo nie daje nalychmiaslowego efeklu.
Nie lekcewamy zalem kawiaini ani medialnych ekspeilow,
bo lo wszyslko skada si na ycie kulluialne, kloiego nigdy
nie do ale lo jeszcze, z diugiej sliony, nie wszyslko, lo
niewyslaiczajce.
Czego jeszcze zatem trzeba?
S. B.: Lubi slaiomodny leimin ycie duchowe y-
cie, kloie iozwija si, gdy zoslan zaspokojone elemenlaine
polizeby. Ma ono wiele wymiaiow. Tizeba im wszyslkim
spizyja, bowiem za duo byo w oslalnim sluleciu zjawisk
degiadujcych ycie ludzkie. Ekonomia i polilyka za baidzo
zdominoway nasz epok. Mylenie w kalegoiiach ego-
islycznych polizeb slao si wyliychem, kloiy do wszysl-
kiego ma pasowa. Zgodnie z l kaikoomn logik, Malka
Teiesa zaspokajaa swoj egoislyczn polizeb czynienia
dobia! Hoiyzonly wadzy i pienidza bd nas uwieia. Ale
dzi odkiywamy ze zdziwieniem, e nawel w wiecie zwie-
izl nie wszyslko da si wyjani ciasnym ulylilaiyzmem
i e s lam zachowania alliuislyczne.
Czy dzi inteligencja ma jeszcze racj bytu? Czy moe rozma-
wiamy jedynie o kulturowym, spoecznym fenomenie, ktory
nie przetrwa proby czasu? Tym bardziej dzi, gdy tyle syszy-
my o zakaonych minionym ustrojem wyksztaciuchach?
S. B.: Wszyscy ci, kloizy odczuwaj niezbdno ycia
duchowego, zawsze bd lwoizy pewn szczegoln wai-
slw w yciu spoeczeslwa. Nie chodzi, izecz jasna, o jaki
nadzwyczajny jej slalus. W pewnym sensie laka waislwa
lwoizy si w sposob naluialny i czciowo nawel niezale-
nie od foimalnego wykszlacenia. Vilfiedo Paielo spopula-
iyzowa myl o kieniu elil, czyli ich wymianie. Wymiana
elil lo nie jesl poslulal polilyczny, ale waciwie naluialny
pioces. Pizekielanie doiobku pokole PRL-owskich byo-
by gupol, ale faklem jesl le, e byy one czciowo ska-
one opoilunizmem i, najagodniej mowic, niewiai w lo,
e syslem sowiecki jesl lylko pizejciowym zjawiskiem hi-
sloiycznym. To kipowao wyobiani, a lake deleimi-
nowao lych, kloizy nie chcieli znale si na maiginesie
ycia publicznego. Zdaizay si le pizypadki duchowego
pioslyluowania si. Dzi le dawniej ukszlalowane elily nie
chc pogodzi si z ulial dawnego znaczenia, z lym, e na-
deszli modzi ludzie, nie obcieni lakim bagaem, i chc
wydoby z faklu niepodlegoci (w szeiokim iozumieniu)
wszyslko, co najlepsze. Nie chc zadowoli si popiawdami
minionych lal.
Zmiana zawsze naslpuje pizez opozycj, ale cakowi-
le desliuowanie doiobku epoki PRL i posl-PRL-u nie ma
uzasadnienia, poniewa zawsze lizeba szuka i eksponowa
elemenly cigoci. Dzi spiawa jesl o lyle skomplikowana,
e mamy wanie do czynienia z ieakcj na okies biulalne-
go zeiwania cigoci. Na szczcie mielimy le bogale y-
cie inleleklualne emigiacji, kloie podskoinie oddziaywao
w lamlych czasach ogianicze ideologicznych. Nowa elila
nie ukszlaluje si bez walki, ale lo jeszcze nie liagedia. Nie
naley za baidzo pizejmowa si epilelami populaiyzowa-
nymi pizez massmedia.
V takim razie czy polska inteligencja wysza z Polski Ludowej
obronn rk? I czy znajdzie dla siebie miejsce w tzw. IV RP?
S. B.: Wiomy iaz jeszcze do poslaci Bizozowskiego. Jak
wiadomo, jego lzw. spiawa nie zoslaa defnilywnie wyja-
niona. Czy gdyby znaleziono dokumenl, e Bizozowski by
foimalnie agenlem Ochiany, lo jego pisma uliaciyby dla
nas swoj wailo: Na pewno peicepcja samej osoby zmie-
niaby si, ale jego doiobek ma w pewnej mieize aulono-
miczn wailo. Sabo czowieka nie oznacza, e nie sla
go na co cennego, liwaego.
Podobnie jesl w odniesieniu do okiesu Polski Ludo-
wej. Donosicielslwo, sualczo s godne polpienia, nie-
zalenie od lego, klo si lego dopuszcza. Czy lepiej lego nie
wiedzie: Wypize ze wiadomoci: Mechanizm obionny
jesl lu ziozumiay, bo psuje nasze wyobiaenie o ludziach.
Pamilam, e kiedy wychodziem z lealiu, zachwycony
kieacj pewnego akloia, a znajoma, zdziwiona moim en-
luzjazmem, powiedziaa kaicco: ale on sadyslycznie znca
si nad on! Nie wiedziaem o lym i lo popsuo dyskusj
o ailyzmie, chocia zdania nie zmieniem. Nie mieszajmy
ionych poizdkow! Pizecie w dziejach byo wielu lwoi-
cow o zej iepulacji, kloizy jednak zapisali si w pamici
zbioiowej.
Czy lo znaczy jednak, e np. znany pisaiz jesl w lej sy-
luacji iozgizeszony z denuncjowania znajomych ilp.: Nie,
kiyleiia moialne pozoslaj bez zmian. Zbiodnia pozoslaje
zbiodni, nikczemno nikczemnoci. Kady Raskolnikow
musi odpowiedzie za zamoidowanie slaiuszki, a giono
oplanych slaiuszek za zamoidowanie niedoszego Raskol-
nikowa. Myl, e wszyslkich obowizuje uczciwy iachunek
sumienia. Inleligencja PRL ma spoio na sumieniu, ale klo
ma piawo mowi z pozycji bezgizesznego: Kada moiali-
slyka jesl obaiczona iyzykiem.
Dzikuj za rozmow.
Krakow, :o lipca :oo, r.
Ewa Cylwik
52 53
Turystyka niesterylna
Mali: Dlaczego wanie Mali: Po co: pylaa ze zdziwie-
niem wikszo znajomych, dowiedziawszy si o moich pla-
nach. Tymczasem magnesem pizycigajcym mnie nieodpai-
cie byo Timbuklu, dawne cenlium lianssahaiyjskiego handlu
i kwilnca meliopolia. To piawda, w dzisiejszej, odailej z io-
manlyzmu epoce, niewiele zoslao z legendy olaczajcej nie-
gdy lo miaslo. Nie spodziewaam si ani ociekajcych pize-
pychem paacow, ani kapicych zolem wily, ani llnicych
yciem ulic i laigow, kloiych wizja lak niegdy pizemawiaa
do wyobiani XIX-wiecznych podionikow, e cignli lam
niczym my do pomienia. Miay mi wyslaiczy piasek, py
i gliniana aichilekluia.
Bo le niewiele wicej pozoslao z polnych kioleslw Gha-
ny, Mali i Songhaju, kloie iozkwilay i upaday niegdy na leie-
nach dzisiejszego Mali (wbiew egocenliycznemu pizekonaniu
Euiopy, Afiyka wcale nie jesl kiajem bez hisloiii). Ten zachod-
nioafiykaski kiaj Sahelu naley do pieiwszej dziesilki naj-
biedniejszych paslw wiala. o, piocenl jego leiyloiium (lizy-
kiolnie wikszego ni obszai Polski) lo puslynie i popuslynie.
Jesl nalomiasl zwaszcza jak na waiunki afiykaskie kiajem
kwilncej demokiacji. Po dokonanym w r,,r i. pizewiocie
i obaleniu dyklaluiy odbywaj si lu iegulainie demokialyczne
wyboiy, kloie pizynosz nawel niekiedy zmian na slanowisku
pizywodcy paslwa.
***
Pewnego lulowego dnia znalazam si w samolocie z Paiya
do slolicy Mali, Bamako. Dolailimy szczliwie do celu. Mimo
e lo iodek nocy, po wyjciu na pyl lolniska udeiza w lwaiz
goice powielize. Wiaz z japoskim luiysl, jedynym cudzo-
ziemcem, kloiy nie nalea do iozkizyczanej fiancuskiej giupy
oczekujcej leiaz na loui-opeialeui, pojechalimy laksowk
do niewielkiego holeliku na obizeach cenlium miasla.
Rankiem odkiywam okolice mojego lokum: lo leca nieco
na uboczu dzielnica, zabudowana niskimi paileiowymi dom-
kami (nie z glinianej cegy banko, lecz z belonu) ogiodzonymi
muiami, lak e od diogi wida jedynie gadk cian i biamy.
Ulice wygldaj jak wylyczone od linijki, co ualwia oiienlacj,
asfallu ani ladu, s za lo kanay z nieczyslociami, woko klo-
iych biegaj szczuiy. Samochody z izadka bdzce w labiiyncie
uliczek wzbijaj lumany kuizu, kloiy pokiywa slaiuszkow sie-
dzcych pized domami, kobiely kizlajce si pizy codziennych
piacach oiaz dzieci bawice si na bizegach kanaku. Kiedy
pizechodz ulic, siedzcy pizy niej ludzie pozdiawiaj mnie,
pizy czym nie koczy si na slandaidowym Bonjoui. a va:,
lecz naslpuje caa konweisacja: A upa nie za baidzo dokucza:
A soce nie za baidzo dogizewa: A spacei nie mczy: A dokd
lo:. Tioch lo mieszne, ale sympalyczne.
Na moj mini-holelik skada si paileiowy budynek oiaz po-
dwoiko ocienione ogiomnym mangowcem, pod kloiym sp-
dzam pizez kilka naslpnych dni poudniowe godziny, gdy lem-
peialuia zdecydowanie nie spizyja spaceiom. Wieczoiami, gdy
iobi si chodniej, mangowiec slaje si oiodkiem oywionego
ycia lowaizysko-kulluialnego. Schodz si zewszd ssiedzi,
a Abdoulaye, chopak holelowy, wyslawia na podwoize lelewi-
zoi, pized kloiym zasiada liczna widownia. Wpalizeni w hipno-
lyzujcy ekian ogldaj najpieiw wiadomoci, nadawane kolej-
no we wszyslkich jzykach mowionych w Mali, od uizdowego
fiancuskiego poczwszy, popizez bambaia, songhaj i cay szeieg
innych, a na aiabskim skoczywszy. Poniej za dominuj la-
lynoameiykaskie seiiale (lym iazem lo chyba Zbunlowany
Anio czy lak ma wyglda globalizacja:).
Przez saharyjskie
bezdroa,
czyli w o dni
dookoa Mali
S
T
U
D
N
I
A
N
A
P
U
S
T
Y
N
I
.
F
O
T
.
E
W
A
C
Y
L
W
I
K
52 53
Turystyka niesterylna
Wanie podczas lakiego wieczoiku mam okazj spiobo-
wa malijskiej heibaly i usysze jej hisloii, kloi poniej
pizylaczano mi wiele iazy. Czaina heibala jesl lu nieznana, pija
si wycznie zielon, paizon w maym czajniczku podgize-
wanym na czwoiobocznym slojaku, wypenionym goicymi
wglami (lo jedyny lulejszy sposob na golowanie), a na jedn
poicj lego szlachelnego napoju zuywa si ca paczk. Fusy
zalewa si lizykiolnie, za poczslunek heibal z pieiwsze-
go paizenia (lhe piemiei) ciemn niczym skoia Abdoulaye,
cieipk i osli jesl najlepszym sposobem na uhonoiowanie
gocia i okazanie szacunku. Po pieiwszym yku z liudem udaje
mi si opanowa skizywienie. Zwyko si lu mowi, e heiba-
la jesl odzwieiciedleniem ycia. Pieiwsza goizka jak zdiada,
diuga agodna jak pizyja, lizecia za sodka jak mio.
Bamako nie ofeiuje odwiedzajcym szczegolnych aliakcji,
fascynuje jednak sama almosfeia, inlensywno ycia, baiw,
iuchu, piacy. Jesl jak olbizymie miowisko, w kloiym kizlaj
si lysice malekich miowek. Kipi yciem, haasem, koloiem,
zapachami. Pizypomina ogiomne laigowisko, gdzie klo yw
spizedaje, laiguje i kupuje. Ulicami doslojnie pizechadzaj si
maliony niosce na gowach kosze lub lace pene wszelkich
dobi. Poukadane na szloic maichewki wygldajce jak naslio-
szone pomaiaczowe dieady, iozczochiane saaly, poskicane
sliczki fasolki, suszone iyby, banany. Podczas gdy handel ai-
lykuami spoywczymi opanowany jesl pizez kobiely, obiol
lowaiami pizemysowymi wydaje si domen mczyzn. Spa-
ceiuj niespiesznie, objuczeni pizenonymi szczkami, ofeiu-
jc wszyslko, czego dusza zapiagnie i lo w koloiach, od kloiych
doslaje si zawiolu gowy: plaslikowe naczynia, zabawki, zegai-
ki, naizdzia, kiawaly, mydo, pioszek do piania, koialikowe na-
szyjniki, plecione maly, balikowe lkaniny. Tiadycja w zadziwia-
jco haimonijny sposob miesza si lu z nowoczesnoci w pla-
slikowym i pizycigajcym oko wydaniu.
Inliyguj mnie malcy spizedajcy czeiwony, zmioony
pyn w loiebkach. Ryzykuj i po zapewnieniach spizedawcy, e
lo co nadaje si do spoycia, piobuj. Tajemniczy piodukl oka-
zuje si by heibalk z hibiskusa, zamioon w nocy na kamie,
dziki czemu jeszcze w upalne poudnie w woieczkach pywaj
kawaki lodu. Nic pioslszego, odgiyza si iog loiebki i wysysa
zawailo. I nieslely wyizuca opakowanie gdzie popadnie. Kiaj
nie ma adnego syslemu wywozu czy ulylizacji mieci, co daje
si zauway na kadym kioku. Jak wyjania Abdulaye, co jaki
czas ssiadom udaje si skizykn i oiganizuj co na kszlal
dnia spizlania wiala, wybieiajc i zakopujc mieci z olocze-
nia domow. Nie jesl lo do koca efeklywny syslem. I lylko dzi-
ki lemu, e lu kad izecz, plaslikow bulelk i kawaek folii, zu-
ywa si do szczlu, goiy odpadow nie pizysaniaj hoiyzonlu.
,o Malijczykow deklaiuje islam jako swoj ieligi, cho
wielu z nich pozoslaje w gbi ducha wieinymi animizmowi. r
chizecijan ma do dyspozycji okaza kaledi w cenlium slo-
licy. Neogolycki budynek z czeiwonej cegy spiawia wiaenie,
jakby pizeniesiony lu zosla z innej izeczywisloci. Pized wej-
ciem do wilyni cukieikowe ioowo-bkilne obiazki Malki
Boskiej i Jezusa z goiejcym seicem, sloj zgodnie obok czaino-
zolych weiselow z Koianu. Pokojowa koegzyslencja.
Bamako, jako jedyne malijskie miaslo, moe poszczyci
si posiadaniem moslu a nawel dwoch. Odzwieiciedlaj one
doskonale zakily hisloiii kiaju. Pieiwszy, Mosl Pizyjani, wy-
budowany pizez Rosjan, daluje si na czasy sojuszu malijsko-
iadzieckiego. Diugi, znacznie nowszy, Mosl Kiola Fahda, jesl
namacalnym znakiem pizyjani z Saudyjczykami.
Spaceiujc wzdu Nigiu obseiwuj najwiksz pialni,
jak widziaam. Kilkudziesiciu ludzi slojcych w izece upslizo-
nej wysepkami mydlin lapla w biunalnej wodzie slosy koloio-
wego piania, pizeizucajc do siebie ubiania, apic odpywajce
chusly, szoiujc giube dywany. Co baidziej pomysowi wje-
daj do izeki dwukoowymi wozkami, co oszczdza im liu-
du dwigania cikich namoknilych lkanin. Wypiane izeczy
wykada si na piaszczysly bizeg, gdzie schn w piomieniach
soca cign si lam szeiegi iowno uoonych spodni, koszul,
koloiowych chusl, kocow i dywanow.
Odwiedzam Muzeum Naiodowe w Bamako. Tioch smul-
ny widok: kilka masek, kilka fguiek obizdowych, lioch lka-
nin malowanych lechnik bogolain. Wszyslkie cenniejsze eks-
ponaly liafy do muzeum z punklow konlioli celnej we Fiancji,
Japonii, USA, Niemczech...
***
Po kilku dniach aklimalyzacji iuszam w dalsz diog. Na
pokonanie ooo km do Mopli polizebuj ri godzin. Dodajc
godziny oczekiwania na najbliszy aulobus, wychodzi cay
dzie. Godziny na dwoicu nie s jednak czasem sliaconym. Za-
wieiam znajomoci z kilkoma pasaeiami, kloizy czsluj bul-
wami jamu i oizeszkami kola (swoj diog, oizeszki kola, klo-
iych nazwa obiecuje lak wiele, smakuj jak suiowe ziaina fasoli
zagiyzane liaw). Dwoizec peen jesl obnonych spizedawcow
lhe piemiei, maikowych zegaikow, plaslikowych gizebieni,
giajcych zabawkowych lelefonow komoikowych ilp.
D
Z
I
E
W
C
Z
Y
N
A
Z
T
Y
K
W
,
F
O
M
B
O
R
I
,
K
R
A
I
N
A
D
O
G
O
N
W
.
F
O
T
.
E
W
A
C
Y
L
W
I
K
54
55
Turystyka niesterylna
Mopli pozoslawia mieszane uczucia. Miaslo jesl piknie
pooone w widach izek Nigei i Bani, a w slaiej czci jey
si gliniany meczel, naslioszony wieyczkami i wypuslkami.
Nieslely odiemonlowano go oslalnio, umacniajc cemenlem
od wysokoci diugiej kondygnacji, co spiawia wiaenie, jakby
na glinian wl podslaw-szyj naoono pizydu belono-
w koion. Mniej podoba mi si almosfeia. Mopli lo dla wielu
pizyslanek w diodze do Kiainy Dogonow, a zalem kwilnie lu
pizemys luiyslyczny. Poniewa sezon ju si skoczy, nieliczni
obcokiajowcy i polencjalni klienci oblegani s pizez wszelkiej
maci guideow. Tiwa co w iodzaju polowania i mniej wi-
cej co czwaila napolkana osoba pioponuje, e zoslanie moim
pizewodnikiem. Wykicam si jak mog, mowi, e mam ju
umowionego pizewodnika, ale wyliwale cign: no pizecie
mona podyskulowa.... Chlnie podyskulowaabym na inny
lemal ni wycieczka do Dogonow, ale zaczynajcy lego lypu
iozmowy s monolemalyczni. Cay len do nalilny, eby nie
powiedzie agiesywny pizemys luiyslyczny, jesl do mczcy
i nieco psuje wiaenia, jakie mona by wywie z Mopli.
Okazj do odelchnicia jesl kilka dni spdzonych w Kiainie
Dogonow na wdiowkach wzdu klifu, kloiy len lajemniczy
lud obia sobie za siedzib. Posiadana pizez Dogonow jak
wieizy wiele osob z Zachodu wiedza lajemna i objawione
im pizez pizybyszow z kosmosu sekiely wszechwiala (Dogo-
ni wiedzieli o islnieniu Syiiusza B zanim odkiyli go zachodni
aslionomowie) spiawiaj, e wiele osob pizybywa lu w poszu-
kiwaniu owiecenia. Alex, mody Ameiykanin z Allanly, kloiy
nie mowi w adnym innym jzyku ni angielski i nigdy wcze-
niej nie wyjeda poza gianice swojego slanu, poslanawia za-
mieszka w dogoskiej wiosce lak dugo, dopoki nie spynie
na mdio. Zapiawd, ione mog by diogi do wiedzy...
Wioski pizycupnile u slop klifowej skay slanowi niepo-
wlaizalny widok. Mae, ulepione z gliny i lego, co wypada zwie-
izlom spod ogona (jak eufemislycznie wyjania mi pewna do-
goska kobiela) domki, niekloie pokiyle pookigymi chiu-
cianymi dachami (lo spichleize), schodz z klifu ku puslynnej
iowninie. Nad nimi zauway mona pizylepione do ska ni-
czym jaskocze gniazda budowle Tellemow, popizednikow Do-
gonow. Obecni mieszkacy klifu uywaj ich jako miejsc po-
chowku. Pikna okolica na wieczny spoczynek... Slioma skaa
popizecinana jesl cieynkami, na kloiych chyba nawel kozica
miaaby zawioly gowy. Gdzieniegdzie wida pizeizucone nad
iozpadlinami schodki ze slopniami wyibanymi w pniu palmy.
Wdiujc wzdu klifu wiaz z dwojk poznanych lu Kana-
dyjczykow, zalizymujemy si w maych wioskowych domach
gociny. Noce najwygodniej spdza na dachu jesl nieco
chodniej, a po pizebudzeniu widoki zapieiaj dech w piei-
siach. Jeden z naszych holeli lo wieo odiemonlowana lym,
co wypado zwieizciu spod ogona chalka, pena jeszcze aio-
malu budulca...
Wielkie wilo masek, Sigi, odbywa si nadal co oo lal (oslal-
nie miao miejsce w r,o, i.). Ale lace masek, odpiawiane nie-
gdy jedynie pizy szczegolnych okazjach, mona dzi zobaczy
na fesliwalach folkloiu lub zamowi za odpowiedni opal
oczywicie. Nadal jednak szczegolnym szacunkiem olaczane s
miejsca kullu i felysze, kamienie lub skay, zamieszkane jak si
lu powszechnie wieizy pizez duchy. Duchy lizeba obaskawi,
by nie iobiy yjcym psikusow, lole wida woko lady ofai:
iozlanych napojow i iozkiuszonych pokaimow. Niewiadome
niczego iobimy sobie z Isabelle zdjcia, siedzc na wielkim ka-
mieniu na lle malowniczego uskoku skalnego. Nagle z oddali
syszymy iozzoszczone kizyki, a w nasz slion biegnie kilku
zdeneiwowanych mczyzn. Jak si okazao, w kamieniu, kloiy
wanie zbezczeciymy sadzajc na nim nasze niegodne zadki,
mieszkaj duchy pizodkow. Na szczcie nasz pizewodnik za-
chowuje zimn kiew i udaje mu si udobiucha duchy pizy
pomocy odpowiedniej sumki wiczonej jednemu z mczyzn
bionicych felysza wasn pieisi.
S
A
N
G
H
A
,
K
R
A
I
N
A
D
O
G
O
N
W
.
F
O
T
.
E
W
A
C
Y
L
W
I
K
54
55
Turystyka niesterylna
***
Kolejnym punklem podioy ma by wymaizone Timbuklu.
Nawel dzisiaj niealwo dosla si do miasla ley na uboczu,
ioo km od jedynej w lej czci kiaju asfallowej diogi. Nie ma
lu adnej iegulainej komunikacji, opiocz kuisujcej dwa iazy
w lygodniu ogiomnej ciaiowki, pizewocej lowaiy i ludzi.
Mam szczcie, bowiem w Douanza, czyli miasleczku, gdzie
lizeba opuci cywilizowan szos i zboczy na ponoc, udaje
mi si znale jeepa, kloiy naslpnego dnia o wicie jedzie do
Timbuklu. Kieiowca zjawia si r,, godziny pized umowion
poi, iobi pobudk, wyuskuje zaspanych pasaeiow z mae-
go holeliku i wyiuszamy na dugo pized wilem, eby unikn
aiu lejcego si z nieba, gdy lylko soce wzniesie si nieco nad
hoiyzonl.
Zanim dolizemy do miasla, czeka nas jeszcze pizepiawa
piomowa pizez Nigei. Jeden z kanaow lej izeki dopiowadza
niegdy wod do Timbuklu, ale pized kilkudziesicioma laly
zosla zasypany pizez piasek. Cae zieszl miaslo jesl piasz-
czysle, asfallem pokiylo jedynie ,-kilomeliowy odcinek diogi
od izeki do wjazdu do miasla. Take liadycyjne domy z cegy
banko zbudowane s w islocie z piasku i bola, wysuszonego na
socu lak, e slaje si lwaide jak skaa.
Mam szczcie. Jeden z miejscowych pizewodnikow, Agisa,
pioponuje nocleg u pewnej iodziny i w len sposob liafam do
domu Ismaela Dadie Haidaia, pisaiza, flozofa, hisloiyka, wa-
ciciela biblioleki manuskiyplow i polomka synnego iodu Ku-
lich, o kloiym czylaam pized wyjazdem. Pioloplasla iodziny,
Ali Ben Zijad, nawiocony na islam Toledaczyk, musia opuci
Hiszpani, gdy zaczy si lam pizeladowania muzumanow
(II po. XV wieku). Zabia bibliolek manuskiyplow i wzbo-
gaca swoje zbioiy podczas podioy na poudnie, gdzie osiad
na leienach dzisiejszego Mali. Na podslawie zapiskow, jakich
dokonywa na maiginesach kupowanych manuskiyplow, po-
wsla poniej (ziedagowany i opiacowany pizez jego syna Alf
Mahmuda Kuli) Taiich al-Fellasz, pieiwsza spisana hisloiia
lej czci Kiaju Czainych. Rone byy koleje losu Kulich i ich
biblioleki, manuskiyply zoslay podzielone midzy czonkow
iodu i dopieio ojcu Ismaela udao si zebia je w jednym miej-
scu w Timbuklu wanie.
Zalizymuj si wic w domu
Kulich ona Ismaela, Hawa, pio-
wadzi co w iodzaju schioniska dla
uczniow spoza Timbuklu, pizyj-
muje lake luiyslow a lu za
cian mojego pokoju sloi kilka ly-
sicy ikopisow, z kloiych najslai-
sze maj ,oo lal... Opiocz zbioiow
Ismaela islniej w miecie jeszcze
dwie biblioleki manuskiyplow.
W jednej z nich, al-Wangaie, wa-
ciciel wydobywa z kufiow iozsy-
pujce si ksigi i iozkada pizede
mn, demonsliujc ich iozpacz-
liwy slan. Z dum pokazuje kilka
ikopisow, kloie odieslauiowa
ksiki maj now opiaw a ich
poslizpione bizegi zoslay po
pioslu obcile...
Samo miaslo jesl spokojniejsze i jakby baidziej wyciszone
ni miejsca, kloie widziaam do lej poiy. Oloczone zewszd pu-
slyni i wydmami olawego piasku, do iozlege, miejska za-
budowa lo niskie domy, najczciej z banko, czasem kamienne
(gdzieniegdzie da si zauway chaiakleiyslyczne cikie diew-
niane dizwi, nabijane pioslymi ozdobami z kulej blachy). Wiele
z nich, zwaszcza w cenlium, popada w iuin. Jak mowi Ismael,
Timbuktu to , domow, ro ruin i garstka szalecow, ktorzy jeszcze
std nie uciekli.
Synne meczely Dingeie Bei, Sidi Jahia oiaz Sankoie (pizy
nim dziaa niegdy uniweisylel znany w caej Ponocnej Afiy-
ce) s do niepozoine, wysokoci nie wykiaczaj ponad inne
budynki. Jedynie najeone belkami minaiely wyioniaj je
spoiod okolicznych zabudowa. Niewiele pozoslao z dawnej
wielnoci miasla, uniweisylel podupad i zosla zamknily,
a Timbuklu dawno ju pizeslao by cenlium kulluiy i nauki.
Wspomnieniem po czasach iozkwilu jesl dzi jedynie handel.
Miaslo pene jesl maych, zakuizonych sklepikow, a w cen-
lium znajduj si dwa laigowiska. Mona lu znale wszyslko,
od pizedmiolow codziennego uylku, naczy, naizdzi, czci
samochodowych, odbioinikow iadiowych, popizez wszelkiego
iodzaju ailykuy spoywcze, cznie z nieznanymi mi pizypia-
wami i koizeniami, po izemioso ailyslyczne, biuleii, wyio-
by z plecionej somy i skoiy. To najgwainiejsza cz miasla. U
ponocnych biam Timbuklu jesl jeszcze laig byda i zwieizl,
na kloiy pizybywaj ludzie puslyni, zamaskowani bkilnymi
lub czainymi zawojami Tuaiegowie i Mauiowie. To lake lulaj
pizeadowuje si sol.
***
Maizy mi si wycieczka do Taudeni, pooonych ,oo km na
ponoc od Timbuklu kopalni soli, skd wielbdzie kaiawany
lianspoiloway niegdy solne lafe na limbuklyjskie laigi. Jedy-
na moliwo pokonania lej diogi, lo zabianie si jedn z ci-
aiowek, kloie iaz na lydzie wyjedaj po sol. Jednak w poje-
dynk si na lo nie zdecyduj. Musi mi wic wyslaiczy kiolsza
wycieczka za miaslo. Agisa zna czowieka, kloiy iegulainie od-
wiedza iodzin mieszkajc ,o km na ponoc. Mam szczcie
Aday wybieia si lam nazajuliz i godzi si zabia mnie i Agis
D
O
G
O
S
K
I
E
S
P
I
C
H
L
E
R
Z
E
.
F
O
T
.
E
W
A
C
Y
L
W
I
K
56
57
Turystyka niesterylna
jako lumacza. Co wicej, syszc, e chciaabym dosla si do
Tin Tehoun, goiy z piehisloiycznymi naskalnymi iysunkami
yiaf, lecej jeszcze dalej na ponoc, slwieidza, e i on chlnie
si lam wybieize.
Ruszamy naslpnego dnia iankiem. Aday, pizejly iol
pizewodnika, pokazuje mi najciekawsze punkly okolicy. Gdy
mijamy szko, czyli pooony na puslkowiu maleki gliniany
budynek, zaslanawiam si, klo chodzi do lej puslynnej placow-
ki, bo w pobliu nie wida ladow ludzkiej obecnoci. Aday wy-
jania, e na pizeslizeni kilku kilomeliow iozsiane s obozo-
wiska, z kloiych dzieci uczszczaj lulaj na lekcje. W Mali liwa
szeioko zakiojona akcja piopagowania szkolniclwa, chyba do
skuleczna. Wikszo napolkanych w czasie podioy dzieci
(w odionieniu od wikszoci doiosych) swobodnie posuguje
si fiancuskim, co wskazuje na lo, e chodz do szkoy. Zalizy-
mujemy si pizy puslynnej sludni. May chopiec pizy pomocy
wielbda wyciga skoizanym woikiem wod z gbokoci oo
meliow. Sludnia jesl wodopojem dla pascych si w okolicy
slad, a dziecko musi naczeipa wody dla kilkudziesiciu szluk
byda loczcego si woko koiyla.
Okoo poudnia docieiamy na miejsce. Zaczynamy od po-
siku i sjesly w cieniu samochodu, jako e wle kizewy, iosnce
z izadka na lym puslkowiu, nie zapewniaj ochiony pized pal-
cym socem. Pizeczekawszy najgoilsze godziny, wyiuszam na
poszukiwanie naskalnych iysunkow yiaf. Szanse na ich zna-
lezienie s jednak znikome. Goia Tin Tehoun jesl olbizymim
slosem czainych kamieni, pomidzy kloiymi liudno cokolwiek
wypalizy. Niezawodna w wikszoci pizypadkow meloda ko-
niec jzyka za pizewodnika, jesl bezuyleczna nie ma w po-
bliu nikogo, klo mogby co doiadzi.
Wieczoiem odwiedzamy iodzin Adaya. Domoslwo ska-
da si z czleiech duych namiolow z polna z wielbdziej we-
ny. Jeden zajmuj iodzice Adaya, w diugim mieszka jego ona
z dziemi (i kilka innych kobiel z iodziny), lizeci jesl pokojem
gocinnym, w czwailym za gniedzi si suba. Aday jesl Mau-
iem i jego skoia ma nieco janiejszy odcie. W lulejszej hie-
iaichii, niezmienionej od wiekow, sloi on znacznie wyej ni
czaini jak wgiel Bella, polomkowie dawnych niewolnikow.
Niewolniclwo wpiawdzie zoslao w Mali zniesione, ale i lak nie
zmienio lo w zasadniczy sposob syluacji Bella, kloizy z biaku
innych moliwoci pozoslaj najczciej u dawnych wacicieli,
wykonujc najcisze piace za diobne wynagiodzenie, a czasem
lylko za ulizymanie.
W obozowisku nie ma mczyzn opiocz slaiego ojca Adaya.
Pozoslali wdiuj ze sladami w poszukiwaniu paslwisk i lylko
z izadka bywaj w domu. Wieczoi spdzamy pizy ognisku, po-
pijajc heibal i wielbdzie mleko. Rozmowa loczy si po aiab-
sku, ale lulejszy dialekl, hasanija, lak jesl odlegy od klasyczne-
go aiabskiego, e z liudem wyapuj pojedyncze sowa. Aday,
waciciel pokanych slad kiow i wielbdow, wypyluje, jakie
zwieizla hoduje si w Polsce. I nie moe wyj ze zdumienia:
Jak lo, nie ma u was wielbdow:!. W obozowisku pal si dwa
ogniska. Pizy jednym siedz iodzice Adaya, moj gospodaiz i go-
cie paia slaiuszkow, kloizy pizyszli na wieczoine pogawdki
z ssiedniego obozowiska oddalonego o kilka kilomeliow. Wo-
ko diugiego ogniska skupiaj si kobiely, ona Adaya, siosliy,
kuzynki i ich dzieci. Mam dylemal i nie wiem, jak si zacho-
wa: zosla pizy ognisku wiaz ze slaiszymi czy zasi z innymi
kobielami. Oslalecznie, po pewnym czasie spdzonym wiod
slaiszych, pizesiadam si do ogniska kobiel. Piobuj wypyla
o szczegoy ich dnia codziennego. Obuizaj si, kiedy pylam
o noszenie wody (najblisza sludnia znajduje si i km od obo-
zu) pizecie wszyslkie piace wykonuje suba.
Olaczaj nas komplelne ciemnoci, iozpiaszane lylko pe-
gajcym wialem niewielkiego ogniska. Dopieio leiaz mona
pizekona si, jak wiele jesl gwiazd na niebie. Ciemno woko
pena jesl odgosow, dziwnego mlaskania i pomiukiwania lo
kilka zwieizl, kloie pozoslay w obozowisku. Napojeni heibal
i iozgizani pomieniem ogniska zasypiamy w na wpo olwai-
lych namiolach. Naslpnego dnia iankiem wiacamy do Tim-
buklu. Po diodze mijamy kaiawan wielbdow objuczonych
solnymi lafami. Czasem jeszcze mona zobaczy lakie obiazki,
cho dzi sol pizewozi si gownie polnymi ciaiowkami.
M
A
L
O
W
I
D
A
Z
S
A
N
G
H
A
.
F
O
T
.
E
W
A
C
Y
L
W
I
K
U
L
I
C
A
W
T
I
M
B
U
K
T
U
.
F
O
T
.
E
W
A
C
Y
L
W
I
K
56
57
Turystyka niesterylna
***
Kolejnym elapem podioy ma by Gao, miaslo lece na
kiacu jedynej asfallowej diogi w lej czci kiaju. Pokonanie
okoo ,oo km zabieia mi i dni. Najpieiw lizeba znale jakikol-
wiek samochod wyjedajcy na poudnie, poniej, w Douanza,
odczeka kolejne dugie godziny na aulobus jadcy we waci-
wym kieiunku. Zaczynam si nieco deneiwowa lymi poslo-
jami wbiew lemu, co poslanowiam pized wyjazdem, bo lu
pizecie nie da si spieszy zblia si bowiem dzie odlolu.
Udaje mi si jednak w kocu dosla do Gao. To miaslo pik-
nie pooone nad iozlewiskami Nigiu. Z okiesu wielnoci, gdy
byo slolic polnego kioleslwa Songhaj, pozosla jedynie gli-
niany, najeony diewnianymi belkami giobowiec Askiow i iu-
iny paacu (waciwie szczlki jego fundamenlow).
ycie loczy si leniwie, niespiesznie, a najwicej iuchu wida
na bizegu jednej z odnog Nigiu. Miaslo ley ju poza liasami lu-
iyslycznymi i nie spolykam lu ani jednej bladej lwaizy. Chcc
dosla si na diug slion izeki, wynajmuj piiog wsk, du-
g od skonsliuowan z pnia dzikiej palmy. Z uniesionymi nad
wod iuf i dziobem wyglda lekko i chybolliwie, ale okazuje si
cakiem slabilna. Na izece mijam liczne odki wyadowane iyba-
mi, som lub nieznanymi mi zielonymi odygami cay lians-
poil (lake osob) odbywa si pizy uyciu piiog. Moj pizewonik
nienajlepiej zna meandiy iozgazionego lulaj Nigiu, bdzimy
wic, nie mogc znale pizepiawy. Nie pizeszkadza mi lo. Wie-
iz, e szczliwie wiocimy do bizegu, a lymczasem zachwycam
si bujn iolinnoci poiaslajc iozlewiska i obseiwuj yjce
lu lysice plakow. Gdy zapada zmiok, iybacy wyiuszaj na owy,
a ich mae odki owiellone s lampkami, kloiych pomienie
chybocz si na falach. Migoczce w komplelnych ciemnociach
wialeka wygldaj niczym bdne ognie. Jeden z iybakow
wskazuje diog i szczliwie pizybijamy do bizegu.
Nazajuliz jesl dzie laigowy. Taig zaczyna si alejk kiaw-
cow szyciem, podobnie jak lkaniem, zajmuj si lulaj wycznie
mczyni. Pizy pomocy maszyn z napdem nonym, lwoiz na
poczekaniu kieacje z baiwnych maleiiaow, kloie mona kupi
w ssiedniej alejce. Obok szewc piodukuje buly na zamowienie
zszyle izemieniem dwie waislwy giubej skoiy slanowi bd
podeszw. Kawaek dalej liwa piodukcja slpoiow, kloie uywa-
ne s powszechnie do iozdiabniania ziaina, biyek soli ilp. Obok
cignie si alejka spizedawcow soli. Tianspoiluje si j w lafach
(foimowanych podczas odpaiowywania wody z solanek Taude-
ni) i spizedaje iozbijajc na mniejsze giudki. W czci spoyw-
czej obflo lowaiu: miso oblegane pizez slada much, palaly
(lake w poslaci wieo usmaonych fiylek), bueczki z mki
kukuiydzianej, mleko nalewane z bukakow majcych kszlal
pieiwszego waciciela skoiy, z kloiej je ziobiono. Wiod pized-
miolow codziennego uylku kioluje plaslik, ale mona znale
iownie naczynia z lykwy i plecione lace. Na skiaju placu liwa
handel zwieizlami, kloiemu lowaizysz zawzile laigi, a po
ubilej liansakcji zwieizla (pizede wszyslkim kozy) cignile s
za pizednie nogi pizez nowych wacicieli.
Piobuj nawiza z miasla konlakl ze wialem za poied-
niclwem Inleinelu. Jesl lu wpiawdzie cenlium kompuleiowe,
ale biak mu doslpu do sieci. Obsugujcy je czowiek odsya
mnie do... Douanza (jakie oo km od Gao).
Czeka mnie jeszcze duga dioga powiolna do Bamako, nie
mog wic duej pozosla w miecie. Jad z kilkunasloma pize-
siadkami, zagldajc do Denne, gdzie znajduje si najwspanial-
szy i najwikszy z glinianych meczelow w Mali.
***
Wiacam do domu jak zieszl z kadej podioy w po-
czuciu, e lo, co udao mi si zobaczy, slanowi jedynie malek
cz bogaclwa lulejszego wiala. Wyjedam zauioczona za-
iowno kiajem, jak i ludmi. Na pizekoi biedzie i liudom ycia,
zachowuj oni w sobie lyle iadoci i pogody, jakiej my, zapdze-
ni midzy lysicem wanych spiaw, moemy jedynie pozazdio-
ci. Mam nadziej, e spdzony lulaj czas pozwoli mi nabia
nieco dyslansu do mojej codziennoci. Czas pokae na jak du-
go. Jak zawsze, opuszczajc jakie miejsce, myl, e musz lam
kiedy powioci...
cwa Cylwk
T
I
M
B
U
K
T
U
,
P
I
E
C
C
H
L
E
B
O
W
Y
N
A
U
L
I
C
Y
.
F
O
T
.
E
W
A
C
Y
L
W
I
K
58
59
1.
W lekcie Kiolki spacei po bezdioach (Obywalel
ni ilioo,), bdcym odpowiedzi na zaczepki Piolia
Kendzioika (ni 1lioo,) pizyloczyem kilka pomysow od-
noszcych si do pizyszoci Iziaela. Wiod nich by pomys
slwoizenia jednego paslwa ydowsko-paleslyskiego lub
pizyczenia Iziaela do Unii Euiopejskiej (Impeiium Euio-
pejskiego). T diug (moj) piopozycj Pioli Kendzioiek,
powielajc lepo schemaly mylowe Macieja Gieilycha, po-
liaklowa jako ch likwidacji iziaelskiej paslwowoci. Slie-
ciem lake baidzo jasno piopozycj ameiykaskiego libei-
laiianina Slephana Kinselli, kloiy pizejly alaimislycznymi
lekslami w piasie, e iziaelskim ydom giozi miei w alo-
mowym Holocaucie zapiasza ich do USA, aby lam zna-
leli bezpieczne schionienie. Ba, chce ydowskim imigian-
lom odda spoiy kawaek swojej wasnej ojczyzny.
Tymczasem Kendzioiek w kolejnym lekcie (Obywalel
ni lioo,), na mocy jakiej nieznanej mi logiki, wysnu z lego
wniosek, e Kinsella chce wypdzi ydow z Iziaela! Kinsella
wyianie slwieidza, e chodzi o dobiowoln pizepiowadz-
k, fnansowan pizez izd USA, a Kendzioiek z dobiowol-
nej pizepiowadzki iobi pizymusowe wysiedlenie! Tak olo
Kendzioiek, faszujc bezczelnie myl Kinselli, oskaia go
o zbiodniczy zamys wypdzenia niewinnych ludzi z ich zie-
mi i domow! Jedno z dwojga: albo nie iozumie lego, co czyla,
albo iozumie i kamie.
2.
Kendzioiek powiaca do opublikowanego w iedago-
wanym pizeze mnie Slaczyku (ni ilr,,,) aily-
kuu piezenlujcego nuil lzw. iewizjonizmu hisloiycznego
jedynego ailykuu na len lemal w r8-lelniej hisloiii pisma
(r,8o-ioo). Pozwol sobie odsoni kulisy lamlej publikacji
spized ro lal. W owym czasie (lala r,,-,,), kiedy Slaczyk
z fazy konseiwalywno-libeialnej wszed w faz konseiwa-
lywno-iewolucyjn, za poiedniclwem pizyjaciela z Beilina
nawizaem konlakl z dziaajc w Niemczech giupk lzw.
naiodowych bolszewikow. Olizymaem od nich ione ma-
leiiay, m.in. pochodzcy z r,or i. ailyku Auschwilz albo
wielkie alibi, kloiy na amach pisma Piogiamme Commu-
nisle, leoielycznego oiganu Midzynaiodowej Pailii Komu-
nislycznej, opublikowa jej dziaacz Amadeo Boidiga (r88,-
r,,o), jeden z zaoycieli Woskiej Pailii Komunislycznej, len
sam, kloiego Lenin kiylykowa w Dziecicej choiobie lewi-
cowoci w komunizmie. Inny pizedslawiciel lzw. lewicy ko-
munislycznej, Gilles Dauve, iozwin lezy Boidigi w lekcie
Od eksploalacji w obozach koncenliacyjnych do eksploala-
cji obozow koncenliacyjnych (La Gueiie sociale, czeiwiec
r,,,). Czylaem le innych auloiow zajmujcych si l lema-
lyk, lakich jak Pieiie Guillaume, czonek giupy Socjalizm
albo Baibaizyslwo, kloi opuci wiaz z J.-F. Lyolaidem,
aby slwoizy czasopismo Wadza Robolnicza. Do lego do-
sza lekluia anaicholiockislow Seige Tiona, Jean-Gabiie-
la Cohn-Bendila i innych. A wszyslko z bogosawieslwem
samego Noama Chomskyego. Innymi sowy, pizedslawiciele
iadykalnej lewicy zachcili mnie do zapiezenlowania na a-
mach Slaczyka iewizjonizmu hisloiycznego.
Posl faclum zoslao lo uznane pizez nasz iedakcj za
powany bd polilyczny w lej kweslii opublikowaem
specjalne owiadczenie, kloie ukazao si w Slaczyku (ni
ilr,,8), a lake m.in. na amach naiodowej Myli Polskiej
i libeialnego Pizegldu Polilycznego. Ailyku z r,,, i. po-
zosla epizodem w hisloiii pisma. Pojawi si jako efekl inle-
leklualnego szoku po lekluize lekslow, zawieiajcych niesy-
chanie biulalny alak z lewa na mieszczasko-buiuazyjny
anlyfaszyzm (idealnie ucieleniany pizez Kendzioika). Bo
kiedy maiksisla Amadeo Boidiga (auloi powiedzenia: An-
lyfaszyzm lo najgoiszy piodukl faszyzmu) pisze, e buiu-
azyjni demokiaci wznosz goi z ydow pomoidowanych
pizez naiodowych socjalislow, eby za goi lych liupow
ukiy wasne pizesze i leianiejsze zbiodnie, kiedy Dauve
polpia anlyfaszyslow jako lokajow buiuazyjnego paslwa
i slwieidza, e pokazuj oni bez pizeiwy w mediach dawne
obozy koncenliacyjne po lo, eby iobolnicy, dzisiaj eksplo-
alowani pizez kapilalislow, mogli sobie gialulowa, jakie lo
szczcie ich spolyka, e nie liafli do lych obozow lo kady
pizyzna, i mogo lo ziobi wiaenie. Ale wiaenie pizemi-
no, lak jak ok. r,,8 ioku pizemina faza konseiwalywno-
iewolucyjna Slaczyka.
3.
Poniewa Kendzioiek iulynowo oskaia Slaczyka
o anlysemilyzm, a mnie pizedslawia jako gupca wie-
izcego w ydowski spisek, pozwol sobie pizyloczy kil-
ka cylalow z mojego lekslu dolyczcego pizeszoci Euiopy
i pokojowego wspoislnienia ionych nacji w zjednoczonej
Euiopie, opublikowanego w Slaczyku (ni r-ilioo):
/.../ bajdurzenia o rzekomym, trwajcym przez wieki
wszechwiatowym spisku ydowskim, o ydach ukrytych za
kulisami polityki, o ich niewidzialnej rce ukrytej za kad in-
stytucj i pocigajcej w tajemnicy za sznurki. To wszystko s
zmylenia, mity i legendy, na ktore daj si nabiera jedynie lu-
dzie o nieskomplikowanych umysach (s. r,,).
Kiedy w Europie zwycia nieszczsny duch nacjona-
lizmu, kiedy podlegaa ona procesowi demokratyzacji, kiedy
Antysyjonisci
na Antyle!
Tomasz Gabi
58
59
nastpi upadek szkolnictwa i zaczo ono produkowa mi-
liony poanalfabetow, to zaczli oni wierzy w bzdurne teorie
o wszechwiatowym spisku ydow, w bajdy o obdarzonym nad-
ludzkim sprytem i drapien chciwoci ydzie jako Vielkim
Sprawcy i wrogu rodzaju ludzkiego, ktory czai si pod okiem
kadego Europejczyka, eby go zniewoli i okra /.../. Chciano
wmowi naiwnym masom, e ydzi w tajemnicy zjednoczeni
pod centralnym kierownictwem, chc obali rzdy oraz kocioy
i ustanowi ydowskie rzdy nad wiatem (s. r,,).
Protokoy Mdrcow Syjonu i inne tego typu publikacje
goszce wszechwiatowy, wszechobecny, tajny spisek ydowski,
demonizujce przebiegych ydow, przypisujce im diaboliczne
zamiary i zdolnoci, s w Europie przedmiotem zainteresowania
tylko tak zwanych oszoomow albo wrogow Europy (s.r,8).
W swoim ailykule wyiaam szacunek i wdziczno
wszyslkim ydom, kloizy wspolwoizyli ducha euiopejskie-
go w XIX i XX wieku i walczyli o jedno Euiopy (s. r,,).
Ubolewam w nim, e ydzi nalecy do euiopejskiej wspol-
noly naiodow musieli czslo niewinnie cieipie w XX wieku,
kiedy Euiopa pogiya si w bialobojczych wojnach, kiedy
mobilizowano naiodowo-plemienne nienawici, a iasislow-
skie i nacjonalislyczne dokliyny znajdoway posuch wiod
zdemokialyzowanych i zdezoiienlowanych mas (s. roi). Wy-
iaam al, e wiod milionow Euiopejczykow, kloizy sliaci-
li ycie w XX-wiecznych wojnach wialowych, iewolucjach
i konliiewolucjach, w wyniku leiioiu i konlileiioiu, pize-
ladowa i masaki, inleinowa, depoilacji i wypdze, byo
lak wielu niewinnych euiopejskich ydow (s. roi). Smuc
si, e z euiopejskiego pejzau, szczegolnie Euiopy iodko-
wo-Wschodniej, zniky dawne wspolnoly ydowskie: wi-
tobliwi talmudyci z Vilna, brodaci mistycy z Berdyczowa, ca-
dykowie i kabalici odeszli na zawsze, wielu z nich podyo
na ostatni wdrowk cienist dolin mierci, nie ma ju y-
dowskich miasteczek rozbite, rozproszone, spalone, zburzone,
wymare sztetle przepady w wirze historii. Naszym obowiz-
kiem jest opiekowa si tym, co ocalao, czuwa nad ydowski-
mi cmentarzami, chroni duchowe dziedzictwo ydow, bdce
czci dziedzictwa Europy (s. roi). Podkielam, e w zjed-
noczonej Euiopie nie ma miejsca na goszenie anlyydow-
skich hase, e nie wolno zniesawia ydow absuidalnymi
oskaieniami i obizuca ich obelgami (s. ro). Slwieidzam,
e w Euiopie nie ma miejsca na szeizenie wani naiodowo-
ciowych, na nauczanie pogaidy wobec jakiegokolwiek na-
iodu, na podeganie do nienawici elnicznych, ieligijnych
i iasowych, na piopagand, kloia judzi pizeciwko innym Eu-
iopejczykom, zagiaajc bialeislwu i solidainoci naiodow
euiopejskich (s. ro). Opowiadam si za lym, eby obiaz
z kalediy sandomieiskiej, pizedslawiajcy izekomy ydowski
moid iylualny, zosla pizeniesiony do magazynu muzeum
diecezjalnego (s. ro).
4.
Kendzioiek powinien pizemyle lez lewicowego ak-
lywisly z Iziaela, Jefa Halpeia, kloiy w ailykule Iziael
jako pizeduenie Impeiium Ameiykaskiego, opublikowa-
nym niedawno w CounleiPunchu, skonslalowa ze smul-
kiem, e liagizm hisloiycznego piocesu spowodowa pizesu-
nicie si na piawo Iziaela jako caoci, co pizejawia si m.in.
w slialegicznym sojuszu eslablishmenlu iziaelskiego z fun-
damenlalislyczn chizecijask piawic i neokonseiwalyw-
n piawic w USA. Iziael, lwieidzi Halpei, odnosi koizy ze
wzmocnienia piawicy w USA i wszdzie w Euiopie, i jesl dzi-
siaj jednym z wanych cenliow mobilizacji piawicowych si
ideologicznych i polilycznych na skal globaln.
T zmian globalnej syluacji geoideologicznej dawno
wyczuli polscy piawicowcy, np. moj kolega z iedakcji Sla-
czyka, Aikadiusz Kaibowiak. Na amach dwumiesicznika
Aicana (ni liooi) ogosi on ailyku Inlifada, bdcy
swego iodzaju manifeslem polskiej piosyjonislycznej pia-
wicy. Iziael jawi si lu jako pizykad konseiwalywno-na-
iodowej Aikadii, kloia, wedug Kaibowiaka, powinna by
mia sercu kadego czowieka prawicy, a nie by przedmiotem
niewybrednych atakow, ktorym pocztek da stalinowski jeszcze
Zwizek Sowiecki.
3.
Obiona polilyki Iziaela moliwa jesl dzi wycznie
z pozycji piawicowo-konseiwalywnego iealizmu po-
lilycznego, iepiezenlowanego pizez Kaibowiaka i pizeze
mnie, ale nie z pozycji lewicowych. Tylko lwaida piawica,
wolna od lizeciowialowych noslalgii, iacj slanu i bezpie-
czeslwo obywaleli slawiajca ponad mln ideologi piaw
czowieka, uznajca piawo podboju, nie dajca si zaslia-
szy zaizulami iasizmu, ksenofobii elc. moe by pizydal-
na dla Iziaela. Eslablishmenl iziaelski wie o lym od dawna
i wie le, e wialowa lewica jesl ju dla sliacona, albowiem
anlysyjonizm sla si inlegialnym skadnikiem jej ideologii
polilycznej. Pizewiduj zalem, e kiedy Kendzioiek zobaczy,
i jego lewicowy piosyjonizm spychany jesl na coiaz dalszy
maigines obozu wialowej lewicy, lo albo bdzie heioicznie
www.skoq.pl
R
Y
S
.
M
A
R
C
I
N
S
K
O
C
Z
E
K
60
61
Z duym zainleiesowaniem pizeczylaem ailyku To-
masza Szczepaskiego Ruch kaszubski: midzy iegionali-
zmem i sepaialyzmem (Obywalel ni lioo,). Lekluize
lowaizyszya jednak lake naiaslajc iiylacja.
Repiezenluj bowiem pogld, i Kaszubi slanowi hi-
sloiycznie ukszlalowany naiod sowiaski, odibny od
polskiego i innych naiodow, posiadajcy piawo do kullywo-
wania wasnej liadycji, jzyka oiaz ycia w lakim paslwie,
w jakim bd chcieli. Dla mnie paslwem lym, a wic pa-
slwem kaszubskim, jesl Rzeczpospolila Polska poniewa
czonkowie mojej iodziny (majcy zieszl niemieckie von
pized nazwiskiem
r
) kadli danin ycia w obionie polskoci
Kaszub (Pomoiza), poniewa hisloiyczne, kulluiowe i io-
dzinne zwizki Kaszubow z Polakami s dobiowolne i oczy-
wisle. Nie mona le zignoiowa faklu, e u zdecydowanej
wikszoci Kaszubow idenlyfkacja naiodowa pizebiega in-
aczej. Okielaj si jako Polacy, czujc jednoczenie piei-
woln pizynaleno do zbioiowoci kaszubskiej, pojmo-
wanej jako giupa elniczna naiodu polskiego, dlalego i oni
uznaj Rzeczpospolil za wasne paslwo.
Zanim pizyslpi do baidziej szczegoowej dyskusji,
piagn wyiazi zaslizeenie: za pizedslawione pogldy od-
powiadam ja sam, a nie jakakolwiek oiganizacja.
Jest, cho go nie ma
Podlylu ailykuu Szczepaskiego, bizmicy midzy
iegionalizmem a sepaialyzmem, sugeiuje, e islnieje nie-
bezpieczna alleinalywa dla iegionalnego iuchu kaszub-
skiego, kloiej punklem skiajnym jesl wanie sepaialyzm.
Nieslely, auloi lekslu nie piecyzuje, jak defnicj sepaia-
lyzmu si posuguje, cho mona j ziekonsliuowa z jego
pogldow, o czym niej. Tymczasem pizywoam defnicj
sepaialyzmu wg populainej encyklopedii inleinelowej:
Separaryzm (z aciny separatio oddzielenie), denie do
wyodrbnienia si z jakiej grupy, caoci (narodu, pastwa,
wspolnoty religijnej). Najbardziej typowym jest separatyzm
narodowociowy, a jednym z jego przejawow secesja naro-
dowa. Narodowe ruchy separatystyczne s przykadem par-
tykularyzmu i dziaalnoci antysystemowej, gdy d one do
wegelowa na maiginesie, albo iealislycznie zaakcepluje
gownonuilowy lewicowy anlysyjonizm, albo wieszcie
pizejdzie do nas, na piawic, aby by w gownym, piosy-
jonislycznym nuicie.
Kiedy paliz na wasn biogiaf inleleklualno-poli-
lyczn, lo doslizegam pewn analogi: publikujc w r,,,
i. wspomniany wyej ailyku o iewizjonizmie, sloczy-
em si na pozycje, kloie mona susznie okieli jako
konseiwalywno-iewolucyjny, piawicowy anlysyjonizm.
Kiedy uwiadomiem sobie, e piawicowy anlysyjonizm
jesl maiginesem w obozie wialowej piawicy, musiaem
dokona wyboiu: by wieinym piawicowemu anlysyjo-
nizmowi wegelujc heioicznie na maiginesie, pizej na
lewic, eby lam by w gownym anlysyjonislycznym
nuicie, albo poizuci anlysyjonizm, eby zmieci si
w gownym nuicie piawicy. Jak wiedz wszyscy czylelni-
cy Slaczyka z lal r,,8-ioo, wybiaem lo lizecie ioz-
wizanie. Nie wie lego lylko Kendzioiek, ale ma piawo,
bo Slaczyka nigdy nie czyla. Ewenlualnie czyla, ale
nie iozumia lego, co czyla.
6.
Skd Kendzioikowi pizyszo do gowy, e chc
by w jednym obozie polilycznym z Kowalew-
skim i Zgliczyskim: Cho do adnej pailii nie nale, lo
mam kilka polilycznych lelefonow w moim nolesie, i s
lo wycznie numeiy znajomych z pioimpeiialnej, piosy-
jonislycznej, pisowskiej piawicy, kloia chce osi Waszyng-
lon Tel-Aviv Waiszawa. Ja, polilyczny iealisla, mia-
bym kweslionowa slialegiczne sojusze naszego paslwa,
ignoiowa iealia geopolilyczne i iozdiania kolegow
z piawicy: Gdybym podwaa piawo Iziaela do islnienia,
o co upaicie i cakowicie bezpodslawnie posdza mnie
Kendzioiek, lo podwaabym piawo do islnienia wanej
placowki wialowego obozu piawicy, do kloiego sam na-
le! Podcinabym ga, na kloiej sam siedz!
7.
Biednie i kamslwa, kloie Kendzioiek powypi-
sywa na moj lemal, wziy si zapewne sld, e
poliaklowa mnie jako wioga polilycznego, podczas gdy
lak napiawd chocia ideowo sloimy na pizeciwlegych
biegunach jeslemy polilycznymi sojusznikami, za na-
szymi wspolnymi polilycznymi wiogami s (dzisiaj) Pe-
lias, Zgliczyski, Kowalewski el consoiles. Teiaz, kiedy
niepoiozumienie zoslao wyjanione, wybaczam mu a-
skawie jego piopagandowe dyidymay, bo iozumiem, e
inlencje polilyczne mia dobie. Kendzioiek musi jednak
jeszcze lioch si podszkoli, eby w pizyszoci nie po-
penia bdow pizy idenlyfkowaniu naszych wiogow
i sojusznikow. No i oczekuj od niego pizepiosin za lo,
e chcc mnie za wszelk cen skompiomilowa poli-
lycznie, omieli si pizyiowna mnie do Zgliczyskiego
i Kowalewskiego.
Tomasz ab
Od redakcji: Niniejszym tekstem koczymy wymian zda na temat
antysyjonizmu midzy Piotrem Kendziorkiem a Tomaszem Gabisiem.
Czy
K
aszubi
s separatystami?
Tomasz uroch-Piechowski
60
61
rozpadu istniejcej organizacji pastwowej i uzyskania penej
autonomii lub niepodlegoci
i
.
Skoio ju wiemy, czym jesl sepaialyzm, oddajmy gos
Szczepaskiemu, kloiy konkluduje: jeeli nie istnieje pro-
blem separatyzmu terytorialnego a nie byo i nie ma takiego
zjawiska, za separatyzm narodowy to garstka osob nie zna-
czy to, e nie ma o czym mowi. Auloi pizyznaje wic olwai-
cie, e na Kaszubach nie ma sepaialyzmu leiyloiialnego, ale
lu znowu cylal /.../ z faktu, e jaka wspolnota narodo-
wa nie da pastwowoci teraz, nie wynika, i nie zrobi tego
za ile tam lat, gdy zmieni si koniunktury geopolityczne.
Zwaszcza, e prawo do samostanowienia narodow jest nadal
obowizujc zasad. Poniewa jako hisloiyk znam si je-
dynie na pizeszoci, nie pozoslaje mi nic innego, ni pizy-
zna Szczepaskiemu iacj. Nie mona wykluczy, e za ile
tam lat Kaszubi zadaj wasnego paslwa. Pocign w-
lek fuluiologiczny dalej: nie mona lake wykluczy, e za
ile tam lat Polacy zwioc si do wadz Rosji z piob o sfe-
deiowanie z lym kiajem. Hisloiia zna pizecie pizypadki,
e Polacy piosili o iozwizanie polskich pioblemow w Pe-
leisbuigu i pomoc la bya ochoczo udzielana. Naleaoby
jednak cakowicie zignoiowa dowiadczenia hisloiyczne
oslalnich ioo lal, aby poslawi lak mia lez i ukaza Po-
lakow w lak niekoizyslnym wielle, w jakim Szczepaski
pizedslawia Kaszubow. Szczepaski zakada, e gdy zmie-
ni si koniunkluiy geopolilyczne, Kaszubi golowi s zapo-
mnie o dobiowolnych zwizkach z Polsk, cho pamilali
o nich w godzinach najwikszych piob. Zainleiesowanych
szczegoami odsyam do najnowszej monogiafi dolyczcej
polskiego paslwa podziemnego na Pomoizu
.
W Spisie Powszechnym
Auloi ailykuu doslizega wiod Kaszubow separatyzm
narodowy, opieiajc si na wynikach Spisu Powszechnego,
kloiy wykaza, i ,roo obywaleli polskich zadeklaiowao
naiodowo kaszubsk. Porownujc to z liczb tej spoecz-
noci [ok. ,oo lys. osob pizyp. T. .-P.] i biorc pod uwag
fakt dobrego zakorzenienia ruchu regionalistycznego, naley
uzna ten wynik za klsk separatystow.
W kalegoiii liczb bezwzgldnych izeczywicie liudno
uzna len wynik za imponujcy. Jednak zwaywszy na fakl,
e kampani zachcajc do deklaiowania naiodowoci
kaszubskiej piowadzio zaledwie kilka osob, gownie slu-
denlow, uwaam lo za spoiy sukces. W len sposob Kaszubi
uplasowali si na , miejscu wiod mniejszoci naiodowych
w Polsce (z naiodem lskim wcznie), pized Kaiaima-
mi, Talaiami, Czechami, Oimianami, ydami i Sowakami,
a lu za Lilwinami. Aby mie obiaz caoci, naley doda,
e owczesny piezes Zizeszenia Kaszubsko-Pomoiskiego
ofcjalnie skiylykowa wyniki spisu w czci dolyczcej
uywania jzyka kaszubskiego, nazywajc je kaiykalui
kaszubskiej izeczywisloci.
Zizeszenie nie miao nalomiasl inleiesu w lym, eby
kiylykowa wyniki w czci dolyczcej naiodowoci, cho
i one zoslay zanione pizynajmniej lizykiolnie
. Jako czo-
nek iedakcji pisma Odioda zbieiaem ielacje polwieidza-
jce ionego iodzaju cuda nad uin, jak odmowa wpisu
naiodowoci kaszubskiej, pozoslawianie puslej iubiyki do
wypenienia poniej czy ingeiencje w foimulaiz za pomoc
koiekloia. Podobnie izecz si miaa z jzykiem kaszubskim.
Tego iodzaju naciski lo dla Kaszubow izecz nienowa, sloso-
wano je ju w midzywojniu
,
, co poniej pozwalao dowo-
dzi, e wszyscy Kaszubi od zawsze czuli si Polakami lyle,
e znad moiza. Nie wszyscy i nie od zawsze. Nie udmy si
gdyby odibno kaszubska bya pobonym yczeniem
lub lileiack kieacj, nie udaoby si uzbieia nawel roo
gosow deklaiujcych kaszubsk naiodowo.
Niemiecka flozofa dziejw
Powiomy jednak do myli T. Szczepaskiego. Aby
ziozumie, czym jesl wedug niego sepaialyzm naiodowy
zdaje si, e polwieidziem wyej jego islnienie wiod
Kaszubow naley wpieiw uzgodni, czym jesl naiod.
Pastwo jest po prostu emanacj duchowoci narodu pisze
Szczepaski i narzdziem jego bycia w wiecie. Tylko takie
ma prawo da bezwzgldnej lojalnoci a do ofary ycia.
Nie ono bowiem w istocie da, a narod, ktory jest jego du-
sz. Nie widz lulaj paszczyzny poiozumienia z auloiem.
Mniej lub baidziej wiadomie odwouje si on bowiem do
niemieckiej flozofi dziejow z okiesu iomanlyzmu, kloia
bya ieakcj na klsk Pius w wojnach z Napoleonem na
poczlku XIX w. oiaz do pojcia Volksgeisl (duch naio-
dow), uiobionego nieco wczeniej pizez J. G. von Heide-
ia (r,-r8o). Swoj diog, czy lo nie chichol hisloiii, e
pizebizmiae lezy niemieckich iomanlykow znajduj po-
such nie lyle za Odi, ile wanie u nas i lo wiod spadko-
bieicow z mniej lub baidziej piawego oa Naiodowej
Demokiacji:
Nie dysponujc adn melod, kloia pozwalaaby zmie-
izy i zway ow dusz (naiod), wol opize si na def-
nicji, kloia slwieidza, e naiod jesl hisloiycznie ukszlalo-
wan wspolnol losow, zczon wspoln kullui, jzykiem,
ieligi, liadycjami i wiadomoci odibnoci od innych
wspolnol. Elemenly le mog wyslpowa w ionej konf-
guiacji i nie zawsze w komplecie (np. naiody zionicowane
ieligijnie, jzykowo), ale defnicja la pizynajmniej jesl mo-
liwa do empiiycznej weiyfkacji.
Kaszubi (Pomoizanie) mieszkaj na Kaszubach (Po-
moizu) od poowy VI w., a wic zanim powslao paslwo
polskie. Nasza kulluia jesl nie lylko kullui ludow i ioni
si od polskiej, nasz jzyk nie jesl dla pizecilnego Polaka
ziozumiay. W iedniowieczu islniay foimy paslwowoci,
kloiych kaszubski chaiaklei pizekonujco wykaza pizy-
woywany pizez Szczepaskiego mediewisla Geiaid Labu-
da
o
. Jednak najistotniejszym argumentem potwierdzaj-
cym, i Kaszubi s narodem, jest fakt, e istniej osoby,
ktre tak wanie dehniuj swoj tosamo, czujc si
obywatelami polskimi narodowoci kaszubskiej. Gdyby
ich nie byo, Kaszubi izeczywicie byliby Polakami znad
Balyku, podobnie jak np. zamieszkujcy Tiojmiaslo Polacy
wypdzeni z Kiesow Wschodnich.
Szczepaski pizypomnia m.in. wiec w Kocieizynie w
kwielniu r,r, i., na kloiym Kaszubi wyiazili popaicie dla
paslwa polskiego wiod nich byli lake moi kiewni. Nie
czuj si kaszubskim sepaialysl naiodowym, ani ucieki-
nieiem z polskiego obszaiu elnicznego, bo pizynale do
62
63
Chwila oddechu
obszaiu elnicznego pomoiskiego, kloiy slanowi odibn
cao kulluiow. Oczywicie paslwo polskie moe sla-
ia si lej odibnoci nie doslizega czy nawel j lpi. Do
niedawna w Tuicji nie byo Kuidow, nazywano ich bo-
wiem Tuikami goiskimi. Ignoiowanie nowej elnicznoci
naiodowej Kaszubow czy lzakow i nie umieszczenie ich
na uizdowej licie mniejszoci naiodowych, spoizdzonej
na podslawie danych spisowych pizez MSWiA, lo jednak
chowanie gowy w piasek. Upaile negowanie odibnoci ja-
kiejkolwiek giupy naiodowej pizez paslwo (leoielycznie)
homogeniczne naiodowo, zawsze miao laki sam skulek
iodzio pizekonanie dyskiyminacji i wzmacniao poczu-
cie odibnoci.
Inteligencja pomorska bya, ale jej nie byo
W lekcie Szczepaskiego doslizegem wiele niespojno-
ci logicznych. Biak miejsca na pizedslawienie wszyslkich,
pizywoam wic pizykad. Omawiajc syluacj na Pomoizu
lu po pizyczeniu do Polski w ioku r,io, auloi omawia
dialiw spiaw napywu uizdnikow z Galicji i Kongie-
sowki iegionow, kloie byy cywilizacyjnie zaponione
w slosunku do ziem byego zaboiu piuskiego. Spowodowa-
o to poczucie krzywdy w rodowiskach miejscowej inteligen-
cji, liczcej na zajcie stanowisk opanowanych przez przyby-
szy. Akapil niej Szczepaski slwieidza nalomiasl, e brak
inteligentow na Pomorzu by faktem. Reasumujc: miej-
scowej inteligencji na Pomorzu nie byo, ale miaa ona
poczucie krzywdy...
,
Na maiginesie dodam, e lego iodzaju polilyka kullu-
ialna nie bya dla Kaszubow niczym nowym podobnie
poslpowali Kizyacy po zajciu Pomoiza (ro8lo, i.), po-
dobnie poslpia I Rzeczpospolila po II pokoju loiuskim
(roo i.), amic zagwaianlowane wczeniej jak bymy
dzi powiedzieli uslawowo piawo obsadzania uizdow
wycznie pizez miejscow elil. Moe wydawa si, e Ka-
szubi wymagali zbyl wiele, ale jak zaieagowaliby mieszka-
cy wojewodzlwa wilokizyskiego, gdyby dzi lamlejsze
uizdy obejmowali piawie wycznie ludzie napywowi, np.
z Pomoiza: Na szczcie eia polskiego kolonializmu kullu-
iowego w kiaju Kaszubow dobiega koca wiaz z upadkiem
Polski Ludowej.
Czas najwikszej wolnoci
Tomasz Szczepaski wpad we wasne sida, piszc: Istnie-
jcy spor o status tego [lj. kaszubskiego T. .-P.] etnolektu ma
oczywicie aspekt take pozanaukowy istnienie jzyka byoby
argumentem za istnieniem narodu, co miaoby okrelone skutki
polityczne i prawne. Spoi o lo, czy kaszubski jesl jzykiem, ma
chaiaklei wycznie hisloiyczny, bowiem slalus owego elno-
leklu uiegulowaa Ustawa z dnia o stycznia :oo, r. o mniej-
szociach narodowych i etnicznych oraz jzyku regionalnym.
Jzykiem iegionalnym w iozumieniu uslawy jesl wanie
kaszubski
8
. Nie zamieizam jednak dowodzi w len sposob, e
naiod kaszubski islnieje, bowiem dla czci Kaszubow jesl lo
byl iownie iealny, jak dla innych naiod szwedzki, fiancuski
czy polski, niezalenie od lego, co inni o lym sdz.
Na zakoczenie chciabym zgodzi si ze Szczepaskim,
kloiy napisa: Vobec kadego pastwa lojalno jest tylko
warunkowa, jej granice s wyznaczane stopniem realizacji
przez to pastwo interesow narodu. W odniesieniu do Ka-
szubow sowo lojalno bizmi nieco obelywie, bowiem
gdyby nie popaicie naszych pizodkow, Rzeczpospolila mia-
aby dzi posla Czechosowacji, kloia nie posiada dosl-
pu do moiza. Nie jesl lo lwieidzenie bezpodslawne, gdy
islniay piojekly ulwoizenia sepaialyslycznego (z punklu
widzenia Beilina) paslwa zachodniopiuskiego z pizewag
ludnoci niemieckojzycznej, czego w iodzaju Ausliii nad
Balykiem. Spaliy one na panewce lake dziki giemialne-
mu oplowaniu elil kaszubskich za pizyczeniem Pomoiza
do Polski, co Szczepaski doslizeg i opisa. yjemy dzi
w nie pozbawionej wad, ale jednak wolnej Rzeczpospoli-
lej, my wszyscy jej OBYWATELE, niezalenie od pizy-
nalenoci naiodowej. Dla Kaszubw, pomimo szeregu
zastrzee szczegowych, okres po roku 18 to czas
najwikszej wolnoci w dziejach. Nie wyobraam sobie
sytuacji, w ktrej polskie wadze miayby przesta reali-
zowa nasze interesy, gdy nie s one sprzeczne z intere-
sami pastwa polskiego, za tzw. separatyzm kaszubski,
cho grony z nazwy, przy bliszym poznaniu okazuje si
tworem jedynie wirtualnym.
Tomasz Zuroch-0echowsk
Przypisy:
1. Por. T. uroch-Piechowski, Polska pomorska, Tygodnik Powszechny, 24.05.2006 r.
2. http://portalwiedzy.onet.pl/
3. Bogdan Chrzanowski, Andrzej Gsiorowski, Krzysztof Steyer, Polska podziemna na
Pomorzu w latach 1939-1945, Gdask 2005.
4. Prezes ZK-P o wynikach spisu ludnoci (7.07.2003). Karykatura kaszubskiej rze-
czywistoci http://hgalus.republika.pl/tekst04.htm. Teza wyraona przez prof. B.
Synaka, o tym, i liczba osb deklarujcych narodowo kaszubsk jest zawyona,
to jedynie pobone yczenie. Rok wczeniej twierdzi on, i takich osb poza au-
torem niniejszego artykuu w ogle nie ma.
5. Por. Zygfryd Prszyski, Z belferskiego podwrka. Wspomnienia z Kaszub, Gdask
1984, ss. 18-21. T. Szczepaski powinien zna opis faszerstw dokonywanych na Ka-
szubach w czasie II Spisu Powszechnego (1931 r.), choby z cytowanej przez niego
rozprawy habilitacyjnej J. Kutty, Druga Rzeczpospolita i Kaszubi: 1920-1939, Byd-
goszcz 2003.
6. Gerard Labuda, Historia Kaszubw w dziejach Pomorza. T. 1, Czasy redniowieczne,
Gdask 2006. Por. Jak Kaszuba z Kaszub. O straconych szansach, przywizaniu
do symboli oraz o narodzie kaszubskim z historykiem prof. Gerardem Labud roz-
mawia Tomasz uroch-Piechowski, Tygodnik Powszechny, 26.03.2007 r.
7. Zastanawiam si przy okazji, jakim cudem jednemu z kaszubskich historykw uda-
o si napisa i obroni rozpraw habilitacyjn, ktra jest w caoci teje inteligencji
powicona: Jzef Borzyszkowski, Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848-
1920, Gdask 1986. Warto doda, e przez inteligencj polsk rozumie si w tej
pracy przedstawicieli tej warstwy spoecznej bdcych w duej czci etnicznymi
Kaszubami.
8. Dz. U. Z 2005 r. Nr 17, poz. 141, Rozdzia 4: Jzyk regionalny.
62
63
Chwila oddechu
(Feministerium) Feministki piewaj przy goleniu...
Inslaluj kige sowa bom poelka.
Gdy idejka feminizmu we mnie wnika,
lo waiuj pizy lym gaibie jak pizy skaibie
jak mawiaj niczym suka ogiodnika.
Wand wspomn co nie chciaa Niemca
ciaa dajesz gdy on piosi ci o ik...
A czy spyla komu si zechciao
moe Wanda piefeiuje Niemk:
Jeslem caa laka zakicona
od poianka popizez dzionek caluleki.
Spox ! luzuj si pod dwojgiem a nad dwiema...
delikalnie odkicajc im nakilki.
Feminislki piewaj pizy goleniu
co jak iefien pynie od wiol iaju,
lo, e samiec chciaby zawsze dominowa:
Slop! Szlus! Waia!
Msko wszak eskiego jesl iodzaju!
Facelowi niepolizebne s baleiie
niech aduje i szczyluje no i cze!
Facel lo jesl laki bio-wibialoi,
co lempeialui ma o i o.
Puchu mainy boski diable, elc.
lak poeci poecili nudnie o nas.
Midzy losem a Eiosem jeslem szczeia
lo Gielkowska niechaj pisze jak Safona!
Dzisiaj flm obejiz Coik bolanika
Julio: Na manif Pailii Kobiel!
Pewne! Bdzie nasz julizejszy dzie!
Wiedmo Manuelo ly nas powied!
Feminislki piewaj pizy goleniu...
I ly (man) nu kokielujc sw kobielk,
co iloczyn wedug ciebie ma, bo ly IQ...
Wy... co modek macie pod naplelkiem...
Grafomaska ballada
W cafe, co si zwie Melafoia
Gdzie disco, pogo ilp. lace
Zakocha si wybilny giafoman
W piawdziwej giafomance.
Ona mu z kosza zol malin
A on jej z oscaiow wianek...
Ona- lo Muza jesl giafomanka.
On Muz lo jej giafomanek.
Impolenci s podni najbaidziej
Lileialuika za za lym chodzi
A uwiedzie pismaka z polencj
Co podzi o chlebie i wodzie.
Giafoman klawe ma ycie
jemu zoslao lo dane
(dai) nigdy nie bdzie wiedzia,
e wanie lo on giafomanem.
On wszechwszyslko poliaf naskiyba
epilafum, lilani i pamfel
odbezpiecza dugopis i zaczyna si popis
boj o paszkwil, paslisz i fiaszk.
Giafomanka & giafoman w duecie
Kiedy lfu-icze wycign macki
To psze Paslwa Slowaizyszenie...
Albo i... Zwizek Lileiacki.
W lasach dizewa in lizeba na papiei
Jcz piy i Moisem iymuj siekieiy
Nikn dungle i boiy, by pisackie lumoiy
Oddziewicza wci mogy nienobiae A--iy.
Duma sobie giafoman ech poilale i dale
Jeden omam pociga go skiycie:
A pobij Guinnessa! Pisa bd!
Bez pizeiw adnych calulekie ycie!!!
,
1ronezje-
Tadeusz Buraczewski
R
Y
S
.
Q
R
D
E
64 65
Chwila oddechu
Kady lwoica posiada swoj iaj, len skiawek ziemi, kloiy
daje mu polizebny napd, gdzie wszyslko jesl swoje, a lu-
dzie spiawiaj wiaenie pizyjaznych. Dla kogokolwiek innego
ow Eden moe wydawa si co najmniej czycem lo kweslia
wionicia, zakoizenienia, idenlyfkacji... Dla Miiosawa Puci-
owskiego ow blisz ziemi byo i jesl Podlasie.
1. W poszukiwaniu niespodzianek
Na wial pizyszed w ioku r,, w Biaymsloku. Mama
Miika piacowaa w Zakadach im. Sieiana, miaslo wszak
pizemysem wokienniczym slao.
Puciowski mia si uczy zawodu pizydalnego w yciu,
lole uczszcza do Zespou Szko Gaslionomicznych. Tam,
w szkole iedniej, liaf na wilniuka, piof. Romanowskiego,
kloiy piowadzi koo fologiafczne, dysponujce apaialami
Slail i Penlacon.
Czemu fotografa? skomenluje Miiek po lalach,
w czeiwcu ioo, i. By moe dlatego, e mielimy w domu
Smien, skoro istniao koko z ciekawoci poszedem zoba-
czy, co to waciwie jest.
Spolykali si w ciemni r-i iazy w lygodniu. Romanowski
zacz z wysokiej poki zaszczepi modziey znajomo do-
iobku Buhaka, ofcjalnie wci jeszcze pomijanego... Mowili
ledy o hisloiii fologiafi, nieco zapoznawali si z piocesami
obiobki chemicznej. Filmy byy szerokie i tylko r:-klatkowe.
Trzeba byo myle przed naciniciem migawki, szanowao si
te klatki. Kiedy pojawiy si ,o-klatkowe aparaty typu Prakti-
ca, szacunek do kadru mielimy ju wpojony.
Wilniuk pocz zabieia swych podopiecznych w plenei,
polem siedzieli wspolnie w ciemni, obiabiajc upolowane
zdjcia. Z czasem powieiza im zaczlo dokumenlowanie
szkolnych wycieczek i iajdow. Dziki izelelnej znajomoci
podslaw nie zawodzili.
Co wcigao najbardziej? Zawsze to samo wywoywanie,
chwila, kiedy z biaej kartki zaczyna si powoli wyania obraz.
Dzi fologiafuje si inaczej obiobce su minilaby, aulomaly,
cyfiowa fologiafa wypieia liadycyjny flm. Tu wszyslko widzi
si nalychmiasl. Sld ionica w sposobie mylenia Puciowski
musia podej, spojize pizez wizjei, spiawdzi, czy ma dobie
wialo... Teiaz wyslaiczy psliykn.
W dodalku piaca w ciemni moga doda zdjciu okielo-
nych efeklow, gdy poznao si lajniki wywoywaczy negaly-
wowych mona byo np. slosowa giadacj mikkoci dzi-
ki chemii lub iodzajom uywanego papieiu.
Rozpoczcie sludiow polonislycznych (biaoslocka flia
Uniweisylelu Waiszawskiego) slanowio dla modego adepla
fologiafi skok jakociowy. Nie zmienio jednak sposobu po-
slizegania wiala.
2. Ludzie wpisani w krajobraz
Kiajobiaz podlaski okiela zawsze Puciowski jako po-
godzenie zieleni i wody. Fologiafowa pizecie gownie pizy-
iod pejza, niekiedy aichileklui odchodzcego wiala.
Voda tu jest wpisana w krajobraz ywa, nieokieznana
stanowi podstawowy wyronik, przynajmniej dla mnie.
Ludzie na Podlasiu chc mie domoslwa najblisze nalu-
ize. Ta swoisla ieliklowo leienu wiadczy ma jednak pize-
wiolnie o ich slalusie i lepszym yciu. Na wschodnich kia-
cach wojewodzlwa, w pobliu gianicy z Biaoiusi, liwaj na
poy wymaie wsie, gdzie wci jako podslawowego budulca
uywa si polskiego feng-shui diewna i somy. Te domy,
jak lwieidzi Puciowski, maj dusz, przemawia poprzez nie
mdro pokole latem chodz, zim ogrzewaj wntrza.
Szkoda, e to odchodzi, ale wspoczesno po macoszemu pod-
chodzi do przyrody.
Tak, libeialne izdy wikszoci kiajow musiayby pizej
dug diog, by najpieiw samemu poj zoono faklu na-
szego bycia-w-naluize, a polem zacz pizypomina l pio-
sl (a zapomnian w obliczu moliwego zysku) piawd.
Nawel dokoa Biaegosloku wyiosy osiedla i wsie z belonu.
Obce wszyslkiemu, co lulejsze. Trzeba doj do wiadomo-
ci Skandynawow mowi fologiafk by zacz ponownie wy-
korzystywa surowce, ktore mamy na miejscu. dachy z trzciny czy
somy, domy z drewna... le wreszcie na to czas!.
Podobnie jak piof. Dominik Fijakowski, winicy za bio-
logiczne obumieianie Polesia Zachodniego nie lylko goini-
kow z Bogdanki, ale iownie melioianlow, Puciowski do-
slizega wybilnie negalywn iol pioby zmiany slosunkow
wodnych na Podlasiu: Robiem spywy kajakowe Narwi od
Blisza
ziemia
Lech L. Przychodzki
,
9UDZIE z pobocza
64 65
Chwila oddechu
zalewu przy granicy z Biaorusi (kilka wsi wysiedlono pod ten
zbiornik, zwany Siemianowskim). Kiedy Narew w gornym bie-
gu miaa swoj osobowo, teraz dopiero, gdy mija si Sura,
wpywajc na rozlewiska, poznaj t rzek.
Rozlewiska ocalay dziki ludziom z Ponocnopodlaskie-
go Towaizyslwa Ochiony Plakow, kloie po zmianie nazwy
zmienio i slosunek do pizyiody pozylywnie opiniujc lias
gonej i konlioweisyjnej diogi pizez Dolin Rospudy. Naiew
od Bondai do Suiaa lo ju jednak izeka lypowa, uiegulowa-
na. Dziki zachodnim gianlom, Towaizyslwo wpiowadzio
na slaioizecze Naiwi, zaiaslajce oz, dawne (czeiwone) iasy
kiow gospodaize doslaj bydo gialis, byle wypasali. Ekolo-
dzy pac le iolnikom za koszenie k, by pizywioci gniaz-
dowanie wielu galunkow plakow. Za koszenie mechaniczne
pac mniej, za iczne wicej. Pokazuj piaklycznie pole-
skim swojakom, i na sensownej idei da si jeszcze zaiobi.
Czowiek, ten tutejszy mowi lwoica nie zakoca pej-
zau, bo go rozumie. jest we wrcz wpisany. Ma gdzie to, jak
wyglda, jak mowi. jest wci szczery w ukazywaniu swych
pogldow w odronieniu od ludzi z miasteczek i miast. Tych
ludzi obiektyw LUBI!. Pized kamei czy obieklywem apa-
ialu fologiafcznego mieszkacy Podlasia wygldaj nalu-
ialnie. Kiedy Puciowski kici cykl Tak byo, powicony
zbiodniom sowieckim na Ziemi Biaoslockiej, ludzie z wio-
sek wypadali fanlaslycznie. Za lo choby w Giodku spoly-
ka si z lekslami: To ju ja si i pizebioi... Poza lym lylko
w mniejszych skupiskach iozmowcy nie dbaj o doboi sow,
wypowied jakby sama loczy si, naiasla...
Kiedy, gdy Miiek wdiowa z apaialem fologiafcznym
po Podlasiu, ludzie popioszeni o wod, czslowali go mle-
kiem. Teiaz: Kultura wprowadzia fasz w ich dotychczaso-
wy sposob odczuwania, graj zamiast by sob.
3. Od WAKS-w po fotograf astraln
Sludia slay si dla Puciowskiego momenlem olwaicia
na innych ludzi. Nie lylko fologiafowanych ailyslow lake.
Uiuchomiy wyobiani i moliwoci. Gieiek poslawi na kul-
lui sludenck, kloiej ba si Gomuka. Poslawi i pizegia,
bo gios lwoicow szybko zasilao szeiegi opozycji, a do czeiwca
ioku r,,o byli waciwie JEDYN opozycj wobec islniejce-
go w PRL status quo. KOR nikomu si jeszcze nie ni.
W Biaymsloku sludenckim lwoicom zafundowano
Spodki pooone obok dwoica PKP Akademickie Cen-
lium Kulluiy Sepulaiium. Ailyci i animaloizy zagospoda-
iowali je sami, powoujc do ycia m.in. Akademickie Cen-
lium Filmowo-Fologiafczne. Klo wczeniej pomyla o po-
wikszeniach o x ,o cm lub nawel r x r m:
iodowisko Podlasia zasyno z Wakacyjnych Akademii
Kulluiy Sludenckiej, kloiych szef, Maiek Konopelko, miewa
z uczeslnikami niemao kopolow. Co, Maiek do dzi jesl
wieiny dawnej idei (wspolwoizy Slowaizyszenie Oidynacka),
my gocie WAKS-ow, miewalimy cakiem inne pogldy, nie
zapomniawszy wcale o ich publicznym manifeslowaniu.
Czleiy pieiwsze impiezy biaosloccy akademicy zoigani-
zowali w Tykocinie, dwie oslalnie w Sokoce. Aklywna bya
podczas nich giupa podlaskich fologiafkow piocz Puci-
owskiego jeszcze Maiek Jaiych, Andizej Sokolski, Pioliek
Sawicki... Razem 8 czy , chopa.
Dla Miika by lo czas zainleiesowania fologiaf kie-
acyjn izoheli, solaiyzacj, luksogiaf... W Biaymsloku
powsla zalek lwoiczej bohemy, skupionej woko wyslaw
po-WAKS-owskich. Zaczlo le zapiasza pizedslawicie-
li nieznanego wczeniej iodowiska do innych oiodkow.
W Szczecinie Puciowski pizepiowadzi akcj fologiafczn,
nazwan Maska. Widzowie szli popizez labiiynl ze zdj,
pizedslawiajcych pusle oblicza ludzi, dochodzc u wyjcia
z inslalacji do fologiafi manekinowej lwaizy bez oczodo-
ow, z napisem: Kim jesle:
Polem ogolnopolskie pleneiy w. Kizy, Waiszawa,
Wiocaw... I piawie dwulelnia wspopiaca z akademickim le-
aliem NAM (wyionionym podczas Konfionlacji Mode-
go Tealiu w Lublinie w ioku r,,8), zblionym do panlomi-
my. Fotografowaem teatr, ale nie nasz powie po lalach.
Szkoda, bo zoslali lylko ludzie, bez dokumenlacji odlwoize-
nie wspolnej piacy jesl iaczej niemoliwe. Gdyby klokolwiek
doceni ich pizygod ze scen...
Po ukoczeniu sludiow Miiek podj piac w Wojewodz-
kim Domu Kulluiy, nie liacc z oczu kulluiy akademickiej.
Sludencki Dyskusyjny Klub Filmowy w kalegoiii miasl ied-
niej wielkoci oceniono najwyej w Polsce za cykl spolka
Suiiealizm a flm.
WDK lo dla Puciowskiego z jednej sliony animacja y-
cia fologiafczno-flmowego (napisa wowczas i wyda dwa
zeszyly Fologiafi na maleiiaach nielypowych), z diugiej
poszukiwanie lam do piezenlacji podczas seansow DKF
i kombinowanie, jak pizechylizy cenzui.
Zdaizay si momenly godne Mioka. Olo znudzony
WDK-owskimi pielekcjami dla pizeionych lowaizyszy,
lwoica wpad na pomys, by uiozmaici sobie wykad fo-
logiaf aslialn, genialnym wynalazkiem uczonych z MIT
(Massachusells Inslilule of Technology). Najpieiw spiepa-
iowa papiei, lak by pizygolowane wczeniej zdjcia slay
si widoczne dopieio po z goiy okielonym czasie. Polem
pizedslawi zebianym wyimaginowan lechnik, bdc ja-
koby najnowszym wynalazkiem iodowiska MIT, pozwalaj-
c na... iejesliacj myli. Nolable pizykadali papiei fologia-
fczny do swych gow, by po kwadiansie zobaczy... No, ca-
kiem ione pizedmioly, bo gama myli bya szeioka. Miiek
sucha polem, jak wymieniano si sposlizeeniami: Paliz,
mnie si pokazaa bulelka, a lobie:...
Coiaz baidziej skania si Puciowski ku flmowi. Podj
wic wspopiac z AKF Piojekloi, jednym z lepszych wow-
czas w kiaju. Odwiedzi Wilno i Kowno, kici podczas ple-
neiow w Bugaiii i Tunezji. Szo ku lepszemu...
4. Stan wojenny i pniej
Slan wojenny powslizyma impel podlaskich flmowcow.
Vszystko byo zawieszone, wszystko pado!.
Dopieio w sezonie r,8l8, zmonlowali kilka udanych
flmow. Najsynniejszy, o Giabaice, sla si na lala wizylow-
k Miika. Siebio podczas fesliwalu w Rio de Plala, nagiody
w Niemczech, Czechosowacji, na Wgizech... Si iozpdu
powoa wic do ycia Slowaizyszenie KF Piojekloi, daj-
ce moliwo zdobycia sensownych iodkow na dziaalno.
I lak publicyslyka flmowa po slanie wojennym ju si nie
odbudowaa.
66
67
Chwila oddechu
Dopieio na pizeomie lal r,,il, udao si podlasiakom
zoiganizowa pieiwszy po r. giudnia lokalny pizegld fl-
mowy. Nowa wadza bya iownie podejizliwa, co popizednia.
Pizekszlacony w Fesliwal Filmu Niezalenego Piojekloi
sla si na kiolko jedn z ciekawszych impiez w Polsce.
Ju w r,8, i. Puciowski zaoy Towaizyslwo Rozwoju
Telewizji. Wczeniej Wielki Bial nie zezwala na nadajniki
w Biaymsloku. Kilka lal liwao pizekonywanie lokalnych
polilykow, i lepiej mie wasn lelewizj, ni jej nie posia-
da. Jedni wieszczyli same kopoly, innym zwyczajnie si nie
chciao. Polska lewica znacznie szybciej poja, i wpyw na
media decydowa moe o iozkadzie wyboiczych gosow,
nili piawica, kloiej wci wyslaiczay niechlujne i nijakie
wydawniclwa zwizkowe. Byy szef Regionu iodkowo-
Wschodniego NSZZ Solidaino, Mieczysaw Szczygie,
nie dopuci np. do pizekszlacenia podlegego sobie biulely-
nu we wkadk do Tygodnika Solidaino, cho Waiszawa
dwukiolnie pioponowaa lakie iozwizanie.
Pieiwsze piace iuszyy dopieio z kocem ioku r,,o, od
lulego r,,, nowy oiodek pocz zaliudnia ludzi. Miika
iownie. Gstatnie zdjcia? Viesz, chyba z ro lat temu. Zaj-
em si flmem, dla TV rownie, co pochaniao za duo czasu,
by jeszcze fotografowa.
Puciowski nie naley do ludzi o pokanej posluize.
A iobi (i iobi) niemal wszyslko jesl opeialoiem w sludio,
iealizaloiem wizji, kici wyjazdy, czuwa nad owielleniem.
Kigosup zbunlowa si na lyle, by kameia pocza slano-
wi ciai nie do udwignicia. Jeszcze gdy jesl slalyw, da
si piacowa, z iamienia ju nie... Zieszl pizy kloiej oka-
zji pozbylo si go z elalu, jak lo zazwyczaj bywa z wszelki-
mi zaoycielami. Maj pizygolowa miejsce innym, lo ich
iola, wylyczona pizez mylenie biuiokialow. Gdyby nie fakl,
i mieszka blisko budynku oiodka TV, nie zgodziby si na
nowe (umowa-zlecenie) waiunki zaliudnienia.
5. Biaystok jaki jest?
Na fionlonie Tealiu Diamalycznego im. Aleksandia W-
gieiki jeszcze slaia nazwa placowki. Odchodzc z kocem
maja bi., komisaiyczny zaslpca lokalnego Sejmiku (wiesz-
cie go wybiano) podaiowa lealiowi nowego paliona. Podla-
sie posiada obecnie Teali Diamalyczny im. Jozefa Pisudskie-
go. Fuida, e scena, na kloiej dziaa Komendanl, bya innej
cakiem naluiy. Polemizowao niewielu, iodowisko wyia-
nie nie umie zadba o wasne inleiesy.
Cisza i bogostan. Ve mdej, sennej atmosferze zawie-
szone s /.../ czasopisma i cae tutejsze ycie kulturalne. Niby
o czym si pisze, niby porusza si jakie sprawy, ale wanie.
jest to mowienie na niby. /.../. Dawno przestay mnie bawi
niedouczenie, niekompetencja i arogancja dziennikarzy, zajmu-
jcych si lokaln kultur w /.../ prasie codziennej. To ju nie
jest mieszne. /.../ Stan posiadania w kulturze /.../ jest nieznany.
Publiczno /.../ nie zna wszystkich tutejszych teatrow, wydaw-
nictw, galerii, czasopism, nie zna wartociowych pisarzy, plasty-
kow, muzykow, aktorow, reyserow, wydawcow. Doprowadziy
do tego przez lata rodki masowej komunikacji, ktore /.../ wcale
si pod tym wzgldem nie poprawiy. /.../ Ta grzeczno prak-
tykowana przez lata tumaczya si do niedawna wzgldami
politycznymi. Dzi nie tumaczy jej nic, jak tylko proba utrzy-
mania istniejcych koterii, ukadow, powiza. Std poklepywa-
nie zamiast analizy, hagiografowie zamiast krytykow. Efektem
tego stanu rzeczy s /.../ faszywe hierarchie, istniejce wrod
lokalnych placowek kulturalnych i tworcow, plasujce mierno-
t na wiecznikach, a to co naprawd wartociowe usuwajce
w cie lo nie Puciowski o Biaymsloku, a BYY naczelny
kwailalnika Kiesy, Gizegoiz Filip, o Lublinie (Cyl. za: Ty-
godnik Wspoczesny ni o (r), r,,r). Tu i lam mamy do czy-
nienia ze znacznie szeiszym zjawiskiem, kloie spaiafiazowa
mona sowami Jozefa Czechowicza: piowincja. noc.
Na to miasto wadze nie maj nawet pomysu mowi
fologiafk z Podlasia. Piojekloi pad, nie slaiczyo iodkow.
W Wojewodzkim Oiodku Animacji Kulluiy nie znaleziono
miejsca dla flmowcow i fologiafkow. V Biaymstoku de-
cydenci od kultury nie wiedz, co to jest kultura konslalu-
je lwoica. Rocznice, ofcjaki, przemarsze TK!. Smulne,
gdy sysz lo od kogo, klo ma za sob kilka lysicy piogia-
mow TV, w lym dokumenlacj Fesliwali Muzyki Ceikiewnej
w Hajnowce. Bo iaczej wie, o czym opowiada. Co zoslao:
Dni plaslyki i kulluiy ludowej...
Nie moesz wyjecha: pylam Miika. jasne, e
mog, Varszawa potrzebuje fachowcow. Tylko czy naprawd
polsk kultur musz skupia :-, orodki?...
Odpowied na lo pylanie znaj chyba lylko lokalni no-
lable. A ci ze slolicy, Kiakowa i Wiocawia maj piawo ju
zacieia ice.
9ech 9. 0rzychodzk
R
O
Z
R
U
S
Z
A
N
E
S
T
A
D
O
K
R
W
J
E
S
T
B
A
R
D
Z
I
E
J
F
O
T
O
G
E
N
I
C
Z
N
E
.
.
.
RYS. A
RTU
R G
A
N
CZA
REK
66
67
Chwila oddechu
Jeli za miai wolnoci kulluiy pizyjmiemy moliwo
nieskipowanej lwoiczoci oiaz swobodny doslp do jej
efeklow, lo ocena, jak dzi musielibymy jej wyslawi, byaby
nadzwyczaj suiowa. Wspoczesna kulluia nie jesl wolna. Ugi-
na si pod jaizmem nakadanym pizez koipoiacyjny pize-
mys ioziywkowy, kloiy w deniu do zapewnienia zyskow
nie waha si uy adnych iodkow. Zaliczaj si do nich m.in.
piawa auloiskie wiaz z lowaizyszc im ideologi, a lake in-
slylucjonalne i lechniczne iodki ich egzekwowania, gioby,
czy w kocu polilyczny lobbing.
Okies obowizywania auloiskich piaw majlkowych, czy-
li piaw pizyznajcych monopol ich wacicielowi (lwoicy lub
wydawcy) na decydowanie o uylkowaniu dziea i czeipaniu
z niego koizyci majlkowych, wynosi w chwili obecnej cay
okies ycia lwoicy oiaz ,o lal po jego mieici. Swobodny,
a wic wolny od ogranicze wynikajcych z autorskich
praw majtkowych, uytek z dzie kultury bdzie wic po-
zostawa w coraz wikszym stopniu poza naszymi moli-
wociami. Innymi sowy, wylwoiy kulluiy miasl sla si do-
biem wspolnym, bd funkcjonowa w sfeize piywalnej.
Piawa auloiskie nie odnosz si lylko do wydawcow, jak
lo miao miejsce dawniej, lecz iownie do uylkownikow oiaz
innych lwoicow. Okielaj one lo, co z zakupionym pizez sie-
bie dzieem moemy jako uylkownicy ziobi, a czego nie
(w iamach lzw. dozwolonego uylku). Reguluj le powsla-
wanie ulwoiow zalenych (lumacze, adaplacji, pizeiobek
elc.). Jeli chcesz wyslawi szluk bdc adaplacj ksiki, do
kloiej wci klo posiada piawa auloiskie, musisz od niego
uzyska na lo zgod i najpewniej mu zapaci.
Towarzyszce prawom autorskie techniczne rodki ich
egzekwowania, takie jak mechanizmy DRM (Digital Rights
Management), ktre zabezpieczaj cyfrowe treci przed
uyciem niezgodnym z wol waciciela praw autorskich,
przeksztacaj si w rodki kontroli konsumentw. Dziki
DRM waciciel piaw auloiskich (w piaklyce najczciej wy-
dawca) konlioluje lo, jaki uylek czyni z ulwoiu posiada-
nego w foimie cyfiowej. Moe okieli, ile iazy mam piawo
odsucha piosenk kupion w Inleinecie, albo ile slion z e-
booka mog skopiowa.
Znajdujemy si w paiadoksalnej syluacji. Z jednej sliony
iozwoj nowoczesnych lechnologii pozwala na niespolykan
do lej poiy moliwo lwoiczej aklywnoci oiaz swobodnego
doslpu do dobi kulluiy. Z diugiej nalomiasl iobi si wszysl-
ko, i lo pizy uyciu lych samych iodkow, kloie wolno
umoliwiaj, aby je ogianiczy. Ataki na swobody nie pozo-
staj jednak bez odpowiedzi. Reakcje te s rnorodne. Od
prb budowania alternatywy po radykalne zakwestiono-
wanie porzdku opartego na prawach autorskich. Na pizy-
kadzie muzyki pizyjizyjmy si kilku z nich.
Licencje
Jednym ze sposobow ogianiczania leiioiu piaw auloiskich
w ich koipoiacyjnej poslaci, jesl lwoizenie alleinalywnych li-
cencji, czyli zbioiu piaw pizysugujcych lwoicy. Kada z lych
licencji funkcjonuje w iamach syslemu piawa auloiskiego i ko-
izyslajc z moliwoci, jakie on slwaiza, pizekszlaca go w laki
sposob, by nie ogianicza wolnoci, lecz jej spizyja. Innymi
sowy, lwoica zawieia z szeioko iozumianym uylkownikiem
dziea umow, kloiej waiunki piecyzuje okielona licencja.
Islnieje wiele alleinalywnych licencji, ionicych si od sie-
bie pizedmiolem, jaki ieguluj oiaz slopniem suiowoci. I lak
np. Powszechna Licencja Publiczna GNU (GNU Geneial Pu-
blic License) odnosi si do opiogiamowania i uznawana jesl
za jedn z najbaidziej wolnociowych. Jej celem jesl wyelimi-
nowanie wszelkich piaklyk, kloie mogyby zniewoli opiogia-
mowanie i ogianiczy swobod jego uylkowania. Pizyznaje
ona piawo do swobodnego uywania, kopiowania i modyfko-
wania opiogiamowania ni objlego, pod waiunkiem, e laka
sama swoboda zoslanie pizyznana kolejnym uylkownikom.
Tak jak licencja GNU w odniesieniu do opiogiamowania
jesl jedn z najpopulainiejszych alleinalywnych licencji, lak
Licencja Ciealive Commons jesl najpopulainiejsz spoiod
odnoszcych si do lwoiczoci ailyslycznej. Powslaa ona
z inspiiacji Lawiencea Lessinga, zaoyciela oiganizacji Cie-
alive Commons, piofesoia Slanfoid Law School, a lake aulo-
ia gonej ksiki Wolna Kulluia.
Celem Licencji Ciealive Commons jesl przeksztacenie
tradycyjnych zasad copyright wszystkie prawa zastrze-
one w zasady bardziej wolnociowe, zastrzegajce tylko
niektre prawa. Licencja la odnosi si do wszelkiej lwoiczoci
chionionej piawem auloiskim, lakiej jak ksiki, sliony WWW,
muzyka, flm elc. Pozwala lwoicy na okielenie waiunkow, na
jakich chce on udoslpni dzieo. Islniej czleiy lakie waiunki,
Wolna
twrczo
i jej wrogowie
Krzysztof Kdziora
68
Chwila oddechu
69
kloiych kombinacje lwoiz sze moliwych licencji. I lak np.
licencja minimalna, nakadajca najmniej waiunkow na uy-
cie ulwoiu, slwieidza, e wolno kopiowa, rozprowadza, przed-
stawia i wykonywa objty prawem autorskim utwor oraz opra-
cowane na jego podstawie utwory zalene pod warunkiem, e zo-
stanie przywoane nazwisko autora pierwowzoru. Innymi sowy,
la posla licencji Ciealive Commons gwaianluje jedynie auloi-
skie piawa osobisle, czyli gownie piawo do wizania ulwoiu
z nazwiskiem jego lwoicy, zizekajc si innych piaw. Jeli lwoi-
ca zechce, moe upubliczni swoje dzieo pod innymi waiun-
kami, np. lakim, i nie zoslanie ono wykoizyslane komeicyjnie.
Wolni z wolnymi, rwni z rwnymi
Powslanie Inleinelu i lechnologii cyfiowego zapisu mu-
zyki, gownie w foimacie MP, umoliwio dzielenie si ni
na niespolykan dold skal. Pizeomowym momenlem byo
powslanie w r,,, i. Napsleia. Bya lo aplikacja pozwalajca
kademu posiadaczowi kompuleia z doslpem do Inleine-
lu dzielenie si plikami muzycznymi. I cho w ioku ioor
Napslei zosla zamknily, piocedei bezpoiedniej wymiany
plikow ma si dobize i kwilnie mimo wysikow podejmowa-
nych pizez inslylucje zajmujce si ochion piaw auloiskich
i zwalczaniem piiaclwa.
Sieci PzP (bezporedniej wymiany plikw) realizuj
idea wsplnoty wolnych i rwnych podmiotw, jaki pier-
wotnie przywieca Internetowi. W sieci peer-ro-peer (ang.
rwny z rwnym) wszystkie komputery lub ich uytkow-
nicy s rwnouprawnieni, za sama technologia wymiany
plikw eliminuje pasoytnictwo i wymusza zachowania
wsplnotowe. Warunkiem cigania plikw jest ich udo-
stpnianie innym. Taki plik staje si automatycznie dobrem
wsplnym, do ktrego kady jest tak samo uprawniony.
Wikszo wymiany w sieciach P:P obejmuje ulwoiy ob-
jle piawem auloiskim, kloie w jej iamach zoslaj zniesio-
ne, co powoduje, e z punklu widzenia islniejcych iegulacji
piawnych ich aklywno jesl wlpliwa. Nawel jeli uznamy, e
nie jesl lo izecz, kloi powinnimy si kopola, lo z dysliy-
bucj lwoiczoci w sieciach peer-to-peer wie si inny pio-
blem. Twoicy zoslaje odebiana moliwo konlioli sposobu
piezenlacji swojego dziea. Wyobiamy sobie, e ulwoiy na
danej pycie powinny by odlwaizane w odpowiedniej kolej-
noci, a klucz do ich ziozumienia ley w lowaizyszcej gia-
fce. W sieciach P:P o chaiakleize piezenlacji danego dziea
decyduj ci, kloizy je iozpiowadzaj. Mog zmieni kolejno
ulwoiow, pozby si elemenlow giafcznych elc. I cho lakie
dziaanie jesl niezgodne z pizyjl nel-elykiel, lo nie jesl
jednak lechnicznie niemoliwe i zdaiza si do czslo.
Powysze liudnoci zwizane z dysliybucj muzyki w sie-
ciach P:P, czyli ich nielegalno (iozpowszechnianie plikow
objlych piawem auloiskim) oiaz niemono konlioli zasad
piezenlacji, ziodziy polizeb innej foimy dysliybucji muzy-
ki, kloia jednoczenie zachowaaby zalely znane z sieci peer-
to-peer: daimowo oiaz alwo doslpu.
Netlabel wolno twrczoci, swoboda dostpu
Licencje Ciealive Commons zoslay doslosowane do
piawodawslwa poszczegolnych kiajow i s niezwykle piosle
w zaslosowaniu. Pizykadem ich uycia jesl dziaalno inlei-
nelowych wydawniclw muzycznych, czyli lzw. nellabeli.
Czym jesl nellabel: Mowic ogolnie, lo wylwoinia mu-
zyczna funkcjonujca w Inleinecie. Co jednak ioni nellabel
od zwykej wylwoini: Pizede wszyslkim lo, e muzyka udo-
slpniania jesl w poslaci cyfiowej i za daimo.
Eleklioniczna foima dysliybucji muzyki pozwala na
wyeliminowanie koszlow, jakie wi si z liadycyjn edy-
cj pyl. Wydawca nie musi paci za loczenie pyly, diuk
okadek, dysliybucj i piomocj. Dziki lemu moliwo
zapiezenlowania wasnej lwoiczoci ley w zasigu niemal
kadego, a odbioica olizymuje penopiawn pyl, nie od-
biegajc zbylnio od jej fzycznego pieiwowzoiu. Do kadej
doczone zoslaj pliki giafczne z okadkami, kloie mona
sobie wydiukowa i po nagianiu ulwoiow na czyslej pycie
CD, woy do opakowania i poslawi na poce.
Szerokie moliwoci, jakie przed twrcami otwieraj
netlabele oraz swobodny dostp do muzyki powoduj, e
ten rodzaj dystrybucji jest alternatyw dla wielkich wy-
twrni. W przeciwiestwie do sieci peer-ro-peer, jest on
legalny. Co wicej, wolno lwoicy i odbioicy jesl piawnie
gwaianlowana pizez Licencj Ciealive Commons, kloia do-
puszcza swobodny uylek z dziea pod waiunkiem uznania
auloislwa i czslo niekomeicyjnego wykoizyslania.
Nellabele s alleinalyw nie lylko z uwagi na foim dys-
liybucji, ale lake ze wzgldu na lie. Ofeiuj baidzo iozma-
il muzyk. Od disco, popizez iock, po awangaid. Rono-
iodno ofeily moe pizypiawi o zawiol gowy. Nie sposob
omowi choby skiomnej czci ich ofeily. Niemniej wska-
my na kilka polskich pizykadow.
Nellabel Afeibeal Recoids (hllp:llafeibeal.oigl) spe-
cjalizuje si w muzyce dub, ieggae, iaggaldancehall. Na swoim
koncie ma dziewi wydawniclw lakich ailyslow, jak ,,, Ban-
da Tie, Dino Dub, Echo_TM, Emzk, Magaia, Togelha Biolha,
WWS czy Youlhman Sleppa. Z kolei S!le Recoids (hllp:ll
www.sile-iec.coml) wydaje muzyk eleklioniczn, czslo eks-
peiymenlaln, m.in. lakich ailyslow, jak Wolfiam czy Vilalis
Popof. W kalalogu lej wylwoini na szczegoln uwag zasu-
guj skadanki Sad Electronics, piezenlujce wspoczesn, nie
lylko polsk, muzyk eleklioniczn. Piofl innego polskiego
nellabelu ,lives.pl (hllp:ll,lives.pll) jesl baidziej zionico-
wany, cho skiomniejszy ilociowo. Znajdziemy w jego kala-
logu ailyslow giajcych zaiowno iocka, jak i eleclio.
Czslo nellabele s nie lylko wylwoiniami muzycznymi,
lecz niemale inslylucjami kulluialnymi. Polski AudioTong
(hllp:llaudiolong.nell) wydaje muzyk lakich uznanych mu-
zykow, jak Telsuo Fuiudale, Emilei, Aiszyn czy Zbigniew
Kaikowski, a lake zajmuje si oiganizacj konceilow oiaz
innych impiez ailyslycznych. Na ich slionie mona zapozna
si iownie z ciekawymi lekslami i wywiadami.
Pldrofonia
Dla wielu flozofa lwoiczoci, jak wyiaa Licencja Cie-
alive Commons, jesl bdna. Nie ujmuje ona naleycie isloly
piocesu lwoiczego oiaz jego ielacji do idei piawa auloiskiego
czy oiyginalnoci. Ich zdaniem, prawa autorskie ograniczaj
to, co z danym dzieem moemy uczyni. Teoiia pldiofo-
nii, kloiej najpeniejszy leoielyczny, ale i le wiadomie aily-
68
Chwila oddechu
69
slyczny wyiaz da pochodzcy z Kanady kompozyloi i muzyk
John Oswald, zakada iadykalnie odmienne iozumienie mu-
zyki i lwoiczoci.
W r,8, i. Oswald wyda pyl zalyluowan Plundeipho-
nics. Znajdowao si na niej ponad io ulwoiow, kloie powsla-
y w opaiciu o nagiania chionione piawem auloiskim. Wiod
spldiowanych (lwoiczo pizekszlaconych) pizez Oswalda ai-
lyslow znaleli si m.in. Michael Jackson, Elvis Piesley, Dolly
Pailon, Melallica, Fianz Liszl, Anlon Webein, Igoi Sliawiski
czy Ludwig van Beelhoven. Wydanie pyty zostao w cao-
ci shnansowane przez Oswalda, a aden z jej egzemplarzy
nie zosta nigdy sprzedany. Rozsyano je za darmo do stacji
radiowych, prasy, krytykw muzycznych oraz innych arty-
stw. Na okadce pyly widnia Michael Jackson objawiaj-
cy si jako biaa kobiela. Giafka owa symbolizowa miaa
lo, co dziao si na pycie, czyli ujawnienie si czego nowego
czslo niespodziewanego z lego, co wczeniej, wydawa
by si mogo, byo nam dobize znane. W cigu kilku miesi-
cy przedstawiciele Jacksona oraz przemysu muzycznego
doprowadzili do zniszczenia wszystkich pozostaych kopii
pyty oraz do zakazu jej dystrybucji.
W gonym ailykule Plundeiphonics, oi Audio Piiacy as
a Composilional Pieiogalive, Oswald pizedslawi swoje aily-
slyczne i flozofczne ciedo. Powslanie lechnologii umoliwia-
jcych nagiywanie dwiku, a naslpnie odlwaizanie go, nie
lylko ualwio doslp do muzyki, lecz lake olwoizyo pized
lwoicami nowe pole ailyslycznej kieacji. Z jednej sliony, na-
giany dwik (w lym i wykonania innych ailyslow) sla si
now muzyczn maleii, z diugiej nalomiasl uizdzenia od-
lwaizajce dwik slay si insliumenlami.
Te moliwoci zaczlo wykoizyslywa ju pized II wojn
wialow, by wspomnie kompozycj Imaginaiy Landscape
-r auloislwa Johna Cagea z r,, i. na peikusj i dwiki
z odlwaizanych z ion pidkoci dwoch pyl giamofono-
wych. W lej kompozycji wykoizyslane zoslay jedynie dwi-
ki leslowe oiaz efekly zmiany pidkoci odlwaizania pyl. Na
leien zaslizeony pizez piawa auloiskie Cage, cho nie inlen-
cjonalnie, wkioczy dopieio po wojnie, w Imaginaiy Land-
scape - (r,,r i.) na ri iadioodbioinikow, czy w Imaginaiy
Landscape -, (r,,i i.) na ,i pyly giamofonowe. Gwoli spia-
wiedliwoci lizeba powiedzie, e John Cage nie by pieiwszy
pized nim w podobny sposob ekspeiymenlowali m.in. Sle-
fan Wolpe (r,io) czy Edgaid Vaiese (r,o). Nie by lake je-
dyny wailo lu wspomnie o poszukiwaniach Pieiie Schaef-
feia oiaz Pieiie Heniyego w iamach Gioupe de Recheiche de
Musique Conciele. Jednake pieiwszego w peni wiadomego
aklu zawaszczenia i spldiowania dokona zmaiy w zeszym
ioku ameiykaski kompozyloi James Tenney. W r,or i. wia-
lo dzienne ujiza jego ulwoi College No. r (Blue Suede),
bdcy waiiacj na lemal Blue Suede Shoes Elvisa Piesleya.
Oczywicie insliumenlem by lu giamofon i pyla.
Wykoizyslywanie nagianych dwikow, w lym ulwoiow
innych ailyslow, oiaz liaklowanie uizdze odlwaizajcych
jako insliumenlow, nie byo jedynie domen lwoicow kullu-
iy wysokiej. Tacy ailyci jak Fiank Zappa, Te Bealles czy
Te Residenls na obszaize muzyki populainej czy iockowej
posugiwali si l lechnik iownie skulecznie. Jednak dopieio
pojawienie si w lalach 8o. sampleia (insliumenlu odgiywa-
jcego wczeniej nagiane piobki dwikow sample) pozwo-
lio lej lechnice na dobie zadomowi si w obszaize muzyki
populainej. Ten iodzaj lwoiczoci zyska miano samplingu.
Polega on na budowaniu nowych ulwoiow muzycznych
z fiagmenlow ulwoiow nagianych wczeniej. Z lej moliwo-
ci, obok lzw. scialchingu (geneiowaniu dwikow popizez
diapanie i iysowanie pyl giamofonowych) poczlkowo
zaczli koizysla iapeizy. Wkiolce jednak meloda slaa si
czym wspolnym dla niemal caej kulluiy populainej.
Zole lala samplingu szybko pizeminy. W ioku r,88 Pu-
blic Enemy, jedna z najwaniejszych giup w hisloiii iapu, na-
giaa album Il Takes a Nalion of Millions lo Hold Us Back,
na kloiy skaday si selki sampli. Dwa lata pniej na al-
bumie Fear of a Black Planet musieli poegna si ze
swobod, jak wczeniej cieszyli si podczas samplowania.
Prawnicy wielkich wytwrni coraz baczniej zaczli przy-
glda si tworzonym utworom w poszukiwaniu ukra-
dzionych sampli, a opaty za moliwo ich wykorzystania
cigle rosy. W ten oto sposb ograniczono potencja twr-
czy lecy w tej technice muzycznej.
Cho o samplingu mona powiedzie, e jesl pewn foi-
m pldiofonii, lo jednak niewiadom konsekwencji z niej
pyncych i zaoe lecych u jej podslaw. Pldiofonia
Oswalda ma na celu ich wiadom ailykulacj. Roni si ona
od samplingu lym, e koizyslajc z maleiiau muzycznego,
pozwala suchaczowi na iozpoznanie jego ioda. Ten zabieg
ujawnia pewn okrelon wizj muzyki, wedug ktrej jej
naturalnym medium s tradycja i ludzka pami, a ona
sama stanowi wsplnotow, nie za indywidualn form
ekspresji. Ekspiesj, kloia jako laka jesl nieskoczona i nie-
okielona, podlegajca cigej zmianie. Nawel pizykad mu-
zyki klasycznej, dalekiej od lakiego pojmowania, wydaje si lo
powiadcza. Pailyluia musi zosla odczylana, dzieo wyko-
nane, czyli lwoiczo pizez innych zinleipielowane. Nie wspo-
minajc ju o lym, e sam pioces jego powslania nie dzieje si
w pioni, lecz osadzony jesl w pewnej liadycji, nawel jeli j
neguje. Wsplnotowy, spoeczny wymiar twrczoci, nawet
jeli nie kwestionuje idei praw autorskich, to z pewnoci
osabia ich moc.
Muzyka naley do nas, do jej lwoicow i odbioicow, z pew-
noci nie do konceinow fonogiafcznych. Pioces jej odzy-
skiwania ju si zacz i nie ma wikszego znaczenia, czy od-
bywa si bdzie melodami iebelianckimi (jak w pizypadku
peer-to-peer i pldiofonii), czy le zgodnie z piawem (jak w
pizypadku nellabeli dziaajcych na Licencji Ciealive Com-
mons) wane, eby by skuleczny.
Krzyszrof Kdzora
Przydatne adresy:
Creative Commons: http://creativecommons.org/
Creative Commons Polska: http://creativecommons.pl/
Wolna muzyka:
http://www.phlow.de/netlabels/
http://www.rowolo.de/labels/
http://www.archive.org/details/netlabels
http://www.jamendo.com
70 71
Chwila oddechu
K
ronika
Kontrasa
Godno
nabiaa nowego znaczenia. Olo lekaize sugeiuj wszyslkim,
kloizy zaiabiaj mniej ni , lysicy, e yj niegodnie. Sami,
nawel jeli zaiabiaj , lysicy lub wicej, lo nadal piacuj na
kilku elalach, w lym samym czasie, na jednym paslwowym
spizcie, eby jeszcze doda sobie... godnoci.
Dawanie pracy
Ciekawej manipulacji dokonuje si le pojciami zwi-
zanymi z piac. Olo zaliudniajcy, kapilalisla czy szef,
okazuje si z samego polskiego bizmienia odpowiedniego
sowa daiczyc, kloiy nas piac obdaiza. On nam jako
piacodawca daje piac i jeszcze w dodalku askawca wy-
paca czasami pensje. Tymczasem on niczego nam nie daje
i w zwizku z lym nie jesl adnym piacodawc on kupuje
piac, jesl wic kupujcym piac pracokupcem. Cay zieszl
obecny syslem, lak samo jak uizdowy jzyk, piefeiuje nie
lych, kloizy iobi co poylecznego dla innych i wiala, lecz
pizede wszyslkim lakich, kloizy zajli w nim dobie pozycje
poiednikow i pobieiaj z lej iacji co w iodzaju myla. To im
zawdziczamy len cigy popiech, pizymus landeciaislwa
i bylejakoci zwanej innowacyjnoci, gdy w ich inleiesie
jesl lo, by maszynka kicia si coiaz szybciej, a owieczki bie-
gay coiaz pidzej woko lego, klo je slizye. Nalomiasl sam
piac lo ja komu daj, jeli co dla niego ziobi bez zapaly.
Gdybym by zwizkowcem lub kim w lym iodzaju, lo do-
magabym si lakiej zmiany w jzyku uizdowych dokumen-
low, bo jzyk le okiela wiadomo.
Za to Rafa A. Ziemkiewicz
znalaz luk piawn i zapisa si do KRUS, dziki czemu, jak
lwieidzi, paslwo kiadnie mu mniej na ZUS. Ma czysle
sumienie, bo jak zauwaa dowcipnie: bzduia lex, sed lex.
Jednoczenie nasz bezkompiomisowy demaskaloi polily-
kow pizyionilych do slokow, pizekupnych ekologow
i za wszelakiego, lwieidzi, e nic ze swoich skadek nie ma
i wie, e nigdy nie bdzie mia, bo on i jego iodzina leczy si
piywalnie. Tylko po co w lakim iazie w ogole zaiejesliowa
si w KRUS, jeeli pizedlem y sobie z honoiaiiow, poza sys-
lemem:
Jak sam lwieidzi, dlalego, e zosla ojcem, a lo uaklywnio
u niego poczucie odpowiedzialnoci. Ale pizecie dzieciom
w wieku szkolnym nie odmawia si leczenia, gdy lalu nie
paci skadek na ZUS. Tak samo lo nie ze paslwo zabiania
lekaizom olwieia piywalnych szpilali nie lylko do leczenia,
jak pisze Ziemkiewicz, spiaw diobnych lo pizede wszysl-
kim sami polscy lekaize zajadle niszcz lego lypu konkuien-
cj, vide spiawa Koiwily. Oni, owszem, chc leczy piywal-
nie, ale na spoecznym spizcie, na spoeczny koszl i eby
pizypadkiem klo nie iobi im konkuiencji.
Czyli co lu nie gia, bo czy odpowiedzialno oznacza
wydawanie nawel skiomnych sum na kiusowskie skadki
bez adnego sensu: Pizecie ojcoslwo powinno skania do
oszczdnoci, nawel diobnych, a nie do wyizucania pieni-
dzy na uizdniczego molocha. A mnie si wydaje, e Ziem-
kiewicz po pioslu boi si syluacji, gdy on lub jego najblisi
zapadn na choiob na seiio, kloiej leczenie napiawd duo
koszluje, a wledy nawel jego pensja moe nie wyslaiczy.
Moe si jednak w lakim pizypadku okaza, e lakich kiu-
sownikow jak on byo wicej, no i bdzie kopol, bo w NFZ
biakuje pienidzy i lizeba bdzie czeka w kolejce, dawa a-
powki za wyniesienie basenu ilp.
Taka poslawa, manifeslowana oslenlacyjnie pizez jedne-
go z najbaidziej populainych polskich publicyslow, lo zieszl
symplom gbokiej choioby, jaka loczy wspoczesnych Po-
lakow. adne, najdoskonalsze nawel pioceduiy, nie uzdio-
wi ani suby zdiowia, ani jakiejkolwiek dziedziny publicz-
nej, o ile ulizyma si w polskim spoeczeslwie loleiancja
dla lego iodzaju poszukiwaczy luk w piawie. Zaslosowane
w lym pizypadku jako uspiawiedliwienie, piymilywne neo-
libeialne dogmaly pokazuj w pizypadku Ziemkiewicza jak
w soczewce swoj piawdziw funkcj, kloi jesl uzasadnienie
liywialnej nieumiejlnoci popalizenia na jakiekolwiek za-
gadnienie szeizej ni z doianej peispeklywy wasnego polu.
Tyle lylko, e jesl lo spojizenie kiolkie, lioch mlne i baidzo
nieodpowiedzialne.
CBA i inne suby spartaczyy
kolejn iobol. Waciwie lo nic im si nie udaje. Slokosa
uciek, Blida si zaslizelia, hegemon nie wyda Mazuia, a le-
iaz nawel nie zdoali do koca skoiumpowa agenla wa-
snego lub podslawionego pizez slaie suby. A wszyslko po
lo, eby skompiomilowa Andizeja Leppeia. Jacek Kuiski
w audycji iadiowej nazwa akcj CBA i odwoanie pizewod-
niczcego Samoobiony mislizowskim posuniciem piezesa
Kaczyskiego, izucajc nieco wiala nie lylko na wasn
baznowalo, lecz lake by moe pizypadkowo na sens
caej akcji.
W lakim iazie oznaczaoby lo, e Kaczyski chce wioci
do koncepcji sojuszu z PO, bo Leppei i Gieilych jednak ci-
gle s zbyl niezaleni, a pizede wszyslkim maj w odionie-
niu od Plalfoimy jakie szeisze ambicje ni pilnowanie swo-
70 71
Chwila oddechu
ich piywalnych biznesow. W dodalku Wielki Bial na pewno
nie lubi, gdy wychodz na jaw np. infoimacje o zgodzie suwe-
iennych pono polskich wadz na podsuchiwanie pizez jan-
kesow wszyslkich iozmow lelefonicznych w Polsce. Aby po-
zby si Leppeia, zmienia si nawel piawo, eby pizeslpcy
nie zasiadali w Sejmie. Tymczasem wszyslkie pizeslpslwa
Leppeia, od wybaloenia komoinika wykonujcego balceio-
wiczowskie egzekucje, po wysypywanie zboa pizemycanego
pod oson polskich celnikow, maj chaiaklei wicz hono-
iowy, znacznie baidziej ni owo wyszukiwanie luk w piawie,
kloie wychwalaj libeialni kombinaloizy.
Jednak jeden iaz Leppei zosla susznie skaicony pizez
niezawisy sd. Jak dowodz ujawnione nieuslanne i jake
piacowile konlakly Olka Kwaniewskiego ze wialem podej-
izanego biznesu, wiele izeczy mona o byym piezydencie
powiedzie, ale nie lo, e by nieiobem...
Za to mj ssiad zapa
na goicym uczynku giamciaiza, kloiy niszczy nam elewa-
cj kamienicy. No i zacz si kopol. Chuligana pizekaza
policji, a la od iazu zacza naizeka, e sliala za maa i e
pewno nic z lego nie bdzie. No i izeczywicie, cho wailo
slialy zawyylimy maksymalnie (oo z), lo ziobiowski sd
chopczyka uniewinni ze wzgldu na ma wysoko szkody.
I co mi po CBA:
Jest jednak sprawiedliwo w Kociele
i policjanci myli znowu zawiedli si w swoich oczekiwa-
niach wobec ojca dyiekloia. Waciwie liudno co doda do
liafajcych w sedno sow piowincjaa zakonu iedemploiy-
slow czy deklaiujcego si jako niewieizcy piofesoia
Bogusawa Wolniewicza.
Pozwolibym sobie lylko na jedno. Olo piofesoi powie-
dzia, e nie iozumie lepej nienawici, jaka cechuje pize-
ladowcow ojca Rydzyka. I dalej dziwi si, e ci lak zwani
inleleklualici nie widz, e cenzuia, donosy i szpiclowanie
wykadowcow udeiz iownie w nich, bo spiawi, e ludzie
lake na uczelni bd si bali mowi, co myl. Olo moim
zdaniem pizyczyna lego jesl piosla. Tym ludziom lo nic nie
szkodzi, bo oni zawsze myl, a pizede wszyslkim mowi lyl-
ko lo, co akcepluje najsilniejszy w danym momencie kolek-
lyw. Wanie dziki zewnliznej cenzuize i wewnliznemu
zakamaniu mog pokona konkuiencj i dobize ze swego
zakamania y. Jakakolwiek olwaila dyskusja, wesoa swo-
boda, swawolny, a czasem nawel na moj gusl zbyl swobodny
jzyk, jaki piezenluje np. ojciec Rydzyk, lo dla nich koniec.
Czy klo widzia kiedy jednego z lych inleleklualislow
albo medialnych moialislow miejcego si szczeize: Czy lo
w ogole zdaiza si w dzisiejszej publicznej debacie, zaslanow-
cie si czasem i poobseiwujcie ich umieszki wymuszone,
zoliwe, iioniczne, ale nigdy szczeie i wesoe. Pizypomina si
w lym konlekcie Imi ioy i miech jako najwiksze zagio-
enie dla panujcej oilodoksji.
Dla mnie caa hisloiia lo lake polwieidzenie lego, jak
baidzo piawdziwa jesl hisloiia Judasza. Szczeize mowic, nie
zawsze iozumiaem na czym polegao wydanie Jezusa fa-
iyzeuszom w syluacji, gdy len zawsze naucza jawnie co lu
byo do wydawania. Ale lo wanie musiao by lak, musia
pojawi si szpicel, zdiajca i lizeba byo wanie lakiego sku-
mulowania podoci, by da haso do alaku na cnol. Tizeba
niejako oslenlacyjnie odwioci wszyslkie wailoci do goiy
nogami i ziobi pizy lym wielki iejwach, wledy suy on jako
punkl zboiny wszelkich szumowin, dodajc im odwagi do
zmasowanego alaku, nadajc caej syluacji pizy okazji, gb-
szy, aichelypiczny wymiai. Odwieczne iyluay polilycznego
moidu s jak wida pioslsze ni si wydaje, lylko czowiek
cigle w swojej naiwnoci doszukuje si w nich jakich sub-
lelnoci.
Gdybym by piezydenlem, lo po lym wszyslkim ojcu
dyiekloiowi pizyznabym Oidei Oia Biaego. Nie za lo, e
ojciec dyiekloi lakich jak ja zalicza by moe do lak zwanej
cywilizacji mieici, lewic uwaa za synonim za, a obio-
cow pizyiody za wiogow Polski klo myli niezalenie i jesl
pewny swego, len jedynie umiecha si na lakie oskaienia
lecz za zasugi dla szeizenia wolnoci sowa, za dokonanie
pieiwszego wyomu w lym koluskim czeiepie, kloiy da-
wi w Polsce swobod myli po r,8, i. Pizy okazji by moe
cz z dolychczasowych posiadaczy oideiu oddaaby swoje
odznaczenia i za jednym zamachem lake len pioblem by si
iozwiza.
Konrras
R
Y
S
.
P
I
O
T
R
W
I
D
E
R
E
K
.
W
W
W
.
B
A
R
D
Z
O
F
A
J
N
Y
.
N
E
T
72 73
Encyklopedia
Wyrae
Makabrycznych
Paplo Maruda
8. System emerytalny
Oslalnio ze sliony Nauki pojawiaj si coiaz lo
nowe sygnay, e Homo Ledwo Sapiens islnia ju
znacznie dawniej, ni si dold wydawao, a wic ju
za czasow dinozauiow. Wledy lo wyslpowa gow-
nie w chaiakleize poywienia dla diapienikow. Olo
pieiwszy syslem emeiylalny dziaa w len sposob, e lu-
dzie slaizy byli pizez le slwoiy zwyczajnie omijani jako
miso ykowale.
Polem ciaa kosmiczne wyluky dinozauiy, a czo-
wiek spoizdzi naizdzia do umieicania i kieznania
zwieizl mniejszych. Ludzie zaczli y w hoidach, ple-
mionach, klanach i wszdzie lam slaicy byli baidzo sza-
nowani do lego slopnia, e syslem emeiylalny, jaki
im fundowano, siga nawel ycia pozagiobowego, bo
wyposaenie pomieilne byo powszechne i nie doly-
czyo lylko faiaonow. O slaiuszkow lioszczono si jesz-
cze w czasach iodzin wielopokoleniowych (no, moe
z wyjlkiem Spaily) i opiocz sliawy dawano im lake
zajcie, np. pilnowanie koz na podwoiku, czyli mogli
oni czu si poyleczni.
Kiedy jednak dziadkow zaczlo umieszcza w lo-
kalach oddzielnych, ogoszono powszechny podalek na
ich ulizymanie, czyli na lzw. emeiylui. Co, co byo
smuln koniecznoci, okizyknilo wielkim sukcesem
poslpu.
I lak doliwalimy do czasow dzisiejszych, kiedy lo
zacza obowizywa elazna zasada: Kady sobie izep-
k skiobie, czyli odo sobie obywalelu na slaio sam.
No i znow, jak na poczlku dziejow, pojawiy si di-
nozauiy, czyli, za pizepioszeniem, Fundusze Emeiylal-
ne. Pized nimi, lak jak na poczlku nie ma ucieczki.
Zoslawiaj na boku lylko choiych niezdolnych do
ucieczki gdziekolwiek. Ci mog sobie umize w sa-
molnoci, bez ich wspaniaomylnej opieki. Reszl
pizeuwaj na papk, a iaczej na cienk zupk, kloia na
slaio ma slaiczy emeiylom za poywienie. Gownie
za chodzi o lo, eby dinozauiy mogy niepizylomnie
luczy swe giube cielska.
Jedynym ialunkiem jawi si znow jaka dua asle-
ioida.
0aplo 9aruda
Katarzyna Piotrowska
FOT. CECKO HANSSEN
***
pizeslize
jesl oslia
wzdu llnic
biegn okopy
czas zamai
kizyujemy oddechy
i nagle jeslemy
lacy dalecy
e a bliscy
mieici
mienicej si
w mylach
piob
ukojenia
(r8.VI.o,)
***
nalchnionym
daj si
i jasno
widzenia
a nam
koczujcym
w pobliu
dnia
cisz wieczn
na schodzenie
w ciemno
odwag
by nie wioci
i noc
niepamici
(,o.XI.oo)
Rysunek
czaina
i skbiona
o poslizpionych
bizegach
niespokojna
iuchliwa
kieska
biegnca
we wszyslkie sliony
dziecko maluje miei
(:.IX.oo)
72 73
io slycznia r,i, i. na amach wileskiego Sowa aily-
kuem Kalolicyzm a ideologia paslwowa zadebiulowa
dwudzieslolelni Heniyk Dembiski. Sowo byo pismem
elilainym, wyiaajcym pogldy lzw. ubiow wileskich
(skiajnie konseiwalywnych obszainikow, dla kloiych nawel
endecja bya nazbyl lewicowa). Dlalego dopuszczenie na le
amy syna maszynisly wiadczyo o niepolednich lalenlach
lego.
Jako piolegowany Slanisawa Cala-Mackiewicza, mo-
dy kalolicki publicysla gosi wowczas koipoiacjonislyczne
idee paslwa slanowego, wyslpujc pizeciw jakobiskie-
mu dziedziclwu demokiacji i nacjonalizmu. Z jednej sliony
wic, uznawszy demokiacj za ulopi, pragnie oprze ycie
spoeczne na sprawiedliwoci, na zasadzie hierarchii i organicz-
nej nierownoci. Z diugiej pisze, e Nacjonalizm opiera si
wycznie na pierwiastkach irracjonalnych duszy ludzkiej, /.../
na niskich instynktach egoizmu narodowego /.../. Endeckiej
koncepcji paslwa naiodowego pizeciwslawia ide jagiel-
losk: Za mao dla Polski ciasnego, zatchego podworka en-
dekow pisa. Tizeba /.../ poczy narodowo polsk, biao-
rusk, litewsk i ukraisk w jedn pastwowo.
***
Inspiiacj dla Dembiskiego by kalolicyzm ale in-
leipielowany w szczegolny sposob. Konsekwentnie sto-
sowa si do zasady: Walczmy z faszywymi pogldami
kochajmy bdzcych blinich, za z idei katolickiego
uniwersalizmu wyprowadza akceptacj pluralizmu poli-
tycznego. Przede wszystkim jednak nie by to katolicyzm
kontemplacyjny, lecz spoecznie zaangaowany, zanurzo-
ny w wiecie doczesnym. Vieczno to nie zwycistwo nad
yciem /.../, lecz to spotgowane do nieskoczonoci ycie docze-
sne /.../. Przyrodzono i nadprzyrodzono nie s czym obcym
sobie i wrogim. Chodzi o przeniknicie do cna przyrodzonego
przez nadprzyrodzone, przez Ducha Boego. Nie niszczy /.../,
ale ubostwia ycie przyrodzone oto cel prawy chrzecijanina
pisa. Co za lym idzie: Praca produkcyjna jest dla katolika
przetwarzaniem materii ku chwale i subie Boej, jest rado-
snym uczestnictwem czowieka w akcie tworczym Boga.
Bialnie dusze odnalaz Dembiski w Slowaizyszeniu Ka-
lolickiej Modziey Akademickiej Odiodzenie. Deklaiacja
SKMA mowia: Zrywamy z faszyw pokor i ckliwie poj-
t mioci chrzecijask, wypleniamy lk i bezradno wobec
idcych olbrzymich, a nieraz bolesnych przewrotow wspocze-
snych. /.../. Chcemy wychowa pokolenie ludzi czynu i tworzy
ycie polskie we wszystkich jego dziedzinach. Piogiam Od-
iodzenia kapitalistycznemu wyzyskowi przeciwstawia
umocnienie rodziny i ustrj korporacyjny. Wspieiany
pizez l oiganizacj Heniyk dwukiolnie (w r,i, i r,r i.)
zosla wybiany piezesem wileskiej Bialniej Pomocy, pize-
amujc monopol endeckiej Modziey Wszechpolskiej, kon-
liolujcej podowczas sludenckie samoizdy w Polsce.
Konfikl z endekami oiaz pogbiajcy si kiyzys ekono-
miczny piowadziy do iadykalizacji pogldow Dembiskiego
i jego lowaizyszy. Ks. Wojs pisa o nich: jest pewna grupa tak
bardzo zapalonych apostoow sprawiedliwoci spoecznej /.../,
e w niecierpliwoci swojej, ju dzisiaj chcieliby usun ustroj
gospodarczy choby nawet w sposob gwatowny. Przejci gro-
z zalewu komunizmu pogaskiego, pragnliby go ochrzci, aby
w ten sposob ucinione i cierpice masy, ulegajce pogaskim,
materialistycznym wpywom uratowa dla Boga, dla Kocioa.
Publikowane na amach agaiow na pizeomie r,r i r,i
i. ailykuy Dembiskiego konslaloway, e kapitalizm zdy-
cha jak stara wypracowana szkapa, a ich autor domaga
si nacjonalizacji bankowoci, rozbudowy przemysu,
mechanizacji rolnictwa... Powouje si na lideia iuchu
Sillon, Maica Sangnieia. Do nienadajcych woa: Czy-
by naprawd karolcyzm ograncza s do senrymenralnych
paralrykw przykocelnych? Czy Wy Panowe mylce, e
mo, moserdze przebaczene chrzecjaske polegaj
Z Polski rodem
We wszystkim
mio
Jarosaw Tomasiewicz
R
Y
S
.
B
A
R
B
A
R
A
L
A
T
H
A
M
74
Z Polski rodem
75
na mazgajskm nesprzecwanu s wyzyskow prolerararu
zwyrodnenu kulrury buruazyjnej. Wikszo jednak go
nie iozumiaa. Konfikl eksploduje w czasie oiganizowanego
pizez SKMA lalem r,i i. w Lublinie XI Tygodnia Spoecz-
nego w efekcie Dembiski opuci Odiodzenie.
***
W maju r,i i. zwiza si z pisudczykowsk lewic,
skupion woko Kuiieia Wileskiego. Neulialny wobec sa-
nacji, uzna auloiylel maiszaka Jozefa Pisudskiego. Dziaa
wowczas w Akademickim Zwizku Zoiganizowanej Piacy,
goszc piogiam syndykalislyczny: Vszystkie brane pro-
dukcji zorganizuj si w trusty, monopole pastwowe, ktorych
hierarchicznie uoona administracja spoczywa w rkach zor-
ganizowanych w syndykaty robotnikow i pracownikow danej
brany na czele z nowymi wadzami kolektywnej produkcji.
Razem wszystkie zmonopolizowane brane produkcji bierze
si w kleszcze jednolitego zwierzchniego kierownictwa, ktore
zerodkowujc ca produkcj narodow i czc w zorganizo-
wane rynki spoycia w postaci intensywnie rozbudowanej sie-
ci spodzielczoci spoywczej, prowadzi planowe gospodarstwo
narodowe zgodnie z potrzebami caego spoeczestwa.
Podkrela zarazem patriotyczne i chrzecijaskie
rda swego radykalizmu: /.../ jesremy korzenam serc
naszych wronc w dee pasrwowoc polskej, jesr ona na-
czelnym morywem naszego radykalzmu. Ne chcemy, by /.../
nepodlega Polska, sraa s elasrycznym narzdzem w rku
zorganzowanych karrel przeklesrwem w usrach polskego
wara pracy. /.../ jesremy karolkam. Ne moemy pogodz
s z rym usrrojem, gdze relga jesr w rkach polryk buru-
azyjnej nczym wcej jak pk, krr s zachwyca zjednuje
masy. /.../ Pene odrodzene relgjne mus s czy z zupe-
nym zburzenem kapralzmu jego nadbudwek. Akcenlo-
wa le anlykomunizm: Parra komunsryczna ne pracuje
w nrerese mas pracujcych Polsk, lecz dla ambcj porrzeb
ZSRR czerwonej burokracj Sralna.
***
Kolejny pizeom naslpi w r, i. wieym liopem
Dembiskiego poslpuje giupa iadykalnych kalolikow, sku-
pionych woko dwulygodnika PAX. Ich lidei, Anloni Gou-
biew gosi lo samo, co dwa lala wczeniej Heniyk: Valczy-
my z komunizmem, gdy komunizm to wrog Boga i czowieka.
le z nie mniejsz zajadoci winnimy walczy z kultur, kto-
r wiek XIX narzuci chrzecijastwu. /.../ Valk widzimy na
dwa fronty.
Dembiski poszed jednak ju dalej, lwieidzc, e nie
islnieje lizecia sliona baiykady s lylko dwie i lizeba si
opowiedzie za jedn z nich. Wielki wpyw na jego ewolucj
wywai pobyl zagianic, gdzie pizebywa jako slypendysla
Funduszu Kulluiy Naiodowej. W Wiedniu by wiadkiem
kiwawej iozpiawy auloiylainego chadeckiego izdu Do-
lfussa z socjaldemokialycznymi iobolnikami, w Walykanie
nalomiasl zbulweisowaa go wspopiaca Kocioa z ieimem
faszyslowskim. Kapelan wile-
skiego Odiodzenia, ks. Wale-
iian Meyszlowicz lak opisywa
jego pogldy: Henryk chroni
swe uczucia probujc wierzy,
e religia, cho tak nadbudowa-
na [nad baz ekonomiczn
pizyp. J. T.], moe by mimo to
prawdziwa /.../, przeciwiestwo
partii komunistycznej i Kocio-
a byo /.../ zjawiskiem nieistot-
nym, waciwym naszej epoce
historycznej, wywoane przez
konserwatyzm kleru /.../. Vroci
do Vilna utwierdzony zarowno
w marksizmie, jak i w katolicy-
zmie, z zamiarem ochrzczenia
komunizmu i z wiar w moli-
wo takiego chrztu.
Pogldy le podzielaa giu-
pa dawnych odiodzeniowcow,
zoiganizowana pizez Maii
eiomsk, a ailobliwie na-
zywana Koem Malki Boskiej
KZMP-owskiej. W r, i. io-
dowisko lo ufoimowao kon-
spiiacyjn oiganizacj Fionl, na czele kloiej slan Kazi-
mieiz Peliusewicz. Fionl odwoywa si do idei anlyfaszy-
slowskiego Fionlu Ludowego, kloi piopagowa na amach
pism Popioslu i Kaila (maj r,, lipiec r,o). W imi
walki z faszyzmem nawiza wspopiac na zasadach au-
lonomii z Komunislyczn Paili Zachodniej Biaoiusi. Co
ciekawe, ewolucja giupy Dembiskiego nie znalaza jednak
poczlkowo uznania w oczach komunislow. Jak odnolowa
hisloiyk iuchu iobolniczego, Jozef Kowalski, maiksislow-
ski Dwulygodnik Ilusliowany w r, i. uwaa tworczo
R
Y
S
.
A
R
C
H
I
W
U
M
74
Z Polski rodem
75
agarow, w ktorych /.../ organizuj si katoliccy komunici,
jeli nie za prosanacyjn, to co najmniej za /.../ prob dezorien-
towania robotnikow mieszczaskim faszem.
Podejizliwo slalinowskich oilodoksow okazaa si by
uzasadniona. Piocesy moskiewskie skulecznie osludziy pio-
komunislyczne sympalie wiod populczykow Fionlu Ludo-
wego. Rozmawiajc jesieni r,o i. z lideiem PPS, Niedzia-
kowskim, Dembiski owiadczy: Ne mog ne bd mg
ngdy wsppracowa z ruchem, krrego orodk dyspozycj
znajduj s poza grancam Pasrwa Polskego. Ofcjalnie
ogosi: /.../ miejsce nasze w yciu politycznym jest tylko tam,
gdzie jest Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe
i modzie syndykalistyczna ZZZ [Zwizek Zwizkow Zawo-
dowych pizyp. J. T.]. r kwielnia r,, i. wslpi w szeiegi
PPS. Wanda Wasilewska wspominaa: Gdniosam wowczas
takie wraenie, e on w tych pepesowskich ramach znajdzie
dla siebie wystarczajce miejsce i nic go specjalnie nie razi i nie
odpycha.
Paiadoksalnie, pi dni poniej zosla aieszlowany pod
zaizulem spisku komunislycznego i skazany na lala wi-
zienia (cho wedug Jeizego Puliamenla, Henryk na proce-
sie zbyt duo energii woy w podkrelanie swoich rzekomych
ronic w stosunku do partii [komunislycznej pizyp. J.T.]).
W jego obionie inleiweniowa u piemieia Skadkowskiego
ks. Wadysaw Koiniowicz, dziki kloiego poiczeniu Dem-
biski opuci wizienie w maicu r,8 i. Uda si wowczas
do Waiszawy, gdzie zwiza si z oliboiskim oiodkiem le-
wicy socjalislycznej Adama Piochnika, ulizymujc zaiazem
konlakl z poslpowo-kalolickim kwailalnikiem Veibum ks.
Koiniowicza.
***
Po wybuchu wojny Dembiski zgosi si na ocholnika
do wojska. Jako komunisla nie zosla pizyjly, uda si wic
do iodzinnego Wilna. Tiaf do sliefy okupowanej pizez
ZSRR. Nie angaowa si jednak w dziaalno polilycz-
n, podj piac jako dyiekloi szkoy w Slaiej Wilejce. Jak
wspominaa z wyizulem Wasilewska: Mnie si wydaje, e to,
i Dembiski w r,,, r. na terenie ZSRR zadowoli si posad
nauczyciela na guchej prowincji i adnego udziau w pracy
[polilycznej pizyp. J. T.] /.../ nie bra, bo przecie nie nawi-
za kontaktu ze Lwowem ani z biaostockim rodowiskiem, to
widocznie przechodzi jaki wewntrzny kryzys. /.../ jego post-
powanie na terenie Zwizku Radzieckiego tumaczy si tym, e
z takich czy innych wzgldow odszed na inne pozycje. Dla fa-
szyslow Dembiski jednak i lak pozosla wiogiem. Po alaku
na ZSRR, geslapo aieszlowao go, a ri sieipnia r,r i. zosla
iozslizelany.
***
Dioga Dembiskiego moe zadziwia: w cigu piciu lal
pizej z konseiwalywnej skiajnej piawicy pizez pisudczy-
kowski paliiolyczny syndykalizm na maiksislowsk skiajn
lewic! Kieiunku lej liajekloiii nie wyznaczaa jednak ani
infanlylna fascynacja ideologicznymi nowinkami, ani lym
baidziej koniunkluializm. Dembiski szed pod prd, tak,
jak nakazywao mu sumienie. By duchem gorejcym, kt-
rego arliwy idealizm pcha do ekstremizmu: le nic nie
ma dla nas wstrtniejszego jak pokoj za wszelk cen pisa
w poczlkach kaiieiy. Cynizmem i uwidem starczym trci
ta wiadoma apoteoza kompromisu dla ycia. /.../ Grtodoksi
i fanatycy wszystkich wiekow podajcie sobie rce, my z wami.
Niech si leje krew, niech si w czerwieni un rodzi heroizm no-
wego ycia, niech bd same mocne wstrzsy, ale niech wiat si
toczy jedn drog, niech bdzie jedna myl, jedna wola, jeden
pion ideowy.
Mimo diamalycznych pizewailociowa, jego myl spo-
eczno-polilyczn cechowaa elemenlaina cigo. Na pizy-
kad nawel jako zdeklaiowany inleinacjonalisla nigdy nie
wyizek si paliiolyzmu. W r,, i. pisa: /.../ pokoj kupiony
kosztem dobrowolnego pojcia w jarzmo obcej niewoli, pokj
uzyskany koszrem kaprulacj przed obcym zaborc byby
oczywce merrelnym cosem dla ruchu robornczego /.../
I dlarego w chwl srornego zagroena nepodlegoc narodu
ruch robornczy sraje w perwszym szeregu rych, krrzy z ca
odpowedzalnoc gorow s pracowa nad umocnenem
obronnoc kraju. A lizy lala wczeniej: /.../ bronic penego
rownouprawnienia wszystkich narodow zamieszkujcych Pa-
stwo Polskie, walczc piorem o wolno i swobody obywatelskie,
o podniesienie poziomu kulturalnego i ekonomicznego mas lu-
dowych, robiem to z tym przekonaniem, e sprawy powysze
s istotne dla godnoci i przyszoci narodu polskiego, e walka
o pokj, wolno, chleb kulrur jesr elemenrarnym obowz-
kem parrorycznym kadego uczcwego Polaka.
Jego wizja uslioju polilycznego na pieiwszy izul oka
dokonaa zwiolu o r8o slopni: od polpienia demokiacji do
jej apoleozy. W izeczywisloci, naslpujce po sobie kon-
cepcje koipoiacjonislycznego paslwa slanowego, syndy-
kalislycznego paslwa zoiganizowanej piacy i wieszcie
socjalizmu samoizdowego zawieiaj wspolne jdio ide
oiganicznego adu, opailego na aulonomicznych giupach
spoecznych. W lalach o. idea la zwiacaa swe oslize w
pieiwszym izdzie pizeciw slalinowskiemu cenlializmo-
wi, okielanemu pizez Dembiskiego jako piolelaiiacka
dyklaluia kliki o menlalnoci buiuazyjnej wyzyskujca
piolelaiial. Jako iemedium na biuiokialyczne defoimacje
zaleca Dembiski demokiacj bezpoiedni. Demokracja
/.../ ro ne rylko rzdzene admnsrrowane ludu przez wy-
branych przedsrawcel, ale re rzdzene admnsrrowa-
ne bezporedno przez sam lud, przez samych rzdzonych
admnsrrowanych.
By demokiacja bezpoiednia moga funkcjonowa nie-
zbdna jesl decenlializacja, kloi Dembiski miao pize-
ciwslawia panujcemu w maiksizmie kullowi cenlializmu
i wielkiej skali. Pisa: /.../ skuteczna, wolna od biurokra-
tycznego marnotrawstwa i tpoty centralizacja w dziedzinie
ogolnego planowania i administrowania wymaga jednoczenie
decentralizacji w dziedzinie szczegoowego wykonawczego pla-
nowania i administrowania mniejszymi jednostkami teryto-
rialnymi, dyspozycjom, planom i kontroli, idcym z gory, musi
i na spotkanie inicjatywa, aktywno, nadzor i samorzdowa
praca od dou, od strony najmniejszych, najbliszych jednostce
grup spoecznych. Decenlializacja nie moe jednak by me-
chaniczna. Vielkie miasta /.../ s zbudowane /.../ z maych i
najmniejszych grup spoecznych i tylko poprzez te grupy mo-
na traf do ywego czowieka, do jego wiadomoci i interesow.
76
Z Polski rodem
77
/.../ Demokratyczne rzdzenie si /.../ bez oparcia si o mae
grupy, w ktorych by tworzya si i utrzymywaa kultura demo-
kratycznego samorzdu, zawsze bdzie biurokratyczn karyka-
tur demokracji. Mae jesl pikne! By jednak syslem ow mog
spiawnie funkcjonowa, niezbdna jesl liansfoimacja men-
lalnoci spoecznej w duchu obywalelskim. Dembiski pisa:
Nie ma /.../ wikszego wroga dla spoecznie zorganizowanej
roboty anieli bierno, /.../ anieli uchylanie si od wspo-
uczestnictwa w prowadzeniu i kontroli instytucji spoecznych
i w powoywaniu ich wadz.
W len sposob docieiamy do kolejnej kweslii bdcej
slaym skadnikiem wialopogldu Dembiskiego do pa-
milajcej czasy SKMA idei poczenia iefoimy moialnej
i sliukluialnej. Rwnolegle do przemian w bazie musz
nastpowa przeobraenia w nadbudowie naprawie
ustroju towarzyszy musi doskonalenie czowieka. Przez
wszysrke eksperymenry usrrojowe w hsror, przez wszysrke
smurne dowadczena przewrorw spoecznych przezera za-
wsze jedna prawda. Warro usrroju zaley przede wszysrkm
od moralnego podoa, od warroc moralnej rych ludz, kr-
rzy usrrj ren realzuj. /.../ Dlarego re koneczn przesan-
k zmany usrroju jesr rewolucja moralna. Sld wypywa
wniosek: /.../ jeli nie bdzie rownowagi midzy podoem
psychicznym produkcji i kultury a rozmachem materialnych
si wytworczych to nie mona mie trwaego zwycistwa, bo
wczeniej czy poniej /.../ znow /.../ zamajaczy si ludziom ta
sama morda ludzkiego zwierzcia.
Idealizm nakazywa Dembiskiemu bezkompiomisowo
slawia pioblem koiupcji. Pizemawia pizeze ascelyzm
chizecijaskiej pioweniencji, gdy pisa: Suba spoecze-
stwu, tak samo jak suba Bogu, jest zawodem, ktory wymaga
specjalnych wyrzecze. Vymagajc od dziaaczy publicznych
celibatu w stosunku do kapitau /.../ umoliwia si tym ludziom
poczucie czystoci wasnego sumienia /.../. Moializaloiski iys
daje si odnale lake w jego w flipikach pizeciwko alko-
holizmowi: lkohol jest te wiernym przyjacielem buruazji
w jej wysikach nad demoralizowaniem i ogupianiem robotni-
ka. /.../ nie mona by pijakiem i spodzielc /.../ w jednej oso-
bie /.../. Byoby bardzo wskazane, gdyby dziaacze spoeczni /.../
zorganizowali /.../ planow i stanowcz propagand na rzecz
walki z alkoholizmem. Tu jednak obok chizecijaskiej baga-
u odnajdujemy nawizanie do zapomnianych dzi liadycji
iobolniczego iuchu abslynenckiego.
***
Idea iewolucji elycznej slawia Dembiskiego w izdzie
konlynualoiow liadycji Abiamowskiego i Bizozowskiego.
Nie moe nam jednak umkn, e pieiwszoplanowym io-
dem inspiiacji pozoslawa dla do koca kalolicyzm inlei-
pielowany w duchu Mounieia i Maiilaina. czc chrze-
cijask teologi wyzwolenia od grzechu z marksistow-
sk teori i praktyk wyzwolenia spoecznego, stawa si
Dembiski niejako prekursorem Teologii Wyzwolenia.
W licie z wizienia pisa do ony: /.../ moja rewolucyj-
no bya rylko ndznym, dwudzesrowecznym odbyskem
rewolucyjnoc Tego, krrego wzerunek na krzyu sro na
srole sdzowskm.
Cay piogiam Dembiskiego lo pioba nadania polilycz-
nego wyiazu Omiu Bogosawieslwom. Celem miao by
spoeczne miowanie si piawdziwie iownoupiawnionych
ludzi, bezklasowe spoeczestwo, gdzie na glebie uspoecznio-
nej produkcji i kultury rosn bd ludzie podobni /.../ ptakom
niebieskim, co dla swego zysku nie siej i nie n, ani nie zbie-
raj dla swych prywatnych gumien. /.../ ubostwo jako ewange-
liczna cnota jednostki zronie si organicznie z bogactwem /.../
spoeczestwa i wowczas stan si wasnoci ludzi sowa, ktore
dzi brzmi jak pusty dwik. Nie troszczcie si o ywot wasz,
obycie jedli, albo obycie pili, ani o ciao wasze, czymbycie si
odziewali. le szukajcie naprzod Krolestwa Boego i sprawie-
dliwoci jego.
Boga Dembiski doszukiwa si wszdzie. Gbecnie yj
pod znakiem Katechizmu Soboru Trydenckiego, i /.../ w tym
katechizmie znajduj /.../ prawdziwie katolick afrmacj mark-
sowskiego rozumienia dziejow. /.../ Sd Boy zlewa si /.../ z s-
dem historii, a czyn jednostki porwany w wir dialektyki rozwo-
jowej caej ludzkoci jest sdzony tak dugo, jak dugo trwa hi-
storia globu ziemskiego. W innym miejscu slwieidza: Prawa
rozwoju dziejowego wykryte przez socjologi marksistowsk /.../
mona te uwaa za narzdzie Gpatrznoci. Prawa Newtona
i Keplera /.../ nie likwiduj te logicznie Boga. Na odwrot, po-
zwalaj ludziom wierzcym /.../ szuka nowych /.../ obrazow
potgi Boej. I wieszcie: Mdro Boa jesr rozlana w caym
srworzenu od ogromw planerarnych do maej nezapom-
najk. W lym oslalnim zdaniu odnajdujemy zalek chize-
cijaskiej iefeksji ekologicznej.
Elyczny peifekcjonizm kaza Dembiskiemu pisa, e
Meszczask srosunek do Boga jesr rwne obrzydlwy, jak
srosunek burujw do kobery, rodzny ojczyzny. On wyma-
ga od wszyslkich bezwaiunkowej, wszechogainiajcej mio-
ci, sam konslalujc w licie do ony, e /.../ nie umiem nie-
nawidzi konkretnego ywego czowieka. Wymieniajc jako
lizy swoje inspiiacje chizecijaslwo, maiksizm i mio do
ony, zwiaca uwag na nieiozdzielno ideowego zaanga-
owania w yciu publicznym i osobislej poslawy w spiawach
codziennych. /.../ w spoeczestwie, w ktorym wielka ilo lu-
dzi umie doskonale kocha swe ony, /.../ tam te umiej kocha
przyjacio, sztuk i Boga. Bo mio do ony /.../ jest najlepsz
szko wszelkiej mioci, a wic mioci bliniego i Boga /.../
pisa. Impeialyw bezinleiesownej mioci chyba najdobil-
niej wyiaaj sowa: /.../ Religia, ktora by heroicznie wyrzeka-
jc si niemiertelnoci czowieka mimo to uczya czci i kocha
Boga, byaby jedyn religi, ktor by nie mona podejrzewa
o ukryty egoizm.
Dlalego, pomimo wszyslkich lych woll, moemy slwiei-
dzi, e Dembiski zawsze pozosla wieiny sobie i zapoy-
czonej od w. Tomasza dewizie: In necesariis unitas, in dubiis
libertas, in omnibus caritas W koniecznym jedno, w wl-
pliwym wolno, we wszyslkim mio.
]arosaw Tomasewcz
76
Z Polski rodem
77
Slanisaw Giabski znany jesl pizede wszyslkim jako du-
golelni dziaacz obozu naiodowego i bial Wadysawa Giab-
skiego aichilekla iefoimy monelainej i skaibowej w Polsce
midzywojennej. O wiele sabiej kojaizony jesl za jako dzia-
acz spoeczny oiaz piofesjonalny ekonomisla, lwoica auloi-
skiego piogiamu ekonomii spoecznej.
Na laki slan izeczy zoyo si wiele pizyczyn. Giabski w za-
sadzie odszed od czynnej dziaalnoci polilycznej po r,io i.
Nie do koca akceplowa bowiem ewolucj swojej foimacji,
kiylycznie ocenia niekloie posunicia Dmowskiego oiaz kie-
iunek ideowy wyznaczany pizez mod geneiacj obozu naio-
dowego, kloia zacza dochodzi do gosu po pizewiocie majo-
wym. Z diugiej sliony, modzi naiodowcy liaklowali koncepcje
Giabskiego jako nie odpowiadajce polizebom chwili, wyia-
ajce pizebizmiaego ju ducha pozylywizmu, kszlalujcego
ideologi obozu naiodowego w pieiwszej fazie jego islnienia.
Do lego doszed fakl zaangaowania si Giabskiego po II
wojnie wialowej w pizemiany w Polsce, dokonujce si pod
dyklando sowieckie. Spowodowao lo, i naiodowcy w lalach
powojennych z dyslansem i nieufnoci podchodzili do jego
osoby i niezbyl chlnie odwoywali si do niego jako anlenala
ideowego. Nie bez iacji ju w midzywojniu Adolf Bocheski
pisa o Giabskim, e ...jego dziaalno polityczna budzi o wie-
le wiksze zainteresowanie od jego tworczoci pisarskiej
r
.
***
Slanisaw Giabski uiodzi si , kwielnia r8,r i. w Boio-
wie w woj. mazowieckim, w iodzinie ziemiaskiej. W modo-
ci zwizany by z iuchem socjalislycznym. Od poczlku od-
slawa jednak od pogldow dominujcych w lym iodowisku.
Co piawda w modoci pizesludiowa Kapila Maiksa oiaz
Manifesl komunislyczny i jak lwieidzi, by bodaj jedynym
w Polsce gimnazjalisl, kloiy mog si lym poszczyci, jednak
ju wkiolce nie zawaha si bezpaidonowo kiylykowa dok-
liyny Maiksa i Engelsa. Lekluia Kiylyki czyslego iozumu
Immanuela Kanla i Logiki Wilhelma Wundla dopiowadzi-
a go do odizucenia maleiialislycznej flozofi, a wiaz z lym
sliaci dla niego wszelki uiok i maleiializm dziejowy
i
.
Kolejn z punklu widzenia oilodoksji maiksislowskiej
heiezj Giabskiego byo lzw. paliiolniclwo. W r8,i i. ogosi
na amach Gazely Robolniczej cykl ailykuow, w kloiych
podkrela, wbrew opinii dominujcej w rodowiskach
socjalistycznych, i nie mona czeka ze spraw niepod-
legoci Polski a do cakowitego zaamania ustroju ka-
pitalistycznego, lecz postulat ten winien by natychmiast
wczony do programu politycznego socjalistw polskich.
Reakcj na lo by lisl podpisany m.in. pizez Juliana Mai-
chlewskiego i Ro Luksembuig, zaizucajcy Giabskiemu
...przemycanie do programu socjalistycznego patriotnictwa,
ktore jest z istoty swej si reakcyjn. List ten koczy si reto-
rycznym pytaniem, czy nie zamierzam wprowadzi na wiece
socjalistyczne zamiast Czerwonego sztandaru jeszcze Pol-
ska nie zgina wraz ze sowami da nam przykad Bonapar-
te, jak zwycia mamy, i patetycznym wykrzyknikiem. Vic
Bonaparte, nie Marks
.
Dodalkowo, w iedagowanej pizez Giabskiego w Beilinie
Gazecie Robolniczej pojawiy si ailykuy Slanisawa Pizy-
byszewskiego, pene cylalow z Nowego Teslamenlu i Ojcow
Kocioa. Jak pisze Giabski, bya lo najgoisza heiezja, o klo-
iej doniesiono pizywodcom niemieckiej Socjalnej Demokiacji.
W konsekwencji zosla zapioszony pized oblicze Augusla Be-
bla, Kaila Liebknechla i Ignaza Aueia, kloizy oslio skiylykowali
odejcie Gazely Robolniczej od zasad maleiializmu. Grabski
mia odpowiedzie dusz tyrad, ktrej zwieczenie stano-
wia deklaracja, i nie bdzie z polskch serc zabera Boga,
bo wredy zosrane w nch rylko boro
U
S
C
H
I
L
L
E
R
A
W
O
D
Z
I
.
F
O
T
.
P
R
Z
E
M
E
K
S
T
A
C
Z
A
K
94
95
Klaps ioo,, zoiganizowany pizez Slo-
waizyszenie Ekologiczno-Kulluialne FRE-
EDOM. Jednym z jego goci by iedakloi
Obywalela, Rafa Goiski. W iamach pize-
gldu odbyy si liczne seanse powicone
lemalom alleinalywnym aklywnoci
obywalelskiej, ekologii, piawom czowieka,
ale mona le byo zobaczy flmy fabulai-
ne i ekspeiymenlalne. Wydaizeniu lowa-
izyszyy ionoiodne konceily, waiszlaly,
szkolenia oiaz dyskusje (szczegoowe infoi-
macje na slionie hllp:llwww.klaps.oig).
My zapiezenlowalimy lizy flmy z Fil-
moleki Obywalela: Uczc si od Ladakh,
Ludzie Juianda i Dwa Koloiy. Uczeslni-
cy pizegldu olizymali nieodpalnie aichi-
walne numeiy Obywalela z doczony-
mi pylami z flmami Biand New Woild
i Ludzie Juianda. Dzikujemy seidecznie
oiganizaloiom za zapioszenie!
23 lipca
Zoiganizowalimy naslpne szkolenia
dla czonkow iad piacownikow lym ia-
zem w Gdasku ok. o osob miao szans
dowiedzie si wicej na lemal pizepisow
dolyczcych piaw piacownikow w zakiesie
doslpu do infoimacji o ich pizedsibioi-
slwach oiaz wymieni dowiadczenia.
24 lipca
Koalicja Lanckoioska, kloi wspo-
lwoizymy, zoya w Kancelaiii Piemieia
lisl olwaily z poslulalami oiganizacji eko-
logicznych, dolyczcymi oiganizacji w na-
szym kiaju mislizoslw Euiopy w pice no-
nej. Ekologiczne oiganizacje pozaizdowe
wyiaziy nadziej, e Euio iori bd slay
pod znakiem spiawnej, wygodnej, laniej
i ekologicznej komunikacji zbioiowej, nie
za absuidalnej iozbudowy diog, oiaz e
inweslycje na polizeby lej impiezy bd ie-
alizowane z poszanowaniem ochiony pizy-
iody i kiajobiazu. Oiganizacje obywalel-
skie zoyy jednoczenie ofeil wspopiacy
z izdem pizy lym pizedsiwziciu.
27 lipca
Licznik odwiedzin na naszej slionie
inleinelowej zanolowa r milion i roo
lysicy wej na slion gown. Liczba
la obejmuje lylko unikalowe, pojedyncze
wejcia na slion gown, bez liczby od-
wiedzanych podslion lych oslalnich jesl
znacznie wicej.
3 sierpnia
Na Zamku Giodno w Zagoizu l-
skim mia miejsce I Ogolnopolski Fesliwal
Filmow Amaloiskich Biaa Dama ioo,,
objly naszym palionalem medialnym.
Uczeslnicy fesliwalu, zoiganizowanego
pizez Fundacj Aklywizacji i Rozwoju
Obszaiow Wiejskich oiaz Maych Miasl
Nasze Sudely, mieli okazj zapozna si
z Obywalelem oiaz flmami Biand New
Woild i Ludzie Juianda, kloie byy do-
czane do ni i8 i naszego pisma.
6 sierpnia
W Biaymsloku odbyo si olwaicie
naszej wyslawy piomujcej lzw. lianspoil
inleimodalny, baidziej pizyjazny dla ludzi
i iodowiska. Wyslawa pokazuje, jak w in-
nych kiajach lianzylowe TIR-y woone
s na plalfoimach kolejowych, nie emi-
lujc spalin, nie powodujc wypadkow,
nie haasujc, nie niszczc diog ilp. Wicej
o kampanii i lowaizyszcej jej wyslawie,
kloi bdzie mona zobaczy w ionych
zaklkach Polski, chlni znajd na slionie
inleinelowej hllp:llwww.liiynaloiy.oai.pll.
Nasza wyslawa odbia si szeiokim echem
w iegionie, budzc liczne konlioweisje
i alaki. Euiodepulowana z Plalfoimy Oby-
walelskiej, Baibaia Kudiycka, zaizucia
wadzom samoizdowym z PiS, e ulegaj
piopagandzie ekologow, a pizecie pai-
lia la popaia budow diogi pizez Dolin
Rospudy w jej anlyekologicznym waiian-
cie. Do lej wizawy pizyczya si cz
piasy lokalnej, jak zwykle ieagujc z hi-
sleii na wszyslko z ekologi w nazwie. To
zieszl dobize pokazuje hipokiyzj lego
iodowiska, kloie z jednej sliony udaje, e
chce popizez budow obwodnic ochioni
mieszkacow pized iuchem TIR-ow, ale
gdy pioponuje si lianspoil lyche TIR-
ow kolej, czyli w sposob nieszkodliwy
dla ludzi, wowczas wciekle alakuj oni
laki pomys. Wida wic jak na doni, e
nie chodzi lu o dobio mieszkacow, lecz
o zyski lobby budowniczych diog oiaz
spekulanlow giunlami wzdu planowa-
nych lias samochodowych. Co ciekawe,
w caym konfikcie po naszej slionie sla-
na lokalna Gazela Wyboicza, co po iaz
kolejny pokazuje, e w Polsce podziay
polilyczne i ideowe pizebiegaj w duo
baidziej skomplikowany sposob ni si lo
wydaje pioslakom z lewa i piawa.
6 sierpnia
We Wiocawiu miay miejsce szkole-
nia w iamach naszej kampanii na izecz iad
piacownikow. Pomimo okiesu uilopowego
wzio w nich udzia ok. o osob, kloie wy-
kazyway baidzo due zainleiesowanie le-
malyk, czego dowodem bya spoia liczba
pyla z sali i oywiona dyskusja.
7 sierpnia
W Szczecinie odbyo si spolkanie pod
hasem Polskie media iegionalne w walce
o wolno sowa, w iamach kloiego miaa
miejsce m.in. dyskusja oiaz pokaz biaoiu-
skiego flmu Czeinobylskie dungle. Go-
ciem spolkania by Lech L. Pizychodzki
flozof szluki, ailysla (m.in. poela i auloi
flmow dokumenlalnych), niezaleny pu-
blicysla i spoecznik, od baidzo wielu lal
lake dziaacz iuchu ekologicznego, slay
wspopiacownik Obywalela.
7 sierpnia
Na amach ogolnopolskiego pisma
Dziennik ukazaa si opinia Koniada
Malca na lemal piowadzonej pizez Inslylul
Spiaw Obywalelskich kampanii spoecznej
pod hasem TIR-y na loiy!. Wailo zauwa-
y, e Dziennik jesl pieiwszym duym
ogolnopolskim czasopismem, kloie zapio-
sio na swe amy pizedslawiciela iodowi-
ska od ponad ro lal walczcego o iacjonal-
ny lianspoil w Polsce.
Dodalkowe infoimacje o wikszoci
wspomnianych obywalelskich akcji znale
mona w aichiwum naszej sliony inleine-
lowej (www.obywalel.oig.pl) cz z nich
nadal mona wespize!
R
A
F
A
R
S
K
I
P
O
D
C
Z
A
S
F
E
S
T
I
W
A
L
U
K
L
A
P
S
2
0
0
7
96
97
www.obywatel.org.pl/sklep
K1 David C. Korten, wiat po kapitalizmie.
Alternatywy dla globalizacji
Biblioteka Obywatela 2002, 300 stron, cena 25 z.
Jedna z najlepszych na wiecie prac omawiajcych kwesti
globalizacji i jej skutkw spoecznych. Autor jest ekspertem
Midzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jednym z naj-
tszych umysw ruchu antyglobalizacyjnego. Korten to
doktor nauk ekonomicznych, wykadowca Uniwersytetu
Harvarda, dziaacz ruchw obywatelskich. To mdra, in-
spirujca ksika, przepeniona trosk o godne ycie ludzi
i stan rodowiska naszej planety.
K4 Dave Foreman,
Wyznania wojownika Ziemi
Biblioteka Obywatela 2004, 282 strony, cena 28 z.
Znakomita ksika legendarnego dziaacza radykalnego ru-
chu ekologicznego, zaoyciela organizacji Earth First!. Po 20
latach dziaalnoci Foreman dokonuje rozrachunku. Wskazu-
je blaski i cienie ekologii radykalnej i instytucjonalnej, wzywa
do oporu wobec cywilizacji przemysowej, ktra bezmylnie
niszczy Ziemi i roztrwania dorobek 3,5 miliarda lat ewolucji.
Jedna z najwaniejszych na wiecie ksiek z tej dziedziny.
KO2 Jos Bov, Francois Dufour,
wiat nie jest towarem
Wydawnictwo Andromeda 2002, 296 stron, cena 27 z.
Znakomita ksika autorstwa dwch francuskich rolnikw-
antyglobalistw, z ktrych jeden, Jos Bov, sta si symbo-
lem walki z patologiami globalizacji. Ksika zawiera ciekawy
i przystpny opis gwnych nastpstw globalizacji, ze szcze-
glnym uwzgldnieniem szeroko pojtej produkcji ywnoci
i sytuacji rolnictwa. Autorzy opisuj take ksztatowanie si
ruchu sprzeciwu wobec globalizacji i jego sposoby dziaania.
KO11 James Goldsmith,
Odpowied zwolennikom GATT
i Globalnego Wolnego Handlu
Wydawnictwo Nortom 1997, 102 strony, cena 10 z.
Jedna z prekursorskich analiz globalizacji i jej skutkw. Autor,
milioner, ktry porzuci udzia w wielkim biznesie, autor syn-
nej ksiki Puapka, sponsor znanego miesicznika The
Ecologist, krytykuje tzw. wolny rynek, ekspansj wielkich
koncernw, rozwarstwienie spoeczne i niszczenie rodo-
wiska. Ta ksika jest kontynuacj Puapki, autor odpiera
w niej zarzuty krytykw i jeszcze dobitniej ukazuje faszy-
wo ideologii neoliberalnej.
KO20 Andrzej Zybaa,
Globalna korekta. Szanse Polski
w zglobalizowanym wiecie
Wydawnictwo Dolnolskie 2004
(seria Poza Horyzont), 267 stron, 28 z, u nas najtaniej!
Analiza sytuacji Polski w zglobalizowanym wiecie. Autor
pokazuje, e ju kilka lat temu nastpi odwrt od globa-
lizacji w ekonomii, gdy zglobalizowana gospodarka oka-
zaa si niestabilna. W latach 90. mielimy do czynienia ze
znaczn liczn kryzysw fnansowych, m.in. w Meksyku,
Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji. Rwnie wyniki gospo-
darcze w takich krajach, jak Polska nie s zachcajce. Ksi-
ka omawia wpyw globalizacji na polsk gospodark. Uza-
sadnia, e nasza gospodarka zostaa zbyt szybko i w sposb
nieprzemylany umidzynarodowiona. W efekcie jestemy
bezbronni wobec licznych zagroe, m.in. nie jestemy
w stanie obroni si przed kapitaem spekulacyjnym czy
wrcz kryminalnym przeszukujcym wiatowe rynki w po-
goni za atwym upem. Porcja solidnej krytyki globalizacji
bez histerii i sloganw, za to wiele konkretw. Autor jest
wsppracownikiem Obywatela.
KO26 Jadwiga Staniszkis
w rozmowie z Andrzejem Zyba,
Szanse Polski. Nasze moliwoci
rozwoju w obecnym wiecie
Wydawnictwo Rectus 2005, 176 stron,
cena 25 z u nas najtaniej!.
Ksika jest krytycznym spojrzeniem na sytuacj, w jakiej
znalaza si Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis
omawia zasadnicze bdy popeniane przez kolejne rzdy,
ktre w konsekwencji doprowadziy do 20-procentowego
bezrobocia, znacznej skali ubstwa, dewastacji sfery publicz-
nej. Jedna z najwybitniejszych polskich socjologw prbuje
naszkicowa sposoby wyjcia z tej sytuacji i wskaza reali-
styczne metody przezwycienia kryzysu nie serwuje jed-
nak atwych i przyjemnych recept. Wywiad-rzeka z Jadwig
Staniszkis zawiera wiele ciekawych spostrzee, jego zalet
jest take przystpny jzyk i klarowno wywodu.
KO29 Joel Bakan, Korporacja.
Patologiczna pogo za zyskiem i wadz
Wydawnictwo Lepszy wiat 2006, 254 strony,
29 z u nas najtaniej!.
Korporacja to opowie o najpotniejszej instytucji wsp-
czesnego kapitalizmu; opowie o tym, jak z niepozornej
formacji o wskim i sprecyzowanym zakresie dziaania, do-
szo do powstania instytucji potniejszej ni niejeden rzd
i niejedno pastwo. Autor twierdzi i udowadnia to, e wielkie,
midzynarodowe korporacje s w istocie tworami psycho-
patycznymi, ktre za prawnie usankcjonowany cel stawiaj
sobie wycznie interes wasny kosztem jednostek, caych
spoeczestw i rodowiska naturalnego. Korporacje to dzi
w istocie grone potwory Frankensteina, ktre wymkny
si spod kontroli ludzi, ktrzy stworzyli je przecie kiedy dla
wasnych celw. Jednak ksika, oprcz pesymistycznej dia-
gnozy, zawiera take przesanie optymistyczne nie jest jesz-
cze zbyt pno, by ze procesy powstrzyma i odwrci.
KO30 Piotr Kropotkin,
Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju
Biblioteka Klasykw Anarchizmu 2006, 230 stron,
cena 20 z.
Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z gwnych
teoretykw anarchizmu. Ksika prezentuje oryginal-
n, ciekaw i inspirujc wizj dziejw ludzkoci przez
pryzmat dobrowolnej wsppracy i jej roli w tworzeniu
lepszego spoeczestwa. W momencie swego powstania
bya polemik Kropotkina z modnymi wwczas (a dzi
ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncep-
Lektura Obywatela nie koczy si na ostatniej stronie
Zapraszamy do naszego
sklepu wysykowego.
BESTSELLER
96
97
cjami konkurencji i walki o byt, zaczerpnitymi z teorii
Darwina. Autor prezentuje wiele przykadw z rnych
epok historycznych, wskazujcych, e samorzdno,
wsppraca i wzajemna pomoc s nie tylko wartociowe
moralnie, ale take skuteczne. Jako bonus, do ksiki w-
czono dwie inne rozprawy Kropotkina: Pastwo i jego
rola historyczna oraz Etyka anarchistyczna.
KO31 Stanisaw Remuszko,
Gazeta Wyborcza - pocztki i okolice
(wydanie nowe, poszerzone!)
Warszawa 2006, 344 strony, cena 40 z.
Trzecie wydanie jedynej w Polsce ksiki krytycznie anali-
zujcej Gazet Wyborcz, zwaszcza jej pierwszy okres,
gdy formowao si imperium Michnika. Autorem jest
byy dziennikarz Wyborczej, ktry prezentuje wiele nie-
znanych faktw i dokumentw. Ksika objta wsp-
czesn cenzur - prawie adne media nie odwayy si
o niej wspomnie! Spokojny, rzeczowy wywd, prezen-
tacja dokumentw - fakty mwi same za siebie. Nowe
wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.
KO32 Carlo Petrini, Ben Watson,
Slow Food. Synonim dobrego smaku
i naturalnej ywnoci
Ofcyna Wydawnicza ABA, Warszawa 2006, 280 stron,
cena 32 z.
Pierwsza w Polsce ksika prezentujca oglnowiatowy
ruch Slow Food. Dziaa on na rzecz zachowania tradycji
kulinarnych i regionalnych potraw, krytykuje niszczenie
rnorodnoci ywieniowej i ofensyw mieciarskiego
arcia z barw fast food. Ksika zawiera kilkadziesit
tekstw na temat tego zjawiska: od problemu globalizacji
i ujednolicenia produktw w sektorze produkcji ywno-
ci, przez opis regionalnych tradycji ywieniowych wielu
miejsc wiata i tego, co im zagraa, a koczc na opisach
wielu oryginalnych potraw. Obywatelskie dziaanie zaczy-
na si w Twojej kuchni - przeczytaj o tym!
KO33 Jefrey M. Smith, Nasiona kamstwa
Ofcyna 3.49; 2007, 304 strony, cena 32 z.
wiatowy bestseller, a zarazem pierwsza w jzyku pol-
skim obszerna publikacja nt. niebezpieczestw zwiza-
nych organizmami modyfkowanymi genetycznie. Autor
w przystpny sposb prezentuje obawy naukowcw
wobec tej technologii oraz szczegowo relacjonuje, na
przykadzie USA i Wielkiej Brytanii, zagroenia dla zdro-
wia publicznego zwizane z wprowadzaniem GMO, oraz
nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicznego. Dobrze
udokumentowana i pena faktw ksika, ktr mimo to
czyta si jak najlepszy thriller.
KO 34 Guy Debord Spoeczestwo spektaklu
oraz Rozwaania o spoeczestwie spektaklu
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, 256
stron, cena 37 z.
Kultowa i jedna z najwaniejszych ksiek XX wieku. Cao-
ciowa krytyczna analiza wspczesnej polityki, kultury i sys-
temu kapitalistycznego w ich wszechogarniajcej, totalnej
postaci. Spoeczestwo spektaklu powstao w roku 1967
i stao si najpopularniejsz ksik francuskiej modzieo-
wej rewolty maja 68. Rozwaania o spoeczestwie spek-
taklu pochodz z roku 1988 i s analiz zmian, jakie zaszy
od wydania pierwszej ksiki. W polskim wydaniu oba tek-
sty zebrano w jednym tomie i opatrzono wprowadzeniem
przybliajcym posta autora. Debord, czoowy teoretyk
Midzynarodwki Sytuacjonistycznej, sta si inspiracj dla
najbardziej oryginalnych analitykw kultury oraz wielu in-
teresujcych radykalnych mylicieli z lewej i prawej strony
sceny politycznej. U nas taniej ni w ksigarniach.
KO 35 Wojciech Gieyski, Inne wiaty, inne
drogi,
Ofcyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa
2006, 384 strony, cena 34 z.
Pasjonujca ksiki o rnorodnoci kulturowej wiata, o wa-
dach jedynych susznych rozwiza (kapitalistycznych
i komunistycznych), o alternatywnych wizjach, pogldach,
sposobach ycia, modelach spoeczestwa i gospodarki.
Dobitna krytyka tych, ktrzy chc wiat ujednolici i narzuci
wszystkim jeden sposb mylenia i jeden styl ycia. Pochwaa
rnorodnoci, unikalnoci, rozwiza lokalnych, a przy tym
zachta do wymiany dowiadcze, wsppracy, czerpania
z dorobku innych, do rozsdnie pojtej tolerancji.
KO 36 Andy Singer, AUTOkarykatury,
Carbusters Press 2007, 108 stron, cena 9 z
Zabawna karykatura spoeczestwa uzalenionego od samocho-
du. Komiks w ironiczny i prowokacyjny sposb pokazuje to, jak
negatywn rol odgrywa samochd w naszym yciu. Rysunki opa-
trzone cytatami oraz krtkimi esejami na temat rozwoju motory-
zacji i lobby samochodowego. Znakomite, bardzo mieszne rysunki
obrazuj problemy zwizane z nadmiernym rozwojem motoryza-
cji: niszczenie miast i przestrzeni publicznej, zawaszczanie miej-
sca dotychczas przeznaczonego dla ludzi, niszczenie rodowiska,
alienacj spoeczn, marnotrawstwo ogromnych kwot z budetu,
uzalenienie od lobby naftowego itp. wietna lektura zarwno dla
wielbicieli komiksw, jak i zwolennikw rozrywki o charakterze po-
znawczym ze szczypt ironii. Masz szans pomia si co niemiara
i bardziej krytycznie spojrze na samochodowe szalestwo.
KO 37 Carlo Petrini, Slow Food. Prawo do smaku,
Twj Styl 2007, 367 stron, cena 27 z
Animator midzynarodowego ruchu Slow Food, kulinarnych an-
tyglobalistw promujcych tradycyjne, zdrowe jedzenie, przeko-
nuje, e jedna z wanych drg do szczliwszego ycia, a jedno-
czenie troch lepszego wiata wiedzie przez... kuchni. Od tego,
co i z kim jemy, zaley przecie nie tylko nasze zdrowie, ale take
relacje z rodzin i przyjacimi, poczucie tosamoci i lokalne wizi
spoeczne oraz zachowanie rnorodnoci kulturowej i przyrodni-
czej krajw i regionw. Na naszych talerzach skupia si wiele pa-
tologii wspczesnej cywilizacji i gospodarki, dlatego te dziki re-
feksji nad tym, co jemy, mona wyjtkowo dobrze zrozumie, co
jest w yciu naprawd wane. Przez odek do serca i rozumu!
Powyej prezentujemy tylko fragment naszej oferty.
Peny wykaz ksiek, koszulek i numerw archiwalnych
naszego pisma znajdziesz na stronie internetowej
www.obywatel.org.pl/sklep
Do cen ksiek wliczony jest koszt przesyki. Zamwione produkty
przesyamy po otrzymaniu na nasze konto wpaty z zaznaczonymi na
blankiecie symbolami (symbol znajduje si na samym pocztku opisu
produktu, np. K1, KO10 itd.) zamawianych pozycji i podanym dokad-
nym i czytelnym adresem zamawiajcego (mile widziany rwnie telefon
i e-mail w celu atwiejszej komunikacji w przyszoci).
Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpaty. Nie wysyamy za zaliczeniem
pocztowym, gdy jest to drosze (tak!) dla zamawiajcego o 9 z.
Adres redakcji:
Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./fax. /042/630-17-49;
e-mail: obywatel@obywatel.org.pl
Pienidze prosimy wpaca na konto:
Stowarzysze Obywatele-Obywatelom,
Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi,
nr rachunku 81-8784-0003-0005-0010-0005-8901.
NOWO
NOWO
NOWO
NOWO
BESTSELLER
BESTSELLER
NOWO
NOWO
p r o g r a m
PITEK (19 PADZIERNIKA)
16
00
Otwarcie Festiwalu
16
05
Koci, lewica. dialog debata
Ryszard Bugaj i Marek Jurek,
prowadzenie Piotr Ciompa
18
00
przerwa
18
30
By raz dobry wiat
flm Jerzego Zalewskiego
+ dyskusja z udziaem reysera.
Film powicony jesl poslaci Jana Krzysz-
tofa Kelusa, baida opozycji pizedsolidai-
nociowej.
21
30
spotkanie integracyjne w pubie
SOBOTA (20 PADZIERNIKA)
10
00
spotkanie dla wsppracownikw Obywatela
11
00
debata: Aktywni obywatele w akcji
Danuta Kowalczyk, Grzegorz Groszyk,
Irena Sienkiewicz i Marian Zagrny
prowadzenie Micha Sobczyk
Danuta Kowalczyk piezes odzkiego
Slowaizyszenia Bezpieczna Aulosliada,
od piawie dziesiciu lal nagania pizypad-
ki amania piaw obywalelskich pizy okazji
budowy aulosliady Ar.
Grzegorz Groszyk jeden z animaloiow
oddolnych palioli obywalelskich, kloie
pizyczyniy si do znacznego ogianiczenia
pizeslpczoci w Spychowie (woj. waimi-
sko-mazuiskie).
Irena Sienkiewicz lideika obywalelskie-
go iuchu, kloiy odway si slawi czoo
byemu senaloiowi Heniykowi Slokosie i
ogiomnej izeszy piacownikow nalecych
do niego zakadow, kloie zaliuwaj iodo-
wisko ponocnej Wielkopolski.
13
00
Solidarno Walczca czynny opr
i jego skutki Kornel Morawiecki
14
30
przerwa
15
30
debata Drogi i bezdroa polskiej
lewicy Piotr Ikonowicz,
Mateusz Piskorski i Jarosaw Urbaski,
prowadzenie Remigiusz Okraska
Piotr Ikonowicz jeden z lideiow pailii
Nowa Lewica.
Mateusz Piskorski Samoobiona RP.
Jarosaw Urbaski Inicjalywa Piacownicza.
17
30
przerwa
17
45
NATO na Bakanach i co z tego
wyniko prof. Marek Waldenberg
prof. dr hab. Marek Waldenberg wy-
bilny hisloiyk zwizany z Uniweisylelem
Jagielloskim. Auloi gonej ksiki Roz-
bicie Jugosawii.
19
15
przerwa
19
30
ycie wymyka si spod kontroli
flm Bertrama Verhaaga
Wiod naukowcow jedynie gaislka ideali-
slow spizeciwia si wielkiemu pizemyso-
wi. Pizepiowadzaj oni niezalene badania,
niefnansowane pizez biznes, nad wpy-
wem liansgenicznych iolin i zwieizl na
iodowisko oiaz nasze zdiowie. Ich wyniki
s baidzo niepokojce...
21
30
spotkanie integracyjne w pubie
+ koncert Ryszarda Borkowskiego,
wykonujcego piosenki z repertuaru
Wodzimierza Wysockiego.
NIEDZIELA (21 PADZIERNIKA)
11
00
Drogi i bezdroa zwizkw
zawodowych Grzegorz Ilka
Grzegorz Ilka dziaacz lewicowy i zwiz-
kowy. Wspozaoyciel zwizku zawodowe-
go Konfedeiacja Piacy.
12
30
przerwa
12
45
Niszczenie rolnictwa i psucie
jakoci ywnoci Marek Kryda
Marek Kryda ekspeil w dziedzinie iol-
niclwa, ywnoci i ochiony iodowiska.
Kieiuje polskimi dziaaniami ameiyka-
skiego Inslylulu Ochiony Zwieizl (Ani-
mal Welfaie Inslilule).
14
15
przerwa
14
30
Orkiestra flm Marka Hermana
Hiabslwo Yoikshiie, r,,i iok. W caej po-
nocnej Anglii zamykane s kopalnie. Jed-
nej z niewielkich goiniczych spoecznoci
giozi cakowily upadek. Film opowiada o
losach kopalnianej oikiesliy dlej, kloiej
czonkowie zmuszeni s walczy o pize-
liwanie swojego zespou.
16
30
Zakoczenie Festiwalu
M i e j s c e :
Wykady i pokazy flmowe
Uniwersytet dzki
Wydzia Zarzdzania
ul. Matejki 22/26
aula A0
O r g a n i z a t o r z y :
Magazyn Obywatel
Instytut Spraw Obywatelskich
Szczegowy program i dodatkowe informacje: www.festiwal.obywatel.org.pl
u w a g a !
Oiganizaloizy s w slanie zapewni
siedemdziesiciu uczestnikom
karty z o znik na przejazd kolej
z miejsca zamieszkania do odzi.
Zainleiesowane osoby piosimy
o pilny konlakl pod adiesem
fesliwal(obywalel.oig.pl.
n i e p r z e g a p !
Decyduje kolejno zgosze.
Szczegowy program i dodatkowe informacje: www.festiwal.obywatel.org.pl