B

A
S
T
I
A
N

(
V
I
E
W
-
A
S
K
E
W
)
Robotnicy na wasnym
Lewicowiec i patriota
Koci z biednymi
Kupuj mniej, yj wicej
I
S
S
N

1
6
4
1
-
1
0
2
1
i
n
d
e
x

3
6
1
5
6
9
E
u
r
o
p
a

4
,
5

E
U
R
,

U
S
A

5

U
S
D
www.obywatel.org.pl Nr 6(38)/2007 dwumiesicznik cena 8 z (w tym 0% VAT)
Za nasze pogldy nie daj nagrd
Jak zniszczono Bakany
3

3
D Magazyn Obywatel
A :

Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./faks: /042/ 630 17 49
: redakcja@obywatel.org.pl
, : biuro@obywatel.org.pl
S : studio@obywatel.org.pl
: www.obywatel.org.pl
R H:
Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory,
Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda,
dr Zbigniew Haat, Bogusaw Kaczmarek,
Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat,
Zofa Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski,
dr Adam Sandauer, dr Pawe Soroka,
Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski
R:

Rafa Grski
Remigiusz Okraska (redaktor naczelny)
Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego)
Szymon Surmacz
S :
Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka,
Joanna Duda-Gwiazda, Rafa tocha,
Sebastian Makowski, Konrad Malec,
Bartosz Malinowski, Anna Mieszczanek,
Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki,
Marcin Skoczek, Olaf Swolkie, Jarosaw Tomasiewicz,
Karol Trammer, Jacek Uglik, Krzysztof Woodko,
Marta Zamorska, Andrzej Zybaa, Jacek Zychowicz
K:
Zbigniew Bednarek, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld,
Magdalena Doliwa-Grska, Monika A. Gorzelaska,
Agnieszka Grczyska, Marta Kasprzak, Maciej Kronenberg,
Przemysaw Prytek, Micha Stpie, Jarosaw Szczepanowski,
Piotr widerek, Stanisaw wigo, Micha Wenski, Micha Woowski
D:

Profesjadruk, tel. /042/ 25 26 755
W caej Polsce Magazyn Obywatel mona kupi
w sieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Kolporter,
Inmedio, Relay.
Wybrane teksty Magazynu Obywatel
s dostpne na stronach OnetKiosku
(http://kiosk.onet.pl).
Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych
i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych
do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy.
Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy
redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw
z Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu
pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem
umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on
przedrukiem z dwumiesicznika Obywatel (z podaniem
konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony
internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesania na adres
redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.
W numerze:
Bakaska tragedia z prof. Markiem Waldenbergiem rozmawia Krzysztof Woodko ..... 4
O wasno wasz i nasz Micha Sobczyk ................................................................. 9
Wsplny wysiek wsplne korzyci Konrad Malec ................................................ 14
Kapitalizm bez wasnoci z dr. Krzysztofem S. Ludwiniakiem
rozmawia Micha Sobczyk ........................................................................................................ 17
Bez panw, bez poddanych Marina Sitrin .................................................................. 22
Do pracy, gotowi, start! Katarzyna Dbkowska ........................................................... 25
Narzdzia dla solidarnoci Justyna Szambelan ........................................................... 28
Kupuj mniej, yj wicej spoeczestwo przeciwko
nachalnemu marketingowi Agata Orzechowska .......................................................... 30
Azjatycki kryzys fnansowy neoliberalizm i ekonomiczne cuda
Walden Bello ..................................................................................................................... 32
Podczeni i odczeni z dr. Dominikiem Batorskim rozmawia Micha Sobczyk .......... 36
O kilku takich, co chc ratowa kolej Tomasz Buaek .............................................. 40
Polacy na Biaorusi perspektywy przetrwania prof. Bogumi Grott ..................... 44
Dwa narody na polskiej ziemi prof. Ludwik Tomiaoj ............................................... 48
Koci z biednymi z ksidzem Edwardem Brzostowskim
rozmawia Jarosaw Tomasiewicz .............................................................................................. 50
List do antyklerykaw ukasz Marek Moczydowski ................................................. 52
CHWILA ODDECHU
Druh z ulicy Szarych Szeregw Lech L. Przychodzki .................................................... 54
Pika, ktra leczy Witold Chojnacki ................................................................................ 57
W ostatnim bastionie Czerwonych Khmerw Andrzej Muszyski .......................... 60
Kronika Kontrasa............................................................................................................. 66
Ironezje Tadeusz Buraczewski.......................................................................................... 68
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych Paplo Maruda ............................................. 68
Z GRUBEJ RURY
Na posterunku. yciorys niepodlegociowego socjalisty Jarosaw Tomasiewicz ..... 69
Przeciw ndzy. Stanisaw Szczepanowski i jego wizje wyjcia z kryzysu
Rafa tocha ................................................................................................................... 74
Wdrujc (cz I) Henry David Thoreau ....................................................................... 78
Recenzja: Pan Tadeusz lewicy wielorakiej Jacek Zychowicz ............................... 84
FELIETONY
Schody do nieba Joanna Duda-Gwiazda........................................................................87
Nasz czas si koczy a moe zaczyna? Anna Mieszczanek....................................88
Parada przegranych Jacek Zychowicz...........................................................................89
Autorzy numeru...............................................................................................................90
Z obywatelskiego frontu................................................................................................92
OKADKA: FOT:BASTIAN (VIEW-ASKEW)
MAGAZYN OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOECZNIE
4 5

Panie Profesorze, jak obecnie przedstawia si sytuacja na Ba-
kanach?
M. W.: Niedobize. I nie moe lo dziwi. Po alaku NATO
na lizeci Jugosawi, czyli fedeiacj seibsko-czainogoisk,
dokonanym w r,,, i., nie ulegao wlpliwoci, e nasili on de-
slabilizacj na Bakanach. Pisaem wowczas na amach Rzecz-
pospolilej, e musi lo dopiowadzi do wielu negalywnych na-
slpslw. Nie na daimo mowi si o kolle bakaskim. Rowno-
waga na Bakanach bya od dawna baidzo kiucha. W diugim
wydaniu mojej ksiki o Jugosawii pizylaczam opinie polilo-
logow ameiykaskich, e Slanom Zjednoczonym moe odpo-
wiada na Bakanach slan chwiejnej iownowagi.
jak rozkadaj si dzi siy i relacje midzy poszczegolnymi ba-
kaskimi pastwami?
M. W.: Zacznijmy od lego, e siy s sabe. Bodaj najbai-
dziej slabilnym paslwem na Bakanach jesl Giecja, kloia
pizez czonkoslwo NATO jesl zabezpieczona pized niespo-
dziankami ze sliony Tuicji.
Paslwa na Bakanach s mae, sabe ekonomiczne,
maj spoie kopoly z mniejszociami naiodowymi. Ponad-
lo, w baidzo duej mieize opanowane s pizez mafe. Mo-
na powiedzie, e pizede wszyslkim lioszcz si o pizeycie.
Dolyczy lo gownie Macedonii. Pioblem albaski Alba-
czycy slanowi lam ok. o mieszkacow, a obszaiy, na klo-
iych yj, pizylegaj do Kosowa i Albanii zagiaa jej isl-
nieniu. Tym baidziej, e Bugaiia nie uznaje islnienia naiodu
macedoskiego. Ponadlo z dala od ojczyzny yje ok. ,oo-8oo
lys. Macedoczykow, gownie w Kanadzie, Auslialii i USA.
Wzmaga lo silne piagnienie baidzo wielu modych ludzi, by
uciec z kiaju.
Pizyjmuj, e czci Bakanow s lake Sowenia i Choi-
wacja, cho sami Sowecy i Choiwaci obiuszaj si, gdy
pizypisywa im lak losamo. Wynika lo z lego, e okie-
lania Bakany czy bakanizacja maj czslo znaczenie pe-
joialywne. I faklycznie, Sowenia wolna jesl od wielu liosk,
jakie dicz pozoslae paslwa lego iegionu. Choiwacja ma
pioblemy, cho moe nie lak izucajce si w oczy, wynika-
jce z faklu, e jesl paslwem skadajcym si z iegionow
znajdujcych si pizez szeieg sluleci w ionych oiganizmach
polilycznych. Islnieje zalem znaczne niebezpieczeslwo len-
dencji odiodkowych. Ponadlo Choiwalom yjcym na wy-
bizeu Adiialyku piaklycznie do niczego nie s polizebne
pozoslae czci kiaju cho, odwiacajc oplyk, wybizee
dalmalyskie lo dla caej Choiwacji kuia znoszca zole jaja,
znacznie popiawiajca syluacj ekonomiczn kiaju, niez
w poiownaniu z innymi bakaskimi paslwami.
Co do Albanii jesl lo paslwo baidzo sabe ekonomicz-
nie. Budel dziaajcej lam mafi jesl wikszy od budelu
paslwa. Ponadlo, Albania skada si ze spoecznoci, kloie
do niedawna byy baidzo sabo zinlegiowane. Piosz pa-
mila, e lo paslwo powslao nie w wyniku wasnej walki
o niepodlego, ale olizymao j niejako w piezencie, jesz-
cze pized I wojn wialow, po dwoch wojnach bakaskich
w r,ri i r,r ioku. Albania zoslaa odcila od Tuicji i nie-
kloie mocaislwa euiopejskie, obawiajce si wejcia Seibow
na le leiyloiia, uzyskania pizez nich doslpu do Adiialyku,
zaczy wspieia ide slwoizenia dla Albaczykow osobnego
paslwa. Oni sami nie wykazywali do koca XIX w. lenden-
cji sepaialyslycznych czya ich z Tuikami ieligia, hisloiia
i wspolny pizeciwnik, czyli sowiaskie naiody na Bakanach.
Albaski nacjonalizm skieiowany by gownie pizeciwko
Seibom. Jego oiodkiem byo Kosowo. Islnieje obfla koie-
spondencja, noly izdu Seibii do Islambuu, wskazujce na
pizypadki moidowania Seibow, palenia ich gospodaislw. Ju
w kocu XIX w. czslo wspominano o kosowskiej anaichii.
jakie jest obecnie miejsce Serbii porod bakaskiej mozaiki?
M. W.: Seibowie s najwikszym naiodem bakaskim.
Naiodem niejednokiolnie podejmujcym walk o niepodle-
go. Do koca I wojny wialowej byli oni wieinymi sojusz-
Bakaska
tragedia
F
O
T
>

S
Z
Y
M
O
N

S
U
R
M
A
C
Z
z prof. Markiem
Waldenbergiem
iozmawia Kizyszlof Woodko
4 5

nikami Enlenly i ponieli wowczas szczegolnie wielkie slialy.
Nie skapilulowali pized Niemcami i Wochami i masowo za-
silali pailyzanlk w czasie II wojny wialowej. W lzw. nieza-
lenym paslwie choiwackim zamoidowano kilkasel lysicy
Seibow, a ponad ioo lys. wypdzono.
W lalach iozbijania Jugosawii nakadano na nich dia-
koskie sankcje ekonomiczne. Pizez ,8 dni lzw. humanilai-
nej inleiwencji zbiojnej coiaz baidziej biulalnie i inlensyw-
nie bombaidowano ich kiaj, dewaslujc go i zabijajc ludzi.
Jednoczenie ogiomna wikszo massmediow, a lake po-
lilykow paslw NATO nie uslawaa w szkalowaniu naiodu
seibskiego. W seibskim spoeczeslwie, zieszl jak na caych
Bakanach, islniej silne dyspiopoicje ekonomiczne. W Sei-
bii na wielk skal kwilnie pizeslpczo zoiganizowana,
apowniclwo. Ponadlo, panuje lam ogiomne iozgoiyczenie
i poczucie kizywdy, co powoduje lake wycofywanie si
z ycia spoecznego, biak zainleiesowania polilyk. Znaczna
cz Seibow nie chce o polilyce mowi i o niej sysze. Lu-
dzie maj pizewiadczenie, e ich kiaj zosla zniszczony, mo-
dzi chc pizede wszyslkim wyjecha uciec i nie wiaca. Pa-
nuje pizekonanie, e jesl le, a moe by goizej. Na lo skada
si le spiawa Kosowa w kloiym nie zoslao ju wicej ni
roo lys. Seibow a lake konfikl woko lizech miasl w po-
udniowej Seibii, w Dolinie Pieszewskiej, gdzie wikszoci
s Albaczycy.
Nie mona lake zapomina, i Seibia cigle znajduje si
pod pigieizem, co powiksza iozgoiyczenie jej mieszka-
cow. Znacznie pizyczynia si do lego dziaalno Caili Del
Ponle, piokuialoi Midzynaiodowego Tiybunau Kainego
dla byej Jugosawii oiaz samego Tiybunau, kloiego dziaal-
no oceniam baidzo kiylycznie. Dziaania midzynaiodo-
wych inslylucji, w lym mediow, godz w seibskie poczucie
spiawiedliwoci i dum naiodow.
Mam wiaenie, e obecne czasy lo najwikszy kiyzys,
jaki seibskie spoeczeslwo pizeywa od sluleci, chyba od
czasow bilwy na Kosowym Polu. I cho Seibowie doznali
baidzo wielu cieipie w czasie dwoch wojen wialowych, lo
dopieio w obecnej syluacji z niezwyk oslioci pojawia si
pylanie, czy mog liczy na lepsz pizyszo.
jaki poytek mog mie Stany Zjednoczone z permanentnego
kryzysu na Bakanach? I co mog dla siebie tam wygra?
M. W.: Kwesli l naley iozwaa na kilku paszczy-
znach: deklaiowanych celow, faklycznych molywow i ize-
czywislych skulkow dziaa podejmowanych pizez USA od
r,, i. Deklaiowane cele opisywano wowczas w kalegoiiach
inleiwencji humanilainej, unikano leiminow wojna czy
alak. Vaclav Havel mowi nawel o humanilainych bom-
bach, kloie spadaj w imi humanilainych celow. Twiei-
dzono, e w Kosowie ioku r,,, dokonuje si kalasliofa hu-
manilaina. Jednak lo dopieio bombaidowania j pizyniosy.
wielnym dowodem, jak kamano, jesl pizemowienie Billa
Clinlona w noc popizedzajc alak bombowy si NATO na
Seibi.
Co do faklycznych molywow, mona iozwaa kilka.
Pizede wszyslkim chodzio o udowodnienie lego, e inlei-
wencja zbiojna jesl skulecznym naizdziem szybkiego po-
oenia kiesu kiwawym walkom naiodowociowym. Mogo
le wchodzi w gi zachowanie lwaizy pizez dyplomacj
paslw zachodnich, a pizede wszyslkim ameiykask, kloia
wielokiolnie giozia zaslosowaniem bombaidowa, oslalecz-
nych iodkow i liudno byo jej wycofa si z lego. Mona le
pyla, czy celem nie byo podwaenie ioli Oiganizacji Naio-
dow Zjednoczonych pizez USA i NATO, jako siy, kloia bya
pono w slanie efeklywnie poiadzi sobie z syluacj. Tizeba
podkieli iol Madeleine Albiighl, kloi mona nazwa zo-
wiog malk lej wojny. Twieidzia ona, e bombaidowania
poliwaj dwa do lizech dni i albo Miloevi zaakcepluje pio-
jekl poiozumienia, jaki pizygolowano, albo zoslanie usuni-
ly pizez geneiaow lub seibskie spoeczeslwo. Poniej mo-
wiono o maksymalnie lygodniu bombaidowa, lymczasem
liway one ,8 dni.
Gdy na poczlku czeiwca r,,, i. zaczy si iozmowy
o pizeiwaniu dziaa, jeden z dowodcow aimii jugosowia-
skiej powiedzia: my moemy si dalej bioni. W sensie mi-
lilainym aimia nie doznaa bowiem adnych islolnych slial;
odbyway si naloly, ale bombaidowano aliapy, kloie zosla-
y uslawione i zamaskowane. Mona powiedzie, e wojska
seibskie odchodziy z Kosowa niczym po zwyciskiej bilwie.
Suszne le wydaje mi si lwieidzenie, e chodzio
o zwikszenie ulegoci Euiopy Zachodniej wobec Slanow
Zjednoczonych. Ta demonsliacja skulecznoci siy ameiy-
kaskiej miaa na wzgldzie poslawienie si w ioli sliony
dominujcej wobec Euiopy Zachodniej: bez nas nie jesle-
cie w slanie iozwiza nawel pioblemow na swoim konly-
nencie. Sdz, e len molyw jesl wany w polilyce USA, a na
polwieidzenie lego mona pizyloczy wypowiedzi Albiighl
z jej ksiki.
Jesl jeszcze jedna hipoleza: slialegicznym zamysem USA
byo ulwoizenie na Bakanach silnego paslwa muzuma-
skiego. Wskazuj na lo choby oslalnie lygodnie, naleganie
Ameiykanow na szybkie pizyznanie Kosowu niepodlego-
ci. Slany Zjednoczone chciay mie na Bakanach ulegego
sojusznika, iodzaj bazy dla akcji na leienie Bliskiego i iod-
kowego Wschodu. Szczegolnie, e islniay wlpliwoci co do
slabilnoci polilycznej Tuicji. Kosowo, Albania, Macedonia,
Bonia i Heicegowina, lake Bugaiia le kiaje miay by
i zoslay uzalenione od USA. Nie mona zapomina, e na
leienie Kosowa baidzo szybko slwoizono dwie polne ame-
iykaskie bazy wojskowe.
Prof. dr hab. Marek Waldenberg
od pocztku kariery naukowej zwizany z Uniwersytetem Jagiel-
loskim, przez wiele lat by kierownikiem Katedry Historii Doktryn
Politycznych i Prawnych Wydziau Prawa i Administracji UJ. Obecnie
wykada na Wydziale Stosunkw Midzynarodowych i Nauk Poli-
tycznych UJ oraz w Wyszej Szkole Europejskiej im. ks. Tischnera. By
wykadowc wielu uniwersytetw zachodnioeuropejskich, w tym
jako profesor gocinny w Bremie i Berlinie Zachodnim. Autor wielu
ksiek, m.in.: Prekursorzy Nowej Lewicy (1985), Kwestie naro-
dowe w Europie rodkowo-Wschodniej (1992), Narody zalene
i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej (2000),
Rozbicie Jugosawii (2003, wydanie II poszerzone 2005). W ro-
ku 2005 otrzyma tytu doktora honoris causa Akademii Pedago-
gicznej w Krakowie.
6

7

Czy nie jest zaskakujce, e Stany Zjednoczone znalazy dla swej
polityki na Bakanach sojusznika w postaci europejskiej lewicy?
M. W.: Ma Pan cakowil iacj. Mona pizedslawia io-
ne wyjanienia lego, co nazwano nawel wojn lewicy. Islolne
znaczenie odegiaa popizedzajca le wydaizenia kampania me-
dialna. Pizypisuj jej baidzo du iol. Mona powiedzie, e
mililainie la wojna pizygolowana bya le, za lo piopagandowo
baidzo dobize. Massmedia, kloie niemal jednym gosem opo-
wiaday o konfikcie, wielnie wspogiay z aigumenlacj admi-
nisliacji Clinlona. Ju od wiosny r,,8 i., a pizedlem w zwizku
z konfiklem w Boni i Heicegowinie midzy Choiwalami a Sei-
bami, cae odium spado na Seibow. I lizeba powiedzie, e la
zinlegiowana akcja mediow pizyniosa znaczne iezullaly. Wailo
pizypomnie pewien fakl. Na pai dni pized nalolami NATO,
w Depailamencie Slanu USA odbya si konfeiencja z udziaem
iedakloiow wielkich euiopejskich gazel. Byli lam lake pized-
slawiciele mediow eleklionicznych. Zieszl, kampania piasowa,
skieiowana pizeciwko Seibom, liwaa od poczlku lal ,o-lych.
Polska nie bya tu wyjtkiem...
M. W.: W Polsce co najwyej niszowe media zdolne byy
pizyj oplyk inn ni obowizujca. Wszyslkie media gow-
nego nuilu mowiy lo samo. A celem lego byo zaszczepienie
opinii publicznej pio-ameiykaskiego ogldu spiaw. Jak wy-
iazi si na len lemal Bionisaw Geiemek, owczesny minislei
spiaw zagianicznych: Wszyscy Polacy mowi jednym go-
sem.... W diodze wyjlku, pizez pewien lylko czas, gdy Janusz
Rolicki by szefem Tiybuny, ukazyway si na jej amach
izelelne infoimacje z lej wojny. Wpiawdzie baidzo kiylycznie
pisaem o dziaaniach USA na amach Rzeczpospolilej, ale
moje leksly umieszczane byy na slionach Opinie...
jak to si przedstawiao w kraju na paszczynie politycznej?
M. W.: W debacie sejmowej zdecydowanie kiylycznie
inleiwencj zbiojn ocenili w duszych wypowiedziach
posowie Jan opuszaski z Koa Nasze Koo, Janusz Do-
biosz z Klubu PSL (obecnie LPR) i Pioli Ikonowicz, lidei PPS
(obecnie Nowa Lewica), nalecy jeszcze wowczas do klubu
SLD. Uwypuklili oni szeieg wanych aspeklow pioblemaly-
ki, celowo pominilych pizez minislia spiaw zagianicznych
i posow iepiezenlujcych kluby AWS, Unii Wolnoci i SLD.
Zatem caa Europa mowia w kwestii Bakanow jednym gosem
w tym socjaldemokracja, ktora przecie nie lubi wojen...
M. W.: Jednomylno l wyianie podwaaa Giecja,
mimo i jesl czonkiem NATO. W kocowej fazie bombaido-
wa, gdy lake wiod polilykow i wojskowych paslw NATO,
iownie ameiykaskich, coiaz liczniejsze i goniejsze slaway
si gosy, e wojna wycznie powielizna nie pizyniesie sukce-
su, e aby go osign, niezbdne jesl iozpoczcie wojny ldo-
wej, spoislo sojuszu coiaz baidziej pkaa w szwach.
Moim zdaniem lo, e lewica zaakceplowaa pio-wojenn
oplyk wynikao z lego, i syluacj w Kosowie pizedslawia-
no jako zbiodni pizeciwko ludzkoci, czowieczeslwu. Do
uycia wszed leimin ludobojslwo, kloiego nie ma zieszl
w wyioku Tiybunau w Noiymbeidze. Poza lym moemy lu
mowi o wykoizyslaniu czainego public ielalions pizeciw-
ko jednej ze slion konfiklu. Znamienny pizykad dolyczy
wysoko-palnych usug, jakich udzielaa wadzom Choiwa-
cji, Boni i Heicegowiny oiaz kosowskim Albaczykom fi-
ma Rudei Finn Global Public Afaiis. Jej iola polegaa na by-
skawicznym pizekazywaniu odpowiadajcych zleceniodaw-
com infoimacji wpywowym ludziom i inslylucjom pizede
wszyslkim polilykom i mediom. Dyiekloi lej fimy, James
Haif, na obiekcje fiancuskiego dziennikaiza lelewizyjnego,
Jacquesa Meilino, e biak dowodow na iozpowszechnian
pizez RFGPA infoimacj, niekoizysln dla Seibow, odpowie-
dzia: Naszym zadaniem nie jesl weiyfkowanie infoimacji.
M
O
S
T
A
R
.

F
O
T
.

N
K

E
I
D
E
6

7

Nie jeslemy do lego pizygolowani. Naszym zadaniem jesl
pizyspieszenie obiegu infoimacji, kloie s dla nas koizysl-
ne. To jesl lo, co uczynilimy. Nie lwieidzilimy, e islniej
w Boni obozy mieici, poinfoimowalimy, e Newsday lak
lwieidzi... Jeslemy fachowcami, mamy piac do wykonania
i wykonujemy j. Nie pac nam za goszenie moialnoci.
Bya lo cyniczna wypowied, ale poniekd liafna jak oni
mogli spiawdza lego lypu infoimacje:
W kadym iazie pizyja si opinia, e jesl lo wojna pize-
ciw baibaizyslwu, wic lewica miaa ualwione zadanie.
Skoio lewica lizyma z kizywdzonymi, a kizywdzicielami s
zawsze Seibowie konsekwencje lego upioszczenia alwo
poj i pizewidzie. ledziem w owym czasie do uwa-
nie pias niemieck, fiancusk, wosk znamienne, e w
pieiwszym szeiegu alakujcych slali ludzie zaliczani do lewi-
cy, jak choby fiancuski flozof i pisaiz Beinaid-Henii Levy.
W Niemczech najwiksze nonsensy, najcisze oskaienia
pod adiesem Seibow foimuowa niemiecki minislei spiaw
zagianicznych, Joschka Fischei. Do anlyseibskich iacji pize-
konano nawel cz iodowisk ydowskich, opisujc izeko-
me zbiodnie Seibow jako powloik z Auschwilz...
Czy da si rzetelnie okreli, co byo faktem, a co mitem w me-
dialnych opisach zbrodni popenianych przez Serbow? V ksi-
ce Rozbicie jugosawii rozwaa Pan to zagadnienie m.in. na
przykadach wydarze, jakie miay mie miejsce po zdobyciu
Srebrenicy w lipcu r,,, r., oraz w zwizku z problemem maso-
wych gwatow.
M. W.: Z pewnoci pociski, kloiy wybuchy dwa iazy na
iynku w Saiajewie i o kloiych wyslizelenie obwiniano Sei-
bow, byy odpalone pizez Muzumanow. Boniaccy Muzu-
manie wielnie zdawali sobie spiaw, e bez mililainego po-
paicia Slanow Zjednoczonych nie wygiaj lej wojny domo-
wej. Wiedzieli, e izd USA musi mie baidzo wslizsajce
aigumenly, aby pizekona opini publiczn w swoim kiaju.
Sld le dwa wybuchy na saiajewskim iynku; a wszyslko po
lo, by da zwolennikom inleiwencji zbiojnej aigumenly za
czynnym udziaem w konfikcie.
Baidziej zawikana jesl spiawa Siebienicy; nie ulega wl-
pliwoci, e doszo lam do zabojslw na boniackich muzu-
manach. Zaznacz jednak, e zajcia Siebienicy pizez Sei-
bow obawia si Miloevi. W iozmowie z loidem Davidem
Owenem [angielski polilyk, midzynaiodowy medialoi ws.
konfiklu w Boni i Heicegowinie pizyp. ied.] mowi, e
jeli Seibowie zdobd Siebienic, moe lam doj do ma-
sakiy. Olo, piawie nigdzie nie podkiela si lego, e mimo
i Siebienica bya jedn z miejscowoci pod opiek ONZ, lo
wbiew ogoszonej penej demililaiyzacji lakich miasl, wci
pizebyway lam zbiojne oddziay Boniakow. Dokonywali
oni baidzo licznych wypadow poza Siebienic zamoido-
wali okoo rioo Seibow z okolicznych wiosek po czym
wiacali z powiolem do miasla, pizez nikogo nie niepokojeni.
Sld wcieko wiod Seibow, e uizdzaj oni sobie polo-
wania na ludzi i s bezkaini. Diuga spiawa, o kloiej si nie
mowi: zadziwiajce jesl lo, e na kiolko pized alakiem wojsk
seibskich, ze Siebienicy zosla odwoany do Saiajewa ciesz-
cy si duym szacunkiem onieizy dowodca wojsk muzu-
maskich i jednoslki boniackie slawiay baidzo saby opoi
nadcigajcym oddziaom seibskim. Olwoizono niejako
Siebienic pized Seibami, cho mona si byo spodziewa
masakiy. Wiele odpowiedzi na pylania pozoslaje nadal w sfe-
ize domysow, mao jesl dowodow napiawd niezbilych co
do poszczegolnych wydaize. Faklem jesl jednak, e dziki
inleiwencji Slanow Zjednoczonych wojna skoczya si po-
mylnie dla Boniakow.
Kilka sow w spiawie masowych gwalow. Najpieiw mo-
wiono o slu lysicach zgwaconych kobiel, poniej la liczba
zacza gwalownie male, do io, a nawel , lys. osob. Weiyf-
kacja niekloiych lwieidze pizynosia baidzo dziwne iezulla-
ly. W miejscowoci Doboj, gdzie miano zgwaci i lys. kobiel,
nikl o lakim fakcie nie sysza. Dziennikaiz, kloiy poslanowi
spiawdzi infoimacj o gwalach w miecie Tuzla, kloiych
ofai miay pa lys. kobiel, dwadziecia kilomeliow od
miasla usysza, e zgwaconych zoslao oo, a w samym mie-
cie udao mu si odnale czleiy ofaiy gwalu. Oczywicie,
lizeba bia popiawk na lo, e nie wszyslkie faklyczne ofaiy
chciay si do lego pizyzna, ale widzimy, e skala zjawiska zo-
slaa pizez media wyolbizymiona w ogiomny sposob.
jakie byy koszta przywrocenia normalnoci na Bakanach
po ataku NTG z r,,, roku? G jakiej iloci ofar mona mowi,
w jakim stopniu zostaa zniszczona infrastruktura, jakie straty
fnansowe poniosa trzecia jugosawia?
M. W.: Noimalno nie zoslaa pizywiocona. Mona byo
lo z alwoci pizewidzie. Co wicej, mona byo bez liudu
pizewidzie, e zbiojna agiesja nie iozwie adnego bolesne-
go konfiklu naiodowego, nalomiasl wiele skomplikuje.
Dane dolyczce ofai i slial maleiialnych s ione. We-
dug szacunkow pizepiowadzonych na Uniweisylecie Bun-
deswehiy w Monachium, wailo zniszczonych obieklow lo
io mld maiek niemieckich. Wadze jugosowiaskie oszaco-
way slialy maleiialne na ponad roo mld maiek. Unia Euio-
pejska szacowaa je w maju r,,, i. na okoo oo mld dolaiow.
Ju w czasie lzw. humanilainej inleiwencji kiylykowano
wyjlkowo niehumanilainy sposob jej piowadzenia, zwasz-
cza uywanie na szeiok skal amunicji zawieiajcej zubo-
ony uian. Spiawa la nabiaa iozgosu na poczlku ioor i.
w zwizku z pizypadkami zachoiowa onieizy, kloizy
wiocili z Boni i Kosowa. r, slycznia Pailamenl Euiopejski
wikszoci 2l gosow wezwa NATO do zapizeslania sloso-
wania lego iodzaju amunicji. Wykadowca na Technicznym
Uniweisylecie w Beilinie, Knul Kiusewilz, okieli wojn
kosowsk jako wojn pizeciwko iodowisku naluialnemu.
Due slialy gospodaicze poniosy iownie kiaje ssiedzkie,
m.in. w wyniku spaialiowania iuchu na Dunaju.
Gbrocy zbrojnej agresji NTG twierdzili (i czyni to nadal), gdy
si ona zacza, e wyczerpane zostay wowczas wszelkie mo-
liwoci pokojowego rozwizania konfiktu kosowskiego. Gpinia
taka odgrywaa bardzo wielk rol w usprawiedliwieniu zamania
przez pastwa NTG kilku norm prawa midzynarodowego...
M. W.: Do zbiojnego alaku doszo, bo dyli do niego ju
lalem r,,8 i. szefowa Depailamenlu Slanu Madeleine Al-
biighl i niekloizy czonkowie izdu RFN. Dzie po zako-
czeniu bombaidowa dobize poinfoimowany dziennikaiz
8 9
ameiykaski pisa, e Albiighl dosza do wniosku, i w spia-
wie Kosowa lizeba bdzie wda si w wojn z Miloeviciem.
Zwaywszy, e piezydenl Clinlon mia zwizane ice spiaw
impeachmenlu, pani Albiighl musiaa czeka a do jesieni,
aby pizyslpi do odliczania czasu dzielcego NATO od ioz-
piawy z Belgiadem. Czonek owczesnego cisego kieiownic-
lwa niemieckiego MSZ, Wolfgang Ischingei, lwieidzi w r,,,
i., e zawaile w oslalniej chwili poiozumienie midzy ameiy-
kaskim dyplomal Richaidem Holbiookiem a Miloeviciem
spowodowao, i NATO sliacio po ioku. Waciwie dla wie-
lu z nas byo jasne ju jesieni r,,8 i., e slanowio lo jedynie
pizedsiwzicie, kloie pozwalao by moe zyska lioch cza-
su. Pizylaczajc l wypowied, geneia Bundeswehiy, Heinz
Loquai, w lalach r,,,-r,,, doiadca mililainy niemieckiej
misji OBWE, uzna j za klucz pozwalajcy ziozumie lo, co
naslpio poniej. Jego zdaniem, chodzio o dozbiojenie UCK,
uslalenie pizy pomocy wywiadu celow alaku oiaz uzyskanie
penej apiobaly dla iozpoczcia bombaidowa pizez le pa-
slwa NATO, kloie miay jeszcze zaslizeenia. Zabiega o lo
m.in. sekielaiz geneialny NATO, Javiei Solana.
Wanym elemenlem pizygolowa do agiesji bya le
konfeiencja w Rambouillel. Miaa ona slanowi dla NATO
swoisle alibi, wiadczy, i Miloevi nie chcia kompiomiso-
wego iozwizania konfiklu. W oslalnich dniach jej liwania
dyplomacja USA pizedslawia jego piojekl. Aneks B zawie-
ia poslanowienia oznaczajce zgod na wojskow okupacj
pizez NATO caej Jugosawii. Byo oczywisle, e Seibia go
odizuci. I o lo wanie chodzio. Dioga do bombaidowa
bya olwaila.
jak mona byo zorganizowa tak wielki potencja propagan-
dowy najpierw przeciw jednemu pastwu, drugiej jugosawii,
a

poniej przeciw narodowi serbskiemu?
M. W.: Nie ulega wlpliwoci, e media, wywieiajc na-
cisk na opini publiczn w Euiopie i USA, zapizeczyy swojej
misji obieklywnego opisu izeczywisloci. Uogolniajc, z pei-
speklywy poszczegolnych kiajow licz si ione kweslie. Zaj-
mujc slanowisko wobec syluacji na Bakanach, media we
Fiancji byy baidzo pio-muzumaskie, do czego pizyczyni
si wspomniany Beinaid-Henii Levy. Niemieckie media sil-
nie wspieiay Choiwalow, a polskie byy baidzo pio-ameiy-
kaskie. Sumujc: lo by piopagandowy majsleiszlyk.
Ponadlo, pylanie dolyczy pioblemu o kapilalnym znacze-
niu nie lylko dla wyjanienia okolicznoci iozbicia Jugosa-
wii, lecz lake dla wyjanienia mechanizmu funkcjonowania
demokiacji. Rozwinicie lej kweslii wymagaoby wiele czasu.
Ogianicz si do pizyloczenia jednego pizypadku. Kilka dni
po iozpoczciu bombaidowa koiespondenl Gazely Wy-
boiczej pisa: Dziennikaize i suby piasowe NATO yj
w symbiozie, l...l liudno czasem zieszl dociec, klo na kogo
wpywa: NATO na media, czy odwiolnie. Chwalc suby
piasowe Sojuszu za lo, e slaiaj si piecyzyjnie niszczy
wlpliwoci co do susznoci bombaidowa, dziennikaiz len
nie kiy, e podawane pizez nie infoimacje s oczywicie
slaiannie selekcjonowane...
Gdy si jednak zway na bakask tragedi, nie sposob nie za-
pyta. po co to wszystko?
M. W.: Zapylabym inaczej: dlaczego lo wszyslko: Baidzo
alwo mona byo pizewidzie na poczlku lal ,o., e iozpad
Jugosawii nie moe si dokona agodnie. Nie chc wyj na
zaiozumialca, ale ju w r,,r i. lwieidziem, e jeli Jugosa-
wia si iozpadnie, slanie si lo pizy wielkim iozlewie kiwi.
Taki pogld uznawano wledy za pizesad. A pizecie pize-
mawiao za nim kilka islolnych wzgldow, pizede wszyslkim
hisloiycznych. Wiod Seibow i Choiwalow ywa bya pa-
mi ich konfiklu w czasach II wojny wialowej. Seibowie
pamilali kizywdy doznane od Uslaszy. Bez lego nie sposob
ziozumie na poczlku lal ,o. XX wieku ani lego sliachu
Seibow choiwackich, e zoslan wydani na ask i nieask
paslwa choiwackiego, ani upionej nienawici, jaka odya.
Nie sposob le ziozumie bez lego polilyki Tudjmana wobec
Seibow [Fianjo Tudjman pieiwszy choiwacki piezydenl,
od r,,o i. a do mieici w r,,, i. pizyp. ied.].
Na Bakanach pami hisloiyczna jesl baidzo liwaa;
pamila si kad kizywd, jesl ona pizy lym wyolbizy-
miana. Czslo jedziem do Jugosawii jeszcze w lalach oo.
i ,o. Jako klo z zewnliz, nie pizepiowadzaem iozionie:
Seib, Choiwal, Sowieniec. To byli Jugosowianie. Ale w nich
ya pami naiodowa i na poczlku lal ,o. zoslaa na nowo
iozbudzona, w baidzo agiesywnej foimie. W Choiwacji, jak
sdz, w duym slopniu pizyczyniy si do lego media, klo-
ie zaczy wledy obwinia za wszyslko Seibow. Poczlkowo
walka loczya si zalem o moliwo aulonomii, albo wiza-
a si z niechci do pizyznania jej obcemu naiodowi, kloiy
znow zacz by odbieiany jako wiogi. Podobnie wyglda-
y slosunki midzy Seibami i Choiwalami a Muzumanami
w Boni i Heicegowinie. Tu lake, cho nie byy nigdy lak
diamalyczne, zoslay naznaczone negalywn pamici hislo-
iyczn. I jeszcze konfikl midzy Seibami a Albaczykami.
Odwoam si do pewnej analogii, bliskiej Polakom. Pocho-
dz z Woynia, do r, i. lam mieszkaem. Poniej wskulek ize-
zi dokonywanych pizez Ukiaicow na Polakach, znalazem si
w Geneialnej Gubeini. Klo by sdzi pized r wizenia r,, i.,
albo pized napaci Niemiec na ZSRR dwa lala poniej, e nasl-
pi na Woyniu ize Polakow: Cho slosunki polsko-ukiaiskie
piawie nigdy nie byy pizyjazne, Ukiaicy mieli podslawy, by
nie kocha II Rzeczpospolilej oiaz uwaa si za dyskiymino-
wanych, lo pizecie wydawao si, e od lej niechci do moido-
wania dzieci, slaicow i bizemiennych kobiel, dzieli ich pizepa.
Tymczasem, pizekioczono j w cigu niespena lizech lal...
Dlalego wiacajc do lemalu swoj ksik nazwaem
Rozbicie Jugosawii. Co piawda piof. Jeizy Wiali lwieidzi,
e pizeceniam wpyw czynnikow zewnliznych na Baka-
nach, lo jednak nadal gownymi odpowiedzialnymi za ioz-
woj lamlejszych liagicznych wydaize czyni owczesny izd
Niemiec i adminisliacj Clinlona. Bugaiski inleleklualisla,
pieiwszy poslkomunislyczny piezydenl Bugaiii, elew, pi-
sa: Pozwolcie mieszkacom Bakanow, by sami zaalwiali
swoje spiawy.... Ingeiencja wielkich mocaislw, nie pieiw-
szy zieszl iaz, bya jedn z gownych pizyczyn bakaskiej
liagedii. Nieslely, le naiody, nawel gdy lwoizyy wasne pa-
slwa, nie byy podmiolami wasnej hisloiii.
Dzikuj za rozmow.
Kiakow, 8 padzieinika ioo, i.
8 9
Wolny rynek z ludzk twarz
Zamoni mog na ione sposoby koizysla z owocow
wzioslu gospodaiczego. Nie lylko popizez konsumpcj, cz-
slo o chaiakleize luksusowym, ale lake dziki moliwociom
pomnaania pienidzy np. w funduszach inweslycyjnych. Jed-
noczenie osoby nie posiadajce oszczdnoci, m.in. piacow-
nicy lych samych pizedsibioislw, kloie wziosl wypiacowuj,
musz zawzicie walczy o kad podwyk.
Poslpujca koncenliacja kapilau i zwizane z ni iozwai-
slwienie spoeczne s nie lylko skiajnie niespiawiedliwe. Na-
wel jeli kogo niezbyl obchodzi los innych, powinien wzi
pod uwag, e zbyt due dysproporcje w dochodach gro
na dusz met zaamaniem caego systemu ekonomiczne-
go. Jednym z lych, kloizy zwiocili uwag na len pioblem, by
ameiykaski myliciel ekonomiczny, Louis O. Kelso. Uwaa
on bynajmniej nie jako pieiwszy e jednym ze sposobw
neutralizacji tych zagroe powinno by upowszechnianie
wasnoci: zamiana piacownikow we wspowacicieli fim,
dajca im aulomalyczne piawo do koizyslania z zyskow osi-
ganych dziki wasnej piacy. Posiadanie akcji moe by dla
piacownikow iodem dodalkowych dochodow lub umoli-
wia udzia w aliakcyjnych piogiamach emeiylalnych.
Twoizenie spoek piacowniczych czy ione foimy spizeda-
y akcji piacownikom maj le inne zalely. Nikt tak dobrze nie
zna moliwoci i potrzeb hrm, jak ich kierownictwa i zao-
gi. Dlatego niezalenie od wielkoci przedsibiorstwa rne
rodzaje wasnoci pracowniczej zwikszaj szanse na rynko-
wy sukces. Islniej na lo liczne pizykady. W Slanach Zjedno-
czonych akcjonaiial piacowniczy, kloiego koncepcj slwoizy
wanie Kelso, na masow skal slosowany jesl np. w hulnic-
lwie. Co najmniej ,o pioc. udziaow naley do piacownikow
lak liczcych si pizedsibioislw, jak choby Publix Supei
Maikels (handel), Columbia Foiesl Pioducls (biana dizew-
na) czy Science Applicalions Inleinalional Coipoialion (SAIC;
lechnologie infoimacyjne). Spoio pinych fim nalecych
do piacownikow mona lake znale w Euiopie s nimi
choby John Lewis Pailneiship (handel delaliczny) czy Moll
MacDonald (doiadzlwo pizemysowe). Mamy lakie pizykady
iownie w Polsce. Znakomicie zaizdzane i odnoszce sukces
na iynku midzynaiodowym Toiuskie Zakady Maleiiaow
Opaliunkowych nale do osob fzycznych: piacownikow
pizedsibioislwa i pizedslawicieli iodowiska medycznego.
Wasno piacownicza pozylywnie wpywa na elos pia-
cy, minimalizujc jednoczenie iyzyko wiadomego dziaania
na szkod spoki. O swoje dba si pizecie duo baidziej, a na
dodalek palizy innym na ice. Vszystkie dotychczasowe
analizy wskazuj, e wasno pracownicza pozytywnie wpy-
wa na postawy pracownikow, np. na gotowo do oszczdzania
w imi polepszenia perspektyw rozwojowych przedsibiorstwa
polwieidza piof. Leszek Gilejko, od lal zajmujcy si iony-
mi pizejawami pailycypacji piacowniczej.
Uwaszczenie pracownikw oznacza wreszcie korzyci
dla gospodarki jako caoci, np. popizez zwikszanie siy na-
bywczej spoeczeslwa. Dlalego jego wspieianie pizez izdy
moe by sposobem pobudzania koniunkluiy. Kiaje najbai-
dziej iozwinile, zwaszcza USA, wspieiaj mechanizmy ioz-
piaszania wasnoci, bo iozumiej, e w oslalecznym iozia-
chunku opaca si lo wszyslkim, lake wielkiemu biznesowi.
Gospodaika jesl jednak, wbiew pozoiom, leiminem do
absliakcyjnym i wszelkie aigumenly lego lypu nie powin-
ny pizesania najwaniejszej zalely wasnoci piacowniczej:
umoliwia ona realny wpyw ludzi na to, co dzieje si w ich
miejscu pracy, na warunki zatrudnienia i produkcji, wiel-
ko i charakter inwestycji, kierunki rozwoju hrmy itd.
Kapitalizm ale jaki?
W r,8, i. Polska, kloia w wielu dziedzinach bya zapo-
niona o cae dziesiciolecia, w kweslii upowszechniania wa-
snoci miaa alwiej. Dysponowalimy ogiomnym paslwo-
wym majlkiem i spoecznym popaiciem dla piywalnej wa-
snoci. Wci ywe byy ideay zbioiowego dziaania oiaz lzw.
demokiacji pizemysowej (populainej w pieiwszym okiesie
Solidainoci), a lake silne wizi z zakadami piacy.
O wasno
wasz i nasz
Po prawie dwch dekadach neoliberalnych
reform moemy miao powiedzie,
e spoeczna gospodarka rynkowa wysza nam
rednio. Polscy decydenci nie tylko ograniczali
opiekuczo pastwa, ale i nie zdecydowali
si na wprowadzenie tych mechanizmw
wspczesnego kapitalizmu, ktre wspieraj
rozwj bardziej egalitarnego spoeczestwa.
Wci jednak nie jest na to za pno.
Micha Sobczyk
(akcjonaiial piacowniczy)
10 11
Na piogu liansfoimacji maizono o egalilainym uslio-
ju iynkowym. Takim, kloiy bdzie premiowa szczegl-
nie pracowitych i zdolnych, nie prowadzc jednoczenie
do zbyt wielkich rozpitoci majtkowych i wykluczenia
spoecznego. Sld wysokie popaicie dla ionych poslulalow
uwaszczeniowych, wspieianych np. pizez wybilnego eko-
nomisl Johna Kennelha Galbiailha. Zwiaca on uwag, e
iozpiaszanie wasnoci lo dobiy sposob zapobiegania zbyl
wysokiemu poziomowi alienacji elil od spoeczeslwa. Po-
slulalom samoizdnoci piacowniczej, populainym w lalach
r,8o-8r, wieina bya u piogu liansfoimacji cz opozycji
anlykomunislycznej. Na pizykad wiocawskie iodowisko
Jozefa Pinioia, iepiezenlujce lewicowe skizydo opozycji,
piopagowao wowczas akcjonaiial piacowniczy i jego kon-
kielne sukcesy, jak baskijski Mondiagon.
Kluczowe znaczenie mia w nowym uslioju wyboi mo-
delu prywatyzacji. Od tego zaleao, czy powstanie spoe-
czestwo drobnych i rednich posiadaczy rodkw pro-
dukcji, czy te wasno ulegnie ponownej koncentracji,
a PRL-owskich kacykw zastpi nowobogacka oligarchia.
W r,,o i. slaiy si izdowa koncepcja w peni odpalnej
piywalyzacji kapilaowej oiaz alleinalywny, samoizdowy
piojekl Hubeila Izdebskiego i Kizyszlofa Ludwiniaka. Ten
diugi model zawieia poslulaly silniejszego zaangaowania
budelu w uwaszczanie spoeczeslwa (m.in. ulgi podal-
kowe), obligaloiyjne lwoizenie inslylucji wspomagajcych
akcjonaiial piacowniczy oiaz zwikszenie konlioli Sejmu
nad piocesem pizekszlace wasnociowych. W lym samym
ioku powslaa Unia Wasnoci Piacowniczej, kloia do dzi
w foimie Izby Gospodaiczej iepiezenluje swoich czonkow
kilkasel pizedsibioislw. Jesl swoislym lobby na izecz ioz-
woju polskiego syslemu wspieiania akcjonaiialu, a lake ioz-
powszechnia wiedz leoielyczn i piaklyczny doiobek ioz-
wiza opailych na wasnoci piacowniczej.
Oslalecznie pizyjlo iozwizania kompiomisowe i zde-
cydowano, e piywalyzacja pojdzie wieloma loiami, w za-
lenoci od m.in. kondycji pizedsibioislw, ich wielkoci,
pogldow piacownikow ilp. W efekcie, cz pizedsibioislw
spizedano inwesloiom, gownie zagianicznym, jednak inne
liafy w ice lzw. spoek piacowniczych (nazwa poloczna
dla spoek z udziaem kapilaowych akcji piacowniczych,
niezalenie od m.in. piocenlowego udziau piacownikow we
wasnoci). Ze wzgldu na biaki kapilau, bezpoiedni wykup
fim izadko by moliwy. Dlalego zaogom slwoizono moli-
wo lzw. leasingu piacowniczego.
Meloda la polegaa na likwidacji pizedsibioislwa i pize-
kazaniu go nowej spoce pod waiunkiem, e pizyslpi do
niej wikszo zaogi i wniesie ona kapila akcyjny w wysoko-
ci co najmniej io cznej wailoci piywalyzowanej fimy
(polem doszed obowizek objcia io akcji pizez inwesloia
zewnliznego). W celu wspomagania zakupu akcji pizez pia-
cownikow, decydowano si czslo na lwoizenie specjalnych
funduszy, np. z zysku czy funduszu socjalnego. W miai wy-
piacowywania zysku, spoki piacownicze miay spaca ialy
kapilaowe za majlek paslwowy, udoslpniony im w celu
piowadzenia dziaalnoci gospodaiczej. Do lego docho-
dzi iodzaj opiocenlowania (opala dodalkowa), a z czasem
wpiowadzono pizepis umoliwiajcy zamian umowy le-
asingowej (dzieiawnej) na umow kupna-spizeday wa-
iunkiem byo spacenie co najmniej o wailoci zakadu
i leiminowe iealizowanie zobowiza wobec Skaibu Pa-
slwa. Akcje pizydzielano piacownikom na piefeiencyjnych
zasadach, wedug iegu opiacowanych na poziomie pizedsi-
bioislw zazwyczaj gownym kiyleiium by sla piacy.
W lakich waiunkach powstaway spki pracownicze.
Byy to przewanie mae i rednie przedsibiorstwa pro-
dukcyjne i usugowe, zwaszcza z brany spoywczej, ma-
szynowej i budowlanej. W zoo r. istniao ich ponad 1oo.
Wikszociowe udziay wasnoci pracowniczej dotyczyy
okoo poowy z nich. Jeli chodzi o poziom zaliudnienia, lo
szacowano wowczas, e ponad poowa z nich ma skal za-
liudnienia w pizedziale ,o-i,o osob.
Bariery i blokady
Upowszechnianie wasnoci cigle jednak napolykao
ionego iodzaju pizeszkody. Dlalego w r,,o i. Unia Wasno-
ci Piacowniczej zgosia swoj piojekl uslawy o akcjonaiiacie
piacowniczym. Uchwalenie jej uczynioby Polsk jednym
z niewielu krajw europejskich, ktre kompleksowo regu-
luj i wspieraj takie formy wasnoci.
Jednak przyjta w tym samym roku nowelizacja usta-
wy wyhamowaa rozwj akcjonariatu pracowniczego.
Wpiowadzono dodalkowe kiyleiia zgody na l foim piy-
walyzacji, m.in. zapis, e leasingowi piacowniczemu mog
podlega jedynie pizedsibioislwa zaliudniajce do ,oo
piacownikow (poniej l liczb slaiano si jeszcze baidziej
zmniejszy). Na szczcie oslalecznie zagodzono nieco nie-
kloie waiunki leasingu (koizyslniejsze waiunki spaly, mo-
liwo pizekazania uylkowanego majlku pized kocem
umowy) oiaz zwolniono z opodalkowania dochody pizezna-
czane na zakup akcji wasnych pizedsibioislw.
Idea spek pracowniczych bya od pocztku bezpardo-
nowo atakowana przez gwne media. Cho w iozwinilych
gospodaikach od dawna wyslpuje liend iozpiaszania wa-
snoci, nasi mdicy pizekonywali, e zbioiowa wasno
i zaizdzanie nigdy nie s wydajne. Wilold Gadomski z Gaze-
ly Wyboiczej wcieka si, e zamiasl jak najszybciej wszyslko
spizeda, kolejni minisliowie szukaj kamienia flozofcznego
prywatyzacji uczciwej, przyjaznej dla pracownikow i pozy-
tywnie wpywajcej na stan caej gospodarki. Niepizychylne
komenlaize ukazyway si le na amach Tygodnika Po-
wszechnego, cho jednym z najwikszych spizymieizecow
wasnoci piacowniczej jesl kalolicka nauka spoeczna.
Niejednoznaczna bya lake poslawa samej Solidainoci.
Andizej Wieczoiek ze Slowaizyszenia Dziaaczy Samoizdu
Piacowniczego, aklywnie zaangaowany w iozwoj demokia-
cji pizemysowej, wspomina, e szukano foimuy piawnej,
w iamach kloiej byoby miejsce dla kadej foimy wasno-
ci, a pizekszlacenia miay chaiaklei oddolny. Jednoczenie
obawiano si spoek piacowniczych, kloie uwaano za zbyl
podalne na manipulacj i wpywy np. zwolennikow ponow-
nego upaslwowienia. Elily Solidainoci popieray takie
przeksztacenia, ktre wydaway si jej utrwala zmiany
systemowe, sprzyjay demontaowi resztek poprzedniego
ustroju. Wieczoiek wspomina lake poslaw owczesnych
decydenlow: V ich dziaaniach byo mniej strategii, a wicej
podejcia doktrynalnego. prywatyzowa co si da, na kadych
10 11
warunkach. Dla formuy prywatyzacji pracowniczej nie zostao
wiele miejsca, tak jak dla spodzielczoci, z ktor wizay si ne-
gatywne skojarzenia. Zdaizao si le, e decydenci nie zga-
dzali si na sprzeda upadajcych zakadw ich pracowni-
kom, cho wiedzieli, e nikt inny ich nie kupi.
Di Pawe Soioka z Polskiego Lobby Pizemysowego, za-
pylany o pioces lwoizenia spoek piacowniczych, ubolewa:
W kraju, w krrym akrywno ruchu pracownczego w decy-
dujcym sropnu doprowadza do rozpoczca rransformacj
usrrojowej, gwnym benefcjenrem przekszrace wasno-
cowych pownn by wane pracowncy. Nesrery, srao s
zupene naczej.
Cho mwiy jaskki...
Mimo medialnej nagonki, ekspeici o ionych pogldach
zgadzaj si, e polsk piywalyzacj pizez lwoizenie spoek
piacowniczych naley uzna za sukces. Szeioko zakiojone
badania piowadzone w lalach ,o. pizez zespo pod kieiow-
niclwem piof. Maiii Jaiosz z Polskiej Akademii Nauk poka-
zay, e wasno pracownicza niele odnalaza si w go-
spodarce rynkowej.
Badania obaliy pogld, e sprywatyzowane t droga
spki bd przejadane przez roszczeniowo nastawio-
ne zaogi. Ta obawa si absolutnie nie sprawdzia w skali
kraju. Przeciwnie, ludziom tak zaleao na zachowaniu tej for-
my wasnoci, e wrcz zgadzali si na nisze wynagrodzenia
w okresach kryzysu pizekonuje piof. Jaiosz. Okazao si, e
w hieiaichii wailoci piacownikow la-
kich spoek najwyej sloi pizeliwanie
fimy oiaz ulizymanie moliwie naj-
wikszej liczby miejsc piacy. Jednocze-
nie s one zdolne do iesliukluiyzacji
i zwolnie, jeli nie da si ich unikn,
baidziej nawel ni fimy piywalyzo-
wane w inny sposob; o podwykach
mylano dopieio w dalszej kolejnoci.
Innym zaobseiwowanym zjawiskiem
bya wysza jako piacy: wiksza lei-
minowo, mniejsza absencja, izadsze
pizypadki picia alkoholu w zakadzie
ilp. Pizede wszyslkim jednak ta forma
prywatyzacji cieszya si najwiksz
akceptacj spoeczn.
Cho spoki wydzieiawione pia-
cownikom osigay lepsze wyniki
ni np. jednoosobowe spoki skaibu
paslwa, pojawiay si opinie, e fi-
my w peni piywalne zazwyczaj ia-
dz sobie nieco lepiej. Ale lo lylko
cz piawdy. Spoki pracownicze
powstaway i powstaj przede wszyst-
kim w Polsce B, gdzie nie ma ad-
nych innych inwestorow. Tam, gdzie
zosta tylko jeden zakad pracy, sama
informacja o moliwoci jego likwidacji
powoduje rozpacz, wzrost wskanikow
samobojstw wrod mczyzn. Spoki
normuj t sytuacj mowi piofesoi
Jaiosz. Dziki spkom ocalono wiele tysicy etatw, gdy
tylko ich pracownicy gotowi byli podj ryzyko hnanso-
wego zaangaowania w ocalenie zakadu przed upadkiem.
Do dzi ich lwoizenie czslo bywa jedyn szans uratowa-
nia hrm pogronych w kryzysie, cho nie zawsze jesl lo
iozwizanie bezbolesne pizekazanie piacownikom pakielu
akcji bywa okupione np. obnik pac. Dziki powslaniu spo-
ek piacowniczych uialoway si i slany na wasnych nogach
m.in. PKS widnica oiaz kiakowski Szpilal na Siemiiadzkie-
go. Ponadlo, w wielu tak sprywatyzowanych hrmach udao
si te zachowa wiadczenia socjalne, co nie byo regu
przy sprzeday inwestorom indywidualnym.
Co wicej, spoki piacownicze pomogy zachowa wielu
pizedsibioislwom niezaleno. Udziaowcami spoki wy-
dajcej Kurier Szczeciski s ,: osoby fzyczne pracownicy,
emerytowani pracownicy oraz spadkobiercy zmarych udzia-
owcow. Dominujc grup stanowi wci pracownicy. Taka
struktura wasnoci wynika z faktu, e obrot udziaami ograni-
czony jest do grona wacicieli. Dziki takiemu zapisowi w umo-
wie spoki, uniknlimy przejcia gazety przez wielkie koncerny.
Proba takiego przejcia, podjta w :oo, r., okazaa si niesku-
teczna. Dziaamy w dalszym cigu jako spoka bdca wa-
snoci pracownikow i byych pracownikow mowi Andizej
apkiewicz, iedakloi naczelny gazely chlubicej si swoim
piacowniczym chaiakleiem, a zaiazem piezes zaizdu wy-
dajcej go spoki. Kuiiei Szczeciski jesl ju niemal oslalni
w Polsce du gazel iegionaln nie bdc wasnoci klo-
iego z kilku wielkich zagianicznych konceinow piasowych.
F
O
T
.

D
A
N
I
E
L

H
O
R
A
C
I
O
A
G
O
S
T
I
N
I
12 13
Wi si z lym baidzo pozylywne skulki nie lylko dla nieza-
lenoci iedakcji. Przejcia regionalnych tytuow pocigay
za sob z reguy zwolnienia pracownikow. Podstawow zalet
naszej formy wasnoci jest obrona miejsc pracy. Ustrzeglimy si
fali zwolnie, a odejcia z pracy s nastpstwem przechodzenia
na emerytury. Nadto, od lat jestemy spok dochodow, zatem
z faktu posiadania udziaow pyn dodatkowe profty w postaci
dywidendy mowi naczelny Kuiieia.
Do zasug spoek piacowniczych naley iownie lo, e
w znacznej mierze dziki nim sporo zakadw nadal nale-
y do polskiego kapitau (choby przeksztaciy si z cza-
sem w normalne spki) i w Polsce paci podatki. Piacow-
nicy-akcjonaiiusze obionili lake wiele zakadow pized celo-
w likwidacj. Nieporwnanie czciej do rnego rodzaju
patologii dochodzio przy przejmowaniu hrm przez part-
nerw strategicznych, najczciej midzynarodowe kor-
poracje. To wanie piywalyzacje kapilaowe niejednokiolnie
piowadziy do likwidacji pizedsibioislw, kloie miay szans
pizeliwa w waiunkach wolnoiynkowych, podczas gdy piy-
walyzacje pizez leasing ocenia si jako iaczej pizejizysle.
Ciki kawaek (wasnego) chleba
Sukcesy spoek piacowniczych nie pizyszy alwo. Pizede
wszyslkim biakowao im kapilau na niezbdne inweslycje,
np. modeinizacj paiku maszynowego. Syluacj pogaiszay
liudnoci z zaciganiem kiedylow spoki piacownicze nie
miay pizecie piaw wasnoci do swoich giunlow czy uiz-
dze, kloie mogyby zaslawi. Dochodziy do lego kopoly
z ulizymaniem pynnoci fnansowej. Poczenie lych czyn-
nikow z koniecznoci iegulainej spaly ial leasingowych,
ocenianych jako wysokie, byo dla wielu z nich iodem po-
wanych laiapalow, a nawel pizyczyn bankiuclw, kloie jed-
nak do r,,, i. dolkny nie wicej ni - z nich.
Pastwo zawiodo nie tylko w kwestii stworzonych przez
siebie regulacji, ale take konkretnych dziaa na rzecz ak-
cjonariatu. Na poczlku liansfoimacji slwoizono Bank Wa-
snoci Piacowniczej, kloiego zadaniem miao by popieianie
piywalyzacji i wasnoci piacowniczej. Mia to by bank
inwestycyjny, wspierajcy udzia pracownikow we wasnoci
przedsibiorstw w celu ksztatowania lepszych stosunkow prze-
mysowych. Mia te uodporni spoki pracownicze na szkodliwy
wpyw globalizacji. ,, udziaow miay w nim banki komercyj-
ne, kolejne ,, przedsibiorstwa pastwowe, ktore chciay si
przeksztaca t drog. Zota akcja naleaa do Stowarzysze-
nia Dziaaczy Samorzdu Pracowniczego wyjania Bogusaw
Kaczmaiek z SDSP. Polizeby byy ogiomne, lymczasem bank
dysponowa niewielkimi iodkami kiedylowymi i czslo od-
mawia poyczek, kloie mogy uialowa spoki pized powa-
nymi kopolami. W efekcie wiele z nich zaduyo si na nieko-
izyslnych waiunkach i upado, a inne zoslay wykupione pizez
inwesloiow zewnliznych lub kieiowniclwo. Oslalecznie na
skulek wymogow NBP dolyczcych kapilau pizesla funkcjo-
nowa lake sam bank pizeja go giupa Noidea.
Do pastwa moe mie pretensje take o to, e nie prowa-
dzio skutecznej akcji edukacyjno-informacyjnej wrd za-
g prywatyzowanych zakadw. Piacownicy, kloiym biako-
wao wiedzy na lemal koizyci z akcjonaiialu, spizedawali swo-
je akcje za niewielkie kwoly, pizede wszyslkim kieiowniclwu.
Gd r,,o r. preferowano w frmach prywatyzacj kapitaow,
w ramach ktorej pracownicy otrzymuj zaledwie r, akcji. Zresz-
t przewanie szybko je sprzedaj, wyzbywajc si jakiegokolwiek
wpywu na funkcjonowanie przedsibiorstwa. Tym bardziej, e
prywatyzacj poprzedza komercjalizacja zakadu przeksztace-
nie go w jednoosobow spok skarbu pastwa ktorej elementem
jest likwidacja samorzdu pracowniczego, istniejcego w formule
przedsibiorstwa pastwowego mowi Pawe Soioka.
Zawodziy lake wadze lokalne, czego pizykadem moe
by niedawny upadek spoki piacowniczej, zaoonej pizez
byych piacownikow odzkiego Unionlexu. Spoka upada,
bo nie dostaa od wadz miasta obiecanego wsparcia. Nie zosta-
a zwolniona z podatku od nieruchomoci, przegraa te spra-
w o umorzenie poyczki skomenlowaa piof. Zdzisawa
Janowska, bya senaloi, kloia pized czleiema laly wspieiaa
piacownikow w slaianiach o ieaklywacj zakadu.
Pewne kopoly s jednak niezalene od polilyki paslwa
i wynikaj z samej zasady funkcjonowania spoek piacowni-
czych. Vakie decyzje zapadaj na zgromadzeniach wspol-
nikow. Im wicej udziaowcow, tym wicej dyskusji. Czasami
to dusze dochodzenie do decyzji jest niewtpliwym minusem
dziaania w takiej strukturze mowi Andizej apkiewicz.
Jesl wieszcie kweslia samych piacownikow-wacicieli.
W wielu fimach szybko rozpocz si proces koncentracji
udziaw w rkach menaderw i inwestorw zewntrz-
nych, a spki zaczy traci swj pracowniczy charakter
i zmieniy si w noimalne fimy. Cho pizepisy ogianicza-
jce moliwo spizeday piacowniczych akcji wpiowadzo-
no m.in. w USA, u nas nie zdecydowano si na regulacje
utrwalajce pracowniczy charakter sprywatyzowanej wa-
snoci, czego domagaa si m.in. Unia Wasnoci Piacowni-
czej. O ile w momencie zakadania spoek leasingowych ,r
slanowiy lakie, w kloiych wikszo udziaow naleaa do
piacownikow szeiegowych, za , do menedeiow i inwe-
sloiow zewnliznych, lo ju w r,,8 i. le piopoicje zoslay
niemal dokadnie odwiocone. Oslio podsumowa lo piof.
Tadeusz Kowalik. Podkielajc, e wykup pizedsibioislw
dokonuje si koszlem duych wyizecze ze sliony piacowni-
kow (obnienie pac, inweslowanie wasnych oszczdnoci),
poslawi pylanie, czy w intencjach ustawodawcy leasing
nie mia by wanie sposobem na to, by tanim kosztem
uwaszczy wanie management pastwowych przedsi-
biorstw. Kadra menederska kapitalizuje w ten sposob pra-
cownicze zudzenia pisa goizko.
Nie dziwi w lym konlekcie, e z ieguy lo kieiowniclwa
pizedsibioislw inicjoway powslawanie spoek piacowni-
czych. Nic le dziwnego, e wedug bada oczekiwania zwi-
zane z zakupem akcji spenione zoslay w lym wikszym
slopniu, im wyej w hieiaichii pizedsibioislwa znajdowa-
a si dana osoba. Rownie wikszo iespondenlow uwa-
a, e gownymi benefcjenlami pizemian maj piawo czu
si czonkowie kieiowniclwa, kloizy posiadaj due udziay.
Wailo jednak doda, e wrd pracownikw spek rzadkie
s opinie, by na akcjonariacie ktokolwiek straci.
Potencja nieco marnowany
Cho szkoda wielu zmainowanych szans, lo jednak nie
mona zapomina, e cigle islnieje u nas wielki polencja
12 13
dla lwoizenia spoek piacowniczych. Pomimo, e proce-
sy prywatyzacyjne w Polsce zaszy bardzo daleko, s jeszcze
brane, zwaszcza o charakrerze srraregcznym, w krrych
pewne przedsborsrwa mog zosra przekszracone w opar-
cu o pracowncz wasno akcj. Vymaga to jednak stworze-
nia odpowiednich uregulowa prawnych, dogodnych moliwo-
ci kredytowania akcji pracowniczych oraz wprowadzenia ulg
podatkowych, z ktorych mogby by fnansowany zakup akcji.
Varto tu wykorzysta przede wszystkim dowiadczenia ame-
rykaskie pizekonuje di Soioka. Co jaki czas syszy si
o zabiegach pracownikow w kwestii wzicia odpowiedzialnoci
za swoje przedsibiorstwa przykadem mog by zamykane
placwk suby zdrowa czy prywarne spk doprowadzone
na skraj lkwdacj przez dorychczasowych nwesrorw.
Obecnie w Waiszawie piacownicy d do ulwoizenia na
bazie paslwowego Inslylulu Faimaceulycznego pieiwszego
piywalnego inslylulu naukowego w Polsce. Gony by le
niedawno konfikl w Kielcach, gdzie piacownicy miejskiego
pizedsibioislwa lianspoilowego wywalczyli w diamalycz-
nych okolicznociach moliwo ulwoizenia spoki piacow-
niczej zamiasl spizedania fimy konceinowi Connex, znane-
mu m.in. z lekcewaenia piaw piacowniczych.
Rzecz jasna, wyboi lej foimy funkcjonowania nie ozna-
cza diogi usanej ioami i samych koizyci, o czym pize-
konuj lake szefowie pizedsibioislw. Gbecnie adnych
preferencji dla spoek pracowniczych po prostu nie ma. Z dru-
giej strony, zdrowa frma zawsze sobie jako poradzi uwaa
Jeizy Wojlowicz, piezes zaizdu fimy C. Hailwig Szczecin,
zajmujcej si spedycj midzynaiodow. Podkiela le, e
funkcjonowanie w formie spki pracowniczej jest trudne,
bo wymaga od pracownikw dobrego zrozumienia zasad
funkcjonowania przedsibiorstw. Im duej funkcjonuje
przedsibiorstwo, tym bardziej odzywaj si postawy roszcze-
niowe, brakuje umiejtnoci patrzenia w przyszo. Niestety,
zawsze na Valnym Zgromadzeniu kcjonariuszy znajdzie si
sporo osob podatnych na haso dawa jak najwicej do kie-
szeni! opowiada. I dodaje: Gdyby pastwo wprowadzi-
o ustawowe rozwizanie, e w okresie spacania rat nie wolno
wypaca dywidend (taki zapis funkcjonowa przez pewien czas
w naszym statucie), spoki pracownicze rozwijayby si znacz-
nie lepiej lwieidzi.
Mimo zaslizee, akcenluje on jednak lo, e pizedsi-
bioislwo (niedugo zakoczy dziesiciolelni okies spaly ial
leasingowych) odnosi obecnie iynkowe sukcesy w duej mie-
ize wanie dziki olbizymiemu wysikowi i cieipliwoci pia-
cownikow oiaz ich paliiolyzmowi wobec fimy. Dodaje, e
funkcjonujc w lej foimie wasnoci udao si wykupi pized-
sibioislwo od Skaibu Paslwa i zmodeinizowa piaklycznie
w slu piocenlach.
Wasno ma przyszo
Programy uczestnictwa pracownikw w zyskach ich
hrm rozwijaj si w niemal wszystkich krajach Unii Euro-
pejskiej, w ionych foimach, np. wypal golowkowych z zy-
sku czy udziau w nich w foimie lzw. funduszy piacobioi-
cow. Baidzo pouczajcy jesl pizykad dziaajcych w Polsce
midzynaiodowych sieci handlowych. Podczas gdy w swoich
macieizyslych kiajach w znacznej czci nale one do pia-
cownikow, w polskich oddziaach zaliudnieni nie maj ad-
nych piaw wacicielskich.
Poza mniejszym szacunkiem dla piacownikow, jesl lo
zapewne zwizane lake z biakiem pizepisow, kloie iegulo-
wayby owe kweslie. W rozwinitych gospodarkach kapi-
talistycznych akcjonariat wspiera si rozmaitymi instru-
mentami, jak ulgi podatkowe dla wacicieli sprzedajcych
cz akcji pracownikom. W USA hrmy pac tym mniej-
sze podatki dochodowe, w im wikszym stopniu nale do
zatrudnionych, a do cakowitego zwolnienia w przypad-
ku hrm w caoci bdcych w posiadaniu zag. U nas o la-
kich iozwizaniach mona na iazie lylko pomaizy, cho po-
lilycy wszyslkich opcji lubi si afszowa z fascynacj slan-
daidami euiopejskimi lub ameiykaskimi wzoicami...
Wiele zaley lake od wiadomoci pizedsibioicow. Pizy-
kad USA gdzie fim ze znacznym udziaem piacownikow s
lysice, a gospodaika iynkowa ma dug liadycj pokazuje,
e iozwijaj si one szybciej i osigaj lepsze wyniki. Di Jacek
Klich z Uniweisylelu Jagielloskiego na podslawie analizy do-
wiadcze globalnej syluacji akcjonaiialu lwieidzi, e hrmy
bdce wspwasnoci pracownicz maj ptorakrotnie
wysz zyskowno. Dzieje si lak m.in. dlalego, e poczucie
wspowasnoci slymuluje izeleln piac i kiealywno, cho-
by lylko z nadziei na wiksze osobisle zyski.
Piaklyka dowioda, e aby w peni wykoizysla polen-
cja akcjonaiialu piacowniczego, niezbdne jest rwnolege
rozwijanie instytucji dialogu w miejscu pracy. Tego nieslely
zabiako w wielu polskich spokach piacowniczych. Gpty-
malny wariant to czenie partycypacji fnansowej zwaszcza
posiadania akcji, co daje nie tylko udzia w zyskach, ale i pewne
uprawnienia w kwestii podejmowania decyzji i kontroli dziaa-
nia spoki z udziaem w podejmowaniu decyzji, od ktorych
zaley jej zysk i rozwoj. Vtedy pracownicy maj poczucie bycia
wspogospodarzem pizekonuje piof. Gilejko.
Wasno piacownicza nie wywalczya sobie nalenego
jej miejsca w naszym yciu gospodaiczym. Bya wciekle ala-
kowana z dokliyneiskich pozycji. Pozbawiono j sensowne-
go palionalu paslwa. Nie znalaza opaicia w iealnych siach
spoecznych i polilycznych. Nie do przecenienia jest jednak
lekcja, jak odebray tysice ludzi lekcja pracy na swoim,
uzalenienia losu od wasnej pracy i roztropnoci, postrze-
gania hrmy jako wsplnego dobra, zbiorowego rozwizy-
wania problemw. By moe zalem niedoskonay piogiam
leasingu piacowniczego jeszcze wyda wailociowe owoce.
9cha Sobczyk
Warto odwiedzi w Internecie:
http://www.uwp.pl/
http://www.efesonline.org/
http://www.nceo.org/
W Obywatelu nr 2/2003 ukaza si reporta o spce pracowniczej Odra z Brzegu.
W numerze 4/2005 pisalimy o prbach ratowania dzkiego Uniontexu poprzez za-
oenie spki pracowniczej. Z kolei w numerze 6/2005 przeczyta mona o ogrom-
nym sukcesie wasnoci pracowniczej w Kraju Baskw. Wszystkie te teksty znale
mona w naszym internetowym archiwum dotychczasowych numerw pisma, na
stronie www.obywatel.org.pl
14 15
Dwanacie lat temu w dolnolskim Jaworze
grupa pracownikw niewielkiego pastwowego
zakadu postanowia sta si jego wacicielami.
Jak wyglda ich biznes po ponad dekadzie?
Cakiem niele.
Na swoim
Poczlki Agiomy Jawoi sigaj r,o i., kiedy powslao
paslwowe Pizedsibioislwo Tiakloiow i Spizlow Rolni-
czych. Zajmowao si zbioik poniemieckiego spizlu, klo-
iy mia by komplelowany lub suy jako czci zamienne
z myl o nowych gospodaizach lych ziem. Do dzi handel
i seiwis wszelkich uizdze iolniczych slanowi jeden z fla-
iow fimy. Z czasem dziaalno poszeizono o handel huilo-
wy i delaliczny maleiiaami budowlanymi, kloiy jesl obecnie
najpiniej iozwijajc si sfei aklywnoci spoki. Do lego
dochodzi obiol czciami do samochodow oiaz usugi mo-
loiyzacyjne wymiana ogumienia, olejow, myjnia samocho-
dowa. Od biecego ioku Agioma iozpocza wspopiac
z jednym z duych konceinow piodukujcych opony i dlki,
lwoizc u siebie auloiyzowany punkl lej fimy.
Wielokiolnie zmieniano nazw, gowny cel pozosla jed-
nak len sam doslaiczy iolnikom polizebny im spizl.
Pizeomem w fimie okaza si koniec ioku r,,,, kiedy lo
pizedsibioislwo spiywalyzowano. Pizyjlo wowczas nazw
Pizedsibioislwo Handlowo-Usugowe Agioma spoka
z o.o. Pizebieg wydaize na pieiwszy izul oka by podobny,
jak w pizypadku wielu innych zakadow piacy w Polsce. Jesl
jedna ionica: wacicielami spki stali si jej pracownicy.
Ludze, jak ro s mw, wzl sprawy we wasne rce po-
sranowl sam zaj s przedsborsrwem. Poczul, e dalszy
los frmy, krr budowal przez lara, zaley od nch mowi
z wyian dum Slanisaw Tomczak, wicepiezes zakadu
i jednoczenie gowny ksigowy.
Piacownicy podjli wowczas dziaania zmieizajce do
pizejcia zakadu. Podpisali umow ze Skaibem Paslwa na
odpalne koizyslanie (leasing) z mienia pizez ro lal. W lym
czasie mieli w syslemie ialalnym zapaci za majlek, aby sla
si jego wacicielami. Najwikszym pioblemem dla iodz-
cej si spoki byo zgiomadzenie na slaicie io jej wailoci
laki by wymog okielony pizepisami. Na szczcie uda-
o si nam bez koniecznoci szukania inwestora zewntrznego
cieszy si wicepiezes.
Do spki pracowniczej przystpio wwczas zy spo-
rd zatrudnionych, czyli zdecydowana wikszo.
A trzeba pamita, e byy to bardzo niespokojne czasy,
kiedy co chwil powstaway najprzerniejsze inicjatywy
gospodarcze i niemal rwnie szybko upaday. Warto do-
da, e wkrtce po przejciu hrmy, pracownicy-wacicie-
le podjli decyzj o podniesieniu kapitau zakadowego,
przez dopacenie okrelonej kwoty do kadego udziau.
Pozyskali w ten sposb rodki na dalsze inwestycje, a tak-
e poprawili wizerunek i wiarygodno spki.
W cigu ri lal, kloie miny od pizejcia fimy pizez za-
og, naslpiy liczne zmiany. Cz piacownikow, w lym wa-
cicieli, ziezygnowao z piacy (zwaszcza po akcesji do UE),
wielu z nich odchodzc chciao si iownie pozby swoich
udziaow. W efekcie dzi pozoslao r wspolnikow. Wszyslkie
udziay znajdoway nabywcow w gionie dolychczasowych
wacicieli dzisiaj maj oni od dwoch do kilkudziesiciu
udziaow. Ich ilo jesl baidzo wana, gdy w pizeciwie-
slwie do spodzielni, pizekada si lo na decyzje dolyczce
pizyszoci spoki, lj. na liczb gosow w czasie zgiomadze
akcjonaiiuszy. Na szczcie od samego pocztku towarzyszy
nam konsensus i wszelkie decyzje podejmujemy raczej jedno-
gonie nie kiyje zadowolenia Tomczak. Gczywicie poja-
wiay si drobne ronice zda, ale jak do tej pory nie powstaa
nigdy przepa uniemoliwiajca porozumienie.
Jak si sprywatyzowa?
Poczlki spoki piacowniczej byy szczegolnie liudne.
Udziaowcy Agiomy musieli zgiomadzi r8o lys. z, z czego
w pieiwszym ioku odpiowadzili roo lys. na izecz najioniej-
szych opal. To wane prowadz do upadku wkszoc
nowopowsrajcych spek rego rypu. Ne s w srane przezna-
czy pendzy na rozwj, bo wszysrke rodk pochana spa-
ra zobowza uwaa pan Tomczak. Gdyby istniaa np.
trzyletnia karencja, daoby to takim frmom czas na zdobycie
kapitau i stanicie na nogi.
Opiocz pomysow, co zmieni w pizepisach piawnych,
by piywalyzacje piacownicze slay si baidziej efeklywne,
kieiowniclwo Agiomy ma kilka iad dla lych, kloizy znajdu-
j si na poczlku podobnej diogi. Varto od razu wybra
dobry, strategiczny zarzd uwaa pan Slanisaw. Wedug
wicepiezesa, laka foima piywalyzacji nie moe by decyzj
podjl nagle i pochopnie. Pomysodawcy powinni dugo
przekonywa zaog, by poczua, e taki krok jest niezbd-
ny, by poczuli si gospodarzami. Nowy zaizd musi le bai-
dzo uwanie wysucha obaw akcjonaiiuszy i albo wyjani
pioblem, albo iaz jeszcze zaslanowi si nad decyzjami.
Wsplny wysiek
wsplne korzyci
Konrad Malec
14 15
Nie naley si spieszy z wypal dywidendy, zwaszcza
w pieiwszym ioku funkcjonowania pizedsibioislwa. Jeli
uda si osign zysk, pokusa slaje si silna i gdy udziaowcy
nie powslizymaj si od lakiej decyzji, poniej moe zabiak-
n iodkow na konieczne inweslycje. Znam kilka przy-
padkow, gdzie udziaowcy powypacali sobie szybko dywiden-
dy, a teraz tych frm ju nie ma mowi Tomczak. Wailo le
pozby si zbdnego balaslu w poslaci majlku niepioduk-
lywnego nawel oddajc go za daimo, jeli nie ma innego
wyjcia. Mielimy tu magazyn wysokiego skadowania, do
przestarzaej bugarskiej technologii. By to teren, ktory mogli-
bymy w przyszoci jako zagospodarowa, ale jego utrzymanie
byo kosztowne, wic oddalimy go za darmo miastu, gdy nie
byo komu sprzeda lumaczy wicepiezes.
Wielu polskich pizedsibioicow pomsluje na pizepisy
czy aioganckich uizdnikow. Jednak pan Tomczak lwieidzi,
e Agioma nie ma powodow do naizeka: Spotkalimy wie-
lu ludzi, ktorzy wycignli do nas pomocn do. Inne spoki,
z ktorymi mielimy kontakt, nie miay tyle szczcia. By moe
byo to spowodowane tym, e nie rozmawialimy z wojewo-
d, a bezporednio z owczesnym ministrem przemysu i han-
dlu. Nie napotkalimy utrudnie administracyjnych. Pomogy
te wadze miasta, ktore przejy od nas niechciany majtek
w trakcie procesu prywatyzacyjnego.
Sami si zmieniamy
Pized dwoma laly udao si spaci oslalnie ialy leasin-
gowe wobec Skaibu Paslwa. Mimo wysokich koszlow
w pieiwszych czleiech lalach obcienie spoki sigao r,o
lys. z iocznie, w kolejnych zaledwie rio lys. fima ci-
gle si iozwijaa. Udao si pizebudowa hale piodukcyjne
i usugowe, lak aby byy baidziej funkcjonalne i iepiezen-
lacyjne, powslaa iownie nowa, elegancka cz biuiowa.
Wiaz z poszeizajcym si zakiesem usug wzioso zaliud-
nienie. Poki co nieznacznie, ale planujemy nowe inwestycje
zdiadza wicepiezes.
Wspowaciciele cay czas powieizaj slei lym samym
osobom. Gd pocztku kierujemy dziaalnoci gromy
w jednakowym skadzie. Co roku otrzymujemy absolutorium
chwali si pan Slanisaw. Wpiawdzie dzi wikszoci zaliud-
nionych nie slanowi ju waciciele, ale piacownicy w fimie
s chyba na lyle dobize liaklowani, e nie powsla lu dolych-
czas zwizek zawodowy. Nie oznacza lo jednak, e zaoga nie
ma nikogo, klo iepiezenlowaaby jej inleiesy. Zarzd stwo-
rzy funkcj przedstawiciela pracownikw, ktrego zatrud-
nieni wybieraj spord siebie samodzielnie. Jest on odpo-
wiedzialny za porozumienia pacowe oraz przedstawianie
postulatw szefostwu.
Pylani o lo, jak si im pia-
cuje, lwieidz, e s zadowole-
ni. Pracuj tu od niedawna,
zaczam w zeszym miesicu,
na razie jestem zadowolona
mowi pani z dziau handlo-
wego. Podobnie byo w dziale
budowlanym. Bardzo do-
brze si pracuje opowiada
jeden z zaliudnionych. Pio-
wokujco sugeiuj, e w obec-
noci szefa nie wypada mowi
inaczej. co za ronica, czy
prezes stoi obok, czy nie jestem
zadowolony i ju powlaiza
z pizekonaniem. Poniej do-
wiaduj si od Tomczaka, e
cz iozmowcow wspolwo-
izya len dzia, sld lak wyso-
ki poziom zadowolenia. Ale
wszyscy w Agiomie wydaj
si dobize ocenia waiunki
piacy. Panuje le specyfczna
almosfeia wszdzie, gdzie
wchodzimy, ludzie chlnie zagaduj pana Slanisawa o naj-
ioniejsze spiawy.
Najbaidziej sen z powiek kieiowniclwu spdza biak ik
do piacy. V samym jaworze jest bardzo duo bezrobotnych,
ale niestety sabo wykwalifkowanych. Ci, ktorzy mieli pojcie
np. o maszynach rolniczych, wyjechali z kraju po wejciu do
Unii smuci si Tomczak. Udaje si len pioblem iozwi-
zywa we wspopiacy z miejscowym uizdem piacy, klo-
iy pizeznaczy iodki na zaliudnienie i dokwalifkowanie
w Agiomie. Wskulek zmian zachodzcych na iynku, w skle-
pie z maszynami i czciami iolniczym, w kloiym nie biak
olejow, smaiow, opon i innych lego lypu pizedmiolow, po-
jawiy si kobiely. Wicepiezes Tomczak lwieidzi, e lo do
obiecujcy ekspeiymenl.
Wynagiodzenia s powizane z efeklywnoci piacy.
Podslawowe uposaenie jesl nieco wysze od uslawowej pa-
cy minimalnej. le waciwie to jeszcze si nie zdarzyo, by
kto dosta go pensj mowi wicepiezes. Pozoslaa cz
pensji lo piemia, zalena od efeklywnoci. Dzk remu
wszyscy s bardzo przykadaj do rozwoju frmy, wele osb
do czsro odbera preme, krre podwajaj pensj podsra-
F
O
T
.

K
O
N
R
A
D

M
A
L
E
C
16 17
wow, przez co przekraczaj nawer redn krajow nie
kiyje zadowolenia pan Slanisaw. W kadej chwili piacownik
moe pizyj do dziau pac i spiawdzi w kompuleize, ile
jego zespo wypiacowa, a lym samym obliczy na podslawie
wynegocjowanego iegulaminu wynagiodze, jakiej pensji
moe si spodziewa.
Agioma bieize le aklywny udzia w yciu kulluialnym
miasleczka, wspomagajc wydaizenia oiganizowane pizez
wadze samoizdowe i oiganizacje spoeczne. W oslalnim
czasie wspomagaa Midzynaiodowe Taigi Chleba w Jawo-
ize i doynki. Wspieia le lokalne kluby spoilowe. Sra-
ramy s wspomaga mnejszym sumam, za ro wksz lo
mprez, bo w ren sposb jesr szansa, e wcej ch s odbdze
mowi wicepiezes Tomczak.
Podslaw funkcjonowania lego lypu fimy s klienci.
Przede wszystkim staramy si wsuchiwa w to, co maj
nam do powiedzenia. To oni s najlepszym doradcami. Do
innych melod naley np. pizeduony leimin palnoci; dla
osob, kloie buduj domy, islnieje moliwo pacenia iaz
w miesicu, by za kadym iazem nie lizeba byo nosi ze
sob golowki. Dzia budowniclwa pizyjmuje iownie zwiol
niewykoizyslanego lowaiu. Klienci zawsze mog liczy na
peny seiwis pogwaiancyjny zakupionych uizdze oiaz
iady dolyczce ich eksploalacji. Efeklem lakich zabiegow jesl
iosnca skala spizeday. w bliski konlakl z klienlem lo we-
dug kieiowniclwa Agiomy najlepszy sposob na konkuiencj
z maikelami budowlanymi i duymi dysliybuloiami spizlu
iolniczego.
Warto byo
Od czasu piywalyzacji spoio si zmienio. Fiima pizeya
wielokiolne zmiany pizepisow, wpiowadzenie kas fskalnych
oiaz pizejcie od papieiowej do kompuleiowej ksigowo-
ci. Oslalni zmian byo wejcie Polski na iynek euiopejski
i cho Agioma poki co nie planuje ekspansji nawel poza gia-
nice iegionu, lo do wspolnolowych pizepisow jesl ju w pe-
ni doslosowana.
U poczlkow pizekszlace wasnociowych prywaty-
zacj przez leasing prbowano zwalcza, twierdzc, e
pracownicy-waciciele bd szybko przejada zyski
swoich przedsibiorstw. Tymczasem w przypadku Agro-
my wszystkie wypracowane do tej pory zyski byy inwe-
stowane w rozwj hrmy, nie wypacano dywidendy i w naj-
bliszym czasie nie ma lakich planow. S za lo plany inwesly-
cyjne, do imponujce. Pizede wszyslkim iozbudowa paiku
maszynowego, lak by wiadczy wicej usug seiwisowych.
Opiocz lego geneialny iemonl diog wewnliznych, kolejne
szkolenia piacownikow, gownie z lechnik maikelingowych,
slwoizenie sklepu inleinelowego, by mona byo iobi za-
kupy nie wychodzc z domu. Mamy te zamiar poszuka
nowych kierunkow dziaalnoci, moe zakad stolarski? ioz-
maiza si Tomczak.
A gdy pylam o iefeksje po lych ri lalach, sysz lakie
podsumowanie: Napracowalimy si naprawd duo, ale war-
to byo mowi wicepiezes Agiomy.
Konrad 9alec
kcjonariat pracowniczy jest form wasnoci o do dugiej hi-
storii. Na takich zasadach funkcjonowaa np. lwowska Gazoli-
na, w midzywojniu jedno z najbardziej dochodowych polskich
przedsibiorstw. jak wyglda powrot do koncepcji spoek pra-
cowniczych u progu III RP?
K. L.: U piogu liansfoimacji zoslaem popioszony
o pizygolowanie uslawy o pizekszlaceniach wasnocio-
wych, kloia uwzgldniaaby akcjonaiial piacowniczy, ponie-
wa zgoszone piojekly izdowe nie biay pod uwag inleie-
sow piacowniczych w piocesie piywalyzacji. Pose Andizej
Mikowski z io innymi posami slwoizy lak inicjalyw
uslawodawcz i z piof. Hubeilem Izdebskim z Uniweisylelu
Waiszawskiego zabialimy si do napisania piojeklu uslawy.
Nasza piopozycja zawieiaa, opiocz zagadnie dolyczcych
akcjonaiialu piacowniczego (jego fnansowania, lwoizenia
ilp.), lake zapisy dolyczce Skaibu Paslwa jako inslylucji,
kloia oiganizowaaby i chionia majlek naiodowy. Zamiasl
lego mamy obecnie iozczonkowan magm ze szczlkowym
nadzoiem wacicielskim. Byy lam le piopozycje iegulacji
dolyczcych innych inslylucji, kloie miayby oiganizowa
majlek naiodowy w waiunkach liansfoimacji.
Wspomniany piojekl slai si na foium komisji sejmo-
wych z lzw. piopozycjami izdowymi. Wledy byo kilkana-
cie piopozycji izdowych uslawy o pizekszlaceniach wa-
snociowych, opailych na neolibeialnej flozofi, wedle kloiej
naleao wszyslko wypizeda i klokolwiek bdzie mia jakie
pienidze, niech pizyjdzie i kupi nasze pizedsibioislwa.
Myl pizewodnia naszej uslawy bya nalomiasl laka, e iy-
nek kapilaowy w Polsce jesl baidzo pylki mowic kiol-
ko, ludzie nie mieli pienidzy. Tymczasem inwesloizy zagia-
niczni bd zajmowa si pizede wszyslkim goinymi ro-
r, pizedsibioislw, kloie byy najbaidziej aliakcyjne, nie
zainwesluj nalomiasl w fimy maiginalne czy pogione
w pioblemach. Dlalego ocenialimy, e wykupione zoslanie
zaledwie ok. co dziesile pizedsibioislwo, pizede wszyslkim
K
apitalizm
bez
wasnoci
z di. Kizyszlofem
S. Ludwiniakiem
iozmawia Micha Sobczyk
16 17
z biany fnansowej, bankowoci, ubezpiecze, paliwowej,
eneigelycznej, do lego niekloie pizedsibioislwa pizemyso-
we i spoywcze. Ale co z pozoslaymi: Nam chodzio o lo,
eby ludzie w naszym kiaju le uczeslniczyli w piywalyzacji
i co z lego wszyslkiego mieli dla siebie.
Przekazanie pracownikom kontroli nad zakadami pracy i da-
nie im moliwoci udziau w wypracowywanych zyskach byo
jednym z waniejszych postulatow opozycji solidarnociowej
i

w

duej mierze decydowao o jej wyjtkowym charakterze.
K. L.: Zapioponowalimy akcjonaiial piacowniczy jako
jedn z foim, kloia umoliwiaaby pizekszlacenia wasno-
ciowe, a jednoczenie pailycypacj piacownikow w ka-
pilale lych fim, kloie byyby nabywane pizez inwesloiow
zagianicznych. Nasza piopozycja oslio slaia si na foium
pailamenlainym z piopozycjami izdowymi. Wledy jeszcze
w Sejmie bya do silna samoizdowa fiakcja Solidainoci;
diuga fiakcja bya baidzo neolibeialna. Doszo do osliych
spoiow, ale powsla z lego wszyslkiego piojekl niejako kom-
piomisowy, kloiy sla si oslaleczn uslaw o pizekszlace-
niach wasnociowych W lym akcie, uchwalonym w r,,o i.,
znalazy si zapisy o lzw. leasingu piacowniczym, wyjle jak
gdyby wybioiczo z naszej piopozycji uslawowej, a lake zapis
o io-piocenlowym akcjonaiiacie piacowniczym w pizypad-
ku pizekszlace kapilaowych.
Nie uwzgldniono naszego pomysu, eby akcje piacow-
nicze, kloie w pizypadku piywalyzacji kapilaowej znala-
zyby si w ikach zaog, oiganizowa w foimie funduszy
inweslycyjnych, emeiylalnych. Chodzio o lo, eby nie byy
dawane lak po pioslu, lecz w odpowiedni sposob zagospoda-
iowane, poniewa z dowiadcze m.in. ameiykaskich byo
wiadomo, i w syluacji silnego wygodzenia konsumpcyjne-
go one nalychmiasl zoslan zamienione na lelewizoiy czy
dywany, o co zieszl liudno mie do ludzi pielensje, i ioz-
pocznie si woko nich wielka spekulacja. My pioponowa-
limy, eby zamiasl iozdawniclwa skupi le akcje w iamach
funduszy inweslycyjnych. To nie pizeszo, ale gdyby lak si
slao, mielibymy w lej chwili najwiksze piacownicze fun-
dusze inweslycyjne w Euiopie.
jakie byy skutki przyjcia projektu w kompromisowym ksztacie?
K. L.: Co zaskoczyo wszyslkich, mnie le okoo r,,
lysica pizedsibioislw zoslao spiywalyzowanych melod
akcjonaiialu piacowniczego, w foimie leasingu. Wiele z nich
uialowao si w len sposob pized likwidacj i w lej chwili
cakiem dobize funkcjonuje. W niekloiych iegionach Polski,
zwaszcza wschodnich i poudniowo-wschodnich, piywaly-
zacja leasingowa slanowia okoo ,, wszyslkich piywaly-
zacji, jeeli nie cao. Poniewa nie byy lo aliakcyjne inwe-
slycyjnie iegiony, slanowio lo jedyn doslpn foim pize-
kszlace. Piywalyzacja pizez leasing zoslaa ponadlo uzna-
na za najbaidziej efeklywn w sensie spoecznym, poniewa,
co polwieidziy badania piof. Maiii Jaiosz z Polskiej Akade-
mii Nauk, bya lo (i pozoslaje nadal) najbaidziej akceplowal-
na spoecznie foima piywalyzacji. Wiele pizedsibioislw wy-
kupionych pizez piacownikow daje sobie znakomicie iad,
dlalego leasing piacowniczy naley uzna za wielki sukces,
w odionieniu od sukcesu lzw. piywalyzacji obywalelskiej,
czyli synnych ,ri pizedsibioislw, kloie zoslay spiywaly-
zowane w foimie Naiodowych Funduszy Inweslycyjnych, co
si skoczyo jednym wielkim skandalem, a powinno spia-
w kiyminaln.
Nieslely, mimo naszych piob i skadania dalszych pio-
pozycji, nie udao si pizefoisowa uslawy, kloia by lak jak
w innych kiajach iegulowaa akcjonaiial piacowniczy jako
liwae zjawisko, nie za lylko jako jeden z modeli pizekszla-
ce wasnociowych. W r,,o i. zoylimy do laski maisza-
kowskiej piopozycj kompleksowych iozwiza i piawie
nikl si lym nie zainleiesowa... Dlalego w lej chwili mamy
syluacj lak, e o ile na poczlku lal ,o. Polska bya lideiem
w zakiesie lwoizenia nowej wailoci syslemowej, jak jesl
akcjonaiial piacowniczy, lo w lej chwili jeslemy na kocu
euiopejskiej labeli. W oslalnich r, lalach wikszo iozwi-
nilych kiajow Unii Euiopejskiej masowo zaslosowaa akcjo-
naiial piacowniczy, o czym si u nas nawel nie wie. Z kiajow
naszego iegionu jedynie Sowenia w islolny sposob zasloso-
waa len model jako slandaidow cz syslemu ekonomicz-
nego lam wpiowadzono wanie lakie uslawodawslwo, ja-
kie u nas zoslao zablokowane.
dr Krzysztof Ludwiniak
zajmuje si dziaalnoci eksperck i doradcz. Jeden z inicjatorw
powoania Unii Wasnoci Pracowniczej, wiceprezes tej organizacji i
czonek prezydium Rady Gwnej; by take prezesem Rady Nad-
zorczej Instytutu Wasnoci Pracowniczej. Czonek zarzdu Euro-
pean Federation of Employee Shareownership. Ide nowoczesnego
akcjonariatu pracowniczego pozna u rde, od jej amerykaskich
twrcw, podczas swojego kilkunastoletniego pobytu w USA, gdzie
m.in. pracowa w ESOP Services, jednej z najwaniejszych i najwik-
szych frm konsultingowych, ktre pomagay tamtejszym przedsi-
biorstwom wprowadza programy wasnoci pracowniczej.
18 19
Co Pana zdaniem zadecydowao, e przez te ostatnie kilkana-
cie lat kwestia wasnoci pracowniczej bya u nas coraz bar-
dziej zaniedbywana?
K. L.: S dwie weisje pizebiegu wydaize. Jedna jesl laka,
e mechanizmy pizemian, o kloiych mowimy, byy po pioslu
poza, jak lo okielam, hoiyzonlem wiedzy i wyobiani wik-
szoci owczesnych elil. Bo skd mieli wiedzie, pizecie wik-
szo naszych ekonomislow bya wykszlacona w PRL, a po-
niej, w lalach 8o. niekloiych wysyano do USA na pizypie-
szone kuisy kapilalizmu w dwa semesliy...
Ale lo jesl weisja mikka. Diuga jesl laka, e w lalach 8o.
slwoizono ideologi neolibeializmu. Niekloie ameiykaskie
think tanki sfoimuoway l koncepcj i slaa si ona ekspoi-
low dokliyn spoeczno-ekonomiczn okiesu liansfoima-
cji poslindusliialnej. Na poczlku zaslosowano lo w Ameiy-
ce aciskiej. Skd pizyjecha do polski Jefiey Sachs: Z Bo-
liwii! Jak wiemy, w Ameiyce aciskiej neolibeializm sko-
czy si kalasliof. To, co w lej chwili lam si dzieje Chavez,
Moiales, Ekwadoi, demonsliacje w Chile, Biazylia ild. lo
jesl ieakcja na idee, kloie byy wpiowadzane w ycie na pize-
omie lal 8o. i ,o.
Model neolibeialny zakada, geneialnie izecz bioic,
skoncenliowanie si na koizyciach lych, kloizy maj zaso-
by fnansowe. Ten, klo ma wicej pienidzy, wchodzi, kupuje,
piywalyzuje, liansfeiuje zyski lam, gdzie ma ochol i iobi co
chce, mowic w upioszczeniu.
Ten sam model zastosowano podczas transformacji w Europie
rodkowo-Vschodniej...
K. L.:. ...I dopiowadzi do lego samego, co spowodowa
w Ameiyce aciskiej, czyli do oligaichizacji syslemu eko-
nomicznego. Takie iozwizania zawsze piowadz do lego, e
r najzamoniejszych konlioluje piaklycznie cay kapila,
a pozoslaa cz jesl odsysana z wasnoci. Ponadlo, oli-
gaichizacja zawsze pizynosi ze sob lake koiupcj. To, co
dzi obseiwujemy, nie wzio si z suflu. Jesl lo efekl wpio-
wadzenia lego syslemu, kloiy foisowaa Unia Wolnoci czy
KLD. W lym samym czasie akcjonaiial piacowniczy by bai-
dzo oslio alakowany, w piasie nie oszczdzay go osoby lypu
piof. Winieckiego i inni, piszc snisle ailykuy we Wpiosl.
Baidzo zabawne, e le osoby czslo uwaaj swoje pogldy za
konseiwalywno-libeialne. Kiedy zapylaem ich, czy uwaaj
piezydenla Reagana za socjalisl lub bolszewika, bo bolsze-
wizmem okielali akcjonaiial piacowniczy. Tymczasem nie
pamilaj, a moe nie chc pamila, e w r,,o i. Reagan
pizyjecha do Polski i wygosi pizemowienie w Sloczni
Gdaskiej, w kloiym namawia Polakow do lego, eby w ia-
mach pizekszlace wasnociowych wzili pizykad z ame-
iykaskich iozwiza akcjonaiialu piacowniczego, zwasz-
cza synnego ESOP-u. O czym si u nas iownie nie pamila
Reagan angaowa si lake np. we wpiowadzanie akcjona-
iialu piacowniczego na wielkich planlacjach w Gwalemali.
Zieszl ju Jan Pawe II w swoim Laborem exercens, encykli-
ce z r,,8 i., cay iozdzia powici wasnoci piacowniczej,
i lo m.in. na niego powoywali si ameiykascy piomoloizy
ESOP-ow.
Co by byo, gdyby akcjonariat pracowniczy wprowadzono
w

Polsce na wiksz skal? Czy pracownicy w wymierny sposob
by to odczuli?
K. L.: Kilka lal lemu, bodaje w iooi i., pizepiowadzo-
no w USA badania, kloie pokazay, e ju niemal co czwaily
zaliudniony piacuje w syslemie akcjonaiialu piacowniczego
(pized iokiem ioio wskanik len powinien pizekioczy ,o
pioc.). Euiopa jesl mniej wicej r,-io lal, w zalenoci od
kiaju, za Slanami Zjednoczonymi jeli chodzi o iozwoj ak-
cjonaiialu piacowniczego. Ale i len mody euiopejski akcjo-
naiial pizynios baidzo wymieine efekly.
Wemy pizepiowadzone w Unii Euiopejskiej badania ly-
sica najwikszych pizedsibioislw akcjonaiialu piacowni-
czego na ich pizykadzie dobize wida, jakie s jego skulki
dla piacownikow. Akcjonaiial piacowniczy w najwikszych
fimach kszlaluje si najczciej na poziomie od kilku-kilku-
naslu piocenl. Mona by wic powiedzie, e jesl nieznaczny.
Ale z diugiej sliony, lo s giganly giedowe o duym ioz-
pioszeniu akcjonaiialu, wic jeli w lakiej fimie akcjonaiial
piacowniczy jesl zoiganizowany w foimie slowaizyszenia, lo
posiadajc ,-ro pioc. akcji ma islolny wpyw na funkcjono-
wanie pizedsibioislwa. W efekcie akcjonaiiusze piacowni-
czy s zwykle diug lub lizeci giup wacicieli w pizedsi-
bioislwie, pieiwsz jesl najczciej wielki fundusz inwesly-
cyjny. To pokazuje si i iozwoj lego modelu.
Ciekawoslk jesl, e na io najwikszych pizedsibioislw
akcjonaiialu piacowniczego, a , lo banki. Innymi sowy,
klasyczne fimy usugowe, w kloiych najczciej poziom
wykszlacenia piacownikow jesl znaczny, a ich hoiyzonly
dosy szeiokie. Jedn z najpioslszych koizyci, jakie od-
nosz piacownicy, jesl lo, e opiocz noimalnych zaiobkow
i liadycyjnego syslemu emeiylalnego, mog czeipa do-
dalkowe zyski z akcji. Pizykadowo, w UBS, najwikszym
banku szwajcaiskim, iednia wailo akcjonaiialu piacow-
niczego ju po kilku lalach wyniosa po ok. ,o lys. euio na
piacownika. Spojizmy dalej: Deulsche Bank, giupa Paiibas,
Mondiagon, Ciedil Agiicole wszdzie po kilkadziesil ly-
sicy euio na piacownika. Tak wic koizyci s ewidenlne,
jeli pizedsibioislwo funkcjonuje dobize a piacownikom-
wspowacicielom zaley na lym, bo z lym czy si wziosl
kapilaowy akcji, kloie posiadaj. To noimalne zachowania
akcjonaiiusza. Jednak jeli my kupimy udziay na giedzie,
lo jeslemy z zewnliz i nie mamy na lo adnego wpywu.
Nalomiasl w syluacji, kiedy akcje posiadaj piacownicy, jesl
lioch inaczej, bo ci ludzie maj wikszy nadzoi wacicielski
nad pizedsibioislwem. Dziki lemu znacznie liudniejsze s
np. wiogie pizejcia i wszelkiego iodzaju numeiy giedowe.
Mowic najkiocej: w syslemie akcjonaiialu piacowniczego,
kiedy ludzie dobize piacuj, olizymuj nagiod po pioslu
maj wicej pienidzy.
Czsta jest jednak opinia, e zwikszanie wpywu pracownikow
na ich miejsce pracy moe by dla nich samych niekorzystne, bo
nie s w stanie poj skomplikowanych regu nowoczesnej go-
spodarki. Innymi sowy. oprocz zwykych obowizkow, maj na
gowie dodatkowe kopoty...
18 19
K. L.: Pizeciwnicy akcjonaiialu kiedy piobowali udo-
wadnia, e iobolnicy na pewno pizejedz zakad, pize-
pij, nie bd umieli nim kieiowa... To s, paiadoksalnie,
lezy niemal idenlyczne, jak klasyczna aigumenlacja pize-
ciwnikow uwaszczenia chopow w XIX wieku. Jak lo: Oni
lo pizejedz, iozpuszcz, pizepij, bdzie liagedia! Tizeba
ich dalej lizyma w paszczynie, zasliasza wledy do-
bize piacuj!. Pizeciwnicy spoek piacowniczych sigaj po
aigumenly z lej samej poki. Podobny chaiaklei ma haso
adnych ekspeiymenlow (lewackich, czslo si dodaje):
skoio co dziaa, lo lego nie zmieniajmy. Dokadnie lo samo
mowiono ioo lal lemu, ale gdybymy lak myleli, lo chopi
powinni dalej piacowa w szlacheckich folwaikach...
Pojawia si rownie inny argument. Vskutek przeksztacenia
przedsibiorstwa w spok z duym czy decydujcym udziaem
pracownikow, kadra zarzdzajca moe gra u nich na poczu-
ciu odpowiedzialnoci za zakad, co po prostu uatwia jej do-
krcanie ruby i utrudnia walk o prawa pracownicze.
K. L.: W Slanach Zjednoczonych jeszcze w lalach oo. i ,o.
slopie uzwizkowienia wynosi ok. o, a w lej chwili moe
z 8. Zwizki zawodowe dziaaj najczciej w liadycyjnych,
slaiych bianach pizemysu. Te z nich, kloie odczylay kie-
iunek ewolucji syslemu iynkowego (co ciekawe, dziao si
lak m.in. w liadycyjnym, podupadajcym hulniclwie), le
baidziej inleleklualnie byslie, same podjy decyzj o popai-
ciu akcjonaiialu. Decydujce znaczenie miao lam lake lo,
e ich lideizy nie bali si zmian bo zazwyczaj biuiokiacje
zwizkowe boj si ulialy czonkoslwa i dlalego nie wspieiaj
akcjonaiialu piacowniczego.
Popalizmy na fimy pizyszoci, z sekloia wysokiej lech-
nologii, jak naleca w caoci do piacownikow midzyna-
iodowa fima Science Applicalions Inleinalional (SAIC), za-
liudniajc ok. oo lys. osob. Czy oni sobie iub pizykicaj:
W lakich fimach piaca polega na czym innym ni w liady-
cyjnym zakadzie pizy lamie. To jesl piaca gownie inlelek-
lualna w lakim SAIC bodaje io piacownikow ma dok-
loialy, a zdecydowan wikszo slanowi ludzie z wyszym
wykszlaceniem; lak jesl we wszyslkich fimach pizyszoci.
Nie zauwayem, eby oni piacowali wicej czy w goiszych
waiunkach oni inleligenlniej piacuj, im si opaca lepiej
piacowa i spiawniej oiganizowa piac.
Nie sdz, eby w spokach piacowniczych zmuszano lu-
dzi do ciszej piacy. Jeli si piacuje na swoim, lo po pioslu
chce si lo iobi lym baidziej, e zaiobki s lam zazwyczaj
znacznie wiksze.
Pomowmy znowu o naszych realiach o korzyciach, jakie py-
n z akcjonariatu pracowniczego w zwykych polskich przed-
sibiorstwach oraz o tym, jak daj sobie rad te z nich, ktore
sprywatyzowano sprzedajc je pracownikom i ktore nie upady.
jakie problemy przechodz i ktore s dla nich specyfczne?
K. L.: Wskulek lego, e nie udao nam si w r,,o i. pize-
foisowa uslawy o akcjonaiiacie piacowniczym lakiej, ja-
kie islniej choby we Fiancji, Holandii, Iilandii czy Hiszpa-
nii w Polsce la foima wasnoci zoslaa izucona na gbok
wod, piaklycznie bez adnych iegulacji. Byo powiedziane,
Klub Prenumeratorw
Obywatela
Prenumerata to konkretny sposb
wsparcia Obywatela.
Nie ogldaj si na innych. Zrb to sam!
Poniej prezentujemy argumenty przemawiajce
za tym, e warto zosta czonkiem
Klubu Prenumeratorw Obywatela:
Prawie 50% ceny pisma sprzedawanego w salonach praso-
wych zabieraj nam porednicy. Jakie s konsekwencje tego dla
stabilnoci fnansowej Obywatela nie musimy Ci chyba tu-
maczy. Gdy kupisz pismo bezporednio u wydawcy (prenu-
merata), to wicej pienidzy trafa do nas, a mniej do pored-
nikw. Twoja prenumerata to konkretny, realny i bardzo duy
wkad w umacnianie niezalenoci fnansowej Obywatela.
W prenumeracie masz jeden numer Obywatela gratis. W salo-
nach prasowych zapacisz za 6 numerw 48 z u nas 42 z. Co
prawda musisz pienidze zapaci z gry i od razu ca sum,
ale wtedy pismo trafa co dwa miesice prosto do Twojej skrzyn-
ki pocztowej nie musisz go szuka w punktach sprzeday.
No i zyskujesz na znikach patrz niej.
Wrd czonkw Klubu Prenumeratorw losujemy raz na 2 mie-
sice nagrod. Masz szans dosta za darmo co, za co inni pa-
c.
Jako prenumerator otrzymujesz nieodpatnie (w miar naszych
moliwoci) materiay dodatkowe: foldery, plakaty, gazety, ulot-
ki, naklejki itp.
Czonkowie Klubu Prenumeratora maj 10% zniki na ksiki
z Biblioteki Obywatela.
Bdc prenumeratorem masz bezpatny wstp na imprezy orga-
nizowane przez nas: Festiwal Obywatela, Konfrontacje Filmowe
itp.
Prenumerata to najpewniejszy sposb zdobycia kolejnych nu-
merw pisma. Czsto dzwoni i pisz do nas czytelnicy, bo w sa-
lonie prasowym nakad Obywatela zosta wykupiony, a oni
spnili si z zakupem.
Przy zamwieniu rocznej prenumeraty (42 z) nieodpatnie do-
staniesz wskazany przez Ciebie jeden z numerw archiwalnych
Obywatela (do wyboru numery 7,10,13,14 i 16-37).
Nagrody dla prenumeratorw
Informujemy, e nagrod w postaci ksiki
AUTOkarykatury wylosowa
Krzysztof Karakiewicz (Chylice)
Gratulujemy! Nagrod przelemy poczt.
Jeeli zaley Ci na tym, by w Polsce istniao
takie pismo jak Obywatel,
nie zapomnij o prenumeracie!
20 21
e w iamach pizekszlace wasnociowych piacownicy
mog wzi swoje zakady w leasing i lo waciwie wszysl-
ko. Tiadycyjnie w lakich pizypadkach wylwaizaa si sylu-
acja, e powslawaa po jakim czasie giupa inicjalywna, cz-
slo zwizana z zaizdem fimy, kloia chciaa wykupi pized-
sibioislwo, jeli lylko ono dobize dziaao. No i naslpiy
spizedae, nieiaz zupenie dzikie nie byo bowiem wpio-
wadzonego adnego mechanizmu, kloiy by ulwieidza
akcjonaiial piacowniczy. W efekcie wiele z lych r,, lysica
fim pozoslajcych w ikach piacownikow zoslao oslalecz-
nie wykupionych. Niemniej jednak niekloie z nich nadal
w mniejszym lub wikszym slopniu funkcjonuj jako izeczy-
wisle akcjonaiialy piacownicze, a nie fkcyjne, bo lakie le s.
Poza lym, co ciekawe, lwoiz si w lej chwili nowe spoki pia-
cownicze zwaszcza duo piopozycji lwoizenia akcjonaiia-
low pojawia si w iamach iefoimy suby zdiowia.
Baidzo czslo zdaizay si lake nieco inne pizypadki.
Upadajcy Biowai Dojlidy zosla pizejly pizez spok pia-
cownicz, kloia dopiowadzia go do dobiej kondycji a po-
lem ludzie sami chlnie spizedali si. Piacownicy zakadu,
kloiych cae ycie nie sla byo na nic, dziki akcjonaiialo-
wi uialowali swoje miejsce piacy. Kiedy jednak pojawi si
zachodni inwesloi, zapioponowa im lakie pienidze za ich
pizedsibioislwo, e nie byli w slanie si opize. Kady pia-
cownik dosla po kilka, kilkanacie czy nawel kilkadziesil
lysicy zolych (kieiowniclwo po jeszcze wicej) i po pio-
slu oddali swoj wasno. Takich hisloiii byo baidzo wiele:
piacownicy ialowali zakad, a naslpnie spizedawali kieiow-
niclwu lub inwesloiowi zagianicznemu. Wszyslko lo jednak
byo nieuiegulowane.
Co zrobi, eby da w Polsce temu ruchowi nowy impuls? Cho-
dzi mi zwaszcza o konkretne uregulowania prawne, bo w nie-
ktorych krajach s cae systemy zacht, np. podatkowych, ktore
wspieraj wykup akcji przedsibiorstw przez ich pracownikow.
K. L.: Wzoiem moe i powinien by ameiykaski
ESOP, opaily o kiedyl inweslycyjny i zasad, e piacujcy
kapila ma spaca si sam. Ameiykascy piacownicy niepo-
iownywalnie wicej zaiabiaj, a mimo lo lamlejszy uslawo-
dawca wiedzia, e nie mona ludziom odbieia konsump-
cyjnej czci pensji ani oszczdnoci, lecz naley ich wci-
gn w ukad piacy kapilau, eby lo on zapiacowa na lo, aby
byli w slanie sla si mini-kapilalislami. Czowiek jesl lylko
czowiekiem: ma iodzin, musi sobie kupi lodowk, bo slaia
mu si zepsua...
Nieslely, u nas nie ma uslawy, kloia iegulowaaby powsla-
wanie akcjonaiialu piacowniczego ilp. mimo, e Unia Wa-
snoci Piacowniczej foimuowaa liczne piopozycje w lym
zakiesie. Slao si lak dlalego, e nie ma w lej chwili w Polsce
iodowiska polilycznego, kloie byoby zainleiesowane akcjo-
naiialem piacowniczym, s jedynie jednoslki czy giupy ludzi,
kloizy si lym inleiesuj, np. niekloizy naukowcy. Wszyscy
oni nie znaleli jednak jeszcze wyiazu polilycznego. Jeeli ioz-
mawiamy z polilykami, lo oni nie maj pojcia, o czym w ogo-
le jesl mowa. Dodalkowo, niekloizy maj pizez neolibeialn
piopagand anlyakcjonaiialow, jaka panowaa u nas pizez
oslalnie r, lal, lak pizelizebione mozgi, lak skizywiony apaial
pojciowy, e jakakolwiek dyskusja z nimi jesl bezcelowa.
Vasz projekt z r,,o r. zachowuje wic aktualno?
K. L.: Oczywicie kady piodukl lego lypu po ro lalach
wymaga odwieenia, ale le podslawowe pomysy wci na-
daj si do zaslosowania w piaklyce. Ale mam ju chyba ze
o lal dowiadcze w lej kweslii, pizyjaniem si z czoo-
wym ameiykaskim leoielykiem lego iuchu, Louisem Kelso,
piacowaem w jednej z najwikszych fim konsullingowych,
kloie lwoizyy ESOP-y w Slanach Zjednoczonych. Wic po
pioslu pewne pomysy, kloie zgaszamy jako Unia Wasno-
ci Piacowniczej, s spiawdzone w piaklyce. Tak jak wszysl-
kie inne, iozwizania zaslosowane np. w USA miay mocne
i sabe sliony, ale pizez oslalnich i, lal lo wszyslko zoslao
ju pizedyskulowane i spiawdzone, lake w innych kiajach.
Zieszl wszyscy na wiecie w mniejszym lub wikszym slop-
niu wzoiuj si na iozwizaniach ESOP-owych, po dosloso-
waniu do lokalnych iealiow i syslemow piawnych.
Prosz poda przykad konkretnych mechanizmow wspierania
rozwoju wasnoci pracowniczej.
K. L.: Niezbdna jesl kompleksowa uslawa iegulujca
le kweslie. Oczywicie mona lake wpiowadza akcjona-
iial piacowniczy w iamach kodeksu handlowego, nie ma
pizeszkod. Tizeba lylko mie spok i odpowiednie zapisy
w jej slalucie. Ale moemy ulwoizy spok i opize si na
kodeksie handlowym, zapisa, e lo jesl spoka piacownicza,
a polem lo si wszyslko iozwali i nic z lego nie bdzie byo
wiele lakich pizypadkow. Dlalego kluczem s nie lylko slalu-
ly. Jesl nim mechanizm kiedylowy, dziaajcy na izecz pia-
cownikow.
Nie mowilimy jeszcze o lym, jak w piaklyce dziaa
ESOP. Jego islol jesl zaslosowanie mechanizmu kiedylo-
wego w slosunku do piacy kapilau. Upiaszczajc: mamy
pizedsibioislwo X, kloiego waciciel decyduje si spizeda
cao lub cz udziaow piacownikom. Niekloizy iobi lo
z powodow moialnych (lo si napiawd zdaiza, co cieka-
R
Y
S
.

P
I
O
T
R

W
I
D
E
R
E
K
.
W
W
W
.
R
Y
S
U
N
K
I
.
B
A
R
D
Z
O
F
A
J
N
Y
.
N
E
T
20 21
we zwaszcza w USA), inni dlalego, e maj w lym inleies
polegajcy na lym, e spizeda akcji piacownikom daje im
pizywileje podalkowe (roll-over). Poniewa jednak piacow-
nicy nie maj lyle pienidzy, iobi si najpieiw due dilligen-
ce [pioceduia popizedzajca dokonywanie slialegicznych
liansakcji kapilaowych, umoliwiajcym m.in. idenlyfkacj
zwizanego z lym iyzyka pizyp. ied.] dla lej fimy, kloia ma
wykaza, e waciciel nie piobuje spizeda im kola w woiku,
e fima izeczywicie ma pizyszo a naslpnie idzie si do
banku i zakada liusl, inslylucj powieinicz. Kiedy waci-
ciel decyduje si spizeda np. ,o udziaow za ,o milionow,
bank udziela poyczki w lakiej wysokoci i lokuje j w liu-
cie, kloiy pizejmuje zaiowno akcje, slanowice zabezpiecze-
nie poyczki, jak i bieize na siebie jej spal. A w lym czasie
pizedsibioislwo noimalnie piacuje. Co ioku jaka cz
wypiacowanego zysku jesl pizekazywana do liuslu i w len
sposob spaca si poyczk. Jesl lo mechanizm kiedylowy
pomylany na izecz piacownika. Bo jego la caa opeiacja
piaklycznie nic nie koszluje on ma lylko dobize piacowa,
eby podnosi wailo swojej fimy i eby mie na dywiden-
d. W Slanach Zjednoczonych jesl lak, e dywidenda zoslaa
zwolniona z podalku, bank ma obnione opodalkowanie na
poyczk, waciciel nie paci podalku od spizeday swoich
akcji... I lak dalej kademu si lo opaca, a cao nakica-
na jesl pizez mechanizm fskalny.
Tizeba pamila, e w USA, lak jak na caym wiecie,
uslawom podalkowym lowaizyszy baidzo oslia walka. Tym-
czasem na poczlku lal 8o. baidzo silne zachly podalkowe
ws. akcjonaiialu piacowniczego pizegosowano niemal bez
gosu spizeciwu! Po pioslu zaiowno Demokiaci, jak i Repu-
blikanie byli w peni pizekonani o lym, e akcjonaiial pia-
cowniczy lo plan dla naiodowej gospodaiki. To by wicz
ewenemenl w skali wialowej: za znikami podalkowymi,
kloie miay pomoc w pizyszoci osign okielony cel,
opowiedziay si wszyslkie siy polilyczne. Ameiykanie lo
baidzo piagmalyczny naiod i oni lakich izeczy nie iobi po
lo, eby komu spiawi pizyjemno wszyslko byo opaile
na wyliczeniach, na dugofalowym myleniu slialegicznym.
jak jest z Europ Zachodni i Uni Europejsk?
K. L.: Ju od pewnego czasu ogiomny piocenl euiopej-
skich fim slosuje akcjonaiial piacowniczy. Jednak euiopej-
skie zwizki zawodowe boj si go, gdy ich lideizy obawiaj
si ulialy czonkow. A poniewa pailie lewicowe s baidzo
uzalenione od popaicia zwizkowcow, nie za baidzo chc
sucha o akcjonaiiacie. Pailie piawicowe s z kolei w wik-
szoci zdominowane pizez lak czy inn foim neolibeiali-
zmu.
Oczywicie w niekloiych kiajach la wiadomo jesl
wiksza i np. Anglia, Iilandia, Holandia czy Fiancja wpio-
wadzaj uslawodawslwo dolyczce akcjonaiialu piacowni-
czego. Tam le uslawodawslwa islniej, akcjonaiial si iozwi-
ja. Ale w ofcjalnej debacie polilycznej w Euiopie len lemal
iaczej nie islnieje, cho od jakiego ioku czy dwoch jakby
co zaczo si zmienia. Euiopejska Fedeiacja Akcjonaiia-
lu Piacowniczego iobi badania na ione ciekawe lemaly
z lym zwizane. Niedawno ziobia wymown analiz lego,
ile w wialowej piasie ukazuje si ailykuow o akcjonaiiacie
piacowniczym. Olo w kwielniu lego ioku byo lakich lek-
slow ,,oo, podczas gdy jeszcze np. w padzieiniku ioo, i.
liczba la wynosia zaledwie ,,,.
Lepsze lub goisze uslawodawslwo dolyczce akcjonaiia-
lu piacowniczego powslaje we wszyslkich najbaidziej iozwi-
nilych kiajach wiala (opiocz USA s lo Kanada, Auslialia,
Afiyka Poudniowa, Koiea Poudniowa i Japonia), lemal len
sludiuj inlensywnie lake Indie i Chiny. Wszyscy si lym in-
leiesuj opiocz Euiopy!
W Euiopie Zachodniej jesl cigle duo zamieszania po-
lilycznego. Pizykadowo, socjalici znow zajmuj si maiksi-
zmem. Ja lo nazywam syndiomem neo: jeli nie poliafmy nic
nowego wymyli, lo piobujemy neolibeializmu, neosocjalizmu.
Dla mnie le wszyslkie neo, lewicowe czy piawicowe, s po pio-
slu wiadeclwem beziadnoci inleleklualnej. Ale jak mowi: y-
cie idzie do pizodu, na paszczynie lwaidej ekonomii powslaj
nowaloiskie iozwizania. Nalomiasl na paszczynie debaly in-
leleklualnej, biuiokiaci i leoielycy cigle piobuj slwoizy nowy,
lepszy paiowoz, kiedy ju jedzi si elekliowozami.
Czy Unia Vasnoci Pracowniczej z optymizmem patrzy na
przyszo akcjonariatu w Polsce?
K. L.: Dziaamy ju kilkanacie lal Unia zoslaa zaoo-
na w r,,o i. i naleao wledy do niej kilkasel pizedsibioislw.
Od lego czasu bylimy oslio zwalczani, moe nie jako oigani-
zacja, ale na pewno jako idea, pizez iodowiska neolibeialne.
W zwizku z lym, a lake biakiem odpowiednich pizepisow,
w Polsce akcjonaiial pizeliwa w foimie spoek leasingo-
wych. Wiele z lych pizedsibioislw wskulek lego, e nie uda-
o nam si uslawy pizepchn, pizeslao by spokami pia-
cowniczymi czy spokami akcjonaiialu piacowniczego, albo
s nimi lylko z nazwy. Takie s iealia.
Chcielibymy, eby naieszcie jaka sia polilyczna powa-
nie zainleiesowaa si lymi kwesliami. Chociaby dlalego,
eby Polska nie musiaa znow goni ieszly wiala, lak jak lo
byo w XIX w., kiedy iewolucja pizemysowa w innych kia-
jach bya ju baidzo zaawansowana, a u nas jeszcze chopi
paszczyniani piacowali. Chcielibymy, eby syslem oligai-
chiczny, kloiy u nas powsla w cigu oslalnich kilkunaslu lal,
zosla pizelwoizony w syslem pailycypacyjny, eby zoslao
u nas slwoizone spoeczeslwo wacicielskie, albo jak okie-
li lo czoowy leoielyk libeialny, John Rawls demokiacja
wacicielska. Obawiam si jednak, e lak jak u piogu lians-
foimacji, lak i dzisiaj spiawy cywilizacyjne, lzn. pizecho-
dzenia z syslemu poslindusliialnego do cywilizacji wiedzy,
znajduj si daleko poza zasigiem wyobiani wikszoci
naszych elil polilycznych i gospodaiczych. Cho z naluiy je-
slem oplymisl, lo palizc na poziom debaly i kweslie, o klo-
iych si dyskuluje, nieslely liudno w spiawie wasnoci pia-
cowniczej zachowa oplymizm. Obawiam si, e nasze elily
komplelnie nie iozumiej lego, co jesl nie lyle gospodaicz,
ale wicz cywilizacyjn iacj slanu naszego kiaju.
Dzikuj za rozmow.
Waiszawa, wizenia ioo, i.
Wspopiaca Magdalena Kiymaiys
22 23
Argentyscy robotnicy przejli fabryki, zwykli
obywatele opanowali ulice i nie wyglda na
to, eby komukolwiek z nich brakowao szefa na
karku.
Niezalene, aulonomiczne iuchy spoeczne w Aigenly-
nie s czci globalnego fenomenu. Od Ameiyki aciskiej,
popizez Poudniow Afiyk, a po Euiop Wschodni, lecz
lake w Kanadzie i w Slanach Zjednoczonych, ludzie ju dzi
slaiaj si wiadomie kszlalowa julio. Dwa flaiy, na klo-
iych opaila jesl dziaalno lych nowych iuchow, lo demo-
kiacja bezpoiednia oiaz konsensus. Kady jesl pizywodc
w lego iodzaju sliukluize.
W Aigenlynie wszyslkie one skadaj si na iuch iu-
chow, zoony z wielu ionoiakich giup. Twoiz go pized-
slawiciele klasy iobolniczej, pizejmujcy fabiyki, aby na-
slpnie nimi wspolnie zaizdza. S lam lake czonkowie
miejskiej klasy iedniej lub ci, kloizy niedawno uliacili ow
slalus, i slaiaj si jako zaspokoi swoje polizeby, pozosla-
jc w solidainoci z wasnym oloczeniem. Znajdziemy lam
beziobolnych, kloiym, jak wielu im podobnym na caym
wiecie, pizy biaku peispeklyw znalezienia iegulainej piacy,
udaje si jednak, dziki pomocy wzajemnej, wspolnie znale
sposoby na pizeliwanie i osignicie samowyslaiczalnoci.
S poiod nich lake niezalene, idzenne spoecznoci lo-
kalne, kloie walcz o wyzwolenie ziemi zagainilej pizez
monowadcow.
Sowo horzonraldad stao si w Argentynie uosobie-
niem tego nowego porzdku i nowych zasad spoecznej
organizacji. Oznacza demokratyczn komunikacj na
rwnociowej paszczynie i implikuje a pizynajmniej
lakie sobie slawia cele anlyhieiaichiczn i anlyauloiylai-
n kieacj, nie za jedynie ieakcj. Jesl ucielenieniem odej-
cia od weilykalnych sposobow oiganizacji spoeczeslwa
i ulizymywania w nim ielacji.
Ruchy spoeczne w Aigenlynie mocno podkielaj swoj
niezaleny chaiaklei, aby odci si zdecydowanie od pa-
slwowych inslylucji lub innego iodzaju hieiaichicznych
sliuklui. Ta niezaleno ma iownie wiadczy o piowadze-
niu polilyki samooiganizacji, czyli samoizdzie (autogestion),
a lake o demokialycznej, bezpoiedniej pailycypacji.
Kiolko mowic, ruchy te z gry odrzucaj ide sprawo-
wania wadzy nad innymi ludmi. Zamiast tego, stawiaj
sobie za cel zbudowanie struktury spoecznej, w ktrej
mona j wykonywa wsplne z innymi. Oiganizacja ma
miejsce w kadym aspekcie ycia, zaiowno na paszczynie
indywidualnej, jak i w solidainoci z innymi. Mamy lu do
czynienia z piocesem niepizeiwanego lwoizenia, nieuslan-
nego wzioslu i iozwoju nowych ielacji, a lake z coiaz lo no-
wymi ideami wynikajcymi z owych dziaa.
Ruch Bezrobotnych Robotnikw
Aigenlyna ma dug i bogal hisloii bunlu, opoiu i sa-
mooiganizacji. Niedawno powslae iuchy iozwiny si w ie-
zullacie dwoch kulminacyjnych fal, kloie pomogy iozpize-
slizeni si nowym koncepcjom oiganizacyjnym w caym
kiaju. Pieiwsza z nich, czyli iuch beziobolnych iobolnikow,
pizepyna pizez kiaj w lalach dziewidziesilych XX wie-
ku, akceplujc slosunkowo wczenie sposob podejmowania
decyzji polegajcy na powszechnym konsensusie. Ruch mia
jednak niskie popaicie wiod aigenlyskiej klasy iedniej.
Upadek gospodarki w Argentynie w zoo1 r. wywoa kolej-
n fal powszechnego buntu, podczas ktrej klasa rednia,
gwatownie tracc swj status, zjednoczya si z bezrobot-
nymi oraz robotnikami zatrudnionymi poniej swoich
kwalihkacji. W len sposob, horizontalidad sla si ide po-
nadklasow.
Rosnca niezgoda na islniejce piaklyki polilyczne slaa
si obieklem zainleiesowania spoeczeslwa w lalach dzie-
widziesilych XX wieku, kiedy lo iuch beziobolnych iobol-
nikow oiaz inne ludowe iuchy spoeczne poczy oiganizowa
si pizeciwko wadzom lokalnym oiaz koipoiacjom. Dowo-
dzone zazwyczaj pizez pozoslajce bez piacy iobolnice, iuchy
le wypiowadzay na ulice lysice ludzi, kloizy opanowywa-
li je blokujc gowne aileiie lianspoilowe w celu uzyskania
izdowych dolacji dla beziobolnych. Co slanowio pizejaw
zdecydowanego zeiwania z pizeszoci, w adnej z tych
form organizacji nie poredniczyli ani nie przewodzili jej
wybierani liderzy czstokro cakowicie obywano si bez
przywdcw. Zamiasl lego, ludzie bioicy bezpoiedni udzia
w wydaizeniach podejmowali decyzje o dalszych kiokach
z dnia na dzie, w miai konkielnych polizeb.
Podczas blokad diogowych slosowano bezpoiednie foi-
my podejmowania decyzji, co miao lake wpyw na lwo-
izenie nowych slosunkow spoecznych. Sam iuch, jak i jego
czonkow czslo okiela si niefoimalnie mianem piqueteros
nazwa wzila od sowa pikiela, lj. od laklyki uywanej do
blokowania diog. W odionieniu od upizednio slosowanych
foim oiganizacji, w kloiych zawsze funkcjonowa iepiezen-
lanl mowicy w imieniu caej giupy (zwykle bez uzyskania
powszechnej zgody na lo), bioicy udzia w pikielach posla-
Bez panw,
bez poddanych
Marina Sitrin
22 23
nowili podejmowa decyzje bezpoiednio podczas liwania
blokad. Zdaizay si syluacje, w kloiych lianspoilowano
helikopleiami uizdnikow paslwowych na miejsca blokad,
aby bezpoiednio negocjowali z ogoem pikielujcych.
Akty buntu i jednoci
Decydujcym momenlem diugiej fali zmian okaza si
masowy bunl r, i io giudnia ioor i., o kloiym czslo wspo-
mina si po pioslu pizywoujc dziewilnaslego i dwudzie-
slego. Miliony Aigenlyczykow sponlanicznie wyszy na uli-
ce w caym kiaju i, obywajc si bez lideiow i hieiaichii, wy-
musiy dymisj izdu, a naslpnie, dziki nieuslannej mobi-
lizacji, dopiowadziy do usunicia czleiech kolejnych izdow
w cigu niespena dwoch lygodni. Z pewnoci elemenlem
nadajcym wydaizeniom szybszego biegu byo zamioenie
pizez izd konl bankowych Aigenlyczykow.
Protestujcy nie domagali si od nikogo niczego no-
wego sami po prostu zaczli tworzy struktury, jakich
oczekiwali. Wielu dzi odnosi si do lamlych wydaize jako
do momenlu zeiwania z pizeszoci, pozbycia si gboko
zakoizenionego sliachu oiaz pizezwycienia milczenia,
kloie slanowiy dziedziclwo najbaidziej biulalnej dyklaluiy
w hisloiii Aigenlyny, junly, kloia dopiowadzia do znikni-
cia o ooo ludzi, upizednio loiluiujc wielu z nich na naj-
sliaszniejsze moliwe sposoby.
W ludowym buncie ioor i. wzili udzia zaiowno iobol-
nicy, jak i beziobolni, czonkowie klasy iedniej, oiaz ci, klo-
izy wanie ow slalus uliacili. Bya lo iebelia bez pizywod-
cow, bez udziau islniejcych pailii czy nowo wyonionych
elil, co z pewnoci slanowio cz fundamenlu lego, czym
jesl horizontalidad oiaz inne nowe foimy oiganizacji. Dopro-
wadzio to do powstania setek ssiedzkich zgromadze,
angaujcych wiele dziesitek tysicy uczestnikw.
Czonkowie lych zgiomadze spolykali si poczl-
kowo, aby spiobowa odkiy nowe sposoby wzajemnego
wspieiania i zaspokajania wasnych, elemenlainych ycio-
wych polizeb. Wielu wyjania ide oiganizacji pieiwszych
zgiomadze jako piob konlaklu, sposob na odnalezienie
si nawzajem. Ludzie znaleli si na ulicach, zaczli ze sob
iozmawia, doslizegli polizeb giomadzenia si, i lak le
ziobili, pizy kadej ulicy, w kadym paiku. Baidzo czslo
klo po pioslu pisa na cianie czy na ulicy leksl w iodzaju
ssiedzi, spolkajmy si o ir we wloiek, i lak powslawao
zgiomadzenie.
Nowe grupy zamiast zgromadze
W lalach bezpoiednio po iebelii zaobseiwowano znacz-
ny spadek liczby lokalnych zgiomadze. Wielu uczeslnicz-
cych w nich od poczlku, pizewidywao slopniowo spadek
pailycypacji; co wicej, lwiei-
dzili, i nie bdzie lo znaczca
sliala. Uwaali, e i lak zasza
ju kluczowa zmiana w spo-
sobie, w jaki ludzie odnosili
si do siebie wzajemnie. Nie
dao si ju lej zmiany od-
wioci, nawel gdyby same
sliukluiy oiganizacji ulegy
pizeobiaeniom.
Istniejce jeszcze zgro-
madzenia pracuj nad r-
norakimi projektami, wspo-
magajc rozwj sieci han-
dlu wymiennego, uczestni-
czc w zakadaniu oglno-
dostpnych placwek przy-
gotowywania ywnoci, two-
rzc ogrdki uprawiane me-
todami ekologicznymi, cza-
sem te przejmujc budyn-
ki przykadem jest, maj-
ce wymiar wysoce symbo-
liczny, zajmowanie opusto-
szaych bankw, ktre zo-
staj nastpnie przeksztacane w lokalne orodki spo-
eczno-kulturalne. Pizejle obiekly wykoizyslywane s jed-
noczenie do wielu iozmailych celow, slaj si np. kuchnia-
mi, maymi diukainiami czy le placowkami opieki dzien-
nej. Mona w nich znale dodalkow pomoc w nauce dzieci,
daimowy doslp do kompuleia i Inleinelu, w jednym z bu-
dynkow znajduje si nawel mae kino.
Pojawio si le wiele nowych giup, wiod nich: wspai-
cia dla winiow polilycznych, spizeciwiajce si iepie-
sjom, koleklywy ulicznych izemielnikow oiaz zizeszenia
uczniow szko iednich. Kada z nich powslaa na bazie
zgody co do zasad horizontalidad oiaz niezalenoci. Tak
samo jak wczeniej powslae giupy, nowe foimacje cako-
wicie odizucaj pailie polilyczne oiaz sposoby oiganizacji
opaile na hieiaichii. Dowiadczenia zdobyle pizez lokalne
zgiomadzenia piocenluj jako ywy elemenl cigego ioz-
woju iuchu.
F
O
T
.

O
R
I
A
N
O
M
A
D
A
24 25
Ruchy i ich wzajemne relacje
Opiocz wpywu na iozwoj lokalnych zgiomadze, ma-
sowy bunl sla si lake inspiiacj dla iuchu beziobolnych
iobolnikow. W iezullacie powslaa sie ionoiakich, aulono-
micznych iuchow, sie, kloia pizekioczya gianice klasowej
idenlyfkacji.
Pized iebeli ioor i., czonkowie klasy iedniej w naj-
lepszym wypadku liaklowali blokady ulic oiganizowane
pizez piqueteros jako uciliwy kopol. Islniaa ogolna zgo-
da co do lwieidzenia, i lo beziobolni sami s winni wa-
snej syluacji spoeczno-ekonomicznej, oiaz co do lego, i
uywanie diaslycznych melod w celu pacyfkacji ich piole-
slow jesl w peni uzasadnione. Po wybuchu buntu, zaczto
organizowa wsplne akcje z czonkami klasy redniej,
wczajc blokady mostw i drg. Ci sami ludzie, ktrzy
wczeniej zdyli ju znienawidzi pquereros za zakca-
nie porzdku ycia codziennego, zaczli wspiera bloka-
dy jako konieczny rodek ku przywrceniu stabilizacji
gospodarczej. Jednoczenie, wielu pquereros poczo
organizowa si wsplnie z czonkami klasy redniej,
ktrych uprzednio postrzegali jako czciowo odpowie-
dzialnych za tragiczn sytuacj ekonomiczn.
Odzyskane miejsca pracy
To, co zaczo si od okoo luzina fabiyk, kloiych okupa-
cja iozpocza si na poczlku ioor i., iozwino si w cigu
dwoch lal w selki miejsc, piospeiujcych pod zaizdem sa-
mych iobolnikow, bez szefow i hieiaichii. Piaklycznie kade
z lych miejsc piacy jesl poslizegane, zaiowno pizez iobol-
nikow jak i ieszl lokalnej spoecznoci, jako jej inlegialna
cz. Znamienile s sowa piacownikow fabiyki Zanon,
piodukujcej wyioby ceiamiczne: Zanon naley do ludzi.
Ronoiodno wspomnianych miejsc piacy jesl dua:
od pias diukaiskich i sklepow z ailykuami melalowymi
po kliniki medyczne, od fabiyk ciaslek, bulow i balonow
po czleiogwiazdkowe holele i iedakcje dziennikow. Benef-
cjenci odzyskanych miejsc piacy lwieidz, e pomimo wielu
pizeciwnoci nie iobi niczego skomplikowanego. Wszyslko
spiowadza si do sloganu: Okupuj, slawiaj opoi, piodukuj.
Wikszo iuchow opisuje sposob swojej piacy i piodukcji
sowem samoizd.
Ruch slale ionie, a popaicie dla niego w caej Aigenly-
nie jesl coiaz wiksze, pomimo giob eksmisji z pizejlych
zakadow piacy. Jak dolychczas, ieakcj na kad lak gio-
b bya mobilizacja ze sliony mieszkacow ssiedzlwa oiaz
wiod ionych koleklywow i zgiomadze. Slaiania izdu s
jak dold udaiemniane. Pizykadem moe by diukainia
Chilaveil, w kloiej obion pized policj niezwykle aklywnie
zaangaowali si mieszkacy ssiedniego domu slaicow. Od-
zyskiwanie miejsc piacy jesl niezwykle populaine, co wielu
ludzi spoza iuchu lumaczy w piosly sposob, lwieidzc, i
bezpoiedni pizyczyn lej populainoci jesl biak piacy,
a ludzie chc piacowa.
Wiaz z upywem czasu, odzyskane zakady poczy
ze sob wsppracowa, tworzc system barterowej wy-
miany produktw oraz kolektywne wizi ze wiatem. Na
pizykad, klinika medyczna wywiadczy daimowe usugi
piacownikom diukaini, kloia w zamian za lo umoliwi jej
nieodpalne diukowanie. Takie piaklyki maj miejsce lake
w skali wialowej.
Nowe ruchy i ich dziaania midzynarodowe
Rownie szybko iozwijajce si iuchy, o podobnej io-
noiodnoci i poiownywalnym popaiciu spoecznym, nie s
niczym nowym. Bezpiecedensowy w pizypadku Aigenlyny
wydaje si za lo fakl, i cakowicie odmienne od siebie giupy
lwoiz globalny syslem wymiany i komunikacji. Aigenly-
skie iuchy pozoslaj w cisym zwizku z MST (iuch cho-
pow beziolnych) w Biazylii obie sliony dziel si dowiad-
czeniami oiaz slialegiami dolyczcymi pizejmowania ziemi,
foimami medycyny liadycyjnej, a lake wzoiami demokia-
lycznych piaklyk.
Take meksykaski iuch Zapalyslow konsekwenlnie an-
gauje si w iozmaile foimy wymiany. Od momenlu iebelii
w ioor i., znaczna liczba czonkow iuchu beziobolnych io-
bolnikow zdya ju odwiedzi Zapalyslow, na ich zapio-
szenie, w ich niezalenych spoecznociach w slanie Chiapas,
w celu wymiany pomysow i dowiadcze. Pomimo ogia-
niczonych iodkow, dialog pomidzy wieloma iuchami ma
dug hisloii i odbywa si na ionych paszczyznach.
Pizez lizy oslalnie lala niezalene iuchy oiganizoway
w Buenos Aiies coioczny zjazd o nazwie Eneio Aulonomo
(Niezaleny Slycze). Pizybyway na niego giupy z caej Ame-
iyki aciskiej, w lym Mujeies Cieando z Boliwii i niezale-
ne giupy z Biazylii. Wiod uczeslnikow byy lake ionego
iodzaju koleklywy i lokalne oiganizacje z Euiopy i Slanow
Zjednoczonych. W cigu kilku oslalnich lal, pioces lwoizenia
wzajemnych wizi nabia widocznego iozmachu i wszyslkie
symplomy wiadcz o lym, i la lendencja bdzie si nasila.
Horizontalidad oiaz demokiacja bezpoiednia lo islol-
ne modele budowania nowego spoeczeslwa. Slanowi one
punkl wyjcia dla lwoizenia foim spoecznych opailych na
zaufaniu i mioci. Na kanwie mioci i zaufania, pizy uy-
ciu idei horizontalidad, powslaje cakiem nowa osoba, bd-
ca gownym bohaleiem wasnego ycia. Nie jesl lo pioces
pizypadkowy, lecz wiadome kszlalowanie spoeczeslwa.
Szczegolnie kobielom udao si znale w nim dla siebie
nowe iole. W omawianym piocesie, nowopowslae sfeiy la
indywidualna i opaila na niej koleklywislyczna pizenika-
j si, zmieniajc pojcie jednoslki i wspolnoly. Powoduje lo
polizeb wynalezienia nowych sposobow poiozumiewania
si, nowego jzyka.
Nowe ielacje i nowe pomysy nie mog powslawa
w pioni. Geneiowane s w iealnie islniejcych miejscach,
na leiyloiiach wolnych od sliuklui hieiaichicznych, do-
lycz piawdziwych ludzi. Wanie lakie miejsca slanowi
giunl, na kloiym mona piobowa nowych foim ycia spo-
ecznego. Nowe iuchy w Aigenlynie s pizykadami lakich
giunlow.
9arna Srrn
tum. Maciej Krzysztofczyk
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si w kwartaliku YES!, lato 2007. Przedruk za
zgod redakcji. Wicej o pimie: www.yesmagazine.org
24 25
Czy 5 milionw ludzi to duo? Tylu obywateli
liczy Dania, Sowacja czy Finlandia. I tyle
wanie jest w Polsce osb na rne sposoby
niepenosprawnych. Zdecydowana wikszo z
nich nie pracuje. Prognozy GUS przewiduj, e do
2010 r. przybdzie ich kolejny milion.
Praca nie dla nich
Tiuizmem jesl slwieidzenie, e piaca jesl niepenospiaw-
nym niezbdna, lake po lo, by czuli si penopiawnymi
czonkami spoeczeslwa. Nieslely, beziobocie wiod lej giu-
py wynosi okoo 8o piocenl. Tegoioczne badania Inslylulu
Spiaw Publicznych pokazuj co jeszcze baidziej niepokoj-
cego: ,i modych niepenospiawnych nigdy nie miao pia-
cy, a 1l ankielowanych po zakoczeniu edukacji w ogole nie
planuje piacowa. W wielle lych danych, miao mona po-
wiedzie, e bierno zawodowa osb niepenosprawnych
jest powanym problem ekonomicznym i spoecznym.
Ma lo zwizek z ogoln syluacj na iynku piacy oiaz
z polilyk paslwa czy samoizdow. Czyslego sumienia
nie maj piacodawcy, kloiym zaizuca si dyskiyminowa-
nie lakich osob i niech do ich zaliudniania. Jednak lizeba
pizyzna, e sami niepenospiawni bywaj naslawieni iosz-
czeniowo, nie slaiajc si nawel zdoby piacy. Czslo jesl lo
pochodn waiunkow, w jakich doiasla dziecko. Jak mowi
Helena Kulawczyk, specjalisla ds. szkole Oiodka Gospo-
daiki Spoecznej: Kiedy niepenosprawne dziecko staje si oso-
b doros, bardzo czsto nie potraf wzi ycia w swoje rce,
bo nigdy tego nie robio. Pamitajmy rownie o tym, e niepe-
nosprawni czsto pochodz z rodzin niepenych, ubogich, wielo-
dzietnych, a rodzice w wielu przypadkach te s chorzy. V ta-
kich rodzinach nie chodzi si do kina, nie rozmawia, o jakich
studiach dziecko marzy, bo po prostu nie ma na to pienidzy,
a bywa i tak, e tego typu potrzeby nie zostaj rozbudzone.
Po lo, aby iozbudzi w niepenospiawnych polizeb ak-
lywnego ycia i ualwi znalezienie piacy, oiganizowane s
kuisy i szkolenia zawodowe, powslaj lokalne koalicje, spe-
cjalne piogiamy inicjuj oiganizacje pozaizdowe i samoiz-
dy. Nieslely, slosunkowo czsto para idzie w gwizdek, gdy
nie zawsze dziaania te s oparte na znajomoci potrzeb
osb niepenosprawnych, a przede wszystkim nie daj im
odpowiednio trwaych podstaw, na ktrych mog budowa
nowe ycie.
alwo jesl kiylykowa, szuka winnych, znajdowa
uspiawiedliwienia. Znacznie ciekawsze i waniejsze jesl jed-
nak docenienie lych inicjalyw, kloie czasami pizy zniko-
mych koszlach fnansowych pizyczyniaj si do liwaej ak-
lywizacji niepenospiawnych. Na szczcie powslaje cakiem
spoio lakich miejsc piacy, w kloiych niepenospiawni polia-
f si doskonale odnale, a nawel uczyni ze swoich uom-
noci alul i iozwin nie odkiyle dold lalenly.
Autyci-artyci
Dziedzin, w kloiej doskonale spisuj si niepenospiaw-
ni, jesl szluka. Udowadniaj lo aulyci w Wilczej Goize pod
Waiszaw, gdzie r, maica bi. ofcjalnie iozpocza dziaal-
no Piacownia Rzeczy Ronych SYNAPSIS, zaoona pizy
wspaiciu m.in. Euiopejskiego Funduszu Spoecznego w ia-
mach piojeklu Pailneislwo dla Rain Mana. Obecnie za-
trudnia ona z{ osoby. Chocia jest to kropla w morzu po-
trzeb (w Polsce ok. 1o tys. osb cierpi na autyzm i prawie
adna z nich nie pracuje), to dobrze, e co zaczyna si
zmienia i pokazano, i przy odrobinie wysiku da si cho-
rym stworzy odpowiednie warunki do pracy. A nie maj
oni wielkich wymaga dolycz gownie zapewnienia spo-
kojnego, cichego iodowiska piacy, w kloiym bd si czuli
bezpiecznie. Dlalego budynek pizedsibioislwa jesl usylu-
owany niedaleko lasu i zosla zapiojeklowany lak, aby choizy
mogli bez pioblemu funkcjonowa w obibie jego sliukluiy.
Piacownia, kloia jesl pieiwszym w Polsce pizedsibioi-
slwem spoecznym dla osob z aulyzmem, ofeiuje gownie
piofesjonalne usugi poligiafczne i slolaiskie, ale miejscowi
aulyci lwoiz lake unikalowe egzemplaize m.in. ceiamiki,
wiliay, czapek, loiebek, koszulek, seiwel, ozdob z diewna
i wasnoicznie wylwaizanego papieiu czeipanego. Taki piofl
dziaalnoci wynika z piedyspozycji choiych, ich ogianicze
i wymaga. Biane s lake pod uwag oczekiwania klienlow,
dlalego lwoizone lu piodukly s na wysokim poziomie.
Kilka w jednym
W Toiuniu o lipca bi. olwailo Bai Pialnia najnowszy
piojekl RC-Fundacji Konsullingu i Rehabililacji (RC-FKR),
kloia zajmuje si poiadniclwem, opiek, iehabililacj oiaz
zawodow aklywizacj osob choiych psychicznie, upole-
dzonych umysowo i spoecznie wykluczonych. Pomoc ta-
kim ludziom nie jest adn fanaberi, lecz powanym wy-
zwaniem, poniewa wrd {oo tys. osb chorych na schi-
zofreni, najpowszechniejsz chorob psychiczn w Pol-
sce, aktywnych zawodowo jest zaledwie okoo z.
Do pracy,
gotowi, start!
Katarzyna Dbkowska
26 27
Bai Pialnia czy dziaalno gospodaicz, pomoc spo-
eczn i aklywizacj zawodow. Kalaizyna Jaizec z RC-FKR
opowiada o idei pizedsiwzicia: jest to wyjtkowe pocze-
nie samoobsugowej pralni z kawiarni dla niepalcych, gdzie
torunianie mog skorzysta take z ksero, komputera i Internetu,
a w midzyczasie napi si czego lub zje posiek. Bai Pialnia
ma lake by miejscem ionych wydaize kulluialnych, pod-
czas kloiych bd mogli zapiezenlowa si modzi lwoicy. Re-
alizowane iownie bd cykliczne wyslawy i spolkania doly-
czce choiob psychicznych. Takie zadania maj na celu likwi-
dowanie izolacji, wspieianie spoecznej akceplacji ludzi cho-
iych i umoliwianie im uczeslniclwa we wszyslkich dziedzi-
nach ycia publicznego, w kloiych inlegiuj si ze zdiowymi.
W chwili obecnej czleiy niepenospiawne osoby odby-
waj lulaj piaklyki na slanowiskach baimana, kelneia i ku-
chaiza. Zaliudnienie ich na slae lo kolejny cel, jakim jesl
dehospilalizacja osob umieszczanych, z powodu swojej cho-
ioby, ale lake na skulek biaku alleinalywnych foim opieki
i wspaicia, w domach pomocy spoecznej, szpilalach i innych
placowkach.
Pizza na mignicie
Czasami niepenospiawnym udaje si ze swoich pizy-
padoci uczyni alul, a nawel ieklam. Dowodem na lo s
Dwie Donie. Anna i Radosaw Olakowie myleli o olwoize-
niu szwalni lub baiu llenowego, ale oslalecznie w iooi i. za-
oyli w odzi pub-pizzeii. Niesyszcy waciciel uzasadnia
lo kiolko: Tam, gdzie chcielimy si spotyka, personel w ogole
nie by przygotowany do odbierania zamowie i wszystko trze-
ba wskazywa palcem, co czsto jest krpujce i prowadzi do
nieporozumie. Dlalego wanie powsla pierwszy w Polsce
pub nie tyle jak podkrelaj jego twrcy dla niesysz-
cych, lecz integracyjny.
Zanim olwoizono lokal, waciciele musieli pokona wie-
le liudnoci. Pomog im w lym Ryszaid Czeinicki, kloiy zna
jzyk migowy. Pizyznaje on, e bez tumacza niesamowicie
trudno byoby porozumie si i zaatwi co w urzdach przy
otwieraniu frmy, poniewa nikt tam nie uwzgldnia niepeno-
sprawnych interesantow. Obecnie w Dwoch Doniach pia-
cuje szecioio osob zdiowych i dziewicioio niepenospiaw-
nych (w lym jedna osoba, kloia syszy). Tiudno byo znale
osoby niesyszce do piacy, poniewa izadko s wykszlaco-
ne do zawodu kuchaiza czy kelneia. Jednak, kiedy naucz si
fachu, piacuj baidzo dobize, skupiajc na swoim zadaniu.
Jak mowi Radosaw Olak: Kedy rce s zajre, nesyszcy
ne mog mdzy sob mga, ne rozpraszaj s. Dlarego ro-
b werne pzze. Pub ma ju slaych klienlow, kloizy pio-
buj nawel zamawia pizz w jzyku migowym.
Wyjlkowa almosfeia lokalu spizyja nie lylko inlegiacji
i uczlowaniu, ale lake licznym impiezom kulluialnym oiaz
wyslawom. Chocia mamy mao miejsca i schody, staramy si,
aby ludzie na wozkach take mogli u nas przebywa. Kiedy kto
taki przychodzi, po prostu go wnosimy mowi Ryszaid Czeinic-
ki. Tutaj nie ma podziaw. Wszyscy si dobrze bawi, a jak
mwi obsuga, niesyszcy czasami nawet lepiej ni reszta
goci. Cay pomys na Dwie Donie okaza si wielkim sukce-
sem, daleko wykiaczajcym poza zapewnienie piacy kilku oso-
bom, kloiym o ni znacznie liudniej ni ludziom zdiowym.
Smakoyki
Wailo lake zwioci uwag na ciekaw inicjalyw z po-
wialu suwalskiego. W lym pizypadku pomysem na akly-
wizacj zawodow niepenospiawnych by sad ze slaiymi
odmianami dizew owocowych. Powsla on pizy Oiodku
Wspaicia dla Osob z Zabuizeniami Psychicznymi w Lip-
niaku, na leienie Wigieiskiego Paiku Naiodowego. Zoslay
w nim zaszczepione slaie odmiany jaboni, giusz, wini i liw,
lakie jak beienicki ananas, lilewska pepinka, sliumiowka,
cyliynowka czy fiancuska beia. Chocia niewlajemniczonym
le nazwy jeszcze niewiele mowi, syluacja moe si ju nie-
dugo zmieni, poniewa s lo wyjlkowo smaczne, pizedwo-
jenne odmiany. Na owoce lizeba bdzie poczeka kilka lal,
poniewa dopieio w padzieiniku dizewka zoslay zasadzone
na leienie dziaki, kloia zajmuje powieizchni r heklaia.
Zadaniem podopiecznych Oiodka ma by opieka nad
leienami zielonymi i dbanie o sadzonki, kloie w pizyszoci
bd doslaiczane iolnikom i sadownikom. Jak mowi Boe-
na Chmielewska, dyiekloi Oiodka: Osoby ze schzofren
depresyjn ro wern pracowncy, ponewa wszysrko rob
nezwykle precyzyjne, a newelk pendz jesr dla nch du
morywacj, choca rak najwcej warroc ma sama praca,
dzk krrej czuj s dowarrocowan.
Ekologiczne mrwki
Inny pomys na aklywizacj zawodow niepenospiaw-
nych znaleziono w mieciach. Dosownie. Slowaizyszenie
Niepenospiawni dla iodowiska EKON, zaoone w ioo
i., iealizuje inicjalyw o nazwie EKOpiaca piojekl pilo-
laowy, kloiy ma za zadanie zaliudnianie beziobolnych,
niepenospiawnych, bezdomnych ilp. pizy odzysku suiow-
cow wloinych. Elbiela Gobiewska, pizewodniczca slo-
waizyszenia, z dum mowi o lizech gownych sukcesach:
Pierwszym z nich jest to, e udao nam s srworzy okoo oo
zelonych mejsc pracy, w rym ponad poow dla osb ne-
penosprawnych (s ro nedowdzcy, nesyszcy, chorzy psy-
P
U
B

D
W
I
E

D

O
N
I
E

.

F
O
T
.

K
A
T
A
R
Z
Y
N
A

D

B
K
O
W
S
K
A
26 27
chczne). Drugm sukcesem jesr edukacja ekologczna, krra
jesr nasz msj. Ludze oddajcy mec sam je zgnaraj,
czyszcz, sorruj. Trzeca rzecz, najbardzej nas ceszca, ro
nregracja meszkacw osedl naszych pracownkw, kr-
rzy zosral docenen poluben.
Dziaania iozpoczlo w Waiszawie, gdzie mieszkacy
osiedli zoslawiaj w specjalnie pizygolowanych olych loi-
bach bulelki, papiei i plaslik, a ekologiczne miowki, ubiane
w chaiakleiyslyczne zielone kamizelki, zabieiaj je, odwo
do soilowni, naslpnie segieguj i spizedaj. Jak mowi jeden
z zaliudnionych: To cka praca. Fzyczna. Ale leczy usa-
modzelna. Cao jesl doslosowana do polizeb i moliwo-
ci osob niepenospiawnych. Nikl nie chodzi sam, piacowni-
cy pizebywaj w giupach wspaicia i zawsze mog liczy na
pomoc. V taki sposob powstaje klimat druyny. I to jest pik-
ne, bo wspolnie tworzymy krain akceptacji mowi Elbiela
Gobiewska. Lekarze i psycholodzy zaobserwowali bardzo
szybk popraw zdrowia i nastawienia psychicznego.
Piacy jesl duo, szczegolnie po weekendach i w okiesach
wilecznych. Inicjalywa iozwija si pinie, coiaz wicej
spodzielni chce wspopiacowa ze slowaizyszeniem. Selek-
lywna zbioika mieci jesl piowadzona lake w oddziaach
leienowych w wojewodzlwach mazowieckim, kujawsko-po-
moiskim, odzkim i wilokizyskim.
Ekonomia i serce
Co lo jesl: Tomasz Musialski, piezes Slowaizyszenia
Wspaicie Spoeczne JA-TY-MY, mowi kiolko: hrma spo-
eczna. Od zwykych fim odionia j lo, e jej celem jesl
zaliudnianie i wpiowadzanie na iynek piacy osob wykluczo-
nych spoecznie. Wypracowane zyski s przeznaczane na
dalszy rozwj hrmy oraz wsplnoty j tworzcej. Krtko
mwic, nie chodzi o maksymalizacj prohtw waciciela
czy akcjonariuszy, lecz o aktywizacj zawodow i spoecz-
n niepenosprawnych.
W lakim wanie celu ulwoizono caoioczny holel i oiodek
szkoleniowy Zacisze w Jedliczach koo Zgieiza (woj. odzkie).
Dziki Koalicji amania Opoiow Spoecznych, piac i szans
na dalszy iozwoj olizymaa giupa io osob. Twoiz j bezio-
bolni i osoby z pioblemami psychicznymi. Obecnie beziobocie
wiod choiych psychicznie jesl najwysze w caej giupie nie-
penospiawnych i wynosi ,i. Jak mowi Jaiosaw Wasiak, klo-
iy opiekuje si uczeslnikami lej inicjalywy: Gsoby wykluczone
spoecznie gorzej znosz stres, trudniej im si przemoc, uwierzy
we wasne moliwoci, a czasami nawet wyj z domu.
Na iazie choizy piacuj pizy obsudze goci, spizlaj
w pokojach ilp. Jak mowi zdiowi piacownicy, czasami na-
wet lepiej od nas wykonuj swoj prac, bo si bardziej przyka-
daj. To, co nam moe si wydawa maym krokiem, bywa
duym dla nich, poniewa praca ma w tym przypadku moc
uzdrawiajc. Benehcjenci zgodnie przyznaj, e mog tu
podnie swoje kwalihkacje i samoocen, zwikszy zdol-
no radzenia sobie wrd ludzi oraz nauczy samodziel-
noci na rynku pracy.
Tomasz Musialski, kloiy od poczlku pokocha ide slwo-
izenia lakiego oiodka, opowiada nie lylko o sukcesach, ale
i o pioblemach, kloie wci lizeba pokonywa. jeszcze nie
do koca wiadomo, jak umiejscowi w Polsce frmy spoeczne,
na razie dopiero uczymy si i szukamy najlepszego modelu spo-
dzielczoci socjalnej, dostosowanego do polskich realiow i prawa.
W pizypadku holelu Zacisze, pizez pieiwsze dwa lala bdzie
on fnansowany ze iodkow UE, polem fima musi iadzi so-
bie sama, a co za lym idzie dawa miejsca piacy bez zasila-
nia funduszami z zewnliz. Samodzielni sla si maj lake
piacownicy, kloizy w iamach piojeklu odbyli kuisy gasliono-
miczne, obsugi konsumenla, kompuleiowe, zajcia z maike-
lingu, a lake nabiali piaklycznego dowiadczenia zawodowe-
go. Cho pastwo powinno wspiera osoby niepenospraw-
ne, to dobrze pomylane projekty na ich rzecz zmierzaj do
tego, eby pomocy potrzeboway coraz mniej.
Chcie to mc
Jak przekonuj terapeuci, niepenosprawno czsto po-
lega na uwierzeniu w to, e nasze uomnoci s waniejsze
od moliwoci. Jednak, jak wida z powyszych pizykadow,
wielu niepenospiawnych chce si iozwija i by aklywnymi,
jeli lylko olizyma lak szans.
Kararzyna 0bkowska
Czy niepenosprawni boj si pracowa?
Beata Wachowiak-Zwara: Tak, poniewa nie s zrehabilitowani
spoecznie. Od dziecistwa yj ze stygmatem niepenosprawno-
ci. Na kadym kroku podkrelany jest ich brak sprawnoci, a nie
talenty i uzdolnienia. Warto te pamita, e podejmujc prac,
rezygnuj z renty socjalnej, a wynagrodzenie zazwyczaj nie bdzie
wiele wysze od niej.
Jaki jest najwikszy problem, jeli chodzi o znalezienie
pracy dla niepenosprawnego?
B. W.-Z.: Problem ze znalezieniem pracy jest czsto zwizany
zarwno z postaw pracodawcy, jak i pracownika. Postawa pra-
codawcy zazwyczaj wynika z niewiedzy i oglnie panujcych
stereotypw, za osoby niepenosprawne s sabo wyksztacone,
nastawione roszczeniowo, niewystarczajco wyposaone w dobry
sprzt rehabilitacyjno-ortopedyczny, ktry pozwoliby zrekompen-
sowa niepenosprawno.
Co zrobi, aby nie tylko niepenosprawni szukali pracy,
ale take pracodawcy szukali niepenosprawnych pra-
cownikw?
B. W.-Z.: Pracodawcy powinni by motywowani nie tylko fnanso-
wo, ale rwnie powinni by przekonani, e dla dobrego wizerun-
ku frmy wane jest zatrudnienie osoby niepenosprawnej. Jest to
mdrzejsza postawa ni okazjonalne fnansowanie rnych imprez
czy inna forma charytatywnoci. Osoba niepenosprawna nie jest
wwczas klientem opieki spoecznej, lecz staje si penoprawnym
obywatelem, a take paci podatki.
Beata Wachowiak-Zwara penomocnik prezydenta Gdyni ds. osb niepe-
nosprawnych, pomysodawczyni i realizatorka programu Gdynia bez barier,
wicemistrzyni wiata osb niepenosprawnych w narciarskim slalomie super-
gigancie, zdobywczyni dwch brzowych medali na mistrzostwach Ameryki
w narciarstwie niepenosprawnych.
28

29

Nie bez liudu znalazam siedzib Tools foi Solidaiily.
W Belfacie, pizy Ciumlin Road, na posesji pizypominajcej
plac budowy, sloi obiekl oloczony iuszlowaniami. Od bia-
my diog wskazywali mi upizejmi ludzie w kaskach. Wszy-
scy wiedzieli, o jak oiganizacj pylam mieci si lu ju od
r,, i. Klalka schodowa jesl ciemna, a pomieszczenia zosla-
y wydzielone dykl w czci hali pizemysowej. Od wejcia
mona si nalkn na poiozizucane naizdzia i anlyglobali-
slyczne plakaly.
Mimo lo elegancka pani w sile wieku nie miaa pioble-
mow, eby lu liaf. Pizyniosa elekliyczn maszyn do szy-
cia, kloiej ju nigdy by nie uya. Zamiast pozwoli sprz-
tom kurzy si na strychu, mona dostarczy je do TfS.
Bd wysane tam, gdzie s bardzo potrzebne do Tan-
zanii, Ugandy czy Nikaragui. Goe rce nie wystarcz do
rozwoju tak brzmi haso oiganizacji, kloi John i Slephen
Wood zaoyli w r,,i i. Zainspiiowa ich podobny piojekl
dziaajcy w lalach 8o. w Caidif, Tools foi Self Reliance.
Zaczli kiy po okolicy i pizekonywa mieszkacow do
podaiowania niepolizebnych spizlow w dobiej spiawie.
Co lydzie odwiedzali gaiae pizy kilku ulicach, a pozyska-
ne izeczy pizekazywali innej ulsleiskiej oiganizacji chaiyla-
lywnej.
Polem pizyszed czas na zaoenie wasnego waiszlalu
i zaiejesliowanie oiganizacji pozaizdowej, kloia obecnie ma
dwa oddziay (w Belfacie i Downpaliick). Kiedy sami je-
dzilimy i zbieralimy narzdzia od ludzi mowi John. Teraz
nie mamy czasu tego robi. Lepiej, jeli sami je dostarczaj. To
wiksze zaangaowanie z ich strony. Vicej osob ju o nas wie,
dostajemy sporo rzeczy, musimy si te ogranicza, bo nie jeste-
my w stanie wszystkiego pomieci i nady z odnawianiem.
Mowic lo, odsania biay pokiowiec, w kloiy zapako-
wana zoslaa baidzo zadbana maszyna. Cmoka z zadowole-
niem. Na pokach woko piliz si podobne pokiowce. S
tu dziesitki maszyn do szycia. W rzdach stoj przer-
ne modele z kolejnych dekad, dostarczone przez dotych-
czasowych wacicieli. Wszystkie s sprawne i przydadz
si w innych, ubogich czciach wiata. Na szczycie iegau
le lakieiowane diewniane skizyneczki. Pizypominaj mae
liumny. Moja obawa na szczcie nie ma podslaw. To lylko
pokiowce na Singeiy z poczlku ubiegego wieku, kloie s
doskonaej jakoci i posu jeszcze zapewne pizez kolejne
slo lal. Olo wailociowe naizdzia, w odionieniu od maso-
wej piodukcji z Chin, dziaajcej do koca okiesu gwaiancji
i nieopacalnej w napiawie.
John zyma si na zalew szmelcu w sklepach. Na kupo-
wanie coiaz lo nowych pioduklow, na iozpasan konsump-
cj, nieogianiczon piodukcj i iabunkow eksploalacj su-
iowcow. Z niesmakiem mowi o ludziach dajcych si skusi
na kupno pizedmiolow, kloiych nie polizebuj. Jego zasada
jest prosta jeli czego nie uywasz, oddaj to komu inne-
mu. Nie ma wymwki dla narzdzi kurzcych si na pce.
Co za marnotrawstwo! wzdycha. jedna paniusia zabra-
a wietnego Singera z miejskiego oddziau utylizacji, pomalo-
waa i zrobia sobie z niego stoliczek przykryty serwetk. Vy-
obraasz to sobie?!. Dla Johna nie ma uspiawiedliwienia dla
senlymenlow czy zabylkowego chaiakleiu pozyskiwanych
uizdze i naizdzi. Z okiuln konsekwencj domaga si od
ludzi nawel iodzinnych pamilek. Pewien oo-letni staru-
szek podarowa nam zestaw narzdzi, ktore zbiera cae ycie.
Niektorymi pracowa, od kiedy mia czternacie lat. Vszystkie
doskonale zadbane. I to byo wspaniae, on zna ich prawdziw
warto.
Belfasl zawsze by pizemysowym miaslem, zamieszka-
ym pizez iobolnikow. Jego ceglana, suiowa zabudowa po-
chodzi z czasow XIX-wiecznych fabiyk. W budynku pizy
Ciumiln Road piodukowano polna. W lalach 8o. cz zo-
slaa zaadaplowana na cenlium szkoleniowe dla izeszy mo-
dych ludzi dolknilych beziobociem. Obecnie Tools foi So-
lidaiily skaduje i napiawia w lym miejscu naizdzia. S ich
selki, wszyslkich iodzajow. Dziesitki pi, obcgw, mot-
kw, dut, wiertarek i innych uytecznych przedmiotw.
Poukadano je na regaach sigajcych do suhtu. Odczysz-
czone i naostrzone, czekaj na swoje drugie ycie.
Midzy pokami opiowadza mnie Pelei, siwowosy ienci-
sla. Piacowa kiedy jako lechnik inyniei, a leiaz dobiowol-
nie powica swoj czas TfS dla samej pizyjemnoci majslei-
kowania. To on soiluje giomadzone naizdzia. Dzieli je na
Narzdzia
dla solidarnoci
Justyna Szambelan
F
O
T
.

J
U
S
Y
T
N
A

S
Z
A
M
B
E
L
A
N
28

29

le, kloie wailo napiawia i le, o kloiych wailoci waciciele
mieli zbyl wysokie mniemanie. Czasem mona wzi poo-
w dobrych czci z jednej rzeczy, poow z drugiej i zmontowa
je razem. Nazywamy to kanibalizmem mieje si. Reszl
zbieiaj na zom, a pienidze z jego spizeday pizeznaczaj
na zakup faiby albo nowych wkilow.
Flavia, wolonlaiiuszka z Woch, majsliuje pizy czainej
maszynie Singeia. Sludiowaa polilologi, pizyjechaa do Ii-
landii w iamach Wolonlaiialu Euiopejskiego i nauczya si
napiawia mechanizmy Biolheia, Jonesa, New Home. Kie-
dy tu przyjechaam, nie wiedziaam nic, byam przeraona. Po
siedmiu miesicach ju nie oniemiela jej konslelacja diob-
nych czci. Wpiawia maszyn w iuch i obseiwuje, jak nilka
pizelizguje si pizez laleizyki. Tomas, wolonlaiiusz z Nie-
miec, skica slaiowiecki slojak z pedaem. Dla izemielni-
kow z wiosek pozbawionych elekliycznoci lo cenniejsza
izecz, ni mona by pizypuszcza.
Niewielki pokj jest zastawiony kartonami do wysy-
ki. Znajduj si w nich nie tylko sprzty, ale te materia,
suwaki, guziki i nici. To bznes w pudeku mwi Ivan,
wolontariusz z Francji. Chcemy, eby orweral je od razu
mogl zacz pracowa, co wyrwarza. Wyjaniajc lo, pi-
uje lizymeliowy kawa sklejki, kloiy bdzie bokiem du-
ej skizyni. Woszka opowiada, jak pizygolowuj wysyk.
Trzeba wszystko ciasno ukada, a jak zostaje jakie miejsce,
to wsadzamy troch wicej materiau albo co si zmieci.
Paczki wysyane s do Soulhamplon, gdzie mieci si
Tools foi Self Reliance, oiganizacja kooidynujca podob-
ne piojekly, kloia oiganizuje due lianspoily do Afiyki. Isl-
nieje niefoimalna sie wspopiacy oiganizacji zaangaowa-
nych w zbieianie i odnawianie naizdzi dla kiajow Tizeciego
wiala. Kada funkcjonuje na wasnych zasadach, niezalenie
od innych. Roni si wielkoci i skal dziaania. S iozsiane
po caym wiecie, od Holandii po Japoni. czy je konkielny
pomys na pomoc, kloia pizyczyni si do iozwoju ubogich
spoecznoci, pomaga wykizesa iski pizedsibioiczoci
i pozwala ludziom zacz piacowa. Maleiiay maj umoli-
wi wylwoiczo i zaiobek, uiuchomi mechanizm podwy-
szajcy slandaid ycia. W iealizacj lego scenaiiusza angau-
j si le oigany adminisliacji kiajow afiykaskich i inslylu-
cje powizane z sekloiem publicznym. Pailneiskie oiganiza-
cje afiykaskie pokiywaj opaly poilowe, kloiym podlegaj
wszyslkie paczki, a naslpnie lianspoiluj je w gb ldu. TfS
wspopiacuje z SIDO (Small Indusliy Developemenl Oiga-
nizalion) w miecie Mwanza, w Tanzanii. To agencja wspieia-
jca diobne pizedsibioislwa. Uizdza szkolenia zawodowe
i zaopaliuje chlnych w niezbdne naizdzia, doslpne dzi-
ki iilandzkim pailneiom.
Nie wysyamy im wszystkiego, co sobie zaycz. To czsto
niemoliwe, nie mamy tyle rzeczy. le chodzi te o to, czego chc.
jeli przychodzi grupa omiu kobiet, robi kurs krawiectwa, chc
otworzy warsztat i prosz o osiem maszyn do szycia, to mowimy
im. damy wam cztery. Po pierwsze, nie potrzebujecie wicej. Nie
pracujecie cay czas, mona si przy nich wymienia. Po drugie,
ich utrzymanie kosztuje. Trzeba o nie dba i je naprawia lu-
maczy mi Ivan. Z kolei John mogby dugo si iozwodzi nad
oczekiwaniami odbioicow pomocy. Nie ma nic zego w aspi-
racjach, ale trzeba te patrze realnie. S wioski, w ktorych nie ma
elektrycznoci, a chcieliby dosta elektryczne maszyny do szycia!.
Midzy innymi dlatego nie wysyaj adnych narzdzi za dar-
mo. Za wszystkie naley zapaci, aby pokry koszty dziaa-
nia organizacji, wysyki i koniecznych opat. ]el wysya
s rzeczy za darmo, ludze zamawaj je rylko dlarego, e chc
zobaczy, co jesr w rodku. Czsto nawet nie potraf ich uywa.
Robi proste prace, ktore nie wymagaj wielu narzdzi. Poznaem
ro-letniego stolarza, robi proste oka, zawsze tak samo i uywa
tylko kilku narzdzi. Opowiada o bezuylecznych pizesykach
izuconych w kl. eby lemu zapobiec, wpiowadzili kalalogi,
z kloiych izemielnicy wybieiaj lo, co im polizebne. John nie
widzi nic zego w opacie, uwaa j za koizysln inweslycj,
zwaszcza, e ceny naizdzi ofeiowanych pizez TfS s baidzo
niskie. Zarabiaj na tych maszynach pienidze, dlaczego nie
mieliby dopaci do utrzymania naszej placowki?.
Slaiam si wyobiazi sobie afiykaski biznes wyaniajcy
si z lych opowieci. Jak si okazuje, najwiksz konkuren-
cj s dla niego paczki z uywan odzie z krajw Zacho-
du. Darmowe ciuchy nie pomagaj lokalnym krawcowym
sprzeda swoich produktw. Ze zdumieniem sucham te
o konkurencji chiskiej tandety na tamtejszych rynkach.
Kolejne wyzwania dla pomocy lo kszlaci umiejlnoci
i uczy iobienia inleiesow. Bez lych pieiwszych naizdzia s
niepizydalne, bez lych diugich piaca nie pizyniesie owocow.
To cele najnowszego piojeklu TfS. Kolejna placowka zo-
slanie ulwoizona na miejscu, w Mwanzie. Bdzie piowadzia
szkolenia w lizech dziedzinach: napiawy naizdzi, wykoizy-
slywania ich oiaz pizedsibioiczoci. Podslawow moly-
wacj byo zapewnienie seiwisu dla wysyanych naizdzi.
Dolychczas, jeli izecz zepsua si na miejscu, odbioicy po-
zoslawao goizkie iozczaiowanie. Jeli za nie szanowa daiu,
wola zuy go i zamowi nowy, niesmak odczuwali pomaga-
jcy. John mowi, e chciaby slwoizy kullui dbania o pized-
mioly. Kurs naprawy bdzie za darmo. Pozostae pocztko-
wo mog by za darmo, ale na pewno wprowadzimy wpisowe.
Wszyslko pozoslaje w cisym zwizku z dysliybucj izeczy
zgiomadzonych na Zachodzie. To bdzie pakiet, po kursie
robienia sukienek zatrzymaj maszyny do szycia i damy im
materiay, nici, guziki, wszystko bdzie w ramach opaty.
Za miesic John pojedzie do Tanzanii uiuchomi nowy
piojekl. Wemie ze sob Ivana, kloiy specjalnie pizeduy
wolonlaiial w oiganizacji o ponad iok, eby moc wybia si
do Afiyki i wzi udzia w planowanej akcji. Powicaj lemu
wikszo uwagi i wysikow, czciowo koszlem islniejce-
go waiszlalu. W Mwanzie bd polizebowa giupy osob do
wspopiacy: miejscowego izemielnika ze wsi, z miasla, ko-
go z wykszlaceniem lechnicznym, kogo, klo poiadzi so-
bie z biuiokiacj, kogo obeznanego z biznesem, nauczycieli,
kloizy popiowadz kuisy. Ci ludzie ulwoiz iad zaizdzaj-
c pizedsiwziciem. Cenlium piowadzone pizez osoby za-
koizenione w spoecznoci powinno lepiej odpowiada na jej
polizeby i dziaa skuleczniej. John i Ivan chc pomc przy
jego utworzeniu, ale nie widz potrzeby wchodzenia do
rady zarzdzajcej. Odegnuj si od sprawowania kon-
troli, planuj wyjecha, gdy tylko projekt stanie na nogi.
Nie sdzisz, e moglibycie im pomc, podejmujc decyzje
razem z nimi: pytam Johna. ]el sam sobe ne pora-
dz, ro rak ne ma sensu odpowiada.
]usryna Szambelan
30 31
Co ioku, dzie po wicie Dzikczynienia, lj. w czwaily
pilek lislopada, od wczesnych godzin iannych pod dizwia-
mi wielkich cenliow handlowych, duych galeiii i innych
sklepow w Slanach Zjednoczonych zbieiaj si lumy ludzi
po lo, by wiaz z olwaiciem (zwykle o siodmej iano) izuci si
do iodka i czym pidzej zabieia cokolwiek napolka wziok,
bijc si o piodukly. Tak Ameiykanie iozpoczynaj pieiwszy
ofcjalny dzie zakupow gwiazdkowych. Obniki cen s wle-
dy baidzo wysokie, bo sklepy wypizedaj lowaiy, by pizy-
golowa miejsce dla boonaiodzeniowych hilow piezenlo-
wych. Kiedy chmary ludzi wrcz tratuj si, aby naby jak
najwicej i wyda jak najmniej, kupujc przy tym co po-
padnie, przeciwnicy szalestwa zakupowego organizuj
Dzie Bez Kupowania czyli Buy Nothing Day (BND).
Konsumencie, ocknij si!
W leoiiach dolyczcych poslpujcej globalizacji, czslo
powlaizaj si lezy goszce upadek indywidualnoci, kullu-
iy wysokiej i liadycji. W lakiej wizji czowiek ukazywany jesl
jako islola zagubiona wiod wieloci wyboiow, kloiej losa-
mo jesl iozchwiana a duch uciemiony. Jesl lo konsumenl
bdcy lylko liybikiem w machinie globalnego maikelingu.
Te analizy s piawdziwe, ale jednoslionne dolycz bowiem
wikszoci konsumenlow, lecz nie s uniweisalne.
Wspomniany Buy Nothing Day jesl jedn z akcji oiga-
nizacji Adbusleis, kloia chce kieowa nowy sposob ycia.
Agnieszka Dylman-Slasieko pisze: dbusterzy zarzucaj
mediom /.../ sprawowanie mikkiej wadzy przez jednostronny
przekaz cechujcy komunikacj masow, przekaz, ktorego jed-
nym z charakterystycznych rysow jest owa moliwo wzbu-
dzania podania, wzmagania potrzeby konsumowania dobr
i wzmagania uczucia wiecznego niezaspokojenia. Std bierze
si cel ich dziaania stworzenie nowego sposobu ycia i myle-
nia, nowego sposobu dziaania mediow, nowego sposobu komu-
nikowania. Dzie Bez Kupowania ma na celu uwiadomienie
ludziom faklu hipeikonsumpcji lego, jak bardzo ich po-
trzeby kreowane s przez media oraz przez oglny kultu-
rowy trend pogoni za wci nowymi produktami.
Adbusleizy chc, by pizy pomocy akcji lakich jak BND
przynajmniej cz konsumentw zacza zastanawia si
przed dokonaniem zakupu i pyta siebie: Czy jest mi to
rzeczywicie potrzebne: Czy musz koniecznie mie len
pizedmiol nowy, czy moe zadowoli mnie laki sam, ale uy-
wany: Czy w piocesie piodukcji pizeslizegano zasad ochio-
ny iodowiska: Klo lo wypiodukowa i klo na lym zaiabia:
Czy mog kupi podobny piodukl, kloiy zosla wylwoizony
lokalnie: Czy jego skadniki s bezpieczne dla zdiowia: Na
slionie inleinelowej polskiego BND czylamy: Idziesz do pra-
cy, ktorej nie cierpisz, aby kupi rzeczy, ktorych nie potrzebujesz,
by zaimponowa ludziom, ktorych nie lubisz. Celem akcji jest
skonienie do przemyle dotyczcych wizi spoecznych,
spdzenia tego dnia w innym miejscu ni sklep, na czyn-
nociach odmiennych ni kupowanie. By bardziej y,
a wydawa mniej.
Kiajami, w kloiych odbywaj si akcje BND s m.in. USA,
Kanada, Dania, Hong Kong, Holandia, Indonezja, Iziael, Wo-
chy, Japonia, Nowa Zelandia, Noiwegia oiaz Polska. Dziaacze
lej inicjalywy spolkali si oczywicie z opoiem sliuklui sysle-
mu konsumpcyjnego, np. lelewizje odmawiay emisji spolow
anlyieklamowych. W len dzie aklywici w wielu kiajach
uizdzaj pikiely, happeningi, akcje infoimacyjne. S one
zwykle gone, koloiowe i pomysowe. W Manchesleize zoiga-
nizowano daimowy laig liczne uywane ksiki, pyly dvd,
zabawki i ubiania byy wyslawione do wzicia. Akcja miaa na
celu powloine uycie dobiego, ale komu niepolizebnego ju
pioduklu, zamiasl zakupu nowego. W belgijskim Liege oiaz
w Manili na Filipinach aklywici wiele godzin spacerowali
po sklepie, tworzc sztuczny tok, podchodzili do kas z pu-
stymi wzkami i prezentowali swoje nie-zakupy.
Anty-reklama
Akcjami mniej speklakulainymi s ionoiakie inicjalywy
powicone kiylyce ieklamy. Wiele osob pizyjmuje ieklam
bezkiylycznie, jako co zupenie naluialnego i oczywislego.
Lecz s i lacy, kloizy spizeciwiaj si jej nachalnym, wszdo-
bylskim poslaciom. Wspczesna reklama dociera do czo-
wieka nie tylko poprzez telewizj i radio, lecz znajduje si
take na billboardach, samochodach, pojazdach komuni-
kacji zbiorowej, na budynkach publicznych i w wielu in-
nych miejscach. Nie ma moliwoci opdzenia si od na-
tarczywego obrazu reklamowanych produktw.
Anlyieklamowi aklywici spizeciwiaj si nie lylko
wszechobecnoci ieklamy i niemonoci iezygnacji z niej,
ale lake zakamanym sloganom i specyfcznemu lypowi
maikelingu. Reklama bowiem zwykle pizedslawia modych,
adnych, szczupych ludzi, kloiych ycie jesl szczliwe, a ich
pioblemy z alwoci iozwizywane s pizez ieklamowany
piodukl. Jeli umieszczona jesl w sceneiii biednej dzielnicy
lub eksponowana w niej samej (np. w ameiykaskim gelcie),
slanowi wyiafnowany sposob zaiobienia na ludziach nieza-
monych.
Kupuj mniej,
yj wicej
Agata Orzechowska
spoeczeslwo pizeciwko nachalnemu maikelingowi
RYS. WWW.ADBUSTERS.ORG
30 31
Najbaidziej iozpowszechnionymi akcjami anlymaikelin-
gowymi s pizeiobki billboaidow. Spoiod wielu giup piowo-
kaloiow kulluiowych najbaidziej znane s Ballyhoo oiaz Bill-
boaid Libeialion Fionl (BLF) z San Fiancisco. Te Ballyhoo
lo czasopismo, kloie ju w lalach o. ubiegego wieku odnioso
spoiy sukces. Anlyieklamowe akcje pizepiowadzao ieluszujc
owczesne plakaly ieklamowe i semiolycznie bawic si hasami
ieklamowymi. Podobnie BLF alakuje wolnoslojce lablice ie-
klamowe, zmieniajc widniejce na nich hasa na baidziej, we-
dug niego, piawdziwe. Na pizykad haso ieklamowe papieio-
sow Facl z Im realistic. I smoke only Facts jestem realistyczny,
pal tylko Facty, zoslao zmienione na Im real sick. I smoke only
Facts, czyli jestem naprawd chory, pal tylko Facty.
Pewnym odpowiednikiem akcji ameiykaskich po-
giomcow ieklam bya polska inicjalywa o niewyszukanej,
do piymilywnej nazwie I chuj. Auloizy doklejajc lakie
sowa do billboaidow chcieli da do zrozumienia, i wiel-
kie, znane marki, ich nie obchodz. Chcieli w ten sposb
zwrci uwag opinii publicznej na indoktrynacj ze stro-
ny marketingu. Anonimowi lwoicy lej akcji mowili: Napis
i chuj dodawany przez nas do hase reklamowych stanowi
dla nich komentarz, lecz jednoczenie wchodzi z nimi w dys-
kurs niwelujc reklamow funkcj przekazu. Niejednokrotnie
oba napisy haso reklamowe i dodatek zestawione ze sob
tworz nowe i ciekawe konteksty ich wspolnego odczytania
(interesujce z semantycznego punktu widzenia), obnaajc
przy tym retoryk i stylistyk jzyka reklamy. Akcja zaislnia-
a ro.rr.ioo i. w Waiszawie, Poznaniu, Kiakowie, Gdasku,
Sopocie, Gdyni, Wiocawiu i Biaymsloku.
Oazy na pustyni komercji
Nie lyle pizeciw ieklamie w ogole, lecz o waciwe jej
miejsce w yciu codziennym walczy ameiykaska oigani-
zacja Commeicial Aleil (CA). Pizez waciwe miejsce na-
ley iozumie niewkiaczanie w sfei piywaln. Ich misja lo
trzymanie kultury komercyjnej z dala od wartoci i miejsc
takich, jak rodzina, dziecistwo, rodowisko naturalne czy
demokracja.
Ich czleiy obecne akcje opieiaj si wanie na spizeciwie
wobec nalaiczywej i agiesywnej ieklamy. Oiganizacji lej, w ak-
cji o nazwie Wyizu ze szkoy akwizyloia, udao si pizekona
najwiksze w USA agencje ieklamowe, by zapizeslay wspieia-
nia szkolnego kanau lelewizyjnego Chanel One. Jesl lo kana,
kloiy w zamian za moliwo emisji piogiamu naszpikowane-
go ieklamami doslaicza szkoom np. spizl kompuleiowy. Wai-
lo podkieli, e Chanel One nie da si wyczy ani ciszy,
a jego ogldanie w szkoach jesl pizymusowe. Wskulek akcji, ,o
agencji ieklamowych zeiwao wspopiac z lym kanaem.
Commeicial Aleil nakania iownie do wyeliminowania
ieklam ze iodkow lianspoilu publicznego i wycofania co-
iaz czslszych ieklam junk food (kiepskiej jakoci pizekski
w iodzaju chipsow, balonow ilp.) z podicznikow szkolnych.
Oiganizacja la miaa lake znaczny udzia w zakoczonej
sukcesem kampanii na izecz zakazu umieszczania znakow
lowaiowych (logo) sponsoiow na sliojach pieiwszoligowych
diuyn baseballowych. Inna akcja CA dolyczy zaniechania
ieklam lekaislw w iodkach masowego pizekazu. Nosi ona
wymowny podtytu: Czy chcesz, by przedstawiciele kon-
cernw farmaceutycznych wmawiali ci, e jeste chory:.
Organizacja informuje: Kadego roku koncerny farma-
ceuryczne wydaj { mlardy dolarw na reklamy lekw re-
ceprurowych na reklamy, krre nformuj, e odpowedne
rablerk uczyn c szczlwszym, bdzesz lepej zasypa,
pozyrywne wpyn na rwoje yce eroryczne. Reklamy me-
dykamentw nie promuj zdrowia publicznego, w aden
sposb nie informuj pacjenta, wmawiaj za to wielu oso-
bom nieistniejce problemy zdrowotne, rzekomo wietnie
rozwizywane przez reklamowany lek.
Oiganizacja walczy iownie z komeicjalizacj ycia spo-
ecznego i kulluiowego Ameiykanow popizez pizeciwsla-
wianie si lzw. pioducl placemenl na ekianach lelewizoiow.
Pioblem opacania znanych osob, by pizy kadej moliwej
okazji zachwalay jaki piodukl lub maik, jesl coiaz wikszy.
Doszo nawel do lego, i pewna znana osobislo powiedzia-
a: Wydaje mi si, e mioone kiewelki s wiesze od lych
wieych, a w wypowiedzi lej, jak mona pizypuszcza, pada
nazwa fimy handlujcej mioonymi kiewelkami.
Wycz TV wcz mzg
Naukowcy ionych specjalnoci od wielu ju lal alaimuj
o niekoizyslnym wpywie, jaki na czowieka, a pizede wszysl-
kim na dziecko, ma spdzanie wielu godzin pized ekianem
lelewizoia. Ogldanie lelewizji nie lylko iozleniwia umyso-
wo i fzycznie, ale lake jesl pizyczyn olyoci, u dzieci po-
woduje wolniejszy iozwoj poznawczy i zmysowy, oznacza
le kopoly z wyobiani, a dua ilo szybko zmieniajcych
si obiazow nie spizyja iozwijaniu cieipliwoci dziecka.
Polska Fundacja ABCXXI Piogiam Zdiowia Emocjo-
nalnego wychodzi z ionymi inicjalywami majcymi na celu
zachcenie dzieci i iodzicow do wspolnego spdzania czasu
na czylaniu ksiek. Najbaidziej znan jesl kampania Caa
polska czyla dzieciom, w kloi zaangaoway si nie lylko po-
jedyncze iodziny, ale lake cae szkoy (Czylajce szkoy),
biblioleki oiaz TVP. U dzieci, kloiym iodzice lub nauczyciele
czylaj na gos, zaobseiwowano popiaw zdolnoci iozumie-
nia za suchu, umiejlnoci wysawiania si i pisania, uczniom
zwikszy si zasob sowniclwa, spada le ilo aspoecznych
zachowa oiaz wziosa wi midzy czylajcym nauczycie-
lem a uczniami. Fundacja pizekonuje o lym, e czylanie jesl
kluczem do wiedzy i mdioci, uczy podejmowania waci-
H
A
P
P
E
N
I
N
G

N
A

D
Z
I
E

B
E
Z

K
U
P
O
W
A
N
I
A

O
D
Z
I
,

P
R
Z
Y
G
O
T
O
W
A
N
Y

P
R
Z
E
Z

F
U
N
D
A
C
J

B
I
A

E

G
A
W
R
O
N
Y

.
W
W
W
.
B
I
A
L
E
G
A
W
R
O
N
Y
.
O
R
G
32 33
wych decyzji w doiosym yciu, a pizede wszyslkim nawyk
czylania spiawia, e dzieci (a poniej doioli) nie spdzaj
bezpioduklywnych godzin pized lelewizoiem.
Pioblemami wynikajcymi z nadmieinego ogldania le-
lewizji zainleiesoway si iownie iodowiska kalolickie. Ko-
ci wprowadzi Biay Tydzie polegajcy na zachcaniu
wiernych w okresie postu do powstrzymania si od ogl-
dania telewizji i korzystania z gier komputerowych. Inicja-
lywa ma zasygnalizowa powany pioblem spoeczny, jakim
jesl powicanie zbyl duej iloci czasu na ogldanie lelewizji
oiaz skoni widzow do pizemyle na lemal lego, czy wailo
dany piogiam obejize czy nie, a lake piomowa alleina-
lywne sposoby spdzania wolnego czasu.
Podobn dziaalnoci do wspomnianej polskiej funda-
cji zajmuje si ameiykaska TV Tuin Of Nelwoik. Zach-
ca ona doiosych i dzieci do lego, by mniej ogldali, a wicej
czasu powicali innym, baidziej ambilnym sposobom sp-
dzania wolnego czasu. Oiganizacja la powslaa w r,, i., by
zmniejszy iol, jak lelewizja odgiywa w yciu codziennym.
Zamasr czeka, a nn uczyn relewzj lepsz, moemy j
przece wyczy zyska czas dla naszych rodzn, przyjac
nas samych deklaiuj lwoicy lej oiganizacji.
TV Tuin Of Nelwoik na swojej slionie inleinelowej
zamieszcza ciekawe zeslawienie faklow dolyczcych ogl-
dania lelewizji, kloie powinny by pizesliog dla kadego
jej amaloia. Dzieci w wieku od i do r, lal ogldaj lelewizj
pizecilnie pizez piawie io godzin w lygodniu. W domach,
gdzie lelewizoi nie jesl slale wczony, odselek dzieci w wie-
ku -o lal umiejcych czyla wynosi ,o, nalomiasl lam,
gdzie jesl wczony pizez cay dzie, wynosi on lylko .
Dzieci w wieku o lal i modsze, w cigu lygodnia powicaj
r minul na czylanie, nalomiasl na ogldanie lelewizji ro
minul. Liczba aktw przemocy, jakie dziecko obejrzy do
osignicia dojrzaoci, wynosi zoo tysicy! Naley doda,
e dzieci nie rozrniaj realnego wiata od tego ekrano-
wego, dlatego czsto czuj strach na dugo po obejrzeniu
brutalnej sceny. Maluchy ogldaj okoo {o tysicy reklam
w cigu roku, a a y dzieci posiada produkty reklamo-
wane w telewizji. S lo dane dolyczce USA, jednak syluacja
w innych kiajach wysokoiozwinilych jesl podobna.
Ameiykascy dziaacze anlylelewizyjni, podobnie do
polskich inicjalyw kocielnych, oiganizuj lydzie bez lele-
wizoia. Wyczajc lelewizoi, wczamy ycie czylamy na
slionie inleinelowej lej oiganizacji i mamy wicej czasu na
czylanie, spdzenie go z innymi, na czynnoci lwoicze, pod-
czas kloiych nie jeslemy bombaidowani ieklamami.
Gowa zamiast portfela
Zapiezenlowane pizejawy konsumenckiego aklywizmu,
cho lylko nieliczne spoiod wielu islniejcych, s doskonaym
pizykadem, e wiadomo konsumenlow ionie, slaj si oni
coiaz baidziej wialiwi na pioblemy spoeczne, ekologiczne
i kulluiowe. Konsumenci coiaz piniej slaj w opozycji wo-
bec kulluiy masowej, co uwidacznia nie lylko ch aklywnego
spizeciwu, ale i umiejlnoci wyboiu spoiod wieloci alleina-
lyw spdzenia czasu wolnego z dala od lelewizji, sklepu i in-
nych komeicyjnych aliakcji.
5gara Orzechowska
Dziesi lal po kiachu na iynkach azjalyckich, gospodai-
ki zachodniego bizegu Oceanu Spokojnego dobize si ioz-
wijaj, cho wci nie lak, jak pized kiyzysem. Niewlpliwie
lo gwalowne zaamanie odcisno liwae pilno na caym
iegionie, gdzie noluje si obecnie wikszy ni pizedlem po-
ziom uboslwa, nieiownoci i deslabilizacji spoecznej. Bole-
sne reformy rynku pracy w Poudniowej Korei poskutko-
way m.in. dramatami lecymi u podoa jednego z naj-
wyszych wskanikw samobjstw wrd mieszkacw
krajw rozwinitych.
Tymczasem, mimo caej dyskusji o nowej globalnej
aichilekluize fnansowej
r
, nie ma zbyl wielu moliwoci
iegulacji ogiomnych iloci kapilau pizepywajcego z cy-
beiszybkoci w iamach globalnych sieci fnansowych co
byo jedn z gownych pizyczyn kiyzysu z r,,, i. Enluzjaci
pogldu, e Rynek Zawsze Wie Lepiej zapewniaj, i nie ma
powodow do obaw, wskazujc na fakl, e od czasu bankiuc-
lwa Aigenlyny w iooi i. nie mielimy do czynienia z adnym
wikszym kiachem fnansowym.
Ale ci, kloizy wiedz wicej, lak jak znajcy Wall Slie-
el od podszewki byy szef depailamenlu skaibu USA, Ro-
beil Rubin, wydaj si baidzo zaniepokojeni syluacj, na-
wel jeeli geneialnie spizeciwiaj si wszelkim iegulacjom.
Kryzysy fnansowe w przyszoci s niemal nie do uniknicia
i mog mie nawet jeszcze powaniejsze konsekwencje. Rynki
rosn, informacje pyn szybciej, przepywy s wiksze, a han-
del i rynki kapitaowe s coraz bardziej wspozalene pisze
Rubin w ksice In an Unceilain Woild (W niepewnym
wiecie). Trzeba podkreli, e nikt nie moe by pewien, w ja-
kim sektorze nieruchomoci, rynkow wschodzcych czy gdzie-
kolwiek indziej nastpi kolejny kryzys. Niedawne badania
Biookings Inslilulion wydaj si polwieidza obawy Rubi-
na: tylko w cigu ostatnich o lat miao miejsce ponad sto
kryzysw hnansowych.
Azjatycki
kryzys
fnansowy
Walden Bello
neolibeializm
i ekonomiczne cuda
32 33
Panowanie kapitau fnansowego
Wielko kapitau spekulacyjnego przepywajcego
codziennie globalnymi kanaami hnansowymi do wszyst-
kich czci wiata, jest trudna do wyobraenia. Zgodnie
z danymi McKinsey Global Inslilule, pizyloczonymi pizez
analilyka ekonomicznego Financial Times, Mailina Wolfa,
globalne zasoby gownych kapilaow fnansowych (core f-
nancial assets) w ioo, i. ulizymyway si na poziomie ro
bilionow dolaiow. Znaczca cz wspomnianego kapilau
znajdowaa si w posiadaniu liadycyjnych bankow komei-
cyjnych. Jednake pozabankowi opeialoizy fnansowi, klo-
izy slali si wanymi poiednikami midzy inwesloiami
a oszczdzajcymi, odpowiadali w lym czasie za o bilionow
dolaiow, fundusze hedgingowe
i
za r,o biliona, a piywal-
ne fundusze inweslycyjne (private equity funds)

za ooo mi-
liaidow dolaiow. Te i inne wpiawiajce w osupienie dane
o wziocie i skali globalnego kapilau fnansowego zoslay
pizedslawione pizez ekonomisl C. P. Chandiasekhaia na
niedawnej konfeiencji pl. ro lal poniej: uzdiowienie i do-
slosowanie po kiyzysie we Wschodniej Azji w Bangkoku,
byym epicenlium fnansowego kiachu z r,,, i.
Nagy wziosl kapilau fnansowego jesl pochodn zbyl
duej zdolnoci piodukcyjnej, slajcej si plag globalnej eko-
nomii. W konsekwencji inweslycje w waniejszych obszaiach
globalnej gospodaiki znacznie spowolniy, z islolnymi wyjl-
kami Chin czy Slanow Zjednoczonych. Wiaz ze slagnacj glo-
balnej ekonomii, kapilalici s mniej zmolywowani do zwik-
szania mocy piodukcyjnych, podczas gdy kuszca jesl wizja
pizenoszenia pienidzy w obszai dziaalnoci spekulacyjnej
i osigania dalszych pioflow z ju islniejcych zasobow.
Dziaalno spekulacyjna jako sposb na zarabianie
pienidzy przecigna nawet handel: codziennie dokony-
wane s midzynarodowe transakcje na czn kwot 1,
biliona dolarw, gdy warto wymiany dbr i usug plasu-
je si na poziomie ,1 biliona dolarw rocznie. Innymi so-
wy, dzienna dziaalno spekulacyjna to zo rocznej war-
toci globalnego handlu! Mailin Wolf, jeden z beziefeksyj-
nych piewcow globalizacji, lak uchwyci dzisiejsze zalenoci
pomidzy ionymi skadowymi globalnego kapilau: nowy
fnansowy kapitalizm to triumf handlarza aktywami nad du-
goletnim producentem.
Dziesi lal po lym, jak Midzynaiodowy Fundusz
Walulowy oiaz USA obaiczyy win za kiyzys fnansowy
w Azji domniemany biak pizejizysloci w liansakcjach, w
skali caego globu niepizejizyslo fnansow jesl na poizd-
ku dziennym. Ruchy i transformacje kapitau spekulacyj-
nego cakowicie wymkny si spod kontroli krajowych
i midzynarodowych instytucji regulacyjnych. Do lia-
dycyjnych kiedylow, akcji i obligacji z impelem doczyy
nowe i ezoleiyczne insliumenly fnansowe, lakie jak deiy-
waly. Slanowi one pizykad fnansjalizacji (fnancializa-
tion) spizedawania bd kupowania iyzyka, zwizanego
z insliumenlami bazowymi, bez zmiany waciciela akly-
wow jako lakich. Wspoczenie fnansjalizacji i handlowi
poddaje si wszelkie iodzaje iyzyka, poczwszy od lempa
iozwoju iynku piaw do emisji dwullenku wgla, pizez do-
slpno szeiokopasmowego doslpu Inleinelu, po piogno-
zy synoplyczne

.
Rownolegle do lwoizenia baidziej zoonych insliumen-
low fnansowych, iozkwilay fundusze hedgingowe i wy-
sokiego iyzyka, lypu private equity, kloie slay si jednymi
z najbaidziej dynamicznych giaczy w wialowym kasynie
fnansowym. Te pieiwsze, kloie uwaane s za gownych
winowajcow kiyzysu azjalyckiego z r,,, i., dzi w jeszcze
wikszym slopniu znalazy si poza jakkolwiek konliol.
W liczbie okoo ,,oo, zajmuj one kiolkie i dugie pozycje
w slosunku do ionych aklywow, by minimalizowa ogolne
iyzyko i jak najbaidziej zwiksza zyski
,
. Z kolei piywalne
fundusze inweslycyjne celuj w le fimy, kloie mog pizej,
ziesliukluiyzowa, a naslpnie z zyskiem odspizeda.
Strategia akumulacji rezerw
W obliczu biaku wialowych iegulacji, zdolnych zaha-
mowa wiiy globalnych pizepywow fnansowych, kiaje
azjalyckie same podjy kioki, by bioni si pized skaczcy-
mi z kwialka na kwialek spekulanlami, kloizy dopiowadzili
do wspomnianego kiachu, neiwowo i popiesznie wycofu-
jc roo miliaidow dolaiow z iynkow fnansowych iegionu.
By chroni swoje gospodarki, Stowarzyszenie Narodw
Azji Poudniowo-Wschodniej (ASEAN) porozumiao si
z Chinami, Kore Poudniow oraz Japoni, wsplnie two-
rzc grup hnansow ASEAN Plus Trzy. Porozumienie
umoliwia krajom czonkowskim wymian (swap) rezerw
w przypadku, gdy spekulanci uderz w narodowe waluty
o
.
Co waniejsze, kiaje le slwoizyy iezeiwy fnansowe po-
pizez zaizdzanie ogiomnymi nadwykami handlowymi
i ulizymywanie niedowailociowania naiodowych walul. We-
dug lauieala ekonomicznej nagiody Nobla, Josepha Sliglilza,
midzy ioor i ioo, iokiem 8 wschodnioazjalyckich paslw
Japonia, Chiny, Koiea Poudniowa, Singapui, Malezja, Tajlan-
dia, Indonezja oiaz Filipiny wicej ni podwoiy czn wiel-
ko swoich iezeiw, od okoo r do i, biliona dolaiow. Szacuje
si, e Chiny, lidei giupy, posiadaj ponad ,oo miliaidow dola-
iow w iezeiwach, wypizedzajc lym samym Japoni.
Syluacja slaje si nadei paiadoksalna. W globalnej gospo-
daice z siln lendencj do slagnacji, Chiny jako pioducenl
oiaz Slany Zjednoczone jako konsumenl, slay si iownole-
gymi moloiami napdowymi. Aby jednak ulizyma lempo
swojej gospodaiki, USA polizebuj slaego napywu kiedylu
z Chin i innych kiajow wschodniej Azji, kloie sfnansuj wy-
dalki ich klasy iedniej na dobia piodukowane... w Chinach
i innych kiajach Azji. W lym samym czasie kiaje afiykaskie,
kloie napiawd polizebowayby zaslizyku wschodnioazja-
lyckiego kapilau, maj niewielki doslp do lych iezeiw, po-
niewa nie s uwaane za wiaiygodnych kiedylobioicow.
Schyek Midzynarodowego Funduszu Walutowego
Kraje azjatyckie zdecydoway si na stworzenie duych
rezerw take ze wzgldu na gorzkie dowiadczenia zwizane
z dziaaniami Midzynarodowego Funduszu Walutowego,
ktry swoimi trzema niefortunnymi decyzjami doprowa-
dzi do kryzysu. Najpieiw Fundusz wiaz z ameiykaskim de-
pailamenlem skaibu naciskay na izdy paslw azjalyckich, by
le zlibeializoway swoje bilanse palnicze, co w iezullacie ua-
lwio wycofywanie zagianicznych kapilaow i dopiowadzio do
34 35
upadku azjalyckich walul. Naslpnie, MFW udzieli Azjalom
wielomiliaidowych poyczek, nie po lo jednak, by ialowa ich
gospodaiki, ale w celu pomocy zagianicznym wieizycielom.
W kocu, gdy gospodaika w iegionie zachwiaa si, Fundusz
nakaza paslwom pizyjcie polilyki cicia wydalkow, co lylko
pizyspieszyo pogianie si ich w gbokiej iecesji.
Nigdy wicej stao si mottem dziaa rzdw
pastw dotknitych kryzysem. Premier Taksin Shinawa-
tra w Tajlandii po spaceniu w zoo r. zagranicznych du-
gw, ogosi hnansow niezaleno od MFW, twierdzc,
e nigdy ju ona do Funduszu nie wrci. Rzd Indonezji
owiadczy, e swoje zaduenie wobec MFW ureguluje
przed zoo8 r. Filipiny wstrzymay si przed braniem ko-
lejnych poyczek od Funduszu, a Malezja zrezygnowaa
z nich, wprowadzajc instrumenty kontroli przepyww
kapitaowych w szczytowym momencie kryzysu.
Zieszl lake sam Fundusz, o iionio, sla si oslalecznie
jedn z gownych ofai kiachu z r,,, i. Ta czslo zachowuj-
ca si w aiogancki sposob inslylucja zoona z okoo lysica
elilainych ekonomislow, nigdy nie podniosa si po gbokim
kiyzysie swojej wiaiygodnoci i mandalu do podejmowania
auloiylalywnych decyzji, kloiy pogbi si jeszcze po ban-
kiuclwie jej pupilka, jednego z paslw w modelowy sposob
wcielajcych w ycie zalecenia MFW Aigenlyny. W iooo i.
Biazylia i Aigenlyna, idc w lady Tajlandii, by osign nie-
zaleno fnansow spaciy wszyslkie dugi wobec MFW.
Naslpnie Hugo Chavez doizuci wasny kamyczek do lego
ogiodka, owiadczajc, e Wenezuela opuci MFW i Bank
wialowy. Bojkot ze strony najwikszych poyczkobiorcw
zaowocowa powan dziur w budecie Funduszu.
Wszyslkie le wydaizenia pozbawiy Midzynaiodowy
Fundusz Walulowy piaklycznie jakiegokolwiek wpywu na
gospodaiki duych kiajow iozwijajcych si. Ale nadwllony
auloiylel i sia oddziaywania MFW nie s jedynie konse-
kwencj spizeciwu paslw iozwijajcych si wobec dalszego
akceplowania jego wylycznych. Take ameiykaska admi-
nisliacja pizyczynia si do podwaenia jego znaczcej ioli
w globalnych fnansach, welujc pomys konseiwalywnej
ameiykaskiej wicepiezes Funduszu, Anne Kiuegei, by slwo-
izy nowy insliumenl MFW, nazwany Suweiennym Sysle-
mem Resliukluiyzacji Zaduenia (Soveieign Debl Resliuc-
luiing Mechanism). Miaby on chwilowo chioni pized wie-
izycielami kiaje nie mogce sobie poiadzi ze spal dugow.
Mimo e wiele paslw iozwijajcych si kiylykowao lo ioz-
wizanie jako, delikalnie mowic, niezbyl iewolucyjne, welo
Waszynglonu wyianie pokazao, e adminisliacja Busha nie
zgodzi si na jakkolwiek konliol midzynaiodowych ope-
iacji piowadzonych pizez inslylucje fnansowe USA.
Neoliberalizm odrzucony: Tajlandia
Nie lylko jednak Midzynaiodowy Fundusz Walulowy
ucieipia w wyniku kiyzysu fnansowego w Azji. Take do-
minujca w lalach ,o. ideologia neolibeializmu ulega znacz-
nemu osabieniu. Malezja wprowadzia system kontroli
przepyww kapitaowych i ustabilizowaa gospodark, co
pozwolio jej na opanowanie recesji w latach 18-zooo
znacznie lepiej ni pozostae pastwa. Jednak krajem, kt-
ry w sposb najbardziej zdecydowany zerwa z neolibera-
lizmem, bya Tajlandia. Po lizech lalach slagnacji, w czasie
kloiych lajlandzkie wadze wieinie slosoway si do zalece
MFW, nowo wybiany izd Taksina Shinawaliy wpiowa-
dzi neo-keynesowsk polilyk slymulujc popyl, by wyj
z ekonomicznego kiyzysu. Nowy piemiei zamiozi spaly
zaduenia leienow wiejskich, uslanowi fnansowan pizez
paslwo powszechn opiek zdiowoln i na kad miejsco-
wo pizeznaczy r mln bahlow do wydania na wybiane pio-
jekly. Wbrew zowieszczym przewidywaniom neoliberal-
nych ekonomistw, kroki te przyczyniy si do wejcia na
ciek umiarkowanego wzrostu gospodarczego, na ktrej
kraj ten utrzymuje si do dzi, gownie dziki popylowi ze
sliony pdzcej chiskiej gospodaiki.
Kiyzys fnansowy z r,,, i., kloiy w kilka lygodni ze-
pchn milion Tajlandczykow poniej wialowego pozio-
mu biedy, zwioci spoeczeslwo pizeciwko neolibeialnej
globalizacji. I nawel, gdy owczesny izd zdecydowa si na
powiol do slymulacji popylu kiajowego popizez wspaicie
dochodow klas niszych zaiowno na wsi, jak i w miaslach,
ulizymywa si ludowy opoi pizeciw wolnemu handlowi.
8 slycznia iooo i. doszo do zamieszek w Chiang Mai, gdy kil-
ka lysicy Tajlandczykow pioleslowao pizeciwko negocja-
cjom FTA, czyli poiozumienia o wolnym handlu pomidzy
Slanami Zjednoczonymi i Tajlandi. Negocjacje wslizymano,
a wspaicie piemieia Taksina dla dalszych iozmow w spia-
wie FTA slao si jedn z pizyczyn ulialy popaicia, a naslp-
nie upadku jego izdu we wizeniu iooo i.
Rownoczenie owej niechci do globalizacji lowaizy-
szy enluzjazm dla piogiamu ekonomicznego populainego
w kiaju monaichy Bhumibola. Ta nastawiona na potrzeby
krajowe strategia, ochrzczona gospodark wystarczalno-

34 35
ci (supcency economy), podkrelaa autonomiczno na
najbardziej podstawowych poziomach oraz konieczno
tworzenia silniejszych wewntrznych powiza gospo-
darczych. I cho zdaniem kiylykow, wspieiany pizez wojsko
nowy izd wykoizysluje populaino kiola i spiylnie koizy-
sla z nowych zaoe gospodaiczych jedynie by uwiaiygod-
ni swoj wadz, nie moe by wlpliwoci, e globalizacja
nie naley w Tajlandii do sow lubianych.
Neoliberalizm narzucony: Korea
Podczas gdy Tajlandia odcia si od neolibeializmu i po-
lilyki MFW, Koiea Poudniowa co do lileiy wypeniaa wska-
zania lej inslylucji. Rzd zdecydowa si na daleko idc ie-
sliukluiyzacj iynku piacy, libeializacj handlu i inweslycji.
Wedug socjologa, Chang Kyung Supa, ograniczanie zatrud-
nienia stao si gownym rodkiem podejmowanym w celu ra-
towania poudniowokoreaskich frm. Nawet gdy najgorsze ju
mino, wikszo duych frm nadal przeprowadzaa technicz-
n i organizacyjn restrukturyzacj w kierunku zmniejszania
liczby pracownikow, by moc sta si eksporterami konkurencyj-
nymi na skal globaln.
Koiea, poslizegana jako klasyczne paslwo iozwojowe
(activist developmental state)
,
i okielona w iapoicie ameiy-
kaskiej Izby Handlowej jako najliudniejsze miejsce na wie-
cie dla fim ameiykaskich do iobienia inleiesow, pod zaiz-
dem MFW slaa si gospodaik znacznie baidziej libeialn od
japoskiej. Jak mowi Chang, denacjonalizacja koreaskiego
przemysu i hnansw nastpia w przeraajco szybkim
tempie, pozwalajc na przejmowanie kontroli przez kapita
zagraniczny nad blisko poow udziaw w gwnych kon-
glomeratach z obszaru hnansw i przemysu. Poza zasi-
giem koieaskich akcjonaiiuszy znajduje si leiaz , udzia-
ow w Samsungu, ponad ,o w konceinie slalowym Posco,
i w Hyundai Molois oiaz , w LG Eleclionics.
MFW okizykn Poudniow Koie hisloii sukcesu,
pozylywnym wzoiem do naladowania. Jednake sami Ko-
ieaczycy nie znosz Funduszu i wskazuj na wysokie koszly
spoeczne lego sukcesu. Poudniowokoieaskie ioda iz-
dowe podaj, e odselek ludnoci yjcej poniej uslalonego
piogu uboslwa wzios z ,r w r,,o i., pizez 8,i w iooo,
do rr,o na poczlku iooo i. Wspoczynnik Giniego, kloiy
mieizy poziom nieiownoci spoecznych, skoczy z o,i, do
o,. Spoeczna solidarno zostaa mocno nadszarpnita,
powodujc masow emigracj, upadek rodziny i alarmu-
jcy wzrost liczby rozwodw; dramatycznie podskoczy
te wspczynnik samobjstw. Mamy jedno wielkie nie-
szczliwe spoeczestwo, ktore patrzy na okres sprzed kryzysu
jak na zoty wiek mowi Chang.
Wszystko upada
Moe i azjalycki kiyzys fnansowy z r,,, i. podway za-
ufanie do MFW, ale jak wskazuje ekonomislka Jayali Ghosh,
pizede wszyslkim dopiowadzi do zaniku wschodnioazjalyc-
kiego paslwa iozwojowego. Paslwa iozwojowe agiesywnie
wczay naiodowe ekonomie do globalnej gospodaiki, chcc
je wzmocni, a jednoczenie uchioni pized maiginalizacj
ze sliony midzynaiodowych si ekonomicznych.
Mimo ionych diog wychodzenia z fnansowego kiachu,
gospodaiki lej czci Azji zoslay nieodwiacalnie naznaczone
i osabione. Kiyzys uwidoczni koniec ich ioli lideiow ioz-
woju, slawianych za pizykad innym kiajom; XXI wiek, kloiy
mia nalee do owych azjalyckich lygiysow, nagle im si
wymkn. Uwidoczni lake pizejmowanie paeczki pieiw-
szeslwa pizez Chiny. Osabione wschodnie i poudniowow-
schodnie gospodaiki slay si coiaz baidziej zalene od swo-
jego znacznie wikszego ssiada.
+alden Tello
tum. Marta Zamorska
Artyku ukaza si pierwotnie w Foreign Policy in Focus z 30 lipca 2007 r. Przedruk
za zgod redakcji.
Przypisy redakcji Obywatela:
1. Global fnancial architecture, GFA chodzi o koncepcj stworzenia wsplnych ram dla
funkcjonowania gospodarek wszystkich krajw (take kosztem ich suwerennoci), co
miaoby by sposobem na neutralizacj negatywnych skutkw spoecznych zwizanych
z globalizacj i nadanie jej uporzdkowanego charakteru. W tym celu najwaniejsze in-
stytucje i organizacje (jak Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank wiatowy, OECD,
Midzynarodowa Organizacja Nadzoru nad Papierami Wartociowymi) oraz rzdy po-
szczeglnych krajw miayby przyj zestaw standardw i regu postpowania.
2. Hedge fund instytucja fnansowa, ktra za opat dokonuje agresywnych, czsto
spekulacyjnych transakcji na rynku kapitaowym; zazwyczaj tego typu fundusze do-
stpne s jedynie dla najbogatszych inwestorw. Charakteryzuj si wysokim ryzy-
kiem, ale jednoczenie ze wzgldu na mechanizm dziaania osigaj wysokie stopy
zwrotu take w przypadku bessy na rynku. Ponadto, z racji charakteru dokonywanych
operacji, gwarantuj wyjtkowo duy stopie poufnoci.
3. Zasad ich dziaania jest przejmowanie kontroli nad przedsibiorstwami (przewanie
poprzez stawanie si wikszociowymi udziaowcami), zamiana ich formy wasnoci
na prywatn, daleko idca restrukturyzacja (kapita, zarzdzanie itp.) a nastpnie
wprowadzanie ich na gied.
4. Derywaty (instrumenty pochodne, ang. derivatives) instrumenty fnansowe, ktrych
warto uzaleniona jest od wartoci innych instrumentw, zwanych bazowymi (akcje,
obligacje, wysoko wskanikw giedowych). Potwierdzaj one uzyskanie przez na-
bywc prawa do otrzymania w przyszoci okrelonej wartoci pieninej lub dokonania
transakcji, a najczciej wykorzystuje si je jako instrumenty zabezpieczajce, tj. w celu
minimalizacji ryzyka. Nieraz oparte s na nietypowych wskanikach, czego klasycznym
przykadem mog by tzw. derywaty pogodowe, oparte np. na wysokoci opadw
i uywane do redukcji ryzyka zwizanego z nieoczekiwanymi zmianami pogody.
5. Zajcie krtkiej pozycji (ang. taking short position), inaczej krtka sprzeda polega
na sprzeday okrelonych instrumentw pochodnych (np. kontraktw na akcje) po
z gry ustalonej cenie, ze zobowizaniem ich pniejszego odkupienia w wyznaczo-
nym, niedugim terminie. Takich operacji dokonuje si w przypadku nadziei na spadek
ceny odpowiedniego instrumenty bazowego (np. akcji) wtedy fundusz osignie
zysk wynikajcy z rnicy midzy kwot uzyskan ze sprzeday a sum zapacon
za wykup. Analogicznie jest w przypadku zajmowania dugiej pozycji: fundusz kupuje
aktywa po ustalonej cenie na okrelony termin w przyszoci i liczy, e do momentu
wykonania transakcji ich cena wzronie. Transakcjom takim nie towarzyszy przepyw
samych instrumentw bazowych chodzi jedynie o zarabianie na ruchach ich cen.
6. Swap walutowy umowa wymiany okrelonej kwoty waluty na jej rwnowarto
w innej walucie, na okrelony czas. W trakcie trwania transakcji nie ma patnoci od-
setek, a kurs wymiany jest ustalany przy zawieraniu transakcji.
7. Pastwo rozwojowe (developmental state) okrelenie stosowane do wschodnioazjatyc-
kich krajw prowadzcych tradycyjnie silnie protekcjonistyczn polityk (wspieranie ekspor-
tu, ograniczanie skali inwestycji i wasnoci zagranicznej w strategicznych sektorach, zwasz-
cza fnansowym) i odrzucajcych zalecenia neoliberalnych instytucji midzynarodowych.
36 37
Coraz wicej mowi si o modelu spoeczestwa informacyjnego,
w kierunku ktorego jakoby podamy. Na ile skonkretyzowana
jest ta wizja i co ona oznacza?
D. B.: Kady kiaj iozwija si w inny sposob, jeli chodzi
o wykoizyslanie lechnologii cyfiowych i pizelwaizanie in-
foimacji. To nie jesl lak, e islnieje jeden obowizujcy mo-
del. Pizeciwnie, s spoie ionice np. midzy kiajami skandy-
nawskimi a USA.
W Polsce w konlekcie spoeczeslwa infoimacyjne-
go mowi si pizede wszyslkim o adminisliacji publicznej,
moliwoci zaalwiania ionych izeczy pizez Inleinel i kon-
laklowania si z uizdnikiem. Diug poiuszan kwesli jesl
lwoizenie syslemow infoimalycznych dla ionych inslylucji,
lizeci lwoizenie infiasliukluiy. Na lych izeczach koncen-
liuj si polscy decydenci.
Tymczasem, jeli w ogole mamy mowi o spoecze-
slwie infoimacyjnym, lo kluczowym zagadnieniem jesl ko-
izyslanie z nowych lechnologii. Mona izec, e jeli w Polsce
lwoizone s podslawy spoeczeslwa infoimacyjnego, lo jak
dold pizede wszyslkim oddolnie, pizez obywaleli i gospo-
daislwa domowe. Duo wiksze znaczenie ma lo, co iobi
uylkownicy ni lo, co do lej poiy iobia adminisliacja pu-
bliczna. W Polsce gown molywacj posiadania kompuleia
i doslpu do Inleinelu jesl obecno w gospodaislwie do-
mowym dzieci w wieku szkolnym. ,, gospodaislw domo-
wych, w kloiych s osoby uczce si, ma doslp do Inleinelu,
nalomiasl wiod lych, w kloiych nie ma osob uczcych si,
ow odselek wynosi zaledwie i,. To gowny powod lego, e
Polacy maj kompuleiy i doslp do Inleinelu nawel go-
spodaislwa domowe, kloie s slosunkowo ubogie. Moe le
ubosze maj pioblemy z doslpem do Sieci, ale jaki kom-
pulei zazwyczaj maj, cho nie zawsze nowy, czslo kupowa-
ny na ialy ilp. Goizej jesl z Inleinelem, kloiy slanowi slae
obcienie fnansowe i mimo lego, e slosunkowo niedue, lo
iodziny czslo wanie z powodow fnansowych nie decyduj
si na podczenie do Sieci. Mniejszym pioblemem okazuje
si zakup kompuleia, bo cho lo znacznie wikszy wydalek,
lo jednoiazowy.
Okazuje si le, e duo jesl u nas osob, kloie we wasnym
gospodaislwie domowym maj kompulei z doslpem do In-
leinelu, lecz z lej moliwoci nie koizyslaj. Z kolei ro Po-
lakow powyej ro-go ioku ycia ma w domu kompulei, ale
w ogole z kompuleiow nie koizysla.
jednak, w powszechnym przekonaniu, to dostp jest u nas
gown barier korzystania z nowoczesnych technologii.
D. B.: Nie odpowiada lo piawdzie. Gown baiiei nie
jesl ani doslp, ani koszly. Duo waniejszy jesl biak umiejl-
noci i molywacji. Spoio jesl osob, kloie nie koizyslaj z In-
leinelu, bo nie wiedz, co mogyby lam iobi. Od wielu lal
piowadz badania i lakie wyniki nie pojawiy si leiaz, po-
dobne byy wczeniej. Nasze paslwo, odkadajc wpiowa-
dzenie doslpnoci poszczegolnych usug publicznych pizez
Inleinel, nie zwiksza lej molywacji. Myl, e dla czci osob
moliwo zaalwienia spiaw uizdowych bez wychodzenia
z domu byaby dodalkow molywacj. U nas lo mylenie
idzie jednak w diug slion po co wpiowadza usugi elek-
lioniczne, skoio mao osob z nich koizysla. To jesl absuid...
jednak skala stosowania nowoczesnych technologii si zwiksza.
jakie bd tego konsekwencje dla osob, ktore w tych zmianach
nie uczestnicz? Manuel Castells twierdzi wrcz, e we wspo-
czesnej gospodarce i kulturze odsunicie od Internetu ju dzi
jest najskuteczniejsz form marginalizacji.
D. B.: Najbaidziej iozpowszechnione jesl mowienie
o cyfiowym wykluczeniu lub o cyfiowym podziale. Ro-
nica midzy podziaem, a wykluczeniem jesl niezwykle
islolna. W pizypadku podziau mowi si, e wykoizyslanie
nowoczesnych lechnologii w ionych giupach jesl niezwy-
kle zionicowane, lzn. e z kompuleiow i Inleinelu koizy-
slaj pizede wszyslkim osoby modsze, lepiej wykszlacone,
mieszkajce w wikszych miejscowociach, o wyszych do-
chodach ilp. Jesl lo zionicowanie na zasadzie podziau ci
koizyslaj, a ci nie koizyslaj.
Te ionice s momenlami ogiomne, zwaszcza jeli cho-
dzi o wiek i poziom wykszlacenia. W najmodszych giupach
wiekowych koizyslaj z Inleinelu niemal wszyscy, nalomiasl
Podczeni
i odczeni
z di. Dominikiem Baloiskim
iozmawia Micha Sobczyk
36 37
powyej o, ioku ycia zaledwie . Wiod osob piacujcych
oo, wiod uczniow 8, koizysla z Inleinelu. Nalomiasl
wiod iolnikow, iencislow, emeiylow, ale lake beziobolnych
lub bieinych zawodowo, le odselki s wielokiolnie nisze. Te
ionice s lioch mniejsze, jeli chodzi o miejsce zamieszka-
nia, ale s znowu znaczne, gdy palizymy z punklu widzenia
wykszlacenia. Wiod osob z wykszlaceniem podslawowym,
kloiych jesl w Polsce cakiem duo, z Inleinelu koizysla
mniej ni . Wiod osob z wykszlaceniem wyszym po-
nad ,,. Tak wic le ionice s kolosalne.
Islolne jesl pylanie, co z lego wynika jak koizyslanie
z lych lechnologii izeczywicie pizekada si na syluacj
spoeczn i ekonomiczn. Czy mowimy o wykluczeniu, je-
li klo nie ma samochodu albo lelewizoia: Nie, nalomiasl
w pizypadku kompuleiow i Inleinelu mamy pewne pize-
wiadczenie, e lo ma islolny wpyw na syluacj yciow i e
osoby, kloie z lych lechnologii nie koizyslaj, s w znacznie
goiszym pooeniu, a ich syluacja bdzie si pogaisza w slo-
sunku do osob, kloie koizyslaj.
Wailo powiedzie, e wspomniane podziay s baidzo
liwae. Mimo lego, e naslpuje upowszechnienie koizysla-
nia (w ioo i. niecae i,, dzi ponad i Polakow koizysla
z Inleinelu), lo czynniki, o kloiych mowiem, maj obecnie
jeszcze wiksze znaczenie ni w popizednich lalach, np. io-
nie znaczenie poziomu wykszlacenia. Nie wida, eby le
podziay malay czy znikay. Co ciekawe, badajc co dwa lala
le same osoby, moemy zaobseiwowa, jak si zmieniaj ich
zachowania, m.in. wychwyci zjawisko iezygnacji z koizysla-
nia. Okazuje si, e lakich osob jesl spoio. W lalach ioo-
ioo, okoo r, badanych pizez nas uylkownikow kompu-
leiow i Inleinelu pizeslao z nich koizysla. Na pizeslizeni
lal ioo,-ioo, jesl lo ok. r, czyli do pokana cz. Zna-
mienne, e baidzo czslo osoby le wywodz si z giup, gdzie
szanse koizyslania z lych lechnologii s ogolnie mniejsze.
Samo zjawisko cyfiowego podziau jesl wielowymiaio-
we. Wany jesl nie lylko doslp (bo, jak powiedziaem, nie
wszyscy, kloizy maj doslp, koizyslaj), lecz lake jego ja-
ko paiameliy lechnologii oiaz aulonomia uywania: czy
ma si doslp w domu, a jeli lak, lo czy kompulei nie jesl np.
zajmowany cay czas pizez jednego domownika ild. Jednak
absolulnie najwaniejsz kwesli jesl posiadanie kompelen-
cji, umiejlnoci uylkowania; w lym konlekcie czslo si
mowi o cyfiowym podziale diugiego izdu.
Geneialnie w Polsce umiejlnoci koizyslania z nowo-
czesnych lechnologii nie s zbyl wysokie. Gdybymy chcie-
li spiawdzi podslawowe umiejlnoci, np. wysanie e-maila
z zacznikiem, uycie wyszukiwaiki, skoizyslanie z edyloia
lekslu, skopiowanie fiagmenlu lekslu, uycie aikusza kalku-
lacyjnego, pizygolowanie pioslej piezenlacji, lo ilu Polakow
jesl w slanie co lakiego ziobi:
Co pity?
D. B.: Tylko ,,,! Tak wic, jeli mamy spoeczeslwo in-
foimacyjne, lo naley do niego niewielka cz ogou obywa-
leli. Umiejlnoci s lu zdecydowanie pioblemem, nalomiasl
islolny jesl iownie sposob koizyslania. On le jesl mocno
zionicowany, i jak si okazuje, osoby z giup upizywilejo-
wanych, o kloiych mowilimy, uywaj Inleinelu w znacznie
wikszym zakiesie w celach insliumenlalnych szukaj ma-
leiiaow polizebnych do piacy czy nauki, koizyslaj z poczly
eleklionicznej, zdobywaj infoimacje, zaalwiaj ione spia-
wy pizez Inleinel koizyslaj z banku, iobi zakupy ilp. Na-
lomiasl osoby z giup mniej upizywilejowanych, nawel jeli
uywaj Inleinelu, lo znacznie czciej dla ioziywki, lzn. gia-
j w giy inleinelowe, koizyslaj z chalow. Te osoby znacznie
czciej deklaiuj, e celem posiadania kompuleia jesl ioz-
iywka, a nie piaca, nauka czy pozyskiwanie infoimacji.
Czy zatem sam dostp do Internetu i komputera przyczynia si
w jakikolwiek sposob do wyrownania szans yciowych czy
zachodzi tutaj jakiego rodzaju automatyzm, jak sugeruj nie-
ktorzy?
D. B.: Badalimy iownie i lo, jak na pizeslizeni lal zmie-
nia si syluacja yciowa osob koizyslajcych z nowoczesnych
lechnologii i poiownywalimy lo ze zmianami, jakie zaszy
w lym samym okiesie w yciu osob nie koizyslajcych z nich.
Rzecz, kloiej wailo si pizyjize, jesl zmiana syluacji ycio-
wej i spoeczno-zawodowej. Gdy spojizymy na osoby, kloie
w ioo, i. byy beziobolne, lo ich obecna syluacja jesl w du-
ym slopniu zwizana z lym, czy koizyslay z kompuleiow
i Inleinelu, czy nie. ,, lych, kloizy dwa lala lemu byli bez-
iobolni, ale koizyslali z Inleinelu, obecnie piacuje, nalomiasl
piac ma lylko r spoiod lych, kloizy z lakich lechnologii
nie koizyslali. Jesl lo spoia ionica. r, z lych, kloizy koizy-
slali z Inleinelu, jesl nadal bez piacy, nalomiasl spoiod lych,
kloizy nie koizyslali, odselek len wynosi . Mona wic
powiedzie, e koizyslanie z kompuleiow i Inleinelu wie
si z alwoci w znalezieniu piacy, aklywizacj zawodow
i szansami na ulizymanie piacy.
Kolejn izecz jesl czslolliwo awansow. Na pizeslizeni
oslalnich kilku lal awansowao i, osob koizyslajcych z In-
leinelu i kompuleiow oiaz lylko 8 lych, kloizy z nich nie ko-
izyslali. Osoby koizyslajce znacznie czciej si dokszlacaj
lub podejmuj inn, lepiej paln piac. Zmieizyem iownie,
jak zmieniaj si dochody lych dwoch giup. Okazuje si, e
dochody osob koizyslajcych z Sieci iosn szybciej ni lych,
kloie z niej nie koizyslaj. Naizuca si oczywicie wniosek, i
ma lo swoj pizyczyn w lym, e ci pieiwsi pochodz z giup,
kloie wczeniej nazwalimy upizywilejowanymi. Tymcza-
sem nie: okazuje si, e gdy pomin wszyslkie le czynniki,
dr Dominik Batorski
adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Mate-
matycznego i Komputerowego (ICM), a do niedawna w Instytu-
cie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie nadal prowadzi
zajcia dla studentw. Zajmuje si przede wszystkim badaniem
spoecznych oraz psychologicznych uwarunkowa i konsekwencji
korzystania z komputerw i Internetu. Jest wspautorem bada
Diagnoza spoeczna, w ktrych odpowiada za cz powicon
korzystaniu z nowych technologii. W 2006 r. wydana zostaa wsp-
redagowana przez niego ksika Spoeczna przestrze Internetu.
Zajmuje si take problematyk relacji i sieci spoecznych oraz pro-
cesw spoecznych zachodzcych w sieciach.
38 39
lo wziosl dochodow osob koizyslajcych z Inleinelu nadal
jesl widoczny na lle osob, kloie z niego nie koizyslaj. iednia
ionica wzioslu dochodow na pizeslizeni oslalnich dwoch
lal wynosi r,o z miesicznie. Nie s lo olbizymie pienidze,
ale ionica jesl wyiana. Tak wic izeczywicie mona powie-
dzie, e zaczlimy mie do czynienia z cyfiowym wyklu-
czeniem, a nie lylko z cyfiowym podziaem.
Czy tego rodzaju problemy dotycz tych samych grup, ktore s
zmarginalizowane w inny sposob (ubosi, regiony mniej rozwi-
nite, mieszkacy wsi itp.)? jakie s wzajemne relacje midzy
tradycyjnym a cyfrowym wykluczeniem?
D. B.: Tioch inne czynniki maj znaczenie dla wyklucze-
nia spoecznego, a lioch inne dla cyfiowego. Jeli spojizy-
my na osoby beziobolne lub koizyslajce z opieki spoecznej,
lo nie jesl lak, e w lych giupach koizyslanie z kompuleia
i Inleinelu jesl jako niesamowicie izadkie. Duo nisze le
wskaniki s wiod osob z wykszlaceniem podslawowym
lub osob po o, ioku ycia. Pewne czynniki iyzyka s do
siebie podobne w obu iodzajach wykluczenia, nalomiasl len
slosunkowo nowy wymiai wykluczenia nie do koca pokiy-
wa si ze slaiymi. Osoby z najuboszych gospodaislw do-
mowych, zwaszcza mode, maj szans koizysla z nowo-
czesnych lechnologii i czslo iobi lo jeli nie w domu, lo
w szkole czy na uczelni.
Chciabym jednak ponownie podkieli, e od sposobu
koizyslania z Inleinelu zaley lo, jakie bd efekly. Czslo
osoby z giup nieupizywilejowanych koizyslaj z Inleinelu,
ale nie pizyczynia si lo do popiawy ich syluacji yciowej,
a moe si nawel pizyczyni do jej pogoiszenia.
Czy wszystko to jest w jaki sposob uwzgldniane np. w wizji
systemu edukacyjnego?
D. B.: Na pewno nauczyciele s cakiem niele pizygo-
lowani. Zdecydowana ich wikszo koizysla z kompuleiow
i z Inleinelu, jesl lo wicz jedna z giup, wiod kloiych uyl-
kowanie jesl najczslsze (wicej jesl moe wiod sludenlow,
ale lo minimalne ionice). Co ciekawe, uczniowie w szkoach
ponadpodslawowych koizyslaj z Inleinelu izadziej ni na-
uczyciele, chocia lo nauczyciele maj mniejsze umiejlnoci.
Baiiei jesl u nas wci lo, e myli si o wykoizyslaniu
kompuleiow i Inleinelu jako o czym odibnym: s lekcje
infoimalyki czy obsugi kompuleia, ale nie myli si lak na-
piawd wyslaiczajco o wpiowadzaniu lych naizdzi do za-
j z innych pizedmiolow, o wykoizyslaniu ich w piaklyce.
Z lym jesl kiepsko, a miaoby lo duy sens. Piogiamy szkolne
nie s pizygolowane na wyzwania wspoczesnoci. We wspo-
czesnym wiecie wiedza, kloi si posiada, nadal jesl oczywi-
cie islolna, ale jednoczenie kolosalnego znaczenia nabiaa
umiejlno dolaicia do infoimacji, oceny jej wiaiygodnoci
i pizydalnoci, a lake jej pizelwoizenia. Tymczasem le umie-
jlnoci cay czas znajduj si poza piogiamami szkolnymi.
Zmiemy temat. jak Internet wpywa na natur naszych kon-
taktow spoecznych?
D. B.: Islniay obawy w kweslii izolacji i alienacji osob ko-
izyslajcych z Inleinelu. Badania piowadzone w poowie lal
,o. pokazyway, e ludzie koizyslajcy z Inleinelu liac kon-
lakl ze znajomymi i iodzin, pojawiay si goisze wskaniki
psychologiczne, mowiono o czslych pizypadkach depiesji.
W lej chwili ju si czego lakiego nie obseiwuje. Ta zmia-
na wynika po pieiwsze z lego, e Inleinel od lamlego czasu
baidzo si zmieni. Mamy nowe naizdzia komunikacyjne
duym pizeomem byo pojawienie si komunikaloiow in-
leinelowych, kloie w poiownaniu do chalow i kanaow IRC
s w duo wikszym slopniu naslawione na komunikacj
z osobami, kloie zna si lake poza Inleinelem. W lej chwili
lelefonia inleinelowa idzie jeszcze dalej. Tak wic mowienie
o wiilualnej izeczywisloci ma by moe jaki sens, ale lo jesl
maigines ogianiczony gownie do ludzi modych, bo Inlei-
nel w chwili obecnej suy iaczej podlizymaniu konlaklow
ze wiala izeczywislego ni odiywaniu si od niego. Myl,
e obiaz Inleinelu jesl nieco demonizowany pizez media.
Pizykadowo, nie obseiwujemy adnego wpywu Inleinelu
na liczb izeczywislych pizyjacio. By moe islnieje nalo-
miasl zjawisko lakie, e popizez spoeczno inleinelow czy
e-maile podlizymujemy znajomo z osobami, z kloiymi in-
aczej sliacilibymy konlakl kolegami z podslawowki, dal-
szymi znajomymi ild.
Vemy zatem kolejn obiegow opini. Internet czsto jest pre-
zentowany jako medium sprzyjajce ludzkiej wolnoci, np. po-
zwalajce prezentowa pogldy, ktore z ronych wzgldow nie
mogyby si przebi do mediow tradycyjnych.
D. B.: Do pewnego slopnia pogld o wolnociowym cha-
iakleize Inleinelu jesl piawd, ale nie naley z lym pizesa-
dza. Wbiew pozoiom, lo nie jesl lak, e w Inleinecie kady
moe by nadawc, e kady moe upowszechni lieci, klo-
ie chce. Co piawda, do zaoenia sliony WWW nie polizeba
adnych kompelencji (s naizdzia umoliwiajce slwoize-
nie jej bez znajomoci czegokolwiek opiocz klawialuiy i na-
zwy seiwisu), ale od samego umieszczenia czego w Inleine-
cie do upowszechnienia lego dioga jesl baidzo daleka.
Upowszechnienie jesl zdecydowanie liudniejsze, cho-
ciaby dlalego, e gdy spojizymy na sposob koizyslania z In-
leinelu pizez pizecilnego uylkownika, lo okazuje si, e
zdecydowana wikszo z nich izadko wychodzi poza due,
R
Y
S

L
E
S
Z
E
K

N
O
W
A
K
O
W
S
K
I
38 39
komeicyjne poilale. S one zieszl w laki sposob konsliu-
owane, e nie da si z nich wyj. Nie chodzi pizy lym wy-
cznie o lieci, kloie lam s doslpne, lecz lake np. o poli-
lyk nie zamieszczania linkow do czegokolwiek, co znajduje
si poza poilalem (w pizypadku najwikszych poilali zna-
lezienie lakiego odnonika jesl czslo baidzo liudne, o ile
w ogole moliwe). Robi si wszyslko, by inleinaul w poila-
lu zalizyma, by wszyslko, co mu pizyjdzie do gowy, mog
w nim znale. To dziaa. Osob, kloie wychodz poza poilale
nie jesl zbyl duo.
Z kolei jeli wyszukuje si co pizy pomocy wyszuki-
waiek inleinelowych, lo izadko zdaiza si, by uylkownik
pizeszed na choby diug slion wynikow. Wywiella si jej,
dajmy na lo, ro lysicy slion podejmujcych szukane zagad-
nienie, ale pizecilny uylkownik ogianicza si maksymalnie
do pieiwszych dziesiciu, najwyej dwudzieslu z nich. A od
czego zaley lo, co pojawi si na samym poczlku: Czasem s
linki sponsoiowane klo zapaci za lo, eby jego sliona po-
jawia si na samej goize, ale na lo mog sobie pozwoli lylko
niekloizy. W pizypadku Googlea wynik zaley m.in. od lego,
jak duo slion linkuje dan slion. A pizecie duo wicej
linkow piowadzi do populainych slion lub duych poilali.
Tak wic due poilale czciej znajduj si w poczlkowych
wynikach wyszukiwania, w zwizku z czym dziaa lu odpo-
wiednik biblijnej zasady w. Maleusza, mowicej, e bogaci
slaj si jeszcze bogalsi. Oczywicie, jeli wpiszemy haso ni-
szowe albo baidzo zoone, wowczas mamy szans liaf na
jakie mniej populaine sliony czy seiwisy, ale ogolnie izecz
bioic szansa na upublicznienie lakich lieci jesl zdecydowa-
nie mniejsza.
Z diugiej sliony, chocia mamy w Inleinecie lych sa-
mych duych giaczy, co na iynku piasowym lub lelewizyj-
nym (pizykadem moe by Gazela.pl i Agoia, onel.pl i ITI),
lo jednak osoby piagnce upowszechnia jakie lieci maj
duo wicej moliwoci, by ziobi lo w Inleinecie, ni w me-
diach liadycyjnych. Inleinel pozwala, choby za pomoc
blogow lemalycznych, alwiej dolize do osob, kloie maj
podobne do nas pogldy czy zainleiesowania. Tak wic jeli
chodzi o egalilaiyzm Inleinelu, piawda ley poiodku.
Niektorzy gosz, i dziki nowoczesnym metodom komunikacji
bd moliwe nowe formy mobilizacji spoecznej, a nawet jaka
nowa forma demokracji. Czy istniej przesanki do przyjcia
tych prognoz?
D. B.: Na pewno Inleinel ma jaki wpyw na lo, co dzie-
je si poza nim. W sieci pojawiaj si ione infoimacje, klo-
ie maj pizeoenie na ycie spoeczno-polilyczne. Czasem
jakie fakly ujawniane s na blogach i np. kompiomiluj
polilykow. W USA w popizedniej kampanii demaskowano
na blogach ione niepiawdziwe infoimacje. S wiadomoci,
kloie pojawiaj si najpieiw w Inleinecie, a polem w innych
mediach i maj islolne znaczenie. Myl, e mona by wska-
za jakie syluacje, w kloiych Inleinel odegia isloln iol,
ale s lo iaczej kweslie jednoiazowych mobilizacji i ziywow.
W lej chwili liudno byoby mowi o liwaym oddziaywaniu
na syslem demokialyczny. Myl, e bzdui jesl w polskich
waiunkach pomys oiganizowania np. wyboiow czy iefeien-
dow diog eleklioniczn. Jego zwolennicy aigumenluj, e
fiekwencja wyboicza byaby wiksza. By moe jednoiazowo
byaby wiksza ludzie chcieliby spiobowa czego nowe-
go ale pojcie do lokalu wyboiczego nie jesl niesamowi-
cie skomplikowanym pizedsiwziciem i wicej osob bdzie
miao szans zagosowa eleklionicznie. Myl nawel, e
lakie iozwizanie moe si pizyczyni do pogoiszenia jako-
ci demokiacji dlalego e, by moe, lepiej jesl, gdy gosuj
osoby, kloie s zmolywowane, a nie lakie, kloie gosuj, bo
jesl lo alwe, gdy wledy mog iobi lo w sposob niejako lo-
sowy, pizypadkowy.
Myl nalomiasl, e zjawiskiem, kloie moe si poja-
wi i mie islolne znaczenie, bdzie szansa wikszej oby-
walelskiej konlioli. Ilo infoimacji w Inleinecie dolyczca
funkcjonowania adminisliacji nie jesl jeszcze dua, ale lo si
zmienia i len pioces bdzie poslpowa. Uwaam, e w du-
szej peispeklywie moe lo spizyja spoecznej konlioli, po-
niewa obywalele bd lepiej wiedzieli, co si dzieje w doly-
czcych ich kwesliach, bdzie mona szybciej ieagowa pizez
sanie e-maili czy pelycji eleklionicznych ild.
Jednak kady kij ma dwa koce, wic mog si pojawi
ione zagioenia dla demokiacji w zwizku z kompuleia-
mi i Inleinelem. Myl, e powanym niebezpieczeslwem
s kweslie dolyczce piywalnoci. Tak napiawd infoima-
cje o wszyslkim, co iobimy w Inleinecie, mog by zbieiane,
aichiwizowane i pizelwaizane. Jesl lo zagioenie, bowiem
wszechobecna podejizliwo i ledzenie kadego kioku oby-
waleli nie jesl czym, co byoby wskazane. Tak zebiane infoi-
macje mog by wykoizyslywane w celach manipulacyjnych.
Sami pizecie jeslemy w slanie znale infoimacje w Inlei-
necie o nas samych lub o znajomych co iobi dana osoba,
z kim si zna, do jakich oiganizacji naley, jakie ma zainleie-
sowania, pogldy polilyczne ilp. To moe by de faclo gione,
bo lakie izeczy mona wykoizysla do niecnych celow.
jak Pan ocenia bilans gwatownego rozwoju Internetu, jeli
chodzi o ycie polityczne i debat publiczn?
D. B.: Wikszo debal polilycznych w Inleinecie ma
chaiaklei iynszlokowy i nie da si lego czyla. Nic z nich nie
wynika, bo spiowadzaj si gownie do obelg; nie mona lu
mowi o adnych aigumenlach. Z Inleinelem wie si le
niebezpieczeslwo zamykania w wskich kigach kiedy ju
dochodzi do dyskusji, lo najczciej pomidzy osobami, klo-
ie maj lakie same pogldy. To spizyja iaczej podlizymaniu
wasnego wizeiunku i ulwieidzeniu si w swoich pogldach
ni osiganiu konsensusu i pizekiaczaniu wasnych ogiani-
cze.
adna lechnologia nie napiawi szwankujcej demokia-
cji. Wane jesl na pizykad lo, dlaczego ludzie nie chodz na
wyboiy a dzieje si lak nie dlalego, e do lokalu jesl daleko.
Pioblemy demokiacji le gdzie indziej i lo nie jesl lak, e In-
leinel mogby sam z siebie je iozwiza.
Dzikuj za rozmow.
Waiszawa, r8 wizenia ioo, i.
Wspopiaca Sebaslian Maikiewicz
40 41
Kilka miesicy temu pobity zosta rekord
prdkoci pocigu. Eksperymentalny skad TGV
rozpdzono do 584 kilometrw na godzin.
Szybkie pocigi to codzienno nie tylko we
Francji, ale choby na magistralnych liniach
w Czechach. Podobne skady za 3-4 lata wjad
do Sankt Petersburga najpierw z Helsinek,
a niedugo pniej z Moskwy.
W Polsce kolej nie lylko nie jesl w slanie nadgoni dy-
slansu cywilizacyjnego, ale pod wieloma wzgldami jej stan
w cigu ostatnich 18 lat znacznie si pogorszy. Starzeje
si tabor, pozamykano wiele linii, sporo innych znajduje
si w stanie mierci technicznej. Zdarza si, e tam, gdzie
jeszcze 1o lat temu jedziy pocigi ekspresowe, obecnie
podruje si w tempie zo-o km/h. Rekord czasu przejaz-
du midzy dwoma najwikszymi miastami kraju pocho-
dzi z 18 roku! Od nadejcia zmian ustrojowych w 18
roku, mimo ywioowego iozwoju gospodaiki, kolej pizey-
wa iecesj. Z izadka jednak, pizy zaangaowaniu pasjonalow,
specjalislow, albo po pioslu pasaeiow zniechconych ize-
czywisloci, pojawiaj si zwiasluny pizeamywania dolych-
czasowego maiazmu.
Gdzie dwch si bije, tam trzeci... traci
Tiwajca od lal iesliukluiyzacja Polskich Kolei Paslwo-
wych dopiowadzia kilka lal lemu do podziau fnansowania
pizewozow. Mowic najkiocej, poczenia midzynaiodowe
i midzyiegionalne le w geslii wadz cenlialnych (budel
paslwa), za poczenia iegionalne czy aglomeiacyjne f-
nansowa i oiganizowa ma uizd maiszakowski kadego
z wojewodzlw. PKP w leoiii jesl wycznie pizewonikiem.
W piaklyce pizewanie lo ona uslala iozkad jazdy i domaga
si, aby uizd maiszakowski dofnansowa pizewozy dan
kwol. Dane wojewodzlwo moe wic albo si zgodzi, albo
odmowi, a wledy PKP likwiduje okielon ilo pocze,
jednoczenie iozpoczynajc medialn kampani pizeciwko
samoizdowi. Pioceduia powlaiza si a do osignicia la-
kiego poziomu wydalkow, jaki wojewodzlwo jesl w slanie
unie na swoich baikach i wledy wiod byskow feszy pod-
pisywane jesl poiozumienie.
Schemal len zilusliujmy konkielnym pizykadem, jakim
jesl ukadanie iozkadu jazdy pocigow iegionalnych dla wo-
jewodzlwa maopolskiego w iooo ioku. PKP Pizewozy Re-
gionalne, niezadowolone z zapioponowanego poziomu do-
lacji, w czeiwcu owego ioku zlikwidoway kilkadziesil po-
cze. Maopolskie dwoice oplakalowano, lumaczc, e lo
nie kolejaize, a maiszaek wojewodzlwa jesl winny likwidacji
pocigow. Oslalecznie poiozumiano si i niekloie pocigi
powiociy po wakacjach. Rzecz w lym, e wrd zlikwido-
wanych znajdoway si m.in. pocigi do Krynicy, Zakopa-
nego czy Nowego Scza, ktrymi co roku turyci docierali
w gry. Wrd sporw o dotacje, sezon najwikszych prze-
wozw znaczna cz pocigw przestaa na bocznicach,
by powrci na trasy we wrzeniu, gdy turyci pojechali
do domw!
W tym uproszczonym obrazie ksztatowania si ofer-
ty pocze kolejowych niepokojco brakuje wic jednego
elementu pasaerw. Pizedmiolem dyskusji i da pized-
slawicieli kolei s wycznie budelowe dopaly, nie za wpy-
wy, jakie mona uzyska ze spizeday bilelow. Nie iozmawia
si o polizebach podionych i moliwociach zwikszenia
ich liczby. Likwidowana jesl cz pocze, bez biania pod
uwag lego, jak pogoiszenie ofeily pizeoy si na fiekwencj
w pozoslaych kuisach. Do powiedzie, e kolej nie ewi-
dencjonuje spizedanych bilelow, a wyliczenia opacalnoci
kuisow poszczegolnych pocigow opieia jedynie na wa-
snych wyiywkowych badaniach fiekwencji, kloiym zieszl
wielokiolnie zaizucano mijanie si z piawd.
Dobrana para
Zdecydowanie lepiej dzieje si, gdy do iegionalnego za-
izdu PKP lub uizdu maiszakowskiego liaf znawcy i mi-
onicy kolei. Jeszcze lepiej gdy znajd si w obu miejscach
na iaz. Wledy nawel na nieuiodzajnym kolejowym nasypie
mona uzyska ciekawe efekly. Tak wanie slao si w wo-
jewodzlwie zachodniopomoiskim, gdzie dobize ukadajca
si wspopiaca midzy samoizdem a lokalnymi sliukluiami
PKP zaowocowaa niemale ienesansem na kolei. W cigu
ostatnich trzech lat reaktywowano (po 1{ latach przerwy!)
poczenie Sawno Darowo i to z takim sukcesem, e
kursujcy pocztkowo autobus szynowy z okoo 1oo miej-
scami dla pasaerw, okaza si za may! Wznowiono le
poczenia na liasie Szczecin Kalisz Pomoiski. Slopnio-
wo odzyskano pasaeiow na chylcej si ku upadkowi linii
Szczecin Koobizeg, na lyle skulecznie, e aulobusowa
konkuiencja musiaa ziezygnowa z czci kuisow. Na pizy-
szy iok szykowane jesl pizywiocenie poczenia Koszalin
Mielno, a plany wojewodzlwa obejmuj zakup kilkunaslu
nowych pocigow i ieaklywacj kolejnych linii.
O kilku takich,
co chc ratowa kolej
Tomasz Buaek
40 41
Udao si lake obniy koszly funkcjonowania pize-
wozow. Spiowadzono z Niemiec baidziej ekonomiczny uy-
wany laboi i zaczlo bezpoiednio zaliudnia maszynislow
(w wikszoci wojewodzlw s oni wynajmowani od innej
kolejowej spoki PKP Caigo, co w oczywisly sposob pod-
nosi koszly, nie pizynoszc adnych koizyci). Slawia si lak-
e na piomocj kolei. W niekloiych ielacjach pasaeiowie
mog kupi piomocyjny, laszy bilel, za daimo olizymuj
iozkady jazdy dla poszczegolnych linii, a podioowanie ko-
lej piopaguj billboaidy na ulicach. Pasaer wreszcie ma
okazj poczu si jak klient, a nie jak niechciany petent.
Sugeslie na lemal iozkadu jazdy s za kadym iazem
analizowane, cho podslawowe biaki zoslay ju dawno
wyapane. Do powiedzie, e mimo aklywnej poslawy wie-
lu mieszkacow, w zachodniopomoiskim nie powslao adne
slowaizyszenie, kloie miaoby zajmowa si walk o pocze-
nia kolejowe. Najwyianiej dialog piowadzony jesl na lyle
efeklywnie, e lakiej polizeby lam nie ma.
Wida ju drugi Brzeg
Czslokio jednak lokalne uizdy i sliukluiy pizewoni-
ka nie maj lyle szczcia, cho pizy zaangaowaniu pasae-
iow i mieszkacow wci wiele mona osign. Wojewodz-
lwo opolskie pizez kilka lal koizyslao z usug niezalenego
kooidynaloia, kloiy pomaga ukada iozkad jazdy. To wa-
nie lu po iaz pieiwszy podjlo pioby uoenia koizyslne-
go dla pasaeiow cyklicznego iozkadu jazdy, z odjazdami
w iownych odslpach czasu, np. co godzin. Kilka lat trway
przepychanki z PKP, prby wymuszenia na przewoni-
ku rzetelnego rozliczania si z wypracowanych zyskw,
sprzedanych biletw i frekwencji w pojazdach. Dziki
temu, udowadniajc mu kolejne niedopatrzenia, systema-
tycznie udawao si wymc chocia drobn popraw ofer-
ty. W cigu kilku lat wojewdztwo zanotowao znaczny
wzrost liczby pasaerw z 8 do 1o milionw.
Udao si lake ieaklywowa dwie linie: Nysa Bizeg oiaz
Kluczboik Opole. Inicjalywa ponownego uiuchomienia za-
mknilych w iooo ioku lias leaa po slionie mieszkacow,
dzi zizeszonych w Obywalelskim Komilecie Obiony Kolei
na Opolszczynie (OKOKO). Tiudno si im dziwi, skoio czas
pizejazdu aulobusem z Kluczboika do slolicy wojewodzlwa
jesl ponad dwukiolnie duszy ni podio pocigiem. Gdy
podjlo si pizywiocenia pizejezdnoci liasy, w dziaaniach
wziy udzia lake gminy pooone pizy szlaku, wykonujc
wasnym sumplem pasy pizeciwpoaiowe i usuwajc kizaki
z zaionilych loiow i slacji. Pocigi midzy Kluczboikiem
a Opolem ponownie kuisuj od padzieinika iooo i.
Linia Nysa Bizeg nie miaa ju lyle szczcia. W giud-
niu iooo i. PKP bez poiozumienia z Uizdem Maiszakow-
skim zlikwidowao cz pocze w wojewodzlwie, wiod
nich ponownie wszyslkie na lej liasie. Jednoczenie za-
dao wyszych dolacji. Uizd Maiszakowski pizyzna, e nie
poliaf wymoc na pizewoniku pizedslawienia wylicze ien-
lownoci pocigow. Mimo lo wkiolce podpisa z PKP lizy-
lelni umow. W mediach i wrd mieszkacw zawrzao
w przeddzie moliwoci rozpisania przetargu na obsu-
g linii zwizano si na trzy lata z monopolist forsujcym
niekorzystne rozwizania.
Na laki obiol spiawy zaieagowao OKOKO, kloie zieszl
pizeslizegao pized konsekwencjami zagwaianlowania PKP
monopolu na pizewozy. Komilel wyslpi jednoczenie w io-
li spoecznego doiadcy i animaloia dziaa, piobujc naga-
nia pioblem m.in. pizy pomocy piasy lokalnej. Zoiganizo-
wa le spolkanie pizedslawicieli kolejowych pizewonikow
piywalnych z wadzami wojewodzlwa. I cho na cofnicie
umowy nie byo szans, a PKP nie ma zamiaiu zwiksza ilo-
ci pizewozow, lo uizd maiszakowski sugeiuje, i pod ko-
niec ioku moliwe byoby iozpisanie oddzielnego pizelaigu
na obsug linii z Nysy do Bizegu. By moe wic liasa la
doczeka si lizeciego w swojej hisloiii olwaicia, lym iazem
liwaego i pod szyldem niezalenego opeialoia. Jeli lo na-
slpi nie ma wlpliwoci, e slanie si lak dziki inicjalywie
mieszkacow Opolszczyzny.
Gow w mur
Nie zawsze jednak aklywno mieszkacow pizeka-
da si na iealne zmiany. Slowaizyszenie odzka Inicjalywa
na Rzecz Pizyjaznego Tianspoilu (IPT) co ioku podejmuje
pioby wpiowadzenia popiawek do iozkadu jazdy. Slowaizy-
szenie posluluje najpioslsze i najbaidziej ewidenlne zmiany,
wielokiolnie nie zwizane z adnymi koszlami. Mimo lo, ko-
lejny iok pocigi dalekobiene pojad o lakich godzinach, e
iozmin si z zapolizebowaniem pasaeiow. Kolejny iok o-
dzianie nie pojad bezpoiednio ani na Mazuiy, ani do Lu-
blina, ani do Teiespola. Poczenie pocigow z odzi do Wai-
szawy i ze slolicy na wschod, pomijajc wygod podionych,
iozlunioby nieco lok w waiszawskim lunelu iednico-
wym, a mimo lo piopozycja jesl dla PKP nie do zaakceplo-
wania. Za jedyny diobny sukces w konfionlacji z PKP uzna
mona wielokiolnie poslulowany powiol pocigu Rey-
monl z odzi do Kiakowa na szybsz Cenlialn Magislial
Kolejow. Nie wiadomo jednak, czy na decyzji baidziej zawa-
yy gosy mieszkacow milionowej aglomeiacji odzkiej, czy
N
A
T
R
A
S
I
E

O
P
O
L
E

K
L
U
C
Z
B
O
R
K

P
O
C
I

G
I

N
I
E

J
E

D
Z
I

Y

P
R
Z
E
Z

5

L
A
T
.

P
O
W
R

C
I

Y

D
Z
I

K
I

D
E
T
E
R
M
I
N
A
C
J
I

M
I
E
S
Z
K
A

W

I

U
R
Z

W

G
M
I
N

L
E

C
Y
C
H

P
R
Z
Y
T
R
A
S
I
E
.
42 43
le polizeba obsuenia najsynniejszego peionu w Polsce,
czyli Woszczowej.
Poowicznym sukcesem jesl le uiuchomienie w zeszym
ioku pocigu iegionalnego ze Skaiyska-Kamiennej do odzi.
Poowicznym, bo nie do, e pocig jedzi iaplem iaz dzien-
nie, lo w dodalku o absuidalnej poize. Na domiai zego, ca
pizewag czasow nad aulobusami niweczy posloj w poowie
diogi, liwajcy... i minuly. Tyle czasu polizebuje PKP, aby
zmieni lokomolyw na slacji w Tomaszowie Mazowieckim,
mimo, i mona lo ziobi kilkakiolnie szybciej. W pizypadku
pozoslaych pocze iegionalnych w woj. odzkim, polilyka
PKP bije na gow nawel niealiakcyjn ofeil pocze dale-
kobienych. Nie pizynosz skulkow piopozycje wpiowadze-
nia na najbaidziej obcionych liasach iozkadu jazdy z po-
cigami odjedajcymi w iownych odslpach czasu. Niczym
kocz si iownie piopozycje czenia ze sob ielacji poci-
gow oiaz wpiowadzenia skomunikowa ionych kuisow lak,
aby podio bya wygodniejsza dla pasaeia.
Kwinlesencj pioblemu jesl pioba iozwizania pizez
IPT pioblemu Magisliali Wglowej. Linia la, zapiojeklowa-
na w lalach io. jako lowaiowa, poczya najkiolsz diog
lskie kopalnie z nowopowslajcym poilem w Gdyni. Po-
midzy lskiem a Bydgoszcz omija wic wiksze miasla
pizechodzc pizez wojewodzlwo odzkie w jego zachodniej
czci jednak pizebiega lias nie posiadajc diogowej al-
leinalywy. Nawet w kiepskim stanie technicznym jest wic
bezkonkurencyjna wobec autobusu, a dla wielu wsi stano-
wi jedyny cig komunikacyjny. Mimo lo PKP uiuchamiajc
zaledwie lizy paiy pocigow na wglowce, nie poliaf za-
pewni mieszkacom choby dojazdu do piacy na godzin
osm i powiolu po godzinie ro.oo do adnego z miasl iegio-
nu. A wyslaiczyby do lego jeden pocig dziennie.
A leiaz zagadka: ilu pasaeiow zabieia jadcy o godz. ir
pocig z Heibow Nowych do Choizewa-Siemkowic (lak, lak,
polecamy odnalezienie na mapie lych slacji): Spiawdzilimy
jednego. Nie lizeba by wybilnym specjalisl, eby domy-
li si, i jadcy noc pocig midzy dwoma wsiami, majcy
po diodze jedno powialowe miasleczko, nie bdzie w slanie
na siebie zaiobi. Ale co le wsie s wanymi wzami ko-
lejowymi, a lo najwyianiej znaczy o wiele wicej ni polen-
cjalni pasaeiowie. Naiodowego pizewonika nie olizewia
nawel cakowila likwidacja pocze na liasie (wznowiono
je po kilku miesicach). Skutecznie przeposzya natomiast
ostatnich pasaerw, ktrym moliwo dojazdu zlikwi-
dowano bez ostrzeenia na dwa tygodnie przed witami
w porze wzmoonych zakupw, czyli wtedy, kiedy poci-
gami jedzioby wicej osb. Mieszkacy terenw przy-
legajcych do trasy wzruszaj tylko ramionami i mwi
o PKP: nie ma o co walczy, oni i tak zrobi jak chc...
PKP nigdy nie podjo dyskusji z aigumenlami i polize-
bami wskazywanymi pizez IPT. Na piopozycje zmian i uwa-
gi do iozkadu jazdy odpowiada gizecznociow foimuk.
Pioblemowi nie powicaj uwagi iegionalne media. Zoli-
wi mawiaj, e na zainleiesowanie pizedslawicieli czwailej
wadzy mona by liczy, jeeli w klo-
iym z lych pocigow zamoidowano
by, albo chocia dolkliwie pobilo pa-
saeia.
Ostrzem satyry
Zupenie inny sposob na kon-
fionlacj z PKP znalazo Wielkopol-
skie Towaizyslwo Sympalykow Kolei
(WTSK, sekcja lowaizyslwa FYRTEL).
Ich najsynniejsz akcj by happe-
ning Druga rocznica nieotwarcia
stacji Czerwonak Osiedle. Celem
byo uczczenie rocznicy dnia,
w ktrym PKP po wybudowaniu
peronu i ustawieniu tablicy z na-
zw stacji postanowio jej jednak nie
uruchamia, lwieidzc, e peion ma
nieodpowiednie wymiaiy. Na nic zda-
y si lumaczenia, e s slacje, gdzie
wysiada si w ogole nie na peion, lecz
wpiosl na ziemi, a lake, i dojazd
z Czeiwonaka do cenlium Poznania pocigiem zajby r8
minul, a aulobusem czy samochodem liwa okoo godziny.
Gsoby odpowiedzialne ze strony PKP S.. twierdz wpraw-
dzie, e przystanek jest za niski /.../. Gstatecznie jednak, nad-
budowanie kilkunastu centymetrow nie stanowioby takiego
wyzwania, jak we Voszczowej. Tablica z nazw przystanku
zostaa gdzie schowana i wystarczy j odnale i postawi na
miejscu lak pisz lwoicy WTSK o moliwym uiuchomie-
niu slacji w czleiy lala po jej nieolwaiciu. Nie mona im od-
mowi ani poczucia humoiu, ani umiejlnoci doboiu aigu-
menlow czy lo w spiawie niedoszej slacji, czy, jak oslalnio,
w spiawie pizywiocenia pocze kolejowych do powialowe-
go iemu, gdzie piosle wyliczenia pokazuj, e podio kolej
do Poznania mogaby by nawel o poow kiolsza ni obecnie
samochodem czy aulobusem.
Dla kolejaizy lego lypu inicjalywy nie s jednak wyslai-
czajco silnym sygnaem. Dla np. holelaiza kada, nawel naj-
baidziej zoliwa opinia klienla o wiadczonych pizez niego
O
T
O

I

P
U
S
T
Y

P
O
C
I

G
,

K
T

R
E
G
O

N
I
E

O
P

A
C
A

S
I

D
O
T
O
W
A

.

U
R
Z

D

M
A
R
S
Z
A

K
O
W
S
K
I
W

O
D
Z
I
W

S
P
O
S

B
A
R
O
G
A
N
C
K
I

O
D
M

W
I

F
I
N
A
N
S
O
W
A
N
I
A

P
R
Z
E
W
O
Z

W

N
A

K
R
O

N
I
E
W
I
C
K
I
E
J

K
O
L
E
I

D
O
J
A
Z
D
O
W
E
J

S
U
G
E
R
U
J

C
,

E

J
E
J

M
I
E
J
S
C
E

J
E
S
T
W
Y

C
Z
N
I
E
W

R
E
J
E
S
T
R
Z
E

Z
A
B
Y
T
K

W
.

N
I
E

M
A

Z
N
A
C
Z
E
N
I
A
,

E

K
O
L
E
J
W
Z
O
R
O
W
O

R
O
Z
L
I
C
Z
A

S
I

Z
E

S
P
R
Z
E
D
A
N
Y
C
H

B
I
L
E
T

W
,
W
S
K
A

N
I
K
I

O
P

C
A
L
N
O

C
I

S

W
Y

S
Z
E

N
I

N
A

P
K
P
,
A

D
L
A

N
I
E
K
T

R
Y
C
H

M
I
E
S
Z
K
A

W
W

S
K
O
T
O
R

W
K
A

S
T
A
N
O
W
I

J
E
D
Y
N
E

O
K
N
O

N
A

W
I
A
T
.
42 43
usugach, byaby piawdziw skaibnic wiedzy o lym, jak po-
piawia ofeil i w len sposob pizywiza do siebie klien-
low. PKP odbieia lo nalomiasl jak alak na swoj honoi nie
moe wic by mowy o adnych iozmowach czy dyskusji.
Kolej sotysia
Na maiginesie kolejowych wydaize, na kilku bocznych
liniach dokonuje si cicha iewolucja, kloiej znaczenie za kilka
lal moe okaza si ogiomne. Szlaki, kloiych Polskie Linie Ko-
lejowe (spoka z giupy PKP zajmujca si ulizymaniem loiow
w Polsce) nie chc, dla paslwowej kolei jakoby nieienlow-
ne, od kilku ju lal pizejmowane s pizez lokalne samoizdy.
I cho w wielu pizypadkach oznaczao lo spizeda szyn na
zom, lo jednak w kilku innych nieopacalne linie oywaj.
Najwikszym opeialoiem na liniach samoizdowych jesl kali-
skie Slowaizyszenie Kolejowych Pizewozow Lokalnych (SKPL).
Piowadzi ono iuch na kilku sieciach kolei wskoloiowych i od
niedawna na jednej noimalnej, z Kowalewa do Pleszewa. S lo
gownie pizewozy lowaiowe i luiyslyczne, ale nie lylko.
Mao klo zdaje sobie spiaw z lego, e w Polsce mamy
wci lizy koleje wskoloiowe, na kloiych zachoway si po-
cigi osobowe: Kioniewick w wojewodzlwie odzkim oiaz
migielsk i Pleszewsk w Wielkopolsce (lu iuch jesl zawie-
szony ze wzgldu na pioblemy z laboiem). Pieiwsze dwie dla
mieszkacow pooonych pizy nich miejscowoci czslokio
slanowi jedyny iodek lianspoilu, a pizewonik ulizymuje
iuch pasaeiski mimo geneiowanych slial. Co ciekawe, po
przejciu od PKP upadajcych wskotorwek liczba prze-
woonych pasaerw wzrosa kilkukrotnie, a wskaniki
opacalnoci na kolejce kroniewickiej s lepsze ni u PKP
w wojewdztwie dzkim!
Zaangaowanie wadz lokalnych i pizedsibioislw z ie-
gionu ocalio niedawno od likwidacji inn niechcian lini,
czc Lipusz i Bylow. Mimo e pizez cay czas na liasie
ulizymywa si iuch lowaiowy, zoslaa dopiowadzona do
slanu mieici lechnicznej poiuszanie si pocigow nawel
z minimaln pidkoci giozio wypadkiem. Tiasa miaa zo-
sla zlikwidowana. Dziki upoiowi samoizdu i nadziejom
na pizywiocenie Bylowowi pocze kolejowych z iegio-
nem, udao si lini pizej od PLK, a naslpnie w pizelaigu
wyoniono fim, kloia zaja si ulizymaniem liasy. I cho
do powiolu pocigow pasaeiskich jeszcze daleka dioga, lo
pizyszo linii wydaje si by bezpieczna. W najgoiszym
pizypadku mieszkacy zyskaj lylko na mniejszej iloci li-
iow pizeciskajcych si wskimi diogami powialu.
Nie jed same z siebie
Pod koniec 2004 r. zlikwidowano ruch pocigw na linii Radom
Przysucha Drzewica, bdcej fragmentem szlaku czcego Lublin
i Radom z odzi. Co prawda, dziaajcy w regionie przewonik, Ko-
leje Mazowieckie, co jaki czas zapowiada przywrcenie przewozw
na tej trasie, ale moment reaktywacji ruchu wci odkada na bliej
nieokrelon przyszo, zasaniajc si problemami technicznymi. Po-
nadto wadze Samorzdu Wojewdztwa Mazowieckiego informoway,
e do sprawy reaktywacji poczenia Radomia z Drzewic podchodz
sceptycznie, argumentujc, e na tej linii nie ma szans na zadowalajc
frekwencj powoywano si na dane o liczbie pasaerw z czasu, gdy
rozkad jazdy by kompletnie nieprzystosowany do ich potrzeb.
Zmow t przerwaa dopiero inicjatywa mieszkacw Radomia
i okolic. Stowarzyszenie Kocham Radom w lutym 2007 r. rozpo-
czo zbieranie podpisw pod internetow petycj, skierowan do
samorzdu wojewdztwa i Kolei Mazowieckich. Wok petycji dzi-
ki konferencji prasowej oraz wysyanym pismom udao si skupi
zainteresowanie mediw, opinii publicznej, miejscowych samorzdw
gminnych oraz parlamentarzystw. Temat sta si ywy. I ju po kilku
miesicach 3 wrzenia 2007 r. ruch pocigw osobowych na linii
Radom Przysucha Drzewica zosta przywrcony, a do niedawna
sceptyczni czonkowie wadz wojewdztwa mazowieckiego, z umie-
chami na ustach uczestniczyli w uroczystej reaktywacji przewozw.
Stowarzyszenie nie poprzestao jednak na tej jednej sprawie. Rw-
nie dziki Kocham Radom wreszcie zmieniona zostanie paradoksalna
sytuacja, i w granicach Radomia (227 tys. mieszkacw) funkcjonuje
tylko jedna stacja kolejowa. Po pimie stowarzyszenia Kocham Ra-
dom, skierowanym w ramach konsultacji spoecznych do PKP Polskich
Linii Kolejowych i do wadz miasta, podjta zostaa decyzja o wybudo-
waniu, podczas modernizacji linii kolejowej Warszawa Radom Kielce
Krakw, czterech nowych przystankw kolejowych, ktre przybli
kolej mieszkacom kilku radomskich dzielnic i osiedli.
Stowarzyszenie zrzesza ludzi, ktrzy chc co robi dla Rado-
mia i regionu, niezalenie od pochodzenia czy przynalenoci partyj-
nej mwi Sebastian Pawowski, szef zespou transportowego Ko-
cham Radom. Dziaanie na rzecz rozwoju kolei w regionie radomskim
to wcale nie jedyne pole aktywnoci tej organizacji. Do najwaniej-
szych celw czonkowie dziaajcego od nieco ponad roku stowarzy-
szenia zaliczaj ksztatowanie pozytywnego wizerunku i promowanie
swojego miasta, dziaania na rzecz integracji spoecznoci lokalnej
oraz popraw jakoci ycia w Radomiu. Zajmuj oni stanowiska
w sprawach zwizanych z zagospodarowaniem przestrzennym mia-
sta, wsporganizuj koncerty i spotkania. Ponadto prezes stowarzy-
szenia Kocham Radom, Jakub Kluziski, zasiada w radzie miejskiej
jako radny niezaleny.
Zesp transportowy stowarzyszenia Kocham Radom aktualnie
skupia si na walce z decyzj spki PKP Przewozy Regionalne o likwi-
dacji jedynego bezporedniego pocigu czcego Radom z odzi
i Poznaniem. Przy okazji, zarzdowi spki przesana zostaa kon-
cepcja rozwoju pocze dalekobienych midzy Radomiem i innymi
regionami Polski. Zostaa ona opracowana na podstawie wnioskw
z ankiety skierowanej do mieszkacw Radomia i okolic.
Niedugo ruszymy te z akcj przypominajc o potrzebnie re-
montu linii kolejowej z Radomia przez Pionki do Dblina mwi Seba-
stian Pawowski. I dodaje, e najwyszy czas na remont, by ludzie nie
odwrcili si od kolei: Kiedy do podradomskiej Jedlni Letnisko jechao
si 13 minut. Teraz 19 minut, a przecie to tylko 13 kilometrw.
Dziaalno stowarzyszenia Kocham Radom pokazuje, e efekty
przynosi staa i konsekwentna dziaalno. O lepsz jako pocze
kolejowych trzeba walczy bezustannie i na rne sposoby wy-
syajc pisma z wnioskami do spek kolejowych czy samorzdw,
organizujc petycje, nawizujc wspprac z mediami i innymi sto-
warzyszeniami.
Pocigi nie jed bowiem same z siebie.
Karol Trammer
44 45
Podobna inicjalywa zawizaa si niedawno na Dolnym
lsku. Wojl Maiciszowa w powiecie kamiennogoiskim, po-
stanowi ponownie skierowa pocigi na zarastajce szla-
ki. Skupi wok siebie gminy z caego powiatu kada
z nich ma za zadanie przej od PKP odcinek torw na
swoim terenie. I tak ziarnko do ziarnka samorzdowcy
chc przejmowa cae niechciane przez PKP linie. Pomy-
sow na ich wykoizyslanie jesl duo, jednym z nich jesl za-
pioszenie czeskiego piywalnego pizewonika, kloiy ju kilka
lal lemu deklaiowa ch piowadzenia pocze pasaeiskich
po polskiej slionie Sudelow. Idea pizywiecajca powslaniu
kolei na szlakach pizejlych pizez samoizdy jesl piosla: to,
e PKP nie opacao si jedzi, nie znaczy, e kolej na tych
trasach jest trwale nierentowna i niepotrzebna.
Nie tylko PKP
Wcale nie jesl powiedziane, e poczenia kolejowe musi
piowadzi fima paslwowa. Wychodzc z lego zaoenia,
kujawsko-pomoiski uizd maiszakowski iozpisa pizelaigi
na obsug swoich linii kolejowych. W jednym z nich zwy-
cislwo piywalnego pizewonika konsoicjum PCC Rail
i biylyjskiej Aiiivy byo miadce. PKP Pizewozy Re-
gionalne, kloie iownie wyslailowao w pizelaigu, zapiopo-
nowao cen niemal o poow wysz! W pozoslaych dwu
pizelaigach jedynym ofeienlem byo PKP PR, aczkolwiek
kujawsko-pomoiski uizd maiszakowski szacuje, i na sku-
lek pizyznania dolacji w diodze pizelaigu i lak zaoszczdzi
okoo miliona zolych w skali ioku. Zieszl zysk pyncy
z pizelaigu lo nie lylko pienidze. To iownie punklualno
i odpowiednia sialka pocze, z czasem iosncy komfoil
podioy. Pizewonik nie moe sobie ju pozwoli na samo-
wolne zmiany czy bezlioskie odwoywanie kuisow, gdy gio-
zi lo kaiami fnansowymi za zamanie umowy. I cho piy-
walne pizewozy pasaeiskie dopieio iaczkuj, lo pieiwsza
piywalna kolej iegionalna dziaajca na zlecenie samoizdu
budzi wielkie emocje i nadzieje. Jeli ekspeiymenl si uda
niewykluczone, e iynek pizewozow pasaeiskich pizeyje
lak sam iewolucj, jak koleje lowaiowe. Tam, w kilka lal po
dopuszczeniu konkuiencji, piywaciaize pizejli jedn pil
pizewozow i dopieio nabieiaj iozpdu.
Warto czy nie warto...
Po liudnych lalach wspopiacy, kiedy samoizdy byy
skazane na dyklal PKP, powoli iodz si nowe moliwoci.
Uizdy maiszakowskie nie musz ju na dania wikszych
dolacji ieagowa wycznie likwidacj kolejnych pocze.
Jeli jednak nie bd mie wspaicia ze sliony pasaeiow, lo
nie widzc polizeby, nie podejm walki o poczenia kole-
jowe.
Kiedy wic znowu machniemy ik na pusloszejcy dwo-
izec i wsidziemy do pizepenionego minibusa, zaslanowmy
si pizez chwil, czy izeczywicie nie wailo nic iobi. Czy na
pewno niewidzialna ika iynku zawsze slanie w naszej obio-
nie i iozwie pioblem z dogodnym lianspoilem:
Tomasz Tuaek
Ponocno-zachodnie obszaiy obecnej Republiki Biao-
iu naleay do najgciej zasiedlonych pizez Polakow le-
ienow Kiesow Wschodnich II Rzeczypospolilej. Slanowiy
one wiaz z miaslem Wilnem i jego iejonem lzw. polski po-
wysep elnogiafczny, kloiy cign si od Biaoslocczyzny
a po gianice olwy. Na skulek wcielenia Kiesow Wschod-
nich w obib Zwizku Radzieckiego, wileska cz lego
polskiego klina, oddzielajcego leiyloiia z biaoiusk wik-
szoci od obszaiow w sposob zwaily zasiedlonych pizez
Lilwinow, zoslaa wcielona do Republiki Lilewskiej, w klo-
iej gianicach pozoslaje do dnia dzisiejszego. Obszai lak io-
zumianej Wileszczyzny nie jesl duy. Wikszo polskie-
go powyspu elnogiafcznego znalaza si wic w gianicach
Biaoiusi.
Do chwili obecnej znajduje si lam due skupisko Po-
lakow, najwiksze spoiod wszyslkich polskich skupisk na
Wschodzie. Wedug ofcjalnych biaoiuskich danych, liczy
ono ok. oo lys. osob. Nalomiasl w opinii wielu osob giupa
polska na wspoczesnej Biaoiusi posiada znacznie wiksze
iozmiaiy, liczc od r,, do i milionow. Absliahujc od wia-
iygodnoci lego iodzaju szacunkow, kloie na ogo bazuj
na zaoeniu, e kalolik na Biaoiusi w islocie izeczy musi
by Polakiem, moemy lu popizesla na konslalacji, i pio-
blem jesl baidzo islolny. Skania do pochylenia si ze szcze-
goln uwag nad kwesli polsk w lym kiaju. Aby j dobize
ziozumie, lizeba pizypomnie pewne fakly, kloie legy
u podslaw slanu obecnego.
O wadze polskiego elemenlu w minionych epokach
na Biaoiusi, a w szczegolnoci w jej zachodnich iejonach,
moe wiadczy mapa lamlejszych bilew i polyczek, slo-
czonych w czasie powslania slyczniowego. Ich liczba i za-
gszczenie nie odbiegaj od majcych miejsce w Polsce
cenlialnej. Ilo slai zbiojnych w kiaju nad Niemnem
wiadczya o sile i liczebnoci lamlejszego elemenlu pol-
skiego i jego zaangaowaniu w spiaw niepodlegoci na-
iodowej. Podobn wymow posiadaj wypadki zwizane
z pizebiegiem kampanii wizeniowej r,, ioku. Tizeba pa-
mila, i w lych liagicznych dla Polski lygodniach, miaslo
Polacy
na
Biaorusi
prof. Bogumi Grott
peispeklywy pizeliwania
44 45
Giodno dao wiadeclwo swej wieinoci Rzeczypospolilej.
W czasie agiesji sowieckiej slawio zbiojny opoi napaslni-
kom. Udzia w walce wzi nie lylko miejscowy gainizon,
ale w sposob sponlaniczny lake ludno cywilna. Zemsl
za udzia w obionie by leiioi skieiowany pizeciw obio-
com. Wielu z nich zoslao iozslizelanych lub osadzonych
w wizieniach i obozach. Obion miasla opisaa w swych
poiuszajcych wspomnieniach Giayna Lipiska (Jeli
zapomn o nich..., Waiszawa r,,,) mieszkanka Giodna
i dugolelnia winiaika sowieckich agiow. O paliiolyzmie
i ideowym zaangaowaniu spoecznoci polskiej na zachod-
nich obszaiach dzisiejszej Biaoiusi wiadczy le skala opo-
iu pizeciw sowieckiemu okupanlowi. Wyiaa si on po-
wslawaniem wielu oiganizacji podziemnych, skupiajcych
czonkow ionych waislw spoecznych. O iozmiaiach zja-
wiska mowi nam liczba ro, oiganizacji wykiylych i zlikwi-
dowanych pizez NKWD.
Wiaz z wcieleniem Kiesow Wschodnich do ZSRR,
iozpocz si pioces ich depolonizacji. Sowiecka polilyka
okupacyjna polegaa na biulalnym iozbijaniu wszyslkich
zaslanych w danym miejscu sliuklui i inslylucji oiaz na
ich unifkacji z caym paslwem. Celowi lemu suya lake
masowa kolonizacja. Na Kiesy Wschodnie pizysyano wic
nowych ludzi nie lylko ze wschodniej Biaoiusi czy pobli-
skiej Ukiainy, ale lake z odlegych slion ZSRR. Byli oni
pizewidziani do spiawowania wszelkich funkcji kieiowni-
czych jako pizyslosowani do islniejcych w ZSRR waiun-
kow i pewni z punklu widzenia ieimu, kloiy nie ufa miej-
scowym. W len sposob na dawnych ponocno-wschodnich
Kiesach pojawio si kilkadziesil lysicy pizyjezdnych
obywaleli sowieckich, nie liczc wojskowych i ich iodzin.
Z diugiej sliony, likwidacji ulegao ziemiaslwo, polscy ko-
lonici wojskowi oiaz bogale chopslwo. Napywowi izesz
ludzkich ze wschodu lowaizyszy w lym samym czasie uby-
lek miejscowej ludnoci, pizymusowo depoilowanej w gb
ZSRR. Masowe depoilacje selek lysicy ludzi miay miejsce
ro lulego, r kwielnia, i, czeiwca r,o ioku oiaz r, i io
czeiwca r,r ioku. Ofai wywozek padali w szczegolnoci
ci, kloizy mieli najmocniejsze poczucie pizynalenoci na-
iodowej. Zoslali oni usunici ze swoich dolychczasowych
siedzib i skazani na poniewieik lub pizeznaczeni do moi-
deiczej piacy, w waiunkach uigajcych godnoci ludzkiej.
Dla wielu oznaczay one miei. Jeli dodamy do liczby
wywiezionych na Wschod lych, kloizy zginli w liakcie
dziaa wojennych, liafli do niewoli we wizeniu r,, i.,
lub le schionili si pized inwazj sowieck na innych leiy-
loiiach, lo slialy ludnoci kiesowej oka si baidzo due.
W len sposob zacz si zmienia jej skad elniczny na nie-
koizy Polakow.
Po wkioczeniu Wehimachlu na Biaoiu w r,r i. zie-
konsliuowano iozbile w lalach r,o i r,r pizez NKWD
sliukluiy Polskiego Paslwa Podziemnego. Okupacja nie-
miecka nie sigaa lak daleko w gb spoeczeslwa jak so-
wiecka, pozoslawiajc w poiownaniu z l diug wiele sfei
ycia spoecznego wolnych od inflliacji najedcy. Oczy-
wicie Polskie Paslwo Podziemne, dziaajce wowczas na
obszaiach lzw. Biaoiusi Zachodniej, jak i na caych Kiesach
Wschodnich II Rzeczypospolilej, spolkao si z wiogoci
sowieckiej pailyzanlki funkcjonujcej na lamlych leienach.
Szczegolnie od momenlu zeiwania slosunkow dyploma-
lycznych z polskim izdem emigiacyjnym, ZSRR z ca
konsekwencj zwalcza wszyslkie podlege mu agendy. Po
uslpieniu Niemcow i powloinym wkioczeniu Aimii Czei-
wonej na Biaoiu iozpocz si nowy elap w hisloiii kiaju,
nacechowany dalsz depolonizacj.
W obibie Republiki Biaoiuskiej islniay inne waiunki
ni na Kiesach poudniowo-wschodnich, gdzie po wojnie
nadal dziaay giupy UPA, siejce wiod lulejszych Polakow
kiwawy leiioi. Jego celem byo zmuszenie ich do opuszcze-
nia dolychczasowych siedzib. Nalomiasl na Kiesach po-
nocno-wschodnich, gdzie w wielu okolicach zagszczenie
ludnoci polskiej sigao roo piocenl ogou mieszkacow,
baidzo dua cz lamlejszych Polakow nie zamieizaa emi-
giowa na leien Paslwa Polskiego w jego nowych powo-
jennych gianicach. Polacy ci, piaklycznie nie napaslowani
pizez saby nacjonalizm biaoiuski, nadal czuli si u siebie,
oczekujc, e lo Polska do nich powioci. Na zachodnich le-
ienach Republiki Biaoiu pizeliway wic zwaile spoecz-
noci polskie, kloiych islnienie polwieidzaj dzisiaj liczne
cmenlaize pene nowych nagiobkow z napisami w jzyku
polskim.
Taki slan izeczy umoliwi ulizymanie si lam zoiga-
nizowanego zbiojnego opoiu pizeciw wadzy sowieckiej,
kloiy oslalecznie wygas dopieio w r,,i i., liwajc, co
wailo podkieli, iownie dugo jak analogiczne zjawisko
w gianicach Polski ludowej. Z wcielonych do Biaoiusi le-
ienow wyjechao do Polski jedynie od ,o do oo lys. osob,
gownie z miasl. Bya lo inleligencja i pizedslawiciele lych
waislw spoecznych, kloie byy szczegolnie naiaone na
eksleiminacj. Nalomiasl wie zoslaa piawie nienaiuszona.
Reim sowiecki nie zamieiza jednak dopuci do kullywo-
wania pizez miejscow ludno polskoci. Rok r,8 pizy-
nios cakowil likwidacj polskiego szkolniclwa na Bia-
oiusi i zacz dziaa uiuchomiony na ionych paszczy-
znach mechanizm iusyfkacji poczonej z komunislyczn
indokliynacj. Piocesowi lemu lowaizyszyy iozmaile foi-
my iepiesji i eksleiminacji. W celu upoiania si z polsko-
ci wadze sowieckie na niekloiych leienach dokonyway
pizymusowych wpisow biaoiuskiej pizynalenoci naio-
dowej w meliykach nowonaiodzonych. Nie pizeszkadza
lemu fakl, e iownolegle biaoiusko slawaa si ju lylko
F
O
T
.

R
A
D
I
O
W
O
L
N
A

E
U
R
O
P
A
W
W
W
.
S
V
A
B
O
D
A
.
O
R
G
46 47
lylulainym oznacznikiem kiaju, a jzyk biaoiuski by sku-
lecznie wypieiany ze szkolniclwa i ofcjalnego obiegu pizez
iosyjski. Kolejne spisy ludnoci wykazyway le zmniejsza-
nie si liczby osob deklaiujcych swoj polsko, wyjlkiem
nalomiasl bya i jesl po dzie dzisiejszy Giodzieszczyzna,
gdzie ubylek Polakow jesl baidzo nieznaczny. Tamlejsi Po-
lacy slanowi bowiem a or,o wszyslkich Polakow za-
mieszkujcych na Biaoiusi.
Upadek Zwizku Radzieckiego i powslanie niepodlege-
go paslwa biaoiuskiego wydaway si zwiaslowa now
epok w pooeniu lamlejszej ludnoci polskiej. Zaislniae
nowe waiunki umoliwiy powslanie Zwizku Polakow na
Biaoiusi oiaz innych foim oiganizacyjnych, kloie powin-
ny byy wspieia ienesans polskoci. Niemniej jednak, jak
lo wida dzisiaj z peispeklywy oslalniego pilnaslolecia,
spiawy nie uoyy si oplymalnie. Z jednej sliony, w nie-
podlegej ju Republice Biaoiu zacz dawa o sobie zna
niepizyjazny Polakom i polskoci nacjonalizm biaoiuski.
Poniej do wadzy dosza ekipa ukaszenki, odwoujca si
do spucizny sowieckiej i bazujca na elemenlach kulluiy
iosyjskiej. Auloiylaina wadza nie chciaa le loleiowa
demokialycznych slandaidow w yciu spoecznym, co wy-
iazio si m.in. lendencj do podpoizdkowania polskich
oiganizacji i ogianiczania ich spoecznego oddziaywania.
wiadeclwem lakiej polilyki paslwa biaoiuskiego slay
si niedawne zajcia woko Zwizku Polakow na Biaoiusi,
kloie pizyniosy wewnlizny iozam i paiali nieuslannie
szykanowanych oiganizacji.
Do lej liudnej syluacji, uniemoliwiajcej skuleczn
piac polskim dziaaczom na Biaoiusi, dochodzi czynnik,
kloiy jesl moe najwaniejszy spoiod wszyslkich innych.
Jak skonslalowa pieiwszy, wielolelni piezes Zwizku Pola-
kow na Biaoiusi, Tadeusz Gawin, w swoich wspomnieniach
(Zwycislwa i poiaki, Biayslok ioo), Polacy na Biao-
rusi nie zgaszaj potrzeby i znajomoci jzyka polskiego w
takim stopniu, jak by tego pragnli bardziej wiadomi przed-
stawiciele i przywodcy tamtejszych Polakow.
Jak poinfoimowaa auloia niniejszego ailykuu wicepie-
zes Polskiej Macieizy Szkolnej na Biaoiusi, Teiesa Kiyizy,
obecnie ze wszyslkich foim nauczania jzyka polskiego na
Biaoiusi koizysla nie wicej ni io polskiej modziey. Jak
wynika z innych iode, jzyk polski w zachodnich iejonach
obecnej Biaoiusi, gdzie populacja polska pizeliwaa w ok.
,o swego slanu pizedwojennego, czslo bywa liaklowany
obojlnie i nie wzbudza adnych pozylywnych emocji. Do-
lyczy lo nie lylko ludzi modych, lecz iownie i slaiszych,
uiodzonych w okiesie powojennym oiaz pozoslajcych
poza oddziaywaniem Kocioa. Jak lwieidz ioni obsei-
waloizy lamlejszych slosunkow, nawel modzi ludzie, kloizy
uczszczaj do polskich szko, czslo liakluj jzyk polski
podobnie jak nauczane lam jzyki obce. Nic wic dziwnego,
e na ulicach liczcego okoo oo lys. mieszkacow Giod-
na, gdzie Polacy slanowi io ludnoci, nie syszy si jzyka
polskiego.
To samo da si zauway w innych miaslach zachodniej
czci Republiki Biaoiu. Sowielyzacja wdiaana w cigu
powiecza pizez lolalilainy ieim ZSRR, poczona z dykla-
lem jzyka iosyjskiego, w waiunkach zniknicia wasnych,
polskich elil spoecznych, zadaa, jak si wydaje, baidzo sil-
ny cios lamlejszej polskoci. Rozegia si lam i iozgiywa
nadal ponuiy diamal wykoizeniania z kulluiy polskiej na-
slpnych pokole, kloie pizychodziy na wial w kocu XX
wieku. Jak odnolowa socjolog z Kalolickiego Uniweisyle-
lu Lubelskiego, ks. piof. Roman Dzwonkowski, piowadz-
cy badania wiod kalolikow na Biaoiusi: Pene szczerych
uczu wypowiedzi starszego pokolenia, przepenione alem
z powodu braku jzyka polskiego w nauczaniu modziey,
maj w wikszoci wypadkow charakter deklaratywny, a wy-
raane w nich uczucia z reguy nie przekadaj si na polskie
wychowanie patriotyczne we wasnym domu (R. Dzwon-
kowski, O. Goibaniuk, J. Goibaniuk, Poslawy kalolikow
obizdku aciskiego na Biaoiusi wobec jzyka polskiego,
Lublin ioo).
Zapewne dzieje si lak iownie dlalego, e jesl lu mowa
o ludziach pioslych, dla kloiych hoiyzonly zazwyczaj wy-
znacza lylko lioska o codzienny byl i zwyczajny ulylila-
iyzm, a impondeiabilia (wyjlek w wypadku ludzi wie-
izcych slanowi ieligia) nie odgiywaj a lak wanej ioli.
Jak wida, mimo wysikow dziaaczy polskich, na Biaoiusi
w cigu oslalnich kilkunaslu lal nie udao si slwoizy so-
lidnych podwalin odiodzenia polskoci. Koizysla z lego
floiosyjska foimacja poslkomunislyczna skupiona woko
ukaszenki, kloia szczegolnie w oslalnim okiesie slaia si
spiowadzi do zeia efekly i lak niezbyl skulecznej dziaal-
noci Zwizku Polakow na Biaoiusi.
W lakiej syluacji Kocio nadal pozoslaje jedyn insly-
lucj, w kloiej Polacy wszyslkich geneiacji mog publicznie
sucha jzyka polskiego i mowi w nim. Dla zachowania
lego jzyka i pizeliwania poczucia polskiej pizynaleno-
ci naiodowej posiada on nadal kluczowe znaczenie. Poza
odpiawianiem liluigii moe lake piowadzi dziaalno
spoeczn, komunikujc si z wieinymi w ich ojczyslym j-
zyku i pizekazujc im elemenly naiodowej kulluiy. Rzecz
w lym, e w biecym okiesie na leienach dawnych Kiesow
Wschodnich Kocio wycofuje si z ioli czynnika podlizy-
mujcego jzyk i polsk losamo. Wzmiankowany wyej
ks. piof. Roman Dzwonkowski pizeslizega w swej ksice,
i lakie zaniedbanie /.../ spowoduje niepowetowane stra-
ty, jeli chodzi o /.../ polsk tosamo narodow. Znaczenie
i moliwoci Kocioa s pod tym wzgldem nieporownywal-
nie wiksze ni jakiejkolwiek instytucji wieckiej. Przykadem
moe by szybko postpujcy proces biaorutenizacji modego
pokolenia katolikow, ktory wybitnie uatwia biaorutenizacja
liturgii....
W oslalnich lalach Kocio kalolicki na Biaoiusi co-
iaz szeizej wpiowadza jzyk biaoiuski. Jak lwieidz io-
ni obseiwaloizy, ksia w wikszoci pizypadkow unikaj
nawel konlaklow z polskimi slowaizyszeniami. Jesl lo sku-
lek nowej polilyki lamlejszego Kocioa w dziedzinie jego
ielacji z polskoci. Zapewne uslpuje on pod naciskiem
wadz niepizychylnych kullywowaniu polskiej losamoci.
O ile w kocioach diecezji giodzieskiej jzyk polski nadal
funkcjonuje, chocia i lam zaznaczaj si lendencje ku bia-
oiulenizacji, lo w innych diecezjach zosla ju cakowicie
wyiugowany na koizy biaoiuskiego. Syluacja jesl o lyle
dziwna, e len oslalni jzyk piaklycznie wyeliminowano
z uycia w miaslach na izecz iosyjskiego, a wie posuguje
si ionymi dialeklami. Kocio kalolicki, uspiawiedliwiajc
46 47
uslami niekloiych ksiy swoj polilyk jzykow, wysu-
wa czslo aigumenl, i nie ma obowizku podlizymywa-
nia kulluiy naiodowej, poniewa jego misja ma chaiaklei
uniweisalny. W izeczywisloci sam w czynach zapizecza
goszonej zasadzie. Bieize bowiem aklywny udzia w pioce-
sie podlizymywania losamoci naiodowej, lyle e biaoiu-
skiej. Gdzie wic jesl lu logika: Jak mona domniemywa,
polega ona na wspobizmieniu ze slion silniejsz, kloi
dzisiaj iepiezenluj wadze Biaoiusi.
Oddajmy jeszcze iaz gos ks. Dzwonkowskiemu. W wy-
niku swoich bada dochodzi on do wniosku, i polsko
nie moe w duszym okresie samotnie przetrwa [na Biao-
iusi pizyp. B. G.] bez wsparcia zewntrznych instytucjonal-
nych czynnikow. Poza Kocioem kalolickim nie widzi on
innej powanej i wpywowej inslylucji lub siy spoecznej
zdolnej spiosla lakim wymaganiom. Uwaa le, e zmia-
ny w dziedzinie jzyka liluigii i duszpasleislwa powinny
by popizedzone refeksj nad ich zasadnoci i moliwymi
konsekwencjami.
Mamy lu do czynienia z baidzo ogldnym w foimie, ale
jednoznacznym oslizeeniem i sygnalizowaniem pioblemu
jake wanego dla liwania kiesowej polskoci. Podobnie
jak ks. Dzwonkowski spiaw zagioenia polskoci na Bia-
oiusi widz lake niekloizy miejscowi duchowni uiodzeni
lam i spiawujcy funkcje duszpasleiskie. Jeden z nich, ks.
Jan Puzyna pioboszcz w Oszmianie, w iozmowie z aulo-
iem niniejszego lekslu piognozuje, i pizy obecnych wa-
iunkach, miejscowa polsko nie pizeliwa nawel ,o lal. On
sam jesl auloiem wygoszonego na leienie Polski iefeialu
na lemal Duszpasleislwo Polakow na Biaoiusi dzisiaj
i julio, w kloiym wylyka iozszeizajce si w lym kiaju dys-
kiyminowanie pizez Kocio jzyka polskiego.
Ks. Puzyna podsumowujc nasilajce si lendencje w
Kociele kalolickim na Biaoiusi, uywa jednoznacznych
sfoimuowa. Slwieidza, i iysuje si nieciekawa peispek-
lywa, dochodz coiaz nowe niepokojce fakly, mowice o
eliminowaniu lego wszyslkiego co jesl polskie. Pyla le jak
maj odnale si miejscowi Polacy w Kociele w zaislniaej
syluacji:. Skaiy si le, e w kalolickich pismach wydawa-
nych na Biaoiusi mona spolka wiele ailykuow z lieci
anlypolsk.
Refeial ks. Jana Puzyny zawieia kilka baidzo wanych
piopozycji, kloiych iealizacja jesl konieczna. Wychodz
one napizeciw wnioskom wycignilym pizez pizedslawi-
ciela nauki, jakim jesl ks. piof. Dzwonkowski: Dzisiaj moim
zdaniem pisze ks. Puzyna aby duszpasterstwo Polakow
na Vschodzie miao przyszo, nie moe ono ogranicza si
tylko do jzyka polskiego na Mszy w., ma to by co podob-
nego do duszpasterstwa polonijnego na wiecie. Co to zna-
czy? Gprocz prowadzenia duszpasterstwa w jzyku polskim
naleaoby przy Kociele te organizowa kulturalne ycie
Polakow. Moe to by nauczanie jzyka, poznawanie historii,
obchodzenie wit narodowych itp. Vanie takie duszpaster-
stwo opiekowaoby si polskimi cmentarzami i wszystkim tym,
co przypomina o Polsce. /.../ Uwaam, e tu wan rol moe
i powinien odegra Kocio w Polsce, ktory opiekuje si prze-
cie Poloni na wiecie. Ma podobnie zaj si Polakami i za
wschodni granic. Na to maj zwroci uwag rownie Pa-
stwo Polskie i spoeczne organizacje w Polsce, wspierajce Po-
lakow na Vschodzie. Komu jak nie Polsce ma zalee na tym,
aby polsko zostaa zachowana na Vschodzie i aby Polacy
mogli j pielgnowa rownie w Kociele. Miejscowi Polacy
maj odczu to zainteresowanie i otrzyma potrzebne wspar-
cie ze strony Macierzy. Vtedy i tylko wtedy co moe ruszy
w tym wzgldzie do przodu. Czas niestety pracuje na nasz
niekorzy. Naleaoby jak najszybciej co robi w tym kierun-
ku, bo inaczej stracimy tych, ktorzy jeszcze w jaki sposob sta-
raj si zachowa swoj polsk tosamo /.../. Bo jak kiedy,
tak i dzisiaj nie jest atwo by Polakiem na Vschodzie.
prof. Togum rorr

REKLAMA
48 49
W Polsce yj obok siebie dwa narody,
posugujce si dwoma jzykami, rnicymi si
sownictwem, skadni i intonacj chyba bardziej
ni XVII-wieczna polszczyzna od wspczesnej.
Nowszy z jzykw wyrnia si nie tylko
wszechobecnoci wulgaryzmw,
ale te brakiem sw przepraszam,
dzikuj, wspczuj, wybaczam
oraz zanikiem agodnej intonacji.
Dokumenluj lo scenki spized paiu lygodni: giupka
sludenlek w liamwaju po k...polsku omawia niedogodnoci
iozkadu zaj na uczelni. Okoo o-lelni lalu iozpiawia
z koleg gono w lakieje mowie, wiodc za iczk ,-lel-
niego synka, a synu si pilnie uczy. W paiku w Legnicy
mode mamusie pizyuczaj do lakiej mowy maleslwa
w wozeczkach, a ich 8-ro-lelnie coieczki wielnie je nala-
duj, gdy syszane s na osobnoci.
Ten nowy jzyk jest tak rny i poparty zachowaniem
tak odmiennym od dawnej polskoci, e mona mwi
o nowej nacji. Mona te przewidywa, e nard k...pol-
ski bdzie si mnoy, gdy s ju jego dwie pcie, bdzie
zdobywa wadz, bo to osobowoci dominujce. Zreszt
ju teraz mamy k...-Polakw-posw, -biznesmenw, -tre-
nerw, -lekarzy, -generaw, ba, take -pedagogw, -pro-
fesorw, -redaktorw, -pisarzy i -poetw! Poznaem lako-
wych osobicie, bd popizez lelewizj. Maj oni ju swoje
pismo, no czy NIE: Na Ukiainie syszaem niejeden iaz,
e polskie flmy wyioniaj si szokujco wulgainym jzy-
kiem. Lipiec ioku ioo oiaz maj-czeiwiec iooo spdziem
w Moskwie i okolicach, a znajc dobize jz. iosyjski odno-
lowaem z zaskoczeniem, e nie zdarzyo si tam ani razu
usysze wulgainych sow wypowiadanych w miejscach pu-
blicznych oslenlacyjnie lub agiesywnie poiykujco.
Kadiy dla Rzeczpospolilej Wulgainej iosn w si, iozla-
czajc wpyw na iodki pizekazu oiaz na sowo pisane i mo-
wione. Od sow pizechodzc do czynow. Kady iok pizynosi
nowe foimy agiesji. O ile dawniej zapioleslowanie pize-
ciw wulgaiyzmom powodowao zdawkowe wpiawdzie,
ale jednak pizepioszenie, lo dzi odwiolnie, nasila popis,
pizy lchoizliwym milczeniu oloczenia. Pizypomina si piof.
T. Kolaibiski, kloiy pizyzna, e i pized wojn ionie bywa-
o z kullui iodakow, ale dawniej miernota nie bya tak
butna. Tu tkwi sedno rzeczy jest to buta wynika z zani-
ku mechanizmw wykluczajcych zdziczae jednostki ze
spoecznoci. Dzi zamiast wzbudzania ostracyzmu, jed-
nostki takie wrcz si podziwia, a przynajmniej milczco
akceptuje. Najwyianiej lo nie jesl ju len sam syncy z od-
wagi naiod polski. Cho mamy jego najlepiej wykszlacone
z pokole, lo jednak jakby spiymilywniae, pozbawione sza-
cunku dla kulluiy i jzyka ojczyslego.
Wszechnicami zdziczania jzyka i obyczajow s sladio-
ny spoilowe, dwoice kolejowe w dniach pizepuslek obio-
cow Ojczyzny, publiczne miejsca spaceiowe i kpieliska.
Taki jzyk w ionym naleniu iozbizmiewa w caym kiaju
oiaz poza jego gianicami. Inne nacje ju si nauczyy lak
wila pizybyszow z naszej ziemi: Hola, un amigo Polaco! El
Papa, Lech Valesa, k... lak odezwa si do mnie hiszpa-
skojzyczny Ameiykanin.
Ryba psuje si od gowy. Jak wida i sycha, nasze
elily wcale nie s lepsze w kweslii jzyka i kulluiy. W na-
gianej iozmowie jednego z senaloiow naliczono r, iazy
sowo k... Wbiew mniemaniu, lo nie obecna modzie jesl
inicjaloiem lego zdziczenia, lecz jej mislizowie modzie
z lal oo. i ,o. dzi Wane Figuiy na slanowiskach, z klo-
iych konlynuuj misj schamiania. Mamy ju dziadkow
i wnukow posugujcych si biegle wulgaiyzmami, a lake
coiaz baidziej oidynaine w mowie naslolalki. A jaka mowa,
lakie poslpowanie.
Wyjania lo pai zjawisk. W pizeciwieslwie do innych
iejonow konlynenlu, gdzie jeszcze ceni si agodne odno-
szenie si do wspoobywaleli, u nas naiasla bezkaino lu-
dzi chamskich i biulalnych. Nasi politycy atwiej wydaj
te publiczne pienidze na akademie zdziczania zwane
stadionami ni na budow kampusw uniwersyteckich
i czytelni. Jeli by jednak spojize na spiaw baidziej pize-
wiolnie, lo okae si, e jesl lo odiuch zgoa iacjonalny
ze sliony nowej nacji. Wszak ubogi nauczyciel w szkolel
uczelni wykada w nieziozumiaym jzyku, a kulluia Pola-
kow nie jesl neokullui dzikusow. Jesl wic logiczne, e ci
diudzy okazuj wiogo wobec obcej im kulluiy, niszcz jej
zasoby, od awek, nagiobkow i pomnikow poczynajc, a na
gnbieniu ludzi cywilizowanych koczc.
Szeiegi i wpywy Polakow sabn, a k...-Polakow po-
lniej. Mona pizewidzie, e pizysze decyzje wulgai-
nej wikszoci lym baidziej ogianicz kullui wysok. Ju
dzi absolwenci szko iednich i wyszych nie wiedz nawel
lego, e pizedslawiajc si, naley wymienia imi pized na-
zwiskiem. Co lam oni, niewiedz l wida w dokumenlach
sejmowych. Szkolnictwu nie zaley na jakoci ksztacenia,
lecz na wskanikach skolaryzacji. Jego machina wypusz-
Dwa narody
na polskiej ziemi
prof. Ludwik Tomiaoj
48 49
cza dyplomowanych wierinteligentw, posugujcych
si nieortograhcznym pismem i aonie ubogim jzy-
kiem, czsto wulgarnym. Zanik odsiew miernot i do ma-
gisteriw na znanych mi kierunkach studiw przyrodni-
czych przystpuj nawet osoby ze ladowym pojciem
o ortograhi, interpunkcji i gramatyce. Piawie magislio-
wie pisz: biologi (zamiasl biologii), lini, koloni, a lake
iobio, chodzo, albo fana i foia, kolloia (aulenlyczne).
Spaupeiyzowane uczelnie daj dyplomy kadej mieinocie,
a niejeden sludenl nie ioni si ju od pospolilych uli.
Mimo pizesliog S. J. Leca slwoizylimy pizyluki dla n-
dzy umysowej, i lo na uczelniach!
Nieziozumiae jesl jedno. Wszak Polska jesl pena ludzi
deklaiujcych si jako chizecijanie. Pono lo my mamy
nauczy Euiop lzw. wailoci. Dziwi mnie w slopniu naj-
wyszym, gdzie ci bogobojni ludzie bywaj w dni mniej
odwilne: W minionym wierwieczu nie zdarzyo mi
si usysze choby jednego mczyzny czy kobiety, pro-
testujcych przeciwko uywaniu w ich obecnoci pluga-
wych wyrae.
Wulgainy jzyk syszy si zaiowno wiod ludnoci pia-
wosawnej (Hajnowka, Biaowiea, Biayslok), jak i pizy
kocioach kalolickich, co wiadczy e nowa nacja uda-
nie czy ieligijno ze zdziczeniem. Pewien wiocawski
laksowkaiz egna si pized kadym mijanym kocioem,
niepizeiwanie pizy lym blunic. Kultura jzyka i sposb
bycia nie id te w parze z deklaracjami o patriotyzmie.
Kiedy nasi dziadowie oddawali ycie za mono mwie-
nia po polsku, to ich lepiej wyksztaceni, ale odmdeni
wnukowie zohydzaj mow ojczyst. Moe polski iozum
pi zamioczony:
Jeli nie podejmiemy pizeciwdziaa wobec zdziczenia,
sliacimy szacunek innych i szacunek dla siebie samych. Nie
powinnimy si wledy obiaa, e inne naiody maj nas za
piymilywow. Jak dold, mniemanie lakie bywa uliwalane po-
pisami k...-Polakow za gianic, czego wiadkiem miaem nie-
pizyjemno by niejeden iaz. Np. na dwoicu we Fiankfuicie
nad Menem, gdzie mimo licznej obecnoci pogaidzanych
pizez naszych iasislow aiabow, czainuchow, szwabow i ol-
kow, jedynymi osobami zachowujcymi si poniej godnoci
czowieka iozumnego by pijany polski chopla i wulgaina
polska ulicznica. Tamlego wslydu nie zapomn nigdy.
Nie udmy si liend ku zdziczeniu nie odwioci si sa-
moislnie. adna pozylywna wielko w spoeczeslwie nie
iozwinie si na giuncie plugaslwa jzykowego i biulalnoci
obyczajow. Porozumienia, mdre kompromisy, akty wza-
jemnego wybaczenia nie dadz si formuowa w jzyku
nienawidzcych si jaskiniowcw. Twoiczy iozbysk ludz-
kiego geniuszu (a gloiy wg J. Sleinbecka), odioniajcy nas
od islol pizedludzkich, oiaz wielko czowieczego ducha,
nienajlepiej iozwijaj si w almosfeize chlewu.
Czas, by zama zmow milczenia i wypowiedzie go-
no piawd o izeczywislym poziomie kulluiy znacznej cz-
ci iodakow. Tizeba alaimowa z nadziej, e wialiwa jesz-
cze cz modego pokolenia podejmie walk o powiol do
ucywilizowania. To z lakich modych ludzi lizeba ukszla-
lowa now elil kieiujc kiajem, zamiasl gosowania na
zdepiawowanych i wulgainych dinozauiow polilyki, z lewa
i z piawa. Miny czasy, gdy ludzie iodzili si chamami lub
denlelmenami. Dzi bycie chamem jest spraw osobiste-
go wyboru! Wybieiajmy i my, jako wyboicy.
Szacunku dla polskoci nie zdobdziemy samochwal-
slwem o naszych nadzwyczajnych wailociach, jeli pozo-
slaniemy zdziczaym sladem (J. Giedioyc). Pizeslizeganie
cywilizowanych noim zachowania jesl waiunkiem niezbd-
nym do ziealizowania naszych aspiiacji. Odlwoizmy zalem
w yciu lowaizyskim i w miejscach piacy mechanizmy, klo-
ie umieszcz pod pigieizem oidynaino jzyka i biulal-
no w ielacjach midzyludzkich. Czas przesta pseudono-
woczenie wybacza, podawa rk oraz przyjmowa do
towarzystwa niszczycieli ucywilizowania. Inaczej wiek
XXI bdzie u nas okresem panowania barbarzycw.
Piawd jesl le, e lo nie lylko bezbona lewica pono-
si win za zdziczenie, lecz w jednakowym slopniu zasuga
lo i pobonej piawicy. Skoio jednak wina jesl obopolna,
lo i pizeciwdziaanie winno zosla podjle wspolnie. Czas
si opamita! Gdzie indziej wadze ju budz si z lelaigu:
izd biylyjski iozpocz akcj Anlisocial Behavioui Oideis,
skieiowan pizeciw diobnej pizeslpczoci i zdziczeniu j-
zykowemu. Moe by lak i u nas, zamiasl nudnych ju po-
lowa na komuchow, iozszczepiajcych spoeczeslwo na
zwalczajce si aimie: Niezgoda wszak iujnuje!
prof. 9udwk Tomaoj
P. S.: Od omiu lat usiowaem ten gos rozpaczy opublikowa w ktrym z gwnych
tygodnikw lub pism kulturalno-spoecznych. Bezskutecznie!
www.skoq.pl
R
Y
S
.

M
A
R
C
I
N

S
K
O
C
Z
E
K
.
W
W
W
.
S
K
O
Q
.
P
L
50 51
Z jakich przesanek teologicznych wynika chrzecijaskie zaan-
gaowanie spoeczne?
E. B.: Jezus z Nazaielu jesl ucielenionym Sowem Boym.
Jeli spodobao si Bogu Ojcu poczenie w Nim lego, co Bo-
skie z lym, co ludzkie, lo czy moemy iozcza le aliybuly:
Co Bog zczy, niech czowiek nie rozcza (Ml r,lo). Mio
do Boga i mio do naszych blinich s nieiozczne. Te dwie
foimy mioci nale do jednego i lego samego pizykazania
(Ml i2l,-o). jeeli jaki czowiek, ktory jest bogaty w dobra
tego wiata widzi, i ktory z jego braci jest w ndzy i zamyka
przed nim swe serce, czy moe mio Boga przebywa w nim?
(I J lr,). Dlalego Soboi Walykaski II owiadcza w Gau-
dium el Spes: Przez Vcielenie, Syn Boy zosta zczony
w pewnym sensie z kadym czowiekiem.
Z lego powodu kady czowiek, obojlne jak wyznaje ie-
ligi, wszyslko jedno do jakiej pizynaley ideologii lub iasy,
bdzie sdzony za sw poslaw wobec lych, kloizy cieipi:
Cokolwiek uczynilicie jednemu z tych najmniejszych, Mnie
uczynilicie (Ml i,lo).
Biblia mowi nam, jak wane jesl ogolne spojizenie na sy-
luacj czowieka i slan spoeczny. Klokolwiek piagnie osign
yciowy sukces w biznesie, polilyce czy edukacji, slaia si naj-
pieiw analizowa syluacj. Kiedy i ja iownie powanie ana-
lizuj socjaln scen, na kloiej ukazuj si walczcy o budo-
wanie nowego wiala, w spiawiedliwoci i mioci bialeiskiej,
lo ycz sobie i im sukcesu w lej walce, wspopiacujc z nimi
w miai swoich moliwoci.
Ale do pizewailociowania ogldu wspoczesnej izeczywi-
sloci zmusza mnie znacznie gbsza iacja, mianowicie wiaia
w Boga i w Jezusa z Nazaielu. Biblia pokazuje nam Boga, kloiy
widzia cieipienia Hebiajczykow w Egipcie, kloiy sysza ich
kizyk i zdecydowa si pizysa Mojesza, aby ich wyzwoli (Wj
l,-8). Uywajc Mojesza jako poiednika, Bog zawai pizy-
mieize ze swoim ludem. Jeden fundamenlalny waiunek lego
pizymieiza polega na ukazaniu miociwej lioski o sabych,
biednych, wdowy, sieioly i cudzoziemcow. Nieslely, la zasada
bya czslo zaniedbywana. Dlalego le pioiocy popizez dugie
wieki, a do pizyjcia Chiyslusa nawoywali lud do wypeniania
wymaga Pizymieiza i zwiaslowali nadejcie Mesjasza, kloiy za-
wize Nowe i wieczne Pizymieize. Gdy len Zbawiciel pizyszed,
lo On poslawi w cenlium Kioleslwa Boego niewidomych, spa-
ialiowanych, lidowalych, dzieci kiolko mowic, wszyslkich
wzgaidzonych i znajdujcych si na maiginesie spoeczeslwa.
Popizez konkielne wydaizenia w hisloiii, popizez spolkanie
si z ludmi, Bog daje sygna kademu czowiekowi wieizce-
mu czy nie. Jezus wzywa kadego czowieka do pizejcia od ego-
izmu do mioci, od iezygnacji i falalizmu do wspolnej i solidai-
nej akcji, od niewiadomoci do iozpoznania konkielnej izeczy-
wisloci. Gdy czowiek odkiywa we wasnym seicu laki apel, lo
musi decydowa, musi wybia. Nie moe zosla neulialny, musi
akceplowa len apel albo odizuci go. Ta akceplacja lub odizuce-
nie jesl dokonywane w yciu codziennym. Gdy zwiacam szcze-
goln uwag na izeczywislo ludzi, odkiywam nie lylko woanie
Boga do mnie pizez nich, lecz lake Jego dzieo w nich.
jak spoeczny wymiar katolicyzmu wyglda w toku dziejow?
E. B.: Kaiol Maiks powiedzia kiedy, e ieligia jesl opium
dla ludu i do dzisiaj wikszo maiksislow podziela len po-
gld. Musimy w duchu pizyzna, e Kocio niejednokiolnie
dawa powody do lakiego osdu. Pizypomnijmy sobie np. na-
uki szeizone pizez Kocio w poowie XIX wieku. Zwiacano
si wowczas do bogalych lak: Bdcie szczodizy dla biednych.
Piaklykujc lak bialeisk mio, zasuycie na iaj wieczny.
A co mowiono ubogim: Bdcie cieipliwi. Bogu ofaiujcie wa-
sze cieipienia w inlencji zbawienia waszego i waszych blinich!
Wspomnijcie na uboslwo Jezusa i Jego miei na kizyu. W len
sposob skoszlujecie iadoci pizyobiecanej lym, kloizy cieipi.
W adnym jednak wypadku nie dociekano pizyczyn ndzy.
Uboslwo zoslao usankcjonowane jako wola Opaliznoci,
zgodnie z jednoslionn inleipielacj sow Pisma wilego:
Ubogich zawsze macie u siebie (Jn. ril8). Duchowo upieni la-
kimi pizesaniami, zaiowno biedni, jak i bogaci coiaz baidziej
zapominali, gdzie ley sedno spiawy i nie byli w slanie walczy
z pizyczynami biedy. Podobne bdy popeniay lake ieligie
niechizecijaskie. Jednak nowoczesne iuchy spoeczne w Ame-
iyce aciskiej oiaz hisloiia polskiej Solidainoci powinny
zmobilizowa uczciwych maiksislow do naukowego ziewido-
wania ich pogldow na iol ieligii w lego iodzaju dziaaniach.
Ze swej sliony, musimy pokoinie pizyzna si do pize-
szych i obecnych bdow w lym wzgldzie, liwajcych a do
pizesania ogoszonego pizez II Soboi Walykaski: r. Zada-
nia sprawiedliwoci winny by zaspokojone w pierwszym rzdzie,
aby oddawanie tego, co sprawiedliwie si naley, nie byo zast-
pione przez ofarowanie dobroczynnego daru, :. Nie tylko skutki,
ale take przyczyny rozlicznego za powinny by usunite, ,. Po-
moc powinna by udzielana tak, aby otrzymujcy j stopniowo
mogli wyzwala si od zalenoci w stosunku do innych i stawa
si samowystarczalni.
Do lego naley doda encykliki papieskie powicone lema-
lyce spoecznej: Reium Novaium (r8,r), Quadiagesimo Anno
(r,r), Populoium piogiessio (r,o,), Oclogesima adveniens
(r,,r), Laboiem exeicens (r,8r) i Solliciludo iei socialis (r,8,).
Koci
z biednymi
z ksidzem Edwaidem Bizoslowskim
iozmawia Jaiosaw Tomasiewicz
F
O
T
.
A
B
D
A
L
L
A
H
A
B
E
R
O
U
C
H
50 51
jaka jest opinia ksidza o idei i ruchu ksiy-robotnikow, ktory
dziaa we Francji?
E. B.: Moim bliskim lowaizyszem by w lalach r,,r-r,,o
ks. Andizej, kloiy piacowa dni lygodniowo w maej fimie
jako spawacz i fiezei. Nalea on do Inslylulu wieckiego Ksi-
y, lzw. PRADO. Ja le wiele lal maizyem o yciu jako kapan-
iobolnik. Jednak po pizybyciu do Japonii, zelknem si z nie-
chci Biskupa wobec lego pomysu i musiaem pizyj lak
decyzj. Byo nas lu lizech czonkow PRADO i jeden olizyma
pozwolenie, by czy posug kapask z piac iobolnika.
w. Pawe stara si by ydem wrod ydow, Grekiem wrod
Grekow, aby zbawi cho niektorych z nich. Dla sabych sta si jak
saby, by pozyska sabych (r Koi ,lr,-ii). Jako syn iobolnika
zoslaem ksidzem i chciaem y z iobolnikami, w solidainoci
z nimi. Ale po jakim czasie ziozumiaem pewne ogianiczenia
lakiej poslawy. Nawel gdybym wybia liyb ycia lzw. ksidza-
iobolnika, piacujc fzycznie jak oni w jakim pizedsibioi-
slwie, ogiomna ionica nadal by pozoslaa. Ja dobiowolnie wy-
biabym len liyb ycia, nalomiasl iobolnicy nie mieli adnego
wyboiu. Aby pizeliwa, byli zmuszeni do ycia iobolniczego.
Gdy Walykan zakaza konlynuowania iuchu ksiy-io-
bolnikow w r,, i., uczyni lak, poniewa niekloizy z nich
zapominali, co lo znaczy by kapanem Chiyslusa. Mimo lo,
wowczas nasz pizeoony w PRADO, Alfied Ancel, biskup
pomocniczy Lyonu, olizyma wiaz z innym ksidzem po-
zwolenie na piac jako iobolnik. Po , lalach lej piacy napisa
ksik o wasnych dowiadczeniach (, ans avec les ouviieis
, lal z iobolnikami, r,o). Okieli w niej, na jakich zasa-
dach mona piowadzi ycie kapaskie i misjonaiskie poiod
iobolnikow. Na lej podslawie Walykan na nowo zezwoli na
piaklykowanie lakich dziaa.
jeszcze wicej kontrowersji w onie Kocioa budzia Teologia
Vyzwolenia...
E. B.: Tak zwana Teologia Wyzwolenia powslaa w lalach oo.
w Ameiyce Poudniowej, gdzie niewielka giupa ludzi posiadaa
a 8o-,o bogaclw danych kiajow. Analiza syluacji pizez lwoi-
cow Teologii Wyzwolenia bya czslo pizeniknila duchem czy-
slo maiksislowskim. Lecz im baidziej slaiamy si obieklywnie
spojize na lo, co dzieje si we wspoczesnym wiecie, lym wy-
ianiej zdajemy sobie spiaw z lego, e spoeczeslwa podzie-
lone s na dwie czci, wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych. To nie
leoiia, lecz fakl! A Pismo wile mowi: Nie bdziesz uciska bli-
niego, nie bdziesz go wyzyskiwa (Ksiga Kapaska, r,lr; Ks.
Powloizonego Piawa, ilr; Jeiemiasz, iilr; Lisl Jakuba, ,l).
Chizecijanin powoany jesl do lego, aby kocha wszyslkich
ludzi. Ale niemoliwe jesl kochanie wszyslkich w jeden i len sam
sposob. Kocha biednych, cieipicych, ucinionych lo znaczy
poszukiwa wiaz z nimi diogi do uwolnienia ich z ndzy i opie-
sji. Kocha uciskajcego nalomiasl znaczy uwiadomi mu, e
ucisk jesl zem, dy do jego pizemiany i wykoizenienia nie-
spiawiedliwoci. Mio la, zjednoczona z walk wyzyskiwanych
ze wszelkim zem i uciskiem, daje wyzyskiwaczom szans zdania
sobie spiawy z czynionych niepiawoci i zmiany poslpowania.
Nie ma piawdziwego wyzwolenia bez Chiyslusa. Wyia-
ajc swoje pizekonanie niczym iefien, nasz pizyjaciel Suzuki
powlaiza le sowa iaz po iaz. Zdziwiony zapylaem, co ma na
myli. On za wyjani: Napotykajc na ronego rodzaju ucisk
i eksploatacj, jakim poddana jest klasa robotnicza od swych po-
cztkow, robotnik ma trzy wyjcia. podda si losowi, szuka drog
indywidualnego awansu, jeli taki jest moliwy lub uciec si do
przemocy. Gdbieraem te moliwoci jako kolejne pokusy. Uwol-
ni mnie od nich Chrystus. Usilnie i nieprzerwanie nakania
mnie, abym odrzuci fatalizm i rezygnacj, zachcajc do walki
o sprawiedliwo. Bogosawieni, ktorzy cierpi przeladowanie
dla sprawiedliwoci, albowiem do nich naley Krolestwo Niebie-
skie (Mt.,/ro). Zachca mnie, abym prowadzi walk tward
i energiczn, mowic. Nie! przemocy. Vszyscy, ktorzy za
miecz chwytaj, od miecza gin. V kocu Chrystus uwolni
mnie take od pokusy indywidualnego poszukiwania awansu.
Nie potpiam tych, ktorzy szukaj indywidualnych rozwiza
dla kolektywnych problemow, lecz wydaje mi si, e denie do
wspolnych rozwiza jest bardziej w duchu Chrystusa.
Kocio nie tylko wspiera rone inicjatywy i postawy, ale rownie
stawia okrelone wymagania moralne.
E. B.: Piawdziwy iobolnik lo len, kloiy bez popadania
w iezygnacj i bez posuwania si do pizemocy, slaia si zbu-
dowa midzynaiodow solidaino, powicajc sw eneigi
i mdio dla zapewnienia wszyslkim ludziom chleba nasze-
go powszedniego dla ciaa, seica i duszy.
Dzikuj za rozmow.
Ks. Edward Brzostowski
urodzony we Francji w 1932 r. w rodzinie polskich emigrantw z Su-
walszczyzny. Ukoczy polskie gimnazjum w Chevilly, a pniej Wysze
Seminarium Duchowne w Sens. wicenia kapaskie otrzyma w roku
1955, a nastpnie przez rok przebywa w Instytucie wieckim Ksiy PRA-
DO w Lyonie. W latach 1956-1960 by wikariuszem w parafach w Chablis
i Auxerre. W roku 1960 ukoczy studia doktoranckie na Uniwersytecie
Gregoriaskim w Rzymie i otrzyma tytu doktora teologii. W 1959 r. po raz
pierwszy odwiedzi Polsk, pniej odby jeszcze kilkanacie wizyt, ostat-
ni w lipcu br. Od roku 1963 jest misjonarzem w Japonii, gdzie prowadzi
prac kapask, obecnie jako proboszcz parafi Kawasaki. Od 1971 r. jest
kapelanem Ruchu Robotnikw Katolickich, ktry wszed w skad Midzy-
narodowego Ruchu Robotnikw Chrzecijaskich. Uczestniczy w rnych
inicjatywach spoecznych, o charakterze ekologicznym, pokojowym, zwi-
zanych z obron praw pracownikw i imigrantw, zarwno w wymia-
rze lokalnym (parafalnym), jak i oglnokrajowym i midzynarodowym.
Udziela nie tylko duchowego wsparcia protestujcym, ale take sam bra
udzia w manifestacjach i bardziej radykalnych formach protestu (go-
dwki). W roku 1996 zosta laureatem nagrody TAJIRI za dziaalno na
rzecz praw robotnikw oraz kobiet eksploatowanych seksualnie. W 1995
r. otrzyma od ambasadora RP w Japonii, przyznany przez prezydenta Le-
cha Was, Krzy Ofcerski Orderu Zasugi Rzeczypospolitej Polskiej. Jest
autorem ksiki Ojcze Nasz krzyk biednych, wydanej w 1981 r. w j.
japoskim, a nastpnie po francusku, angielsku, hiszpasku, portugal-
sku, koreasku, wosku i polsku. Mona j w caoci przeczyta za darmo
w Internecie, na stronie Ksigozbioru Wirtualnego Federacji FIDES (http://
digital.fdes.org.pl/dlibra), wpisujc tam w wyszukiwark nazwisko auto-
ra. Kontakt z ks. Brzostowskim: alleluia.3@kyi.biglobe.ne.jp
52 53
Pizypomniaem sobie zdanie pewnego hisloiyka idei,
kloiy pized ponad ro laly owiadczy, i musi zakoczy
wspopiac z naiodowo-iadykalnym pismem Szczeibiec,
albowiem w jego opinii slao si ono ydocenliyczne, cze-
go nie by w slanie znie. Jego zdaniem, nie mog powsla
aden numei lego pisma bez poiuszenia kweslii naszych
slaiszych biaci w wieize. Tym samym, w jego ocenie, pismo
polskich naiodowcow koncenliowao si w sposob nazbyl
inlensywny na zagadnieniach ycia zupenie innego ludu
ni len, do kloiego nale osoby wydajce pismo.
Na pieiwszy izul oka jego slanowisko moe wydawa
si szaleslwem. A jednak odkiy on baidzo ciekaw pia-
widowo. Zwioci bowiem uwag, i pismo uwaane za
antysemickie, w rzeczywistoci przejawia nadnaturalne
wyostrzenie uwagi i zmysw na ycie akurat tego jed-
nego narodu, ktre to wyostrzenie widoczne jest rw-
nie w przypadku wydawcw Gazety Wyborczej. Czy
nie wskazuje to na swoiste podobiestwo obydwu gazet,
ktre koncentruj si na tych samych zagadnieniach
z tak bogatych przecie dziejw wiata i ludzkoci: Czy
laki slan umysow i zainleiesowa wydawcow Szczeibca
jesl wynikiem docenienia geniuszu Iziaelilow, czy wyni-
kiem zwykej obsesji, a moe lylko bezinleiesown zoli-
woci, majc wypiowadzi kogo z iownowagi:
Zaslanawiajc si nad odpowiedzi, nalknem si
w Inleinecie na codzienn poicj komenlaizy dolycz-
cych kweslii ieligijnych. Pisz kweslii ieligijnych, cho
komenlaize dolyczyy lypowych zagadnie z dziedziny
wiaiy: bezsensu celibalu, analiz lego, czy osoby wieizce
s noimalne, pizywoanych obiazow ksiy-pedoflow czy-
hajcych za kadym iogiem, duchownych, kloizy doiobili
si foilun na lacy, niezmieizonych zbiodni popenionych
i nadal popenianych pizez Kocio, mamienia lumow ilp.
Czylajc je, zdaem sobie spiaw, e antyklerykaowie
w swojej pasji ledzenia losw chrzecijastwa i katoli-
cyzmu reprezentuj ten sam typ widzenia wiata, jaki
cechuje antysemitw. Na pocieszenie powiem jedynie, i
problem ten nie dotyczy tylko antyklerykaw, ale pasjo-
natw wszelkiej maci ruchw anty-.
Einsl Jungei poczyni ciekawe uwagi na lemal anai-
chislow. Zwioci on uwag, e kady z nich jesl antagoni-
st monarchy, ktorego zniszczenie zamyla. Uderza w osob
i umacnia dziedzictwo. Co ciekawe, jesl on zaleny po
pierwsze od swej niejasnej woli, po drugie od wadzy. Tym
List
do antyklerykaw
ukasz Marek Moczydowski
samym yje w cieniu wadcy i jego sens islnienia zaley
wycznie od islnienia suweiena, kloiego pizeladuje i klo-
iego zamieiza zniszczy, yje lylko dlalego, e yje wadca,
kloiego ledzi, o kloiym obsesyjnie myli, slaje si jego lu-
slizanym obliczem, zoliwym kionikaizem jego kiokow.
Nie mogc mieilelnie ugodzi wadcy, idzie jego liopem,
ledzc obsesyjne kady jego kiok, majc ponn nadziej
na jego zniszczenie, niszczc go bioni bezsilnych szy-
deislwem i diwin, aigumenlami ad personam. Ale kim-
e byby anaichisla bez wadcy: Kim byby antykleryka
bez chrzecijastwa, z ktrego odpadkw czerpie siy
i pokarm, ktrego tak bardzo nienawidzi uczuciem tak
zblionym do Mioci: Obserwujc antyklerykaln zaja-
do apostolsk, mam wrcz wraenie, e ponie w niej
wity ogie wiary.
Salvadoi Dali, piszc o wojnie domowej w Hiszpanii,
kloia bya dla niego slaiciem wieizcych i anlykleiyka-
ow, zwioci uwag, e dziki ideowym popizednikom lych
diugich doszo do odiodzenia ywej Wiaiy. W swoim pa-
milniku Moje sekielne ycie napisa: Przez poog woj-
ny domowej Hiszpania odzyska miaa waciw jej auten-
tyczn tradycj katolick. Vszyscy bili si z odwag i dum
Viary, zarowno ateici, jak wierzcy, wici i zbrodniarze,
odgrzebywacze i zagrzebywacze, kaci i mczennicy. Dzi,
gdy anlykleiykaowie walcz bioni szydeislwa i zoliwo-
ci, nawel nie zdaj sobie spiawy, e slajc si oilodoksyj-
nymi obiocami wilego ognia wieckoci, s dokadnym
odbiciem fanalycznych dewolow. Jesl lo mieszne, ale po-
pizez swoj biak umiaiu odnosz skulek wicz pizeciwny.
Tak jak dewoci wpychaj ludzi w objcia antykleryka-
w, tak samo antyklerykaowie poprzez swj fanatyzm
i monotematyczno wpychaj w objcia wiary. W dzi-
siejszych czasach fanatyzm odpycha. Anlykleiykaowie
s jak Kalo Slaiszy, kloiy na wszelkie pioblemy wspocze-
snego jemu wiala poliaf jedynie kizycze ceterum censeo
Carthaginem esse delendam. Kailagina pada, lecz wszelkie
pioblemy wiala pozoslay. Anlykleiykaowie s lioch
lacy, jak w slaiym powiedzeniu, i zwolennicy kadej idei
s najlepszymi dowodami na jej niedoizeczno.
Pizywoany na wslpie Cioian, kloiy lak obsesyjnie
wlpi we wszyslko, w lym iownie w Boga, poliaf jednak
pizyzna, i pomimo ulialy wiaiy by umysem ieligijnym.
Pozbawiony wiaiy Slanisaw Ignacy Wilkiewicz opisa
w Nienasyceniu wial, kloiy chyli si ku upadkowi, klo-
iy pizeaily pizez iobaki moialnego iozkadu czeka, aby
upa pod ciosami Chiczykow. W wiecie lym umaio
wszyslko, co cenne, umaia iownie ieligia, bez kloiej nie
52 53
da si y, bez kloiej jak lwieidzi homoseksualisla Ten-
giei piawdziwa szluka iownie umize. Bo co jest strasz-
niejszego /.../ kiedy nic ukry przed sob nie mona i naga
okropno metafzyczna przebija jak kie zwaliska codzien-
nych zud, ktorymi staramy si zabi bezsens ycia bez wiary
mowi jego uslami Wilkacy.
Oiiana Fallaci pisaa we Wciekoci i dumie, e przy
caym moim laicyzmie, antyklerykalizmie, ateizmie jestem
tak zanurzona w kulturze katolickiej, e kultura katolicka
tworzy cz mojego pisanego i mowionego jzyka. Ta im-
pulsywna Woszka poliafa pizyzna, w odionieniu od
naszych iodzimych anlykleiykaow, e czy mi si to podo-
ba, czy nie, mam bardzo duo wspolnego z Kocioem katolic-
kim. Niech to szlag, jak duo! jak mogabym nie mie? Uro-
dziam si w krainie kopu, klasztorow, Chrystusow, Madonn,
witych, krzyy, dzwonow /.../. Dziki niemu nauczyam si,
czym s rzeba, architektura, malarstwo i poezja, literatura,
czym jest pikno poczone z wiedz. Dziki niemu zaczam
zadawa sobie pytania, czym jest Dobro, czym jest Zo, czy
Bog istnieje.
Rownie anlykleiykaowie w naszym kiaju, czy im si
lo podoba, czy le nie, s do szpiku koci pizesiknici
kalolicyzmem, kloiy slanowi cenlium ich ycia (a pizy-
najmniej sedno ich dziaalnoci publicyslycznej). Nie-
kloizy z nich poliafli lo nawel pizyzna. Nie zamieizam
lwieidzi, e na pizeslizeni wiekow Kocio nie popenia
bdow, e wieini nie mieli na ikach niewinnej kiwi, nie
chcdowodzi, e jesl zbioiowiskiem ludzi bez skazy, pize-
penionych wycznie cnolami. Mona jednak w lym miej-
scu poslawi pylanie, ile niewinnej kiwi pizelali pizedsla-
wiciele innych wyzna, zwolennicy aleizmu, wyznawcy
iozumu, agnoslycy ild.: Wyslaiczy zapozna si z hisloii
nazizmu, komunizmu czy iewolucji fiancuskiej, aby ujize
wielomilionowy pochod ludzi pizedwczenie pozbawio-
nych ycia i godnoci. Na polskiej ziemi wiogowie kaloli-
cyzmu wylali wielokiolnie wicej niewinnej kiwi ni oso-
by, kloie powoyway si na Chiyslusa. A czy klo pamila,
e uznawani dzi za gosicieli pokoju buddyci z Tybelu, na
pizeomie X i XI wieku pizemoc zlikwidowali chizeci-
jask (nesloiiask) meliopoli w swoim kiaju, islniejc
od VII wieku:
We wczesnej modoci byem anlykleiykaem, kloiy
poliaf jedynie szydzi ze wszyslkiego, co wile, ale lwiei-
dzenia le upady w zdeizeniu z piob zdefniowania wiala
i mojego w nim miejsca. W kocu pocign mnie uiok za-
koizenienia, sia liwania chizecijaslwa, gboka mislyka,
mdio w podejciu do kondycji czowieka, pikno lia-
dycji, liluigii, sliukluiy powslajcej (nawaislwiajcej si)
wiekami, bogaclwo inspiiowanej wiai kulluiy, a w kocu
iozliczne pizykady piawdziwych wilych (nie wilosz-
kow), kloizy poliafli y ideaami Chiyslusa. Rozumiem
skd bioi si ale i szydeislwa anlykleiykaow, jednake
ju dawno poizuciem ich jednowymiaiow wizj wiala.
Ziozumiaem, podobnie jak Fallaci, i amputacja chrzeci-
jastwa pozbawiaby mnie wanej czci mnie samego,
e cywilizacja zachodnia bez chrzecijastwa pozbawio-
na zostaaby jej istoty, swojego dziedzictwa.
Mona oczywicie lwieidzi, e liadycja Zachodu jesl
iownie pogaska, muzumaska ild., mona lwieidzi, e
chizecijaslwo nas uwslecznio (swoj diog ciekawe,
w jaki sposob, skoio m.in. wanie w czasach chizecija-
skich Zachod pizeywa okies piospeiily polilycznej, kul-
luiowej, gospodaiczej), jednak wanie anlykleiykaowie s
najlepszym dowodem, e chizecijaslwo jesl yw izeczy-
wisloci Zachodu, jego islolnym elemenlem. Chiyslus na
slae zosla wpisany w hisloii naszego wiala. Nawel gdy
zginie nasza cywilizacja (w co wlpi), znajd si fascynaci,
kloizy jak ludzie zauioczeni dzi wieizeniami slaioyl-
nych Giekow, Egipcjan czy Asyiyjczykow bd z nabon
czci pochyla si nad maleiialnymi pozoslaociami wiel-
kiego dziedziclwa, slaiajc si ziozumie inskiypcje zapi-
sane w odkopanych kalediach i monaslyiach.
Mona dokona marginalizacji Chrystusa, wyrzuci
go z urzdw, serc i gw, ale zawsze ju bdzie mwi do
nas z obrazw mistrzw, przepiknych kociow, litera-
tury, hlozohi i muzyki bdzie przemawia przez mate-
rialne i duchowe dziedzictwo Zachodu. Samuel Hunling-
lon zwioci uwag, i Szwecji, uwaanej za najbaidziej aie-
ligijn w Euiopie, nie sposob ziozumie bez wiadomoci,
e inslylucje, zwyczaje spoeczne, iodzina, polilyka i slyl
ycia zoslay ukszlalowane pizez dziedziclwo chizeci-
jaskie.
Jednym z najwikszych kiylykow wspomnianego Ein-
sla Jungeia by Leopold Schwaizschild. W polemice z aulo-
iem W slalowych buizach dokona analizy jego poslawy,
wskazujc na libeialn sliuklui osobowoci znanego o-
nieiza-nacjonalisly, kloia ujawniaa si wanie w iadykal-
nych alakach na libeializm. Teza poslawiona wobec Einsla
Jungeia ma zaslosowanie iownie do anlykleiykaow. Sko-
io, jak pizyznaj lacy anlykleiykaowie, jak Cioian czy Fal-
laci, chizecijaslwo jesl w nich gboko zakoizenione, s
wicz umysami ieligijnymi, lo fakl len jesl polwieidzony
iownie pizez iadykalne alaki na wiai. Skd biaaby si
bowiem la zawzilo, gdyby wiaia nie bya dla anlykleiy-
kaow czym islolnym: W jaki inny sposob mona byoby
wylumaczy le ogiomne pokady emocji oiaz monolema-
lyczno, kloie ujawniaj si w zoliwoci, obsesyjnym po-
wiacaniu do lych samych lemalow:
By moe nie jestemy od siebie tak daleko jak si
wydaje antyklerykaom. Na pewno czy nas fascynacja
tym samym tematem, tym samym intrygujcym zjawi-
skiem, jakim jest chrzecijastwo. Po prostu ulegamy
tej samej magnetycznej sile. Ronica midzy nami jesl
lylko laka, e ja widz w nim pikno i bdy, a oni jedynie
wszechogainiajce zo. Lisl len jesl ikawic izucon po lo,
aby zmusi do wzajemnego poznania si i szacunku. Ja chc
was szanowa, wic nie zniesmaczajcie mnie dywagacjami
na lemal iloci kochanek ksiy, wailoci posiadanych
pizez nich dobi doczesnych, iloci czaiownic spalonych na
slosach w cigu oslalniej dekady pizez okiulnych uizd-
nikow Walykanu. W kocu pizecie was i mnie piawda
wyzwoli. Niezalenie od islniejcego spoiu, jego iozslizy-
gnicie znajduje si poza nami. Rozslizygnie si on dla nas
w chwili mieici.
ukasz 9arek 9oczydowsk
54 55
Chwila oddechu
1. Ludzie Ziem Odzyskanych
Pizybywali na Zachod ze wszyslkich slion. Niekloizy
z ciekawoci, innym nie pozoslawiono wyboiu. Mama Mai-
ka Kaiolczaka dolaia do Myliboiza (kloiy ju wledy nie
nazywa si Soldin) we wizeniu r,, i. Tianspoil z Lublina
wlok si dwa lygodnie.
Ojciec pochodzi z Wielkopolski, z okolic Jaiocina.
W r,, i. zdy ukoczy iedni Szko Rolno-Len
w yiowicach, na dzisiejszej Biaoiusi. Lala r,o-r,, sp-
dzi w Niemczech (ioboly pizymusowe), najpieiw jako ado-
wacz wgla, polem palacz paiowozu. r lulego r,, i. czei-
wony semafoi zalizyma jego pocig na pizedmieciach Die-
zna. Dywanowe naloly alianckich bombowcow obejiza ledy
z daleka. Szczcie mu spizyjao pizey.
Jako absolwenl yiowickiej szkoy zgosi si po uslaniu
dziaa wojennych do poznaskiej Dyiekcji Lasow Paslwo-
wych, skd skieiowano go do Goizowa. Tam zmonlowano
napidce giup opeiacyjn, zoon z lenikow. Na ponoc
i zachod od Goizowa kolej jeszcze nie funkcjonowaa. Do
Myliboiza nowi gospodaize podniszczonych wojn lasow
musieli wdiowa pieszo.
Maiek uiodzi si w r,, i. w Myliboizu, wdiowa jed-
nak z ojcem pizenoszonym ze slanowiska na slanowisko.
Najpieiw byo lo leniclwo Chopowo z siedzib w Zagoizu,
polem Namylin i Rejon Lasow Paslwowych w Dbnie Lu-
buskim. Tam Kaiolczak-junioi iozpocz podslawow edu-
kacj. Rejony zlikwidowano w leniclwie niecae lizy lala
poniej iodzina Kaiolczakow liafa do Slpnicy nad Zale-
wem Szczeciskim, gdzie Maiek ukoczy podslawowk.
Dzisiejszy haicmisliz z iozbawieniem wspomina pioniei-
skie czasy Ziem Odzyskanych. Mama pracowaa w namy-
liskiej szkole, kiedy latem wybuch wielki poar lasow. Dugo
go gaszono. Co prawda pali zaczo si po wiczeniach jednost-
ki radzieckiej, ale na wszelki wypadek przyjechao UB i zamkn-
o leniczego Vojtaszka, podejrzewajc go o sabota. Posiedzia
wyszed. co spono, to trzeba byo ponownie zalesi.
Ludwik Wojlaszek lo posla znana midzy Dbnem
a Koslizynem ze wzgldu na poniemiecki molocykl BMW
bez acucha, napdzany popizez wa Caidana kloiy sy-
cha byo o kilomeli. Byli i inni lislonosz, Edwaid Zyllau,
wzoi obowizkowoci, kloiy spieszc do kogo z lelegiamem
zgin pod koami pocigu na namyliskim pizejedzie,
albo kieiowniczka miejscowego sklepu, p. Pleniaiska. Ta na
swoj sposob kszlalowaa elyk okolicznych osadnikow. Gdy
w iodku nocy zabiako komu spiiylusu (a pilo poiod la-
sow lgo) sluka do okna domu kieiowniczki. Pleniaiska
dawaa mu klucze do sklepowych dizwi, go bia z poki
dokadnie lyle faszek, ile polizebowa, a iano, na lizewo,
pizynosi pienidze. Nigdy pod wpywem bo pizecie
mog si, biedny, pomyli...
Tacy byli, piawdziwi wiod iownie piawdziwej pizyiody
(cho w wikszoci poniemieckie lasy wycilo, ekspeiymen-
lujc z upiawami daglezji i hybiydy polskiej odmiany
lopoli). Tiudne waiunki zmuszay do wspopiacy, a lenicy
byli w powaaniu wikszym ni lzw. wadza wopici i mili-
cjanci. Ewangelickie niegdy kocioy odbudowywao w czy-
nie spoecznym wojsko, dziki bobioway po podwoikach,
a moienowym polom okolicznych PGR-ow naluia nie po-
skpia kamieni, pozoslaoci po lodowcu.
Szczeize bioic, poza nabyciem zasiedzenia pizez dzie-
ci i wnuki pionieiow lych ziem zmienio si niewiele. Klo
wie, czy nie na goisze, gdy ubyo szko, pocze PKS i linii
kolejowych...
2. Belferka
Maiek Kaiolczak zdawa do LO w Goleniowie. Ale jego
ojca znow pizeniesiono. Tym iazem do Myliboiza.
Myliboiskie liceum nadal dobize si Kaiolczakowi koja-
izy. Uczniowie mieli czapki i laicze, kloiych noszenie egze-
kwowali dyiekloi-geogiaf Alfons Weslphal oiaz wony zwa-
ny Kikulem. Z sali iusycysly, Piolia Giyzio, Maiek pamila
leninowskie haso: Musimy si uczy sami, a polem uczy
innych.
Kiedy pizejezdni giali w wiellicy w cymbeigaja (najcz-
ciej o niewielkie sumy), niemal iylualnie zaglda lam dy-
iekloi, iekwiiowa pienidze i najbaidziej zaufanego ucznia
(bywa nim i Maiek) wysya po papieiosy. Dla siebie.
Druh
z ulicy
Szarych Szeregw
Lech L. Przychodzki
54 55
Chwila oddechu
Po maturze zdaem j w roku r,o, rodzice chcieli
ze mnie zrobi rolnika. Vysali mnie na Vydzia Zootechniczny
Vyszej Szkoy Rolniczej we Vrocawiu. Mczyem si strasznie
(fzyka, matma). Po roku przesiedziaem w domu i od wrzenia
r,o8 r. zatrudniono mnie jako nauczyciela niewykwalifkowa-
nego w szkole podstawowej w Dziedzicach.
Uczy piaklycznie wszyslkiego. Po ioku czekao go wio-
cawskie Sludium Nauczycielskie ni i pizy ulicy Dawida,
gdzie zajcia piowadzili wykadowcy Uniweisylelu Wio-
cawskiego. Kaiolczak ukoczy SN, iozpoczynajc kolejno
piac w Boguszycach i Nawiocku.
Z Nawiocka pizenios si do Myliboiza. W liceum pizy-
dzielono mu klas humanislyczn, do maluiy dopiowadzi
lizeciakow i czwailakow. Czwarta klasa, wyobra sobie,
dwadziecia kilka osob i tylko piciu chopa!. Tylko jeden z nich
yje zawodowy ofcei poainiclwa Kizyszlof Sobiecki, dzi-
siejszy piezes Slowaizyszenia Z Biegiem Myli. Tizymajc si
Myliboiza, Kaiolczak od r,,, i. uczy w Szkole Podslawowej
ni , gdzie doczeka emeiyluiy. Doiabia jako belfei w SP ni i,
Zespole Szko Zawodowych, szkole w Kaisku i jako melodyk
w goizowskim Wojewodzkim Oiodku Melodycznym.
ycie szkoy wzbogaca niekiedy umiech. Jednoczenie
z piac w myliboiskim liceum Kaiolczak piowadzi zajcia
na i-lelnim wieczoiowym sludium zawodowym dla sdow-
niclwa i milicji. Kiedy skiadziono Maikowi niemal nowy na-
bylek moloiowei maiki Jawa wyslaiczyo haso: Macie
zadanie domowe. Sprzed domu gwizdnli mi jawk. Ju na-
slpnego dnia zguba wiocia do waciciela.
W ogolniaku pozna on. Magoizala i Maiek lub wzili
w slyczniu r,,o i. Maj dwoch synow. W r,8o i. myliboiski
nauczyciel ukoczy sludia.
Niby ycioiys, jakich wiele. Co wic ioni Maika Kaiol-
czaka od lysicy innych polskich pedagogow:
3. Duch zaklty w lilijce
W r,,o i. odiodzio si w Polsce haiceislwo. W diugiej
czy lizeciej klasie dbniaskiej podslawowki Maiek zosla
zuchem. Na pieiwszy oboz wyiuszy jednak ze Slpnicy.
Kady olizyma plecak, ziolowany koc, menak i slaiem
z plandek wyiuszyli do Zocieca.
W lamlejszych lasach iozbilo baz wojskowe, ro-miej-
scowe namioly z piyczami. Adeplow haiceislwa wygoniono
na poblisk k po siano jak klo sobie napcha nim sien-
nik, lak mia. Rzek wykoizyslywano do wszyslkiego k-
pieli, mycia naczy i gow. Najbardziej strzeony by na-
miot ywnociowy, okrgy jak cyrk, z osobn wart. Mielimy
w nim granulowan herbat z US, stamtd te mleko w prosz-
ku, wielkie sery w wiadrach, skoncentrowane suche zupki i na
blachach drodowe ciasto z kruszonk! Varta miaa niepi-
sane prawo do podjadania. Lubiem t wart....
Kloia ponoc alaim, pakowanie wszyslkiego, niczym
do nagego wyjazdu, dioga pizez las i na polanie pizyizecze-
nie haiceiskie.
Podczas zdobywania wiedzy we wiocawskim SN ni i,
diuh Kaiolczak piacowa w Sludenckim Kigu Insliuk-
loiskim; zobowizanie insliukloiskie zoy w ioku r,o,.
Pieiwsz swoj diuyn piowadzi w Boguszynie, polem
pizypada mu ri Haiceiska Diuyna Tuiyslyczna z Hufca
Myliboiz. Z ni po slanie wojennym pizemieizy Goiy Slo-
owe i Sowie. Slailowali ze widnicy, gdzie w Wydziale Han-
dlu wiczono Maikowi iazpisk gdzie odbieia ma yw-
no dla swoich haiceizy. Czasy byy bowiem kailkowe.
Moi druhowie przyrzeczenie skadali w Gross Rosen,
gdzie zgin harcmistrz Florian Marciniak, naczelnik Szarych
Szeregow. Nie mielimy sytuacji, i przychodzimy do schroni-
ska i co nie jest przygotowane. Miejsce byo zawsze. Druyna
te bya tak zorganizowana, e nie stwarzaa wikszych proble-
mow. Kady nios w plecaku elazny zapas, a bochny chleba na
nastpny dzie cignlimy na wozku.
Szybko skoczyy si pylania lypu: Diuhu, a skd diuh
wie, w kloi slion sld i:. Odpowiada bowiem: Jeslem
lu pieiwszy iaz, jak i wy. Ale mam map i mam kompas.
Haiceiski naiybek nauczy si koizyslania z dobiodziejslw
kailogiafi i naluialnych sposobow okielania kieiunkow
wiala. Musia si nauczy.
Przede wszystkim harcerstwo pozwala ludziom umie
y, radzi sobie w trudnych warunkach, przysowiowe obieranie
ziemniakow tp fnk naprawd wychowuje. Gsoby, ktore prze-
yy obozy czy biwaki, radz sobie z najdziwniejszymi sytuacja-
mi. Kadra take podczas ostatniego obozu miaem pod opiek
dzieci z pierwszej i drugiej klasy szkoy podstawowej. Nikt nie
marudzi ja rownie kiedy trzeba byo na dobranoc czyta
bajki (nie czytaem ich wasnym synom!).
Pylany o haiceislwo dzisiejsze, hm. Kaiolczak odpowia-
da: Na pewno jest powany kryzys harcerstwa. My robimy swo-
je w roo-lecie skautingu odnawialimy przyrzeczenie podczas
biwaku koo Myliborza. V Myliborzu dziaa hufec, realnie
tylko jedna druyna, nawizujca do dziaa ppk Vadysawa
Smrokowskiego, komandosa spod Monte Cassino. Harcerze je-
dzili na Monte Cassino w ,o-lecie, potem w oo-lecie bitwy. Byli
te u naszego papiea na specjalnej, prywatnej audiencji.
Maiek nie pojmuje szlucznego, jego zdaniem, podziau
haiceislwa. Mymy nigdy nie zajmowali si ideologi. Nig-
dy te nie byo rozmow nawracajcych modzie na socjalizm.
Chcielimy da dzieciakom moliwo rekreacji i samorealiza-
cji, to wszystko. Dzisiejszy Zwizek Harcerstwa Rzeczpospolitej
to instruktorzy ZHP, ktorzy wyroli na wspolnych tradycjach
i dopiero potem ogosili, e s inni! ZHP, istniejce nieprze-
rwanie od r,r8 r., jest czonkiem wiatowej Grganizacji Skau-
tow (i skautek, istniej organizacje mska i eska). ZHR nie
zosta do niej przyjty. ZHP liczy circa r,o tys. czonkow, ZHR
:o tys. cz, uczciwie biorc, podczas rajdow rsenaowych
nie mielimy adnych scysji z ZHR-owcami. V tzw. doach obu
organizacji nie ma adnych napi. V stolicy? jeden z najbar-
dziej znanych harcerzy Szarych Szeregow, liczcy ponad 8o lat
dh wist z Batalionu Zoka, pozosta w ZHP. Kombatanci
Powstania Varszawskiego i K nie uwaaj, by ZHR zwizane
byo z ich tradycj.
Maiek dziaa dzi w Kigu Senioiow ZHP, na obo-
zy i woczgi jedzi ju gownie ze swymi iowienikami.
Modsza bra traktuje nas niemal jako dziadkow mowi.
Hmmm... Widziaem kondycj lych dziadkow w czeiwcu
bi. podczas ich lygodniowej woczgi po Ziemi Lubelskiej,
w dokuczliwym skwaize. Powiedzie, i daj sobie iad, lo
nieco za mao. Co piawda iazem poliuchlalimy jeno po na-
czowskich wwozach, ale ionice wysokoci lam spoiawe...
56

Chwila oddechu
57

Haicowk nad Jezioiem Myliboiskim hm. Kaiolczak
pokazuje z dum. Faklycznie, pikna poniemiecka willa liaf-
a w dobie ice. Niezbyl wpiawdzie bogale wida koniecz-
no kolejnego iemonlu ale piacowile. Oloczenie zadbane,
a mio. Jeszcze labliczka z nazw ulicy, kolejny powod do
dumy myliboiskiego hufca. Diuhowie walczyli z iadnymi
dopoly, dopoki nie nadano jej imienia Szaiych Szeiegow. S
wic skuleczni. ioda ulizymania: Zakupione w odpowied-
nim czasie uywane aulobusy. Dzi po iemonlach, odmalo-
wane, wo szkolne dzieci i wycieczki. A zolowki zasilaj
haiceiski budel.
Vidzisz, to problem, ktorego nie byo. Harcerstwo stra-
cio na atrakcyjnoci, bo dzisiejsza modzie idzie na atwizn.
Nie do, e si zmczy, to jeszcze musi za oboz zapaci! Nie jest
przecie prawd, e wszyscy rodzice nie maj pienidzy, cho
miejsc pracy region nie oferuje zbyt wielu.
Oslalnie lala piefeiuj szluczny indywidualizm. Kady
ma by odibny, cho slizye gow lak samo na zapa-
k, nosi podobne diesy, niszczce slopy spoilowe obuwie
czy pije l sam coca-col. Haiceislwo slawia na wyiobienie
umiejlnoci wspopiacy. V DRUYNIE wszyscy si uzu-
peniaj kwiluje Maiek.
4. Ostatnie wcielenie regionalizm
Regionalist zostaem po r,8r roku mowi hm. Kaiol-
czak. Vtedy do Myliborza zaczli przyjeda soldiniacy,
zrzeszeni w ziomkostwach.
Pieiwsze konlakly lo iownie ksiki pizywoone pizez
niemieckich goci, dolyczce Myliboiza i okolicy, iepiinly
woluminow i czasopism. Hisloii TEGO wiala polska inleli-
gencja iegionu odkiywaa iaz jeszcze.
Pojawio si pojcie Nowej Marchii. Pomorze ju nie, bo
ono koczyo si na Pyrzycach. Gd Lipian jestemy na terenie
byej Nowej Marchii inne pastwo, inni wadcy. Miaem kole-
gow historykow, ale popatrz nikt si tym wczeniej specjalnie
nie zainteresowa.
Uczniowie iownie pizynosili znalezione na sliychach
i w szopach pizedmioly spized ioku r,, bulelki, odznaki,
szyldy nieislniejcych fim.
Niemieckiego uczyem si w liceum, podstawy sabe, ale
miaem slwieidza Maiek. Musia si le nauczy powszech-
nego w lalach io. i o. XX w. neogolyku. Pisane nim byy np.
miejskie ksigi Myliboiza, uialowane pizez jednego z pieiw-
szych po II wojnie buimislizow Wadysawa Naioyskiego.
Roboly iegionalnej maj w Myliboizu na pokolenia.
Okoo r,8o i. pojawio si w Polsce pojcie maej ojczyzny
(lzacy nieco liafniej nazywaj lo iodzinnymi slionami).
Niemcy leimin Heimal znaj od dawna, od r,i8 i. funk-
cjonowao w ich miecie Soldin Heimal Kieismuseum. Dzi
w naszym Myliboizu islnieje Muzeum Regionalne, gdzie
Maiek Kaiolczak olizyma po elalu. Kolejna, piocz haicei-
slwa pasja, spowodowaa, i jako jedyny myliboizanin naby
upiawnienia pizewodnickie PTTK.
Regionalizmem zaiazi kolejnych mieszkacow miasla.
Powslao slowaizyszenie, edylujce nieiegulainy kwailal-
nik Z Biegiem Myli (Myla lo izeka, wypywajca z Jez.
Myliboiskiego, na wysokoci wsi Poizecze wpadajca do
Odiy, pized iokiem r,, posiadajca sie niewielkich wod-
nych elekliowni). Nieiegulaino edycji jesl oczywicie skul-
kiem kopolow fnansowych. Kolejni naczelni czyli hm. Ka-
iolczak i Ryszaid Jobke daj sobie jednak i z lym iad. Ich
i nie lylko ich wszak ludzi dobiej woli jesl w Myliboizu
jeszcze co najmniej kilku dzieem jesl cykliczne sympo-
zjum polsko-niemieckie Dialog nad Myl. Jeli doda do
lego Midzynaiodowy Plenei Malaiski Ail Dialog lo na-
piawd niemao.
Bez wspopiacy ze slion niemieck byoby im znacznie
liudniej. Rzecz nie lylko w euio, ale le w niemieckojzycz-
nej lileialuize, spoiymi fiagmenlami udoslpnianej miesz-
kacom iegionu dziki lumaczeniom.
Czasami mam do siebie pretensje, bo zaczynam kilka
rzeczy jednoczenie mowi Maiek Kaiolczak. Rzeczywicie,
piacuje nad kilkoma ksikami, choby hisloii myliboiskich
lasow. Tioch lo pewnie i popizez pami o ojcu. iode, nie-
slely, wicej w Niemczech, nili u nas. Pizykadowo, w r,8r i.
wydano w RFN monogiaf powialu myliboiskiego do ioku
r,,. To dla niemieckojzycznego hisloiyka edycja bezcenna.
Obecnie hm. Kaiolczak zajmuje si lake pizywioceniem
Myliboizowi pocze kolejowych. Opisuje lo lak: V sierp-
niu z inicjatywy starosty myliborskiego ndrzeja Potyry odby-
o si spotkanie wszystkich zainteresowanych stron, tj. burmi-
strza Myliborza Leszka Vieruckiego, v-ce burmistrza Dbna
jarosawa Gstrego oraz przedstawiciela kopalni ropy i gazu
w Barnowku (linia na odcinku Kostrzyn Barnowko jest czyn-
na, przewozi si ni rop nafow). Starosta obieca, e osobicie
zajmie si tematem i bdzie prowadzi rozmowy z wadzami
PKP w Szczecinie. jest propozycja z naszej strony, aby lini ob-
sugiway lokalne linie niemieckie, ktore jed do Kostrzyna z
Berlina. Na trasie Berlin Lichtenberg Kostrzyn autobusy szy-
nowe Gderlandbahn kursuj co godzin. Chcemy t spraw
zainteresowa wadze Berlina i Brandenburgii. Vymaga to jed-
nak rozmow na szczeblu wojewodztwo land. Gstatnio prze-
czytaem w Dzienniku, e PKP w ramach UE bdzie musiao
wpuci konkurencj na tory to dobry znak.
Pogodzenie pasji bywa niealwe. Ale umiechy i ukony
ludzi, gdy spaceiujemy wspolnie uliczkami miasla, mowi
same za siebie. Moe lo i liudna dioga ycia, ale gia wci
jesl waila wieczki.
9ech 9. 0rzychodzk
H
A
R
C
E
R
S
K
I
E

K
W
I
A
T
Y

N
A

P
O
W

Z
K
A
C
H
.

C
Z
W
A
R
T
Y

O
D

P
R
A
W
E
J

H
M
.

M
.

K
A
R
O
L
C
Z
A
K
.

F
O
T
.

Z
B
I
O
R
Y

M
.
K
.
56

Chwila oddechu
57

Polska ekscyluje si meczami sialkaiek i sialkaizy, naio-
dow dum echc sukcesy Maysza czy Kubicy. Ale niewiele
osob wie o by moe najbaidziej imponujcym sukcesie bia-
o-czeiwonych. Jedna z naszych fulbolowych iepiezenlacji
zdobya medale na czleiech kolejnych mislizoslwach wiala
(!), iegulainie giomic lakie polgi jak Aigenlyna czy Niem-
cy. Sukces jesl lym wikszy, e wspomnian druyn tworz
bezdomni, zazwyczaj dugotrwale bezrobotni, pensjona-
riusze noclegowni. Wiele osob ze spoecznych nizin wanie
na boisku zaczo zmian ycia na lepsze.
Boisko uczy, boisko radzi...
Pika nona od zawsze bya jedn z nielicznych szans na
wybicie si osob z nizin spoecznych. Zbawienna iola spoi-
lu ujawnia si iownie w pizypadku zawodnikow-amaloiow,
pomagajc ludziom w napiawd cikim pooeniu odzy-
ska wiai w siebie. Najbaidziej wyliwali maj nawel szans
znale si w blasku feszy, by podziwianymi, cho jeszcze
niedawno budzili lilo czy niech. Bo sport ma take t
zalet, e przeamuje bariery psychologiczne. Sowo bez-
domny przywouje obrazy zapuszczonych, dychawicz-
nych alkoholikw, pomieszkujcych na dworcach. Widok
osb dziarsko ganiajcych za pik zapala w mzgu zielo-
ne wiato: przecie oni s tacy jak my to normalni lu-
dzie, ktrzy mieli pecha wyldowa na ulicy.
Regulainie bieganie za pik ma w pizypadku osob wy-
kluczonych spoecznie lake plusy baidziej nalychmiaslowe
i wymieine. Pozwala na nowo pizey wspaniae, pozylywne
emocje. Tieningi lwoiz iylm iegulainej piacy, kloiego uliala
jesl jednym z pizekleslw osob beziobolnych. Bywaj lake
kalalizaloiem baidzo konkielnych zmian w slylu ycia. Wiod
iegulainie giajcych czsle s opowieci, e piagnc dobize
piezenlowa si na muiawie, zaczli baidziej dba o wygld,
izucili palenie ilp. Na luiniejach obowizuje zakaz pizekli-
nania, a nabywana w len sposob umiejlno ugiyzienia si
w jzyk pizydaje si lake poza boiskiem. Zaangaowanie w
spiawy diuyny oznacza konieczno duej iloci samodziel-
nych dziaa, nawizywanie nowych konlaklow ilp. Dla bez-
domnych czy modziey zagroonej patologiami gra w pi-
k moe by nauk wartoci, ktre s u nich sabo wykszta-
cone: szacunku dla autorytetw, umiejtnoci wsppracy,
podporzdkowywania egoizmu interesowi wsplnemu,
kontrolowania zoci, cieszenia si sukcesami innych.
Kiedy do tych wszystkich zmian dochodzi sukces spor-
towy, to przeoenie na sukces yciowy jest ogromne. Gdy czo-
wiek zagubiony w yciu, ktory zatraci wiar we wszystko,
osiga sukces dziki cikiej pracy, w jego psychice odnawia si
przekonanie, e poprzez wasny wysiek mona osign bardzo
wiele, niezalenie od sytuacji dodaje Roman Bogusawski,
kloiy piowadzi sekcj pikaisk w poznaskim Spoilowym
Slowaizyszeniu na izecz Inlegiacji Spoecznej Baika.
Zamiast nudy i wdy
W gdaskiej noclegowni w. Biala Albeila pieiwsza diu-
yna powslaa ju dawno lemu, jednak z biaku chlnych idea
upada. Kiedy jednak w maju ioo, i. Dominik Machnie-
wicz, opiekun w placowce, ponownie pizywoa len pomys,
znaleli si chlni. Zgosio si dwoch bezdomnych, kloizy
piagnli slwoizy nowy zespo. Niekloizy pensjonaiiusze
nie chcieli gia w diuynie bezdomnych ze wslydu, jednak
slopniowo akces do diuyny zgaszay kolejne osoby. Wprost
przyznaj: alternatyw dla regularnych spotka na boisku
byaby dla nich awka w parku i alkohol. Podobnie na spia-
w paliz opiekunowie. Chciaem, aby gra w pik dawaa
Witold Chojnacki
Pika,
ktra
leczy
Niektrzy uwaaj, e pika nona jest spraw
ycia i mierci. Zapewniam was:
to co znacznie waniejszego.
Bill Shankly,
legendainy biylyjski menedei pikaiski,
pochodzcy z klasy iobolniczej
R
Y
S
.
A
R
T
U
R

G
A
N
C
Z
A
R
E
K
Krrka pka
58 59
Chwila oddechu
ludziom moliwo aktywnego spdzania czasu wolnego i unik-
nicia schematu. wyjcie z placowki bezcelowe spacery szu-
kanie zajcia w butelce noc na zewntrz poranny powrot
i wyrzuty sumienia lumaczy Machniewicz.
W przypadku wielu bezdomnych pika staje si wrcz
pasj, na ktr znajduj czas i siy nawet pracujc hzycz-
nie. Niektrzy potrah przyj na trening bezporednio
po nocnej zmianie. Tak stao si w przypadku zawodni-
kw z Gdaska, ktrzy szybko wyszli z propozycj startu
w amatorskim turnieju i samodzielnie zaatwili wszelkie
formalnoci. Na pocztku przeciwnicy regularnie fundo-
wali im tgie lanie, jednak stopniowo, dziki cikiej pra-
cy, druyna zacza gra naprawd niele.
Slwoizenie kainej diuyny w lak specyfcznym iodo-
wisku nie mogo nie napolka pioblemow. W zespole poja-
wiao si spoio osob, kloiym chodzio jedynie o pizywileje.
Byy i inne pioblemy, naluiy wychowawczej. Jednak i z lym
dano sobie iad. Obecnie amanie zasad, np. w zwizku z al-
koholem, oiaz biak zaangaowania w lieningi (a wic dobio
diuyny) nie s loleiowane jeli klo piobuje cwaniako-
wa, odpada. Nie stosowalimy adnej taryfy ulgowej. Gd-
bylimy powan rozmow z zawodnikami. Mowilimy o tym,
e tak naprawd druyna jest dla nich. Sugerowalimy, e jeli
nie bd chcieli nie musimy robi zaj, nie musimy jecha
na mistrzostwa i zdymy jeszcze wszystko odwoa mowi
Machniewicz. Odpowiedzi byo slwoizenie pizez samych
bezdomnych iady zespou, kloia dba, by kady jego czonek
dawa diuynie co od siebie.
Spiaw komplikowali niekloizy pensjonaiiusze, kloizy
le yczyli caej inicjalywie. Zoliwoci skoczyy si, gdy je-
sieni ioo, i., kilka miesicy po iozpoczciu lieningow, diu-
yna z Gdaska wiocia ze siebinym medalem z Mislizoslw
Polski Towaizyslwa Pomocy w. Biala Albeila w Pice No-
nej Picioosobowej. W wakacje zespo z liojmiejskiej nocle-
gowni, Albeil Foolball Team, odwiedzili zawodnicy gda-
skiej Lechii, wyslpujcej w lakich jak oni, biao-zielonych
baiwach. Obiecali pomoc w wyposaeniu w spizl spoilowy
i kolejne konlakly, molywowali zawodnikow do dalszej giy.
Miay miejsce lake pieiwsze liansfeiy do noimalnego
ycia. Gbecnie trzy osoby z dawniej mieszkajcych w nocle-
gowni uoyy sobie losy na tyle dobrze, e prawdopodobnie ju
nigdy do nas nie wroc cieszy si Machniewicz.
Kiedy ciernisko, dzi boisko
Cud zdaizy si lake w skiajnie zaniedbanej, okiylej z
saw legnickiej dzielnicy nazywanej Zakaczawiem. Od pod-
staw stworzono tam druyn pikarsk, ktra wyrosa na
lokaln potg. Jak prawie kady cud, take i ten opiera
si na cikiej wsplnej pracy wielu osb, zapocztkowa-
nej przez kogo, kto potrah spojrze dalej ni inni.
Wialiwy spoecznie pizedsibioica, piekaiz Maiiusz
Kuda, iazem z kolegami zaoy kilka lal lemu klub pi-
kaiski. To by jego bunl pizeciwko beznadziei, kloi wida
z okna dowolnego domu na Zakaczawiu. W dzielnicy wy-
jlkowo duy odselek slanowi klienci opieki spoecznej,
a nieizadko lake zakadow kainych. Pomysowi lowaizy-
szy sceplycyzm, zwaszcza e diuyna slailowaa od mniej
ni zeia nie miaa nawel gdzie gia, wic luaa si po cu-
dzych sladionach.
Upoi i zapa wyday jednak owoce. Udao si znale
zaionile, opuszczone boisko, kloie zawodnicy i yczliwi
im ludzie (m.in. iolnik i jeden z samoizdowcow) pomo-
gli oczyci i slwoizy muiaw. Na medal spisaa si lake
lokalna spoeczno. Handlowcy i pizedsibioicy w miai
moliwoci wspieiaj diuyn, ale w klubie deklaiuj, e naj-
waniejszy jesl udzia mieszkacow osiedla w kibicowaniu
i inne pizejawy zainleiesowania losami klubu. Dobizy ludzie
od poczlku angauj si w pomys, kloiy budzi sympali
i szacunek. Swego czasu jeden z iadnych, kloiy wspomaga
klub, zayczy sobie, eby nie podawa jego nazwiska, aby nie
oskaiono go o podczepianie si pod oddoln inicjalyw.
Trzon druyny tworz modzi ludzie, z ktrych wielu
nie ma pracy i musi kombinowa, eby przey; niektrzy
mieli ju kopoty z prawem. Gdyby ne ra druyna, ro nc
bym ne rob, bo ne ma ruraj nc do robory owiadczy
dziennikarzom jeden z zawodnikw. Moe dlalego legnicka
diuyna ma lak wielkie seice do giy. Po zgoszeniu do B kla-
sy lizykiolnie udao jej si wywalczy wysokie, czwaile miej-
sce. Kiedy pisz le sowa, Zakaczawie iozegiao pi spolka.
Zdobyo w nich komplel punklow, nie liacc adnej biamki,
a zdobywajc... lizydzieci dwie.
A klub ani myli pizesla i do pizodu. Nie do, e lwo-
izcy go ludzie pomogli sami sobie, lo deklaiuj, e chc wy-
ciga ik do okolicznej modziey i oiganizowa jej czas
wolny.
Lokalnie i wiatowo
Polscy pikaize ze spoecznych nizin odnosz lake sukce-
sy midzynaiodowe. Regulainie zdobywaj medale w wialo-
wych iozgiywkach bezdomnych i uchodcow. W ioo i. na-
sza iepiezenlacja w pice ulicznej wywalczya lizecie miejsce,
w ioo, i. diugie, iok poniej kolejny biz, by w lym ioku
w Kopenhadze znow wspi si na diugie miejsce podium
Mislizoslw wiala.
Nieslely, opiocz sukcesow bezdomni fulbolici kolejny
iaz poznali smak goiyczy. W ubiegym ioku naszej ulyluo-
wanej diuynie giozio, e nie pojedzie na kolejny mundial,
do RPA. Polski Zwizek Piki Nonej odmowi sfnansowania
koszlow podioy, cho wielokiolnie obiecywa pomoc, a mi-
slizoslwa oiganizowane s pod palionalem UEFA. Zwizek
M
I
S
T
R
Z
O
S
T
W
A

W
I
A
T
A

B
E
Z
D
O
M
N
Y
C
H

2
0
0
7
.

F
O
T
.
W
W
W
.
Z
P
N
U
.
C
O
M
58 59
Chwila oddechu
niejasno lumaczy, e wniosek o wspaicie fnansowe olizy-
ma za pono. Vydaje si, e nikt nie jest u nas zaintereso-
wany rozwojem piki nonej ulicznej, bardzo zreszt popularnej
na caym wiecie. V nglii zawodnicy grajcy w streetsoccera,
przynajmniej ci bardziej uzdolnieni, maj szanse traf do szko-
ki pikarskiej, zamiast tua si po ulicy. Przecie wiadomo, e ta-
lenty sportowe rodz si nie tylko wrod bogatej czci spoecze-
stwa, raczej wprost przeciwnie komenluje Bogusawski.
Cae szczcie, z pomoc pizyszy wadze Poznania i Uizd
Maiszakowski Wojewodzlwa Wielkopolskiego. Piezydenl Po-
znania Ryszaid Giobelny wyjani, e lo wanie Wielkopolska
jesl gownym oiodkiem piki nonej bezdomnych w Polsce
i zapowiedzia, e jej slolica zabiega bdzie o oiganizacj
mislizoslw wiala w lej dziedzinie w jednym z kolejnych lal.
Oslalecznie lake PZPN wspai nasz diuyn.
Wailo doda, e impiezy spoiej iangi ju si u nas od-
byway w ioo, i iooo i. aien Mislizoslw Euiopy w Halo-
wej Pice Nonej Osob Bezdomnych by Tczew. Animaloiem
impiezy, kloia zgiomadzia licznych widzow, by ks. Daiiusz
Leman, w owym czasie wikaiiusz pizy paiafi p.w. NMP Mal-
ki Kocioa. V tym roku turniej odbdzie si w Gdasku.
Rozgrywki zostay zakwalifkowane jako impreza towarzyszca
Euro :or:. jej organizatorami s, tak jak w ubiegych latach, To-
warzystwo Pomocy im. w. Brata lberta koo Gdaskie i Cari-
tas Diecezji Pelpliskiej mowi nam Machniewicz.
Sport dla dzieciakw ulicy
Pika nona, zwaszcza w wydaniu ulicznym, jesl spoilem
wyjlkowym pod kadym wzgldem. Jest demokratyczna
i znosi podziay. Moe j uprawia prawie kady, niezale-
nie od warunkw hzycznych (kada pozycja na boisku ma
swoj specyhk), a na amatorskim poziomie nie wymaga
zbytnich nakadw hnansowych. Dlatego istniej plany, by
na coraz wiksz skal wykorzystywa j w pracy na rzecz
osb wykluczonych spoecznie i zagroonych.
M.in. w lym celu powsla Zwizek Piki Nonej Ulicznej
w Polsce (ZPNU). Podj si on oiganizacji piofesjonalnych,
daimowych iozgiywek, w skali lokalnej i ogolnopolskiej.
Gown ide i celem tej ligi jest szeroka integracja modych
ludzi, aby tym, ktorzy nie widz perspektyw, da moliwo
rozwoju i speniania si w sporcie, z moliwoci dojcia od
slumsow do reprezentowania Polski podczas Mistrzostw wiata
w pice nonej ulicznej lumacz animaloizy lej inicjaly-
wy. Wzia ona lake pod opiek iepiezenlacj Polski w pi-
ce nonej ulicznej na Mislizoslwa wiala Bezdomnych oiaz
lwoizenie lokalnych diuyn majcych na celu inlegiowanie
liudnych iodowisk modziey.
Inicjowaniem diuyn dzieciakow, kloiych iodzicow nie
sla na opacenie lieningow (lub po pioslu nie inleiesuj si
pociechami) zajmuje si lake, we wspopiacy z lokalnymi
iodowiskami (np. szkoami), Spoilowe Slowaizyszenie na
izecz Inlegiacji Spoecznej Baika. Jego sekcja pikaiska
bya gownym inicjaloiem powslania ZPNU. Slowaizysze-
nie wzio si za oiganizowane ionego iodzaju iozgiywek
(m.in. midzynaiodowy luiniej pikaiski Gazel Ulicznych,
iedagowanych i spizedawanych pizez bezdomnych).
Oiganizowane pizez Zwizek iozgiywki s doslpne nie
lylko dla pensjonaiiuszy schionisk i noclegowni. Gdyby
nasi bezdomni grali sami ze sob, te rozgrywki nie miayby
sensu. Mona by pomyle, e pokazuje si ich ciekawskim, jak
w cyrku. Chodzi o to, by poprzez sport mogli poznawa, otwie-
ra si na inne rodowiska. w przyszoci normalnie funk-
cjonowa w spoecznoci lumaczy w Pice Nonej Jacek
Kaczmaiek, wicepiezes poznaskiego slowaizyszenia i me-
nedei iepiezenlacji Polski. Kiedy ludzie z tzw. problema-
mi mog rywalizowa na boiskach z normalnymi druynami
i niejednokrotnie z nimi wygrywa, umacnia ich to w walce ze
swoimi sabociami pizekonuje nas Roman Bogusawski.
Pika jest okrga, ycie jest jedno
Fulbol naslawiony na osobisly iozwoj osob znajdujcych
si na yciowych zakilach, iozwija si u nas niele i zaczyna
budzi zainleiesowanie. Temal polskiej diuyny, kloia bieize
udzia w mislizoslwach wiala bezdomnych, zainspiiowa
ieyseik Kasi Adamik do nakicenia oplymislycznej fabu-
y pl. Boisko bezdomnych. Repiezenlacj zaczli wspieia
m.in. populainy akloi Maciej Kozowski, sponsoiuje j zna-
ny pioducenl spizlu spoilowego, a o spoicie jako elemen-
cie polilyki spoecznej yczliwie myl niekloie samoizdy.
W iooo i. iepiezenlacja polskich bezdomnych zoslaa pizez
opiniolwoiczy lygodnik Pika Nona uhonoiowana spe-
cjaln nagiod uznano j za jedyn w lamlym ioku diuy-
n wail wyionienia.
Najbaidziej ciesz jednak indywidualne zwycislwa po-
szczegolnych zawodnikow: badania przeprowadzone rok po
zakoczeniu Mistrzostw wiata w zoo r. pokazay, e nie-
mal 8o ich uczestnikw byo w stanie znacznie zmieni
swoje ycie. Znaleli prac, zaczli si ksztaci, odnowili
wizi z rodzin itp. Rwnie opiekunowie wielu druyn
ciesz si z paradoksalnej sytuacji gdy kolejni zawodnicy
trac prawo do gry w rozgrywkach bezdomnych, bo udao
im si odbi od dna.
+rold Chojnack
Warto zajrze w Internecie:
http://www.zpnu.com/
http://www.bezdomnosc.org.pl/championships
http://www.sasibarka.pl/
http://www.homelessworldcup.org/
http://www.streetfootballworld.org/

M
I
S
T
R
Z
O
S
T
W

E
U
R
O
P
Y
W

H
A
L
O
W
E
J

P
I

C
E

N
O

N
E
J

O
S

B

B
E
Z
D
O
M
N
Y
C
H

F
O
T
.

B
E
Z
D
O
M
N
O
S
C
.
O
R
G
60

61

Turystyka niesterylna
r8 padzieinika iooo i. leciaem z Kuala Lumpui w Ma-
lezji do Siem Reap. Lol mona podzieli na dwa elapy. Pieiw-
szy, z luikusowymi wodami Zaloki Tajlandzkiej oiaz diugi,
gdy ro kilomeliow pod nami ciepe, byszczce zwieicia-
do wody jedn lini uslpuje ciemnozielonemu monolilowi,
momenlami uiozmaiconemu ionokszlalnymi iefeksami
z yami iaz lo ziemislych, innym iazem kiyslalicznych izek
i polokow. Jesl koniec poiy deszczowej i Kamboda wyglda
jak jedno monsliualne bajoio. Z lej peispeklywy budzi ie-
spekl i nawel odiobin liwogi. Diugi elap nie daje mi spo-
koju. Majc w pamici lopogiaf Kambody, wiedziaem,
e lecielimy nad iozlegym kompleksem Goi Kaidamono-
wych. Nie spodziewaem si jednak wczeniej, e wygldaj
jak Amazonia.
Urywki i relacje
Wklepanie w wyszukiwaik nazw Phnum Auial albo
Oial nie zdaje si na wiele najwyszy szczyt w Kambo-
dy r,,r n.p.m.. Teiaz na pizemian Caidamon Mounlains
i Goiy Kaidamonowe we wszyslkich pizypadkach i odmia-
nach. Zdecydowanie lepiej. :ooo r. ambasada brytyjska f-
nansuje pierwsz ekspedycj naukow w Gory Kardamonowe.
Dlaczego lak pono: G. Kardamonowe byy ostatnim bastio-
nem Czerwonych Khmerow. Ich obecno przez lata nie pozwa-
laa na ingerencj czowieka. Tak wygldaa kiedy caa zja
Pd.-Vsch. Podczas ekspedycji r, na :o czonkow ekipy choro-
wao na malari. jeden zmar. Potwierdzono obecno kroko-
dyla syjamskiego, od dawna uwaanego za gatunek wymary.
Podejrzewa si, e na tym obszarze mog przetrwa gatunek
nosoroca sumatrzaskiego. Fauna and Flora International ko-
ordynuje projekt ochrony dziewiczych terenow przed zakusami
kusownikow i kompanii drzewnych. Wpisuj Fauna and Flo-
ia Inleinalional. Zdaje si, e jeslem na dobiej diodze. Maj
fli w Phnom Penh, skd kooidynuj piojekl ulwoizenia
kolejnego iezeiwalu pomidzy dwoma islniejcymi Mo-
unl Samkos Wildlife Sancluaiy i Mounl Auial Sancluaiy na
wschodzie. Midzy pracownikami agencji rzdowych i mi-
dzynarodowych a kusownikami dochodzi do cigych star.
Samozwaczy reporter
Hello Mislei! Molo:! sysz zaiaz po wyjciu w holelu.
Tak, molo. Wiesz, gdzie lo jesl: Kiwa gow opalulo-
n w mask chionic od kuizu. Wiem, e nie wie. Ale ja lym
baidziej. Jedziemy io minul bulwaiem Sihanouka.
Cae miaslo jedzi moloiami. Nie ma komunikacji pu-
blicznej w naszym iozumieniu. Gdyby w jednym momencie
zabia z ulic wszyslkie moloiy, miaslo pizypominaoby samo
siebie z lal r,,,-r,,,, za ieimu Pol Pola. Bdz wiod wi-
iowych uliczek, bacznie obseiwowany pizez ulicznych spize-
dawcow smaonych bananow, ciaslek, pieczonych kui na pa-
lyku i benzyny w szklanych bulelkach po pepsi, lak jakbym
lylko ja szed ulic, mimo e iazem ze mn pizemyka miowie
ludzi, ioweiow i moloiow.
Ulice w Phnom Penh nie maj nazw. S numeiowane.
Nikl mnie nie iozumie, nikl nie wie, gdzie jesl laki numei.
Kady zna jedynie numeiy najbliszych ulic. Wieszcie jesl
,8. W holu wisz wielkofoimalowe mapy, fologiafe lygiy-
sow, wy, niedwiedzi, lampailow i dwa iegulaminy. Jeden
z piacownikow, ubiany w guslowny gainilui, kae mi usi
na sofe. Od iazu pizechodz do sedna spiawy, pizedslawia-
jc si samozwaczo jako iepoilei piacujcy nad maleiiaem
o Kambody, co jesl oczywislym kamslwem. Po diugie, chc
pojecha w kompleks dungli Goi Kaidamonowych, a w ad-
nej doslpnej mi lileialuize nie znalazem pizydalnych infoi-
macji. Po lizecie wieszcie, syszaem, e moecie mi pomoc
mowi (co le nie jesl piawd).
W ostatnim bastionie
Czerwonych Khmerw
Andrzej Muszyski
K
A
M
B
O
D

A
.

F
O
T
.
A
N
D
R
Z
E
J

M
U
S
Z
Y

S
K
I
60

61

Turystyka niesterylna
Gdy skoczyem wywod zalego dusze milczenie, zdia-
dzajce chwilowe zakopolanie, pizeiywane ze sliony pize-
chodzcych piacownikow zwizym hello, hi, hi, hello, hi, how
are you?, hello, iulynowym kiwniciem gowy i nieznacznym
cigniciem usl, sugeiujcym umiech.
Momenl, Sii wyszed do diugiego pomieszczenia.
Mislei, piosz zoslawi wiadomo panu Andiew po-
daje kailk papieiu. Tyle mog dla Pana ziobi. On jesl bos-
sem, dodaje.
***
Szanowny Panie
Zwracam si do Pana z uprzejm prob o pomoc w zorga-
nizowaniu wyprawy w Gory Kardamonowe. Moim zamiarem
jest wejcie na Phnum ural od osady Srae Kan , oraz zebranie
materiaow na temat kompleksu dungli Gor Kardamonowych
dla polskich magazynow podroniczych i naukowych.
Dzikuj z gory
ndrzej Muszyski
[Tu moj e-mail i numei lelefonu]
***
Budz si w nocy. Od kilku dni co noc Phnom Penh na-
wiedzaj polne buize. W Kambody sowo buiza ma nieco
inne znaczenie i wymiai. Gdy jesl buiza, pioiuny ibi jak
z aimaly. Rbi jesl najliafniejszym sowem. Nigdy wcze-
niej nie widziaem lakiej buizy. Cae miaslo jesl oblone
i w skupieniu pizeczekujce agiesywny szluim. Cae miaslo
bieinie oczekuje na koniec upicych salw. Szluim odbywa
si w nocy, odbywa si za czain zason wledy, gdy alwiej
jesl zaskoczy pizeciwnika. Rano ucicha, wycofuje si. Po
wciekym bombaidowaniu zoslaj lylko ciepe kaue paiu-
jce w oka mgnieniu, po kloiych pizejedaj pieiwsze mo-
loiy i spizedawcy haszyszu. Gdy agiesoi liafa w czue punk-
ly, w caym miecie siada elekliyczno.
Co jeli taka buiza dopadnie mnie na hamaku w dungli:
Tu zaczyna si Dziki Wschd
Pdzc na poudniowy zachod mocnym ciossem, mijamy
ciaiowki zaadowane pasaeiami z wszdobylskimi maska-
mi od kuizu, labuny ludzi wylaczajcych si po obu slionach
diogi z fabiyk zachodnich konceinow na niadaniow pize-
iw. Paikujemy moloi pod uliczn jadodajni.
Co chcesz do jedzenia: pyla Bun, moj kieiowca pole-
cony pizez Malla z FFI, z kloiym spolkaem si w slolicy.
Dziki, jadem w Phnom Penh. Kawy bym si napi.
Bun zamawia zup z kawakami kuiczaka i duymi zielo-
nymi limi. Siedz lyem do lelewizoia i lwaiz do wszysl-
kich sioibicych i palizcych w skupieniu w blady wypuky
ekian. Nawel gdy uj lwaidszy ks misa, nie odiywaj wzio-
ku od populainej audycji, maiszczc pizy lym niade czoa.
Caa sala wybucha co chwil salw miechu. Za flaiami wzbi-
ja si czeiwony kuiz z jezdni. wialo iozjania lwaiz Buna
i w zasadzie dopieio leiaz mam okazj duej mu si pizyjize
i poiozmawia. Ma baidzo pogodn, chopic i sympalyczn
lwaiz. Mam odczucie, e jesl baidzo dobiym i uczciwym czo-
wiekiem. Najwaniejsze jesl odczucie. Nawel gdyby wszyslkie
obieklywne fakly, zachowania, czyny i niepodwaalne pize-
sanki jednoznacznie i kumulalywnie wskazyway co innego
ni odczucie, zawsze zawieizam odczuciu. Ma pomaiaczowy
podkoszulek i mililainy, szaiy kubiak. Bielulekie zby kon-
liasluj ze niad cei i kiuczoczainymi wosami.
Dobize si z nim iozmawia. Kiedy nie musz myle, co
jeszcze powiedzie albo o co zapyla, lo znaczy, e mi si do-
bize iozmawia. Jednomylnie pomijamy elap iulynowych
pyla skd, dokd, jak, po co i za ile. Pylam go lylko o wiek.
Ma i8 lal.
Jak Ci znaleli ludzie z FFI:
Ju sam nie wiem, jak lo dokadnie byo. Polecili mnie
jako czowieka i kieiowc, i lam liafem.
Dugo dla nich piacujesz:
Pi lal. Wczeniej jedziem na moloize. Jak u nas poja-
wili si luiyci, wszyscy zaczli jedzi. Mona wicej zaiobi
ni w fabiyce. Wledy zaczem si uczy angielskiego.
Piacowae w fabiyce:
Pai lal. Najpieiw iobiem w ieslauiacji. Po ri godzin ,
dni w lygodniu. o dolaiow na ik na miesic. W fabiyce ,o.
A leiaz ile wycigasz:
Bywa, e r,o, bywa, e i,o. A lu syna si spodziewam
niedugo. Bdzie wicej wydalkow.
W Kompong Speu odbijamy na ponoc. Dioga jesl giun-
lowa, czeiwona, pena doow i kamieni, kau i pyu. Kom-
pong Speu lo jedyny dysliykl nieopisany w adnym pize-
wodniku luiyslycznym. Na hoiyzoncie pojawiaj si way
Goi Kaidamonowych, lych, na kloie z zachwylem spoglda-
em z wysoka. S ciemnozielone, momenlami gianalowe. Co
P
H
N
O
M

P
E
N
H
.

F
O
T
.
A
N
D
R
Z
E
J

M
U
S
Z
Y

S
K
I
62

63

Turystyka niesterylna
chwila mijaj nas zdezelowane ciaiowki, zaadowane po
bizegi ludmi, lwoizcymi mas zbilych nog, slop, ik, ok-
ci, woikow i ukadanki oczu spogldajcych zza kiaciaslych
czeiwono-biaych chusl osaniajcych usla i nos. Najpieiw
pojawia si kuiz, chmuia kuizu i pyu. Naslpnie wyania si
masywna maska ciaiowki i caa kompania ludzi na pace.
Woz koyszcy si w gbokich doach jezdni i wynuizajcy
spoza ziemislych waow wyglda jak czog w nalaiciu. Ciem-
noskoizy pasaeiowie, spogldajcy suiowo i gionie zza
czeiwonych aiafalek, pizypominaj cay oddzia bojowni-
kow wyiuszajcych do walki. Zazwyczaj wszyscy siedz. Cza-
sem klo sloi na ciaiowce, spogldajc badawczo i uwanie
w hoiyzonl. Wyglda wledy jak dowodca. To piacownicy
i handlaize baidzo biedni ludzie. Wygldaj zupenie ina-
czej ni mieszkacy slolicy. Maj pocige, klasyczne, baidzo
chude lwaize i due, czaine oczy. Ich skoia jesl ciemniejsza.
Nie umiechaj si
Z kadym kilomeliem Kamboda, jak dolychczas zna-
em, zmienia oblicze. Jeslemy w Kanlouil, na cenlialnym,
ziemislym placu. Zalizymujemy si, eby dola benzyny.
Pamilam, lo o lym miejscu mowi Mall z FFI gowniane
miejsce, ludzie nie s mili, zwijaj si stamtd jak najszybciej.
Bun, czy lu si zaczyna len Dziki Wschod:
Mniej wicej...
Co ja lu iobi:
Siae Kan dzieli si na Siae Kan r, i i (Siae Kan Muoy,
Siae Kan Bli i Siae Kan Baj), oddalone od siebie o kilkanacie
minul diogi moloiem, moe godzin pieszo. Nie widziaem
ich na adnej mapie Kambody. W Siae Kan r na dobie psu-
je si moloi. Bun pizekazuje mnie pod opiek miejscowemu
i lumaczy, po co pizyjechaem i czego oczekuj. To baidzo
wane. Teiaz zoslaem sam z iozmowkami angielsko-khmei-
skimi.
Czowiek, kloiy mnie zabieia, ma na imi Yai. Wyglda na
obiolnego. Myl sobie, kim mogby by, gdyby si uiodzi w
Polsce. Ma iozpil koszul, mocno owosion klal, co jesl
nielypowe dla Azjalow, pizydugawe wosy z modnie zaki-
conym kosmykiem. Ma moe z o lal. Pasowaby na solysa
albo wiejskiego waciciela jedynego sklepiku, lakiego, co lu
zaalwi, lam zaalwi, lu ma lego znajomego, a lu lego. Nic nie
iozumiem, co do mnie mowi. Ani sowa, ani jednego geslu.
Neiwowo pizeizucam kailki iozmowek. Jeslemy w Siae
Kan i. To jego zagioda. Pai chal, lioch wi. Czy lu bd
spa: Czy on pojdzie ze mn do dungli: Chyba lak. Tak:
Nie: Jedziemy do Siae Kan . Do naczelnika: Po co:
W mgnieniu oka woko mnie giomadzi si lum. Naj-
pieiw schodzenie, odslawianie wiadeiek, cienianie si,
koysanie, oslalnie popiawianie niewygodnego uoenia ia-
mion i wieszcie wszyscy slaj nieiuchomo w cisku. Jesl ich
baidzo duo. Moe po wsi. Pizygldam si uwanie sliu-
dzonym, piomiennym lwaizom. Moj pizywai, z kloi od
dawna bezskulecznie walcz, jesl wpaliywanie si w ludzi,
w kloiych mam si ochol wpaliywa. Nieiaz pizyspaiza lo
kopolow moim lowaizyszom. Tu nie jesl lo adnym pioble-
mem. Bezczelna lusliacja od dou do goiy jesl jak najbaidziej
na miejscu. Najbaidziej uwag zwiacaj kobiely z dziemi
wczepionymi w iamiona i pieisi. Wizyla kogokolwiek w lym
miejscu jesl wielkim wydaizeniem.
Gdy zapada cisza, sycha lylko bizk much i komaiow.
Jeslem lioch spily, nie wiem co ze sob ziobi. Yai luma-
czy co dwom najbliej. Jeden jesl niski, z czain czupiyn
i nabizmiaymi yami na ikach. To pan Pal. Typowy iaplus,
wyglda na diobnego, wysuszonego pijaczyn. Diugi nie-
co lszy, ze skonymi, lioch indiaskimi, kocimi oczyma
i lwaiz pen czeiwonych plam i kiosl. Zaczyna kizycze
i wymachiwa ikami. Wszyscy zaczynaj kizycze i iozpia-
wia. Kady chce dooy swoje zdanie. Chyba idzie o lo, ile
pienidzy ode mnie wezm za piowadzenie w dungli i na
ile dni si zgodz. Czy w ogole si zgodz: Wicej lu na iazie
pyla ni czegokolwiek innego.
K
H
M
E
R
O
W
I
E
.

F
O
T
.
A
N
D
R
Z
E
J

M
U
S
Z
Y

S
K
I
62

63

Turystyka niesterylna
Phnum Auial! wykizykuje nagle len niski z czupiyn
i jego lwaiz zalewa pogodny umiech.
Dogadalimy si. Popiowadz mnie w Goiy Kaidamo-
nowe.
Mistrzowskie fotografe
W Siae Kan kada chala wyglda niemal lak samo. Sloi
na wysokich palach, na kloiych opieia si plalfoima z de-
sek, bdca cenlium obieklu. Od deszczu chioni dach z lici
bambusow i innych iolin. Na plalfoimie si siedzi, pi, pizy-
golowuje jedzenie, wypiawia w pole, biesiaduje, napiawia,
umawia, choiuje. Kilka meliow kwadialowych, na kloiych
czowiek jakby oslenlacyjnie iodzi si i umieia. Plalfoimy nie
s w aden sposob odgiodzone od zewnliz. Wszyslko wida
z diogi. Zieszl wszyscy si znaj. Gdy klo pizechodzi, zajizy
na chwil albo chocia opize si o pal i pogada. Zagldanie
bez umawiania si jesl nieodcznym elemenlem wspoycia
zdiowych spoecznoci lokalnych. Za chalami jesl gslo od
sadow i polnych kizakow, kwialow i ciemnozielonych lici.
Siae Kan jesl najbaidziej zielonym miejscem, jakie widzia-
em. Ziele dominuje pod kad poslaci i odcieniem, pize-
chodzc pynnie w soczysle lasy Goi Kaidamonowych. Poza
lym jesl spoio bizu. Bizowi s ludzie, szczegolnie leiaz, gdy
zachodzi soce, due bizowe oczy, bizowe woy z niena-
luialnie dugimi iogami i bizowe plecy wlizgujce si co
chwil w owiellony las.
Mieszkacy Siae Kan pizykuwaj uwag swoj klasyczn
uiod, gslymi czainymi wosami i lnic oliwkow skoi.
Napizeciw w zagiodzie mieszka moda dziewczyna. Obie-
caem sobie, e jak wioc z dungli, od iazu j sfologiafuj,
najlepiej na lle ciemnozielonych goi. Teiaz nie mam odwagi,
za kiolko lu jeslem. W mojej osobislej klasyfkacji naczelne
miejsce zajmuj fologiafe nie ziobione albo z lenislwa czy
skiajnego wyczeipania, co zdaiza si najczciej, albo z kil-
ku innych pizyczyn. S lo zwykle fologiafe najlepsze, nieiaz
mislizowskie, idealne, zwalajce z nog. Tego zdjcia nie wy-
konaem z iacji niepojawienia si namieizonego obieklu. By-
aby lo fologiafa peifekcyjna, wymaizona.
W Kambody nie wykonaem le jeszcze jednej wymaizo-
nej fologiafi, moe nawel lepszej od lej w Siae Kan. Tamlen
kadi mia miejsce w Siem Reap, ponym wieczoiem, gdy sie-
dziaem w jednej z licznych ieslauiacji, cieiajc z czoa liopi-
kaln wilgo, na ulicy upchanej lumem luiyslow szukajcych
ioziywki po wizycie w Angkoi Wal. Napizeciw mnie siedzia
olyy, biao-ioowy Anglik, opicy kolejne z izdu piwo.
Jego iozmyla posluia sleiczca nad byszczcym szkem wy-
peniaa mniej wicej dwie lizecie kadiu z lewej sliony. W po-
zoslaej czci, w lle, na kloiym uslawiona bya podiczniko-
wo oslio, slaa niska, khmeiska posla opalulona w achma-
ny, z dzieckiem wczepionym w iamiona. Posla nie miaa iki,
a dziecko nogi po wybuchu miny, co schodzi na dalszy plan
wobec jednego delalu wzioku. Posla palizya na mnie, jak
nigdy jeszcze nikl lego nie iobi. Wziok na lej fologiafi jesl
elemenlem decydujcym o ailyzmie dziea, jego wyjlkowo-
ci i piawdziwoci, byszczce oczy, olepiajce soczysl nie-
nawici, kujcym alem i slizelajcym dlaczego:!
Podobno biay
W Siae Kan zapalaj si pieiwsze wieczki i pochodnie.
Gdy pizychodzi wieczoi, we wszyslkich chalach zapalaj si
pochodnie, lwoizc dug na ca wie alej, co wyglda nad
wyiaz fanlaslycznie, szczegolnie, gdy w blasku ognia pizemknie
jaka lwaiz z diabelsko czainymi oczyma albo klo bez nogi
uiwanej min. Pizypomina lo slaioyln wilyni, w kloiej
ma si za chwil odby wana ceiemonia ieligijna, chwile pized
gownym speklaklem, wypenione oslalnimi pizemkniciami
skulonych poslaci, oslalnimi popiawkami i neiwowym koiy-
gowaniem wczeniej pizeoczonych niedocigni.
Kiedy skoczy si piaca w polu, pizygolowanie kolacji,
mycie naczy i oslalnie czynnoci woko gospodaislw, mo-
na wyj na wie. Kim jesl len, co pizyjecha: Skd: Po co:
Po co on lu pizyjecha, lu, do Siae Kan: Kiedy: Na ile: Sam:
Podobno biay!
Moj palec w owim lempie pizesuwa si w piawo po
umoiusanej ju kailce, wzdu niepojlych znakow i sym-
boli, wypizedzajc minimalnie wialo z pochodni lizymanej
pizez Pala. olaczka: Nie! Choleia: Nie! Dui bizuszny: Nie!
A moe pizezibienie: Nie! po iaz kolejny Pal slanowczo,
lapidainie zapizecza na moje wymczone pioby ziozumiae-
go wypowiedzenia khmeiskiego sowa, podnoszc pizy lym
cwaniacko waigi. Koo nas ley pod kocem kobiela, pewnie
z iodziny, cho nie poliafem znale odpowiednich sowek
w iozmowkach, eby si dogada. Wyglda na konajc. Na
co, do jasnej choleiy, na co:
Kiuuuccion: piobuj po iaz oslalni.
Tak! Tak! Kiuucion! ona choiuje na malaii, z eufoii
pokizykuje Pal, wywoujc salwy iadoci, okizykow i biaw
wiod lumu opalulajcego mnie ze wszyslkich slion, spod
plalfoimy, z samej podogi, gdzie siedzi slaiszyzna, z bam-
busowego dachu i pali z zawieszonymi na nich ciekawskimi
dzieciakami.
S
R
A
E

K
A
N
.

F
O
T
.
A
N
D
R
Z
E
J

M
U
S
Z
Y

S
K
I
64

65

Turystyka niesterylna
A wic lo malaiia, izecz powszednia, noimalna, ol, pize-
zibienie, giypa, goiczka.
Nagle w chacie zapada cisza, dzieciaki zniaj gosy. Na
iodku nieiuchomo sleiczy ika mczyzny z indiask lwa-
iz, kloiy pizeiazi mnie na samym poczlku. W doni lizy-
ma duy, pojemny kubek z jasn, pizejizysl ciecz.
Wycigam do. To dla mnie. Co lo: Wodka z iyu: Pi-
em j w Malezji ohydna.
Baidzo powoli zbliam kube do usl, wywoujc u lubyl-
cow iskiy w oczach i niepohamowane zaciekawienie. Wypije
czy nie: No wypij! Pij, pij! zdaj si peiswadowa. Jeli nie
wypij, nie bd mnie szanowa. To iylua, ceiemonialne po-
wilanie gocia. Odizucenie ofeily oznacza biak szacunku dla
gospodaizy, ba, dla wszyslkich obecnych. Czy bd dzi jad
we, szczuiy, pajki i sonie: Co mnie jeszcze czeka w lym
niesamowilym dniu:
Wychylam na iaz po kubka. To bimbei. Od leiaz jeslem
swoj. Od leiaz w Siae Kan jeslem gociem ze specjalnym sla-
lusem. Biay pije bimbei! I do lego mu smakuje.
Terra (in)cognita
Pieiwsze doniesienia o eksploiacji Goi Kaidamonowych
pochodz z XIX w. od fiancuskich ofcjeli piolekloialu, za-
puszczajcych si pod goiy, aby spiawdzi doslpno pizy-
piawy, od kloiej masyw wzi nazw, i iozszeizy fiancusk
dominacj. W r,r, i. mczyzna o nazwisku Richomme
peneliowa dzik gusz, poiuszajc si wieizchem z caym
zaslpem soni nioscych bagae. Jego ielacja zachowaa si
w Naiodowych Aichiwach: Dungla ta ma miano nieprze-
bytej. Do tej pory jedynie dwoch tubylcow zapucio si w jej
ostpy. jedyna moliwo, eby si tu przedrze, to porusza si
ladami soni.
Oslalnia zaiejesliowana w jakikolwiek sposob wypiawa
miaa miejsce w r,o i., kiedy kompleks odwiedzili fiancuscy
oinilologowie. Wkiolce obszai zosla odcily na kilka dekad.
Pieiwsze walki midzy Czeiwonymi Khmeiami a siami
izdowymi zaczy si w lalach oo. Po r,,, i., kiedy upad
ieim Pol Pola, dungla slaa si dla nich naluialnym baslio-
nem, w kloiym pizeliwali kolejne io lal. Na poczlku lal ,o.
pojawiy si pieiwsze kompanie dizewne. Czeiwoni paily-
zanci zwielizyli inleies.
W r,, i. kiol Sihanouk, z pomoc zagianicznych spe-
cjalislow, na bazie zdj lolniczych ulwoizy dwa iezeiwaly
Mounl Samkos na zachodzie i Mounl Auial na wschodzie.
Do dzi s chionione jedynie na papieize. Nikl lego na miej-
scu nie konlioluje. Czasem pojawiaj si piacownicy oiga-
nizacji ekologicznych, czasem wyl na zwiad iangeia. Na
dzie dzisiejszy jako iangeisi piacuje roo mczyzn. Gdy
iangei za baidzo miesza si w inleies slizelaj.
W Kambody nie moesz po pioslu slan i powiedzie: lu
ziobimy paik naiodowy. Syluacja ekonomiczna na lo nie po-
zwoli. S plany, eby cz miejscowych pizekwalifkowa na
slianikow-iangeiow. Co z lego, kiedy zaiobki nie bd wyso-
kie, a za jednego lygiysa mona wycign nawel iooo dolaiow.
iooo dolaiow w Kambody! Wiesz, ile lo jesl: Klo na lo pojdzie:
Na czainym iynku mapa i papuga waile s rooo dolaiow, za
woieczek ociowy niedwiedzia, uywany do piodukcji szam-
ponow, afiodyzjakow ilp. okoo ioo dolaiow. Populacj lygiy-
sow w Goiach Kaidamonowych ocenia si na ,oo-,oo szluk,
z czego okoo ,o jesl umieicanych kadego ioku. Podejmowa-
ne s pioby ponownego zasiedlania obszaiu lygiysami. Ludzie
zajmujcy si lym pioblemem boj si jeszcze jednego. Tygiysy
nauczone konlaklu z czowiekiem slaj si nieizadko ludojada-
mi. Takie pizypadki lo powany pioblem w Indiach.
Polny obszai (r mln ha) pizecinaj ju diogi, kloiy-
mi kompanie wywo diewno. S plany poczenia Puisalu
i Koh Kong. Rzd nie kwapi si z ieakcj. Po pieiwsze, sam
czeipie piofly z inleiesu. Po diugie, chodzi o lzw. nieofcjalne
opaly. Koiupcja lo cigle baidzo duy pioblem w lym kiaju.
Niemniej jednak, w Azji Poudniowo-Wschodniej na
wielk skal iozwijaj si piogiamy ekoluiyslyczne, angau-
jce lubylcow i uczce lioski o iodowisko. Mam wiaenie, e
moe lo pizynie skulek odwiolny do zamieizonego. W Go-
iach Kaidamonowych znalazem si lylko dlalego, e ziezy-
gnowaem z pieiwolnego planu liaweisu kompleksu dun-
gli Paiku Naiodowego Viiachey na ponocy, zamieszkanego
pizez mniejszoci elniczne. Po pioslu zwlpiem, kiedy zoba-
czyem plakaly ieklamujce wycieczki busami do egzolycz-
nych osad. Klo dopisa iionicznie czeiwonym famasliem
kick oul indigenous people and biing louiisls!.
Zgubieni w dungli
Pal pizedslawia mi swojego pizyjaciela pan On ma
z nami i do dungli. On niesie du maczel i siekiei. Obo-
je maj na gowach kiam lekk, czeiwono-bia, kiaciasl
chusl, chionic od soca. Gdy leaem wieczoiami w ha-
maku, piobowaem zliczy sposoby wykoizyslania kiamy.
Jeli zaoysz j na lwaiz, chioni od wszdobylskiego kuizu,
moe by le icznikiem, cieik, spodnic, obiusem i sznui-
kiem. Bez kiamy nikl si nie iusza.
P
R
Z
E
R
W
A

N
A

P
O
S
I

E
K
,

G

R
Y

K
A
R
D
A
M
O
N
O
W
E
.

F
O
T
.
A
N
D
R
Z
E
J

M
U
S
Z
Y

S
K
I
64

65

Turystyka niesterylna
Oslalniego dnia pniemy si do goiy dugim gizbielem.
Po poudniu Pal daje do ziozumienia, e wieszamy hamaki.
Jeslemy na maej polance, w dole szumi gono goiski polok.
Czemu lak wczenie:
Phnum Auial dwie godziny! mowi. Aha, iozumiem.
Zoslawimy baga i bez obcienia lekko wyjdziemy na szczyl
i z powiolem. W popiechu zapomniaem zaznaczy oslal-
ni oboz na GPS-ie. Oslalni posiek zjadem o siodmej iano.
Koczya si le woda w manieice. Pal i On zgubili diog.
Dwie osoby, kloie najlepiej znaj len leien (nikl nie zna lych
iejonow lepiej od Pala i Ona!) zgubili si i cakowicie sliaci-
li oiienlacj w gszczu dungli. W dungli zgubi si nie jesl
pioblemem. Oslalnio gono byo o khmeiskiej dziewczynie,
kloia bdc dzieckiem zgubia si dungli i zoslaa odnale-
ziona pizy wiosce po r, lalach! Ojciec pozna j po blinie.
Jesl po-zwieizciem. Mowi, e ma oczy czeiwone jak wilk.
Naukowcy lwieidz, e iaczej nie ma szans na ponown ada-
placj do ycia wiod ludzi.
Nie myl ju o niczym innym, lylko o jedzeniu i piciu.
Zalizymujemy si. Czekamy na Pala, kloiy wybiega napizod
zbada, co pized nami. Bez iezullalu. Pizedzieiamy si pizez
liany i konaiy.
Schodzimy dugo w do, gdy soce wyianie zachodzi
ju za lasem. Jeslemy pizy ziemislym poloku. Jesl jeszcze
czas, eby skleci jakie plalfoimy nad ziemi, pizeflliowa
wod i ugolowa bambusy do jedzenia. Tak byoby najioz-
sdniej, jak pisz w podicznikach suivivalu, lak jak iadzili
dowiadczeni liapeizy.
Zaiaz hamaki! kizyczy Pal i neiwowo pogania.
Tiudno. To oni lu si znaj najlepiej. Reszlkami si wspi-
namy si sliomym zboczem w zupenej ju ciemnoci, nie
widzc po czym slpamy. W komplelnym amoku wchodzi-
my po gizskim zboczu, wpadamy na konaiy, wleczemy si
na czwoiakach, cali w bocie i pajczynach. Cuchniemy. Sam
nie wiem, czy w dungli piocz pijawek wsysajcych si na-
wel pizez dziuiki od sznuiowek, pizylaczajcej wilgolno-
ci i ducholy baidziej nie dokucza peimanenlne cuchnicie,
wziaslajce z dnia na dzie, i absolulna niemoliwo jego
zwalczenia.
Zalizymujemy si na zboczu. Dopieio kiedy zapalaj pa-
pieiosa, widz ich lwaize. Wpieiw dugo milcz. Poniej chy-
ba si koc i kln. Z lwaizami w bocie wygldaj na wyczei-
panych. Mnie jesl ju chyba wszyslko jedno.
Jesl baidzo niedobize palizy na mnie wieszcie Pal,
dodajc od iazu: noc lulaj, na ziemi.
Nie mog ju z piagnienia odklei waig. Nie ma nic do je-
dzenia, wszyslko zoslao w obozie. Ukadamy na ziemi licie.
Teiaz lizeba zapali ognisko. Jak nie bdzie ognia, zamaizn
na ko. Jeslem cay mokiy, a w Goiach Kaidamonowych
noce s baidzo zimne.
Rozpalamy ogie pilnacie minul, po godziny bez
iezullalu. Czy mam wieczk w plecaku: Jeli nie mam, nie
iozpalimy wszyslko jesl mokie. Nie pomaga nawel iozu-
pywanie diewna na baidziej suche kawaki. Mam! Ukadam
si iownolegle do sloku jak najbliej ognia, jak najdalej od
olaczajcej gslwiny. Woko wszyslko gizskie, mokie, oli-
zge. Zaczyna si nocny konceil szelesly, lizaskania, olaicia,
wisly i hukania, iaz bliej, iaz nieco dalej, iaz cicho, zaiaz
agiesywnie lu za nami, wyczuwalne skiadanie si pijawek
po nodze i zanikajca powoli wiadomo. Nie mog pize-
sla myle o fakcie, e yje lu kobia kiolewska. Syszaem od
lubylcow pizeione hisloii. Tu zabia czyjego dziadka, lam
wujka. I o pylonie giubym jak moje udo, dugim na pai
meliow, na kloiego piawie najechaem moloiem w diodze
do Siae Kan. Podnosz si, eby zmieni uoenie. Jesl mi nie-
wygodnie. Jak lo: Ju pieiwsza w nocy: Wycieczenie daje
zna o sobie. Dokadam do ognia i budz si z wielk ulg
dopieio o wicie.
Ten sam wzrok
Oslalniego dnia wslajemy dugo pized wilem, z zamia-
iem dolaicia do diogi, skd jed ciaiowki na poudnie.
Ju po kilku minulach jazdy ldujemy w bocie. wila, jesl
izeko i wieo. Pachnie iankiem jak na dawnej polskiej wsi.
O wicie wszyscy s ju na nogach, jakby byo co najmniej
poudnie. Mijamy woy, le same chaly, ogniska pized zagio-
dami, le same zaslyge, chude lwaize wkomponowane w nie-
zmienne lo, zaslyge usla i oczy, kloie inliyguj najbaidziej,
palizce beznamilnie na dziwnego pizybd, oczy i wziok,
kloiy inliyguje od beibeiyjskich wsi w Afiyce pizez hindu-
skie ulice i khmeiskie miasla, wziok i sposob palizenia, kloiy
inliyguje w caym szeiokim pasie Ziemi, wziok miliaidow
ludzi, siedzcych na ciepych od soca asfallach, laboie-
lach, diewnach, blachach i gzymsach, lak samo wpalizone
nie wiadomo w co i po co, nie wiadomo czy gdzie w dal,
czy gdzie baidzo blisko, jakby pizygniecione cikim so-
cem, wydawaoby si wyiaajce absoluln apali i maiazm,
mieszank dumy, nieufnoci, nienawici i bojani, jakby po-
godzone z lym, co byo i lym, co jesl, z liagiczn pizeszoci
i niepewnym juliem na pizedpolu jednej z oslalnich terrae
incognitae na Ziemi.
5ndrzej 9uszysk
F
O
T
.
A
N
D
R
Z
E
J

M
U
S
Z
Y

S
K
I
66 67

Chwila oddechu
Kapitalizm tworzy rasizm
Oslalnio klo napisa, e paliiolyzm ma swoje ze sliony.
Z waciw amom Gazely Wyboiczej sublelnoci poiowna
go od iazu do jednego z dyuinych czainych chaiakleiow na-
szych czasow, kloi lo iol peni od klski Adolfa Hilleia iasizm.
O ile pikniej i dojizalej pisa o lym choby Jozef Mackiewicz,
defniujc lizy jake ione iodzaje paliiolyzmu. Nawiasem mo-
wic, lego Jozefa Mackiewicza, w zwizku z innymi jego pogl-
dami niejaki Michnik poiednio poiowna do zwieizcia.
Jak wikszo polskich inleligenlow ziemiaskiego po-
chodzenia, wychowaem si w iodzinie w pewnym szcze-
golnym sensie iasislowskiej. Do dzisiaj pamilam, jak babcia
mowia, e o, len a len lo ma wygld iasowy, a moj ojciec
z uznaniem mowi o pewnej kobiecie, e lo iasowa babka.
Wiod cech defniujcych lak pojl ias znalazoby si wy-
sokie czoo, adnie sklepiona czaszka, delikalne iysy, cienkie
koci, wygld doni, sposob chodzenia i geslykulowania, ale
lake spojizenie, umiech, kszlal zmaiszczek. Ja le jeslem
dzisiaj w slanie z duym piawdopodobieslwem okieli po
wygldzie, klo skd pochodzi. Z dawnych wyyn czy skdi-
nd. Co wicej, jeslem pewien, e umiejlno l podwia-
domie posiada, cho moe baidziej inslynklownie, iownie
diuga sliona mam z lego powodu czasem lioch kopolow.
Z dowiadczenia wiem le, e nie ma lo adnego pizeoenia
na cnoly inleleklualne i moialne. Wielu baidzo iasowych lu-
dzi w PRL-u byo np. kapusiami. Po o-lce dochodzi zieszl
inny czynnik i spiawdza si powiedzenie Oiwella o lym, e
w lym wieku wygldamy lak, jak sobie zasuylimy. Takie
iasy wyslpujce niemal wszdzie lo piawdopodobnie od-
zwieiciedlenie wielowiekowego zionicowania spoecznego,
innego liybu ycia, diely. Wedug powiconych lemu bada
anliopologicznych, w Euiopie lylko w egalilainej Noiwegii
nie ma lego lypu ionic fzycznych, skoielowanych z pizyna-
lenoci spoeczn w badaniach chodzio o ionice wzio-
slu. Z diugiej sliony, mam czasem wiaenie, e obecna mo-
dzie jesl wiksza, a gowy ma mniejsze ciekawe, czy klo
lo bada. Ale lo chyba lak jesl, e jeli klo jakiego oiganu nie
wiczy, lo mu on obumieia, a swoj iol odgiywaj le hoi-
mony wzioslu zawaile w lanim misie.
Zaslanawia mnie, dlaczego lych, kloizy piolesluj pize-
ciw lpocie i ohydzie piawdziwego iasizmu, nie obuiza coiaz
baidziej widoczna segiegacja, jakiej dokonuje wspoczesny
kapilalizm. Osobne pizejcia dla VIP-ow, zamknile osie-
dla, pene ochioniaizy galeiie handlowe, gdzie mona si
pizechadza nie widzc biedakow. Zamiasl napisow lylko
dla biaych, wszdzie lam jesl de faclo napisane lylko dla
bogalych. Ta segiegacja z czasem wylwaiza le zmiany an-
liopologiczne np. choiobliwa olyo czy naogi w iodzaju
palenia papieiosow w USA dolycz pizede wszyslkim bie-
dakow, podczas gdy fnansici s z ieguy szczupli, upiawiaj
jogging, nie pal, kupuj sobie za ony najadniejsze samice,
zapisuj bez podalku foiluny swoim cudownym dzieciom,
wic znowu bdzie mona za jedno, dwa pokolenia pozna
po wygldzie, klo jesl skd.
Obiekt chroniony przez policj polsk
Takiej labliczki jeszcze nigdzie nie widziaem. Nie baidzo
iozumiem, dlaczego zaczo by niemal noim, e jeeli co jesl
chionione na seiio, a nie na niby, lo musz lo iobi policjanci
emeiylowani albo piacujcy po godzinach jako policja piy-
walna. Dla jasnoci pizypominam, e policyjni emeiyci maj
po , lal. To jaki absuid, ale lo samo jesl w szpilalach, gdzie
coiaz wicej zabiegow wykonuj piywalni lekaize na paslwo-
wym spizcie, wyszkoleni na paslwowych uczelniach. To wi-
doczne znaki eiozji cywilizacji, lak jak minisleislwa zaizdza-
ne pizez giubego Ryka czy najlepszego palnika na iazie
nie ma lakich labliczek, ale klo wie, moe ju niedugo.
Maluchy w pewnej szkole
musiay podpisywa lubowanie, e bd aklywnie spdza
czas biedaclwa, chyba po lo, eby lylko nie mylay...
Jestem tu, bo Elvis by biednym chopcem.
Zaczyna od zeia i zosla milioneiem. Tak swoje pizybycie do
Memphis na iocznic jego mieici lumaczy pewien janke-
ski fan piosenkaiza. Baidzo klasowe podejcie. Nie ma chyba
na wiecie diugiego spoeczeslwa lak zaczadzonego ideolo-
gi, jak ameiykaskie. W odionieniu od socjalizmu, udao
si lam wmowi biedakom, e jedyn suszn diog popiawy
ich syluacji jesl co na kszlal lolololka, sld kull lych nielicz-
nych, kloiym si udao. Z diugiej sliony jesl w lym podobna
do socjalislycznej, ale chyba baidziej konsekwenlna niena-
wi wobec wszyslkiego, co opieia si na liadycji, wizi po-
kole, wobec skomplikowanych dzie wymagajcych czasu.
A pizede wszyslkim jesl ludzka pycha, podniesiona w USA
do iangi ieligii, w myl kloiej indywidualny czowiek lwoizy
samego siebie, swoj wial, wasne ycie, nie zaley od olocze-
nia, uiodzenia, genow, klimalu, pizeznaczenia, losu, sowem:
wolno pen moid. Jake lo inne od penego pokoiy iy-
ceiskiego Non nobis Deo, piewanego po bilwie pod Azinco-
uil pizez zwyciskiego Heniyka V i jego wojownikow.
Supsk
lo baidzo adne miaslo. Szeiokie, eleganckie aleje z deplakami,
slaie, wysmuke ceglane budowle (pikna poczla), pizemyla-
66 67

Chwila oddechu
ny ukad ulic, zwaile cenlium. W ogole lubi poniemieckie
miasla; len ad, poizdek, jake lo ione od chaosu na cianie
wschodniej, gdzie za caia o lokalizacji np. dwoicow kolejowych
decydoway apowki. Dzisiejszy chaos uibanislyczny polskich
miasl pokazuje, e wiacamy w lej dziedzinie na wschod, a mo-
e i dalej na zachod, bo aichilekluia i miasla ameiykaskie s
baidzo podobne do sowieckich. Za lo w Supsku wanie na
lle lej dobiej aichilekluiy wida le wielk ionic midzy cie-
niulk waislw luksusu, jak ogldamy w cenliach Gdaska,
Kiakowa czy Wiocawia, a ndz maleiialn i cywilizacyjn
polskiej piowincji, gdzie lu obok cenlium s cae kwailay
zaniedbanych ulic, pizy kloiych w biamach z bojowymi psami
sloj giupy modych ludzi o wyiazach lwaizy baidzo podob-
nych do swoich czwoiononych lowaizyszy. Z okien wyglda-
j iozpile kobiely, kloiych mowie wysiaduj na cenlialnym
deplaku, co pewien czas wdajc si w bojki i cay czas izucajc
kilka podslawowych sow odzwieiciedlajcych aosny slan
ich ducha. A jednak al pomyle, e niedugo znajdzie si lo
wszyslko na celowniku iosyjskich iakiel.
W IV RP informacje potraf znika.
W kocu lipca wieczoiem podano na pasku TVP , e giu-
pa jak si wydaje a nazbyl pobonych ydow, sponiwszy si
do Majdanka, lak baidzo si zdeneiwowaa lym, e muzeum
byo ju zamknile, i slaianowaa biam i polem zabaiyka-
dowaa si w jednym z budynkow. Byo le o lym co nieco
w iadiu lego wieczoia. A naslpnego dnia nic, laki news, a lu
milczenie, cisza. A sam si zaslanawiaem, czy mi si nie pizy-
nio, ale spiawdziem dwa dni poniej, co lam zoslao w In-
leinecie. Ale piawdziwy hil lo leksl z Rzeczpospolilej. W wy-
daniu z ii-i wizenia b.i. Jacek Pizybylski napisa: Vydaje
si jednak, e czas, gdy irascy dyplomaci mogli spokojnie sucha
gronie brzmicych zapowiedzi zachodnich dyplomatow, bo wie-
dzieli, e Rosja i Chiny zawetuj bardziej uciliwe kary nakada-
ne na Teheran, miny o wrzenia, gdy izraelskie bombowce zrow-
nay z ziemi obiekty domniemanego orodka jdrowego w Syrii.
Trudno o dobitniejsze ostrzeenie ze strony pastwa, dla ktorego
bomba atomowa w rkach Iranu jest miertelnym zagroeniem.
Signem wic iaz jeszcze do Rzeczpospolilej z , wizenia,
kiedy lo izeczywicie wszyslkie media poday, e iziaelskie sa-
mololy naiuszyy pizeslize powielizn Syiii i zoslay oslize-
lane. Rzeczpospolila cyluje w duszym lekcie powiconym
lemu zdaizeniu opinie iziaelskich ekspeilow, kloizy lwieidz,
e incydenl by wymylony pizez Syii, aby podgiza napicie,
a inne gosy mowi, e by pizypadkowy i e samololy zizuciy
lylko pojemniki z benzyn. Znowu poczuem si pizez chwi-
l, jak w jakim flmie z galunku polilical fclion czy w Oiwel-
lowskiej Oceanii. Nawel naczelny kaza mi spiawdzi, sld len
cylal. Moe gdzie ju liwa jaka wojna i kiedy si o niej do-
wiemy:
W moim miecie
Coiaz wicej diog szybkiego iuchu, wic i coiaz wiksze koi-
ki. Codziennie iano mijam na ioweize bd pieszo cae la-
mocigi, gdzie kady dumnie dzieiy kieiownic wasnego
kawaka lamy. Co ciekawe, cakiem dobize dziaa lu lians-
poil publiczny, a jesie pikna, wic i chodzenie piechol
moe by pizyjemnoci. Mam wiaenie, e koiki zaspokajaj
l sam polizeb, kloi w socjalizmie zaspokajay kolejki
monolonnego denia do celu, kloie dziki lemu, e liwa du-
go, daje uczeslnikom iyluau poczucie sensu islnienia. Tak jak
kiedy na biaki w zaopalizeniu, lak samo leiaz mona pona-
izeka na biaki w infiasliukluize, na zych ekologow, zalibi
klaksonem, zapiszcze oponami, zawaicze silnikiem i izuci
w wial wezwanie: wonice wszyslkich kiajow, czcie si!
Z tymi komrkami
od iazu wiedziaem, e lo musi by szkodliwe. Jak laka ilo fal
kicych woko mogaby nie dziaa na nasz oiganizm. Ale
ludzie lo mae piwo, nasz galunek jak lawa. Za lo okazao si,
e obizydliwe, bezsensowne gawoizenie pizez lelefony szko-
dzi pszczoom, kloie na skulek elekliomagnelycznego smogu
nie mog odnale diogi do ula, a bez nich nie bdzie miodu,
owocow, ziemia zacznie jaowie. Wledy na pewno pojawi si
Monsanlo czy jaki inny zbiodniczy koncein i zapioponuje
kolejne cudowne iozwizanie, i lak a do koca wiala.
W tym roku w Tatrach
byo lak, jak powinno by. Czyli na goize znaleli si lylko ci,
kloizy lam doszli na wasnych nogach. Cisza, spokoj. Jak lo
mowiem znajomej, lo ona zaiaz o niepenospiawnych. A ja
myl, e o spiawno naley dba, a pizede wszyslkim lizeba
nauczy si wyizeczenia i iezygnacji. Czego wszyslkim ycz
lej piknej jesieni.
Konrras R
Y
S
.

P
I
O
T
R

W
I
D
E
R
E
K
w
w
w
.
r
y
s
u
n
k
i
.
b
a
r
d
z
o
f
a
j
n
y
.
n
e
t
68

69

Orka...
Dopalone na panewce ju pomysy
Dobiy Boe polilycznie nie pomoe...
Tizeba zalem w niedoizeczu Naiwi Wisy
Zacz now oik na ugoize.
Gdy pailyjnych heiszlow zwaily szpalei
kokieluje znow wyboiczy planklon
lelesuczki newsy kiuczki do aibeilu
slaje SB-ek, sufei, livi-mag-iedakloi.
Jaki palenl na (Beiez...) sejmowadcow:
Emigiacja nam: Czy wegelacja u nas:
Dzi pizewiolu nikl nie ziobi bo Pisudskich
Wyin Niemiec, Ruski i komuna.
Auloiylel chce bionowa do upadu
pole chway dzisiaj zgoa ju niewielkie
Wypad z lonu, polil-ligi i ukadu
lo piofesoi yni dziak pod biukselk.
O! Komandos iyje w czleiy skiby
Radlc zagon iudej gliny popod zboe
impeialyw M jak mio do ojczyzny (sic!)
bez paidonu wiodc oik na Agoize.
Dwie kanalie ich wyplua polilyka,
wszc biaku wadzy visln gioz,
kul lisie kily popod miedz
W yciu iaz na wozie, iaz nawozem...
Julio zda si lni jak ugizech w iosie
Lud, co oize, lak jak moe i poliaf
nie doczeka znowu plonow i wybieize
Mal paiiadka cny azymul do anaichii!
Mondo cane pieskie ycie
Nie ma skd nie ma jak
ianek cignie si jak fak
za psliym kundlem co mia iefeks w laniej jalce
gdzie i z kim zabi spleen
mozg nieczynny jak wulkany na Kamczalce...
I jak lu y gdy pizyjdzie poniedziaek:
Bo co lu kiy lygodnia mdy kawaek!
I pies chce iy! I czego lam chc dzieci...
A ycie co jak z iuiy z dziui leci.
Za mn lu lak kiok w kiok
idzie co may biay dog
poczwaio a kysz!
To nie biay dog wiksza biaa mysz!
Nie ma skd nie ma jak jak po balu
jak na zo w wodce co lo kaialuch...
W wannie love w palmie paw
w po uiwany song na jedn sliun
lance w do Euio go!
Albo wypij za slai komun...
Za mn lu lak kiok w kiok
niby cie sunie ju
...biaym czym migno...
lo nie pies moe bies
may biay demon
i jak lu y, gdy pizyjdzie poniedziaek:
,
1ronezje-
Tadeusz Buraczewski
9. Nieruchomoci
Onego czasu ogldaem flm, w kloiym pewien malowniczy
auslialijski liapei odwiedzi by Nowy Joik. Gdy dowiedzia si,
e w miecie lym caa gleba podzielona jesl na dziaki, z kloiych
kada do kogo naley iozemia si do iozpuku. Ubawio go
bowiem wielce, e co, co yje miliony czy miliaidy lal, moe na-
lee do kogo, klo yje lal kilkadziesil. To czowiek naley
do Ziemi, a nie ziemia do czowieka odezwa si na poy szy-
deiczo, na poy pizemiewczo.
Doslizeenie ludzkiej pychy, widocznej w lym paiadoksie,
nie jesl dzi niczym specjalnie oiyginalnym. Niemniej kiyje si
za lym ciekawy pioblem leiminologiczno-leoielyczny. Olo
czowiek, uczyniwszy powieizchni planely, a nawel jej wnlize,
pizedmiolem wasnoci i handlowego obiolu, zaliczy j do nie-
ruchomoci.
Ruch lub biak iuchu lo, jak wiadomo, pojcia wzgldne. Co
moe by nieiuchome wzgldem czego i chaiaklei lej zaleno-
ci jesl symeliyczny. Wobec czego lub kogo planela jesl nieiu-
choma: Na pewno nie jesl nieiuchoma wobec czowieka, bo len,
wyjwszy osoby spaialiowane, wielokiolnie po jej powieizch-
ni si pizemieszcza. Nie jesl le nieiuchoma wobec Soca ani
nawel wobec wasnej osi, skoio bez pizeiwy wiiuje. Moe wic
powieizchnia planely jesl nieiuchoma wobec siebie samej: Nie-
slely, nawel w skali ludzkiego ycia niezupenie zgadza si lo ze
slanem faklycznym. Wyslpuj pizecie lizsienia ziemi i bolne
lawiny (niedawno w Indonezji z lego oslalniego powodu znik-
na caa wyspa). Pizede wszyslkim jednak cz wodna po-
woki w coiaz wikszym slopniu zalewa cz ziemn. Kiedy
dolyczyo lo lylko lawin nienych w goiach lub okiesowych
pizypywow oceanicznych, wywoanych pizez Ksiyc. Obec-
nie wskulek efeklu cieplainianego iepeiluai zalewa znacznie
si poszeizy i haicuj one swobodnie po caej Euiopie, a nawel
zagio w niedugim czasie caemu sawnemu miaslu Gdask,
nie mowic o jakiej lam Wenecji.
Mam nadziej, e mili czylelnicy maj ju leiaz lyle wody
w mozgu dziki obecnej bajce, e mog ich dopiowadzi do slanu,
w kloiym zagosuj na paili Kiasnoludkow i Gamoni (wiaz z ca-
ieszl spoeczeslwa), bo innego ialunku nie widz. Zapyluj
wic: 1) Czy nieruchomoci jest prywatne jezioro o charakterze
przepywowym: z) Czy nieruchomoci jest karuzela: ) Czy
nieruchomoci jest latajca obora w czasie trby powietrznej:
0aplo 9aruda
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych
Paplo Maruda
68

69

W dugim szeiegu bojownikow PPS oslalnim choiym
Niepodlegoci, Demokiacji i Socjalizmu by Adam Ciokosz.
Uiodzi si , slycznia r,or i. w Kiakowie, jednak jego dzie-
cislwo i modo zwizane byy z Tainowem. Rodzina kul-
lywowaa paliiolyczne i lewicowe liadycje. Malka bya coik
powslaca z r8o i., ojciec nauczyciel chopskiego pocho-
dzenia czonkiem PPS od r,r8 ioku. Dla Adama szko
spoecznego dziaania slao si haiceislwo, do kloiego wsl-
pi w wieku lal dziesiciu i kloiemu pozosla wieiny na dugo
(bdc m.in. czonkiem Gownej Kwaleiy ZHP).
Niebawem czas pizynios liudniejsze pioby. Pod koniec
wojny Ciokosz znalaz si w niepodlegociowej Polskiej Oi-
ganizacji Wojskowej, a jako 1y-latek wstpi na ochotnika do
Wojska Polskiego. Ju po roku zdoby szlify ohcerskie, po
dwch zosta dowdc kompanii cikich karabinw ma-
szynowych. Walczy na froncie wschodnim o Lww, Warsza-
w i Wilno, w bitwie nad Niemnem zosta ranny. Latem 1zo
r. wzi udzia w akcji plebiscytowej w Prusach Wschodnich,
a kiedy rok pniej wybucho III powstanie lskie popie-
szy tam jako dowdca pocigu pancernego.
Gdy Rzeczpospolila okizepa w swych gianicach, Cio-
kosz izuci si w wii dziaalnoci polilycznej. Wobec zwyci-
slwa w ZHP ywioow endecko-kleiykalnych, jesieni r,ir i.
zakada lewicowe Wolne Haiceislwo lizy lala poniej jed-
nak l inicjalyw pizechwycili komunici. Rownoczenie
wslpi do PPS i zosla pizewodniczcym Sekcji Akademic-
kiej (sludiowa piawo na UJ) lej pailii w Kiakowie, dziaajc
zaiazem w kieiowniclwie Zwizku Niezalenej Modziey
Socjalislycznej (lu pozna sw pizysz on Lidi Kahn).
Od r,i i. by sekielaizem iedakcji kiakowskiego dzienni-
ka socjalislycznego Napizod. Pailia docenia lalenl i zaan-
gaowanie modego dziaacza i wyslawia jego kandydalui
w wyboiach w r,i8 ioku. Ciokosz zdobywszy w iodzinnym
Tainowskiem i, lys. gosow zosla jako i,-lalek jednym
z najmodszych posow, a polem sekielaizem klubu paila-
menlainego PPS. W r,r i. zosla wybiany do Cenlialnego
Komilelu Wykonawczego pailii.
Nie zapomina wszake o swoich maopolskich wyboi-
cach jest tu na kadej demonstracji, przy kadym straj-
ku. Zakada zwizki nawel lam, gdzie sysza od iobolnic
niewiadomych pochodzenia jego ony: le mamy do Vas,
towarzyszu Ciokosz, prob. nie przysyajcie nam na mowcow
adnych ydow, najlepiej niech zawsze przychodzi towarzysz-
ka Ciokoszowa. Do legendy pizesza hisloiia, jak Ciokosz
w czasie strajku tarnowskich robotnikw cegielnianych
rzuci si pod lokomotyw pocigu, zatrzymujc ami-
strajkw. ona wspominaa, e Adam by naprawd ko-
chany przez robornkw sam by z nm gboko uczucowo
zwzany. Nic wic dziwnego, e w wyboiach r,r i. zosla
ponownie wybiany do Sejmu (iekoidow iloci gosow!)
a gdy aieszlowaa go policja, w Tainowie wybuchy ioziuchy.
Dziaalno opozycyjna wymagaa samozapaicia: aieszlowa-
nia, pobicie pizez sanacyjn bojowk w czeiwcu r,r i., wy-
iok lizech lal wizienia w piocesie bizeskim... Repiesje jed-
nak lylko hailoway kadi socjalislow.
Kioczcy auloiylaiyzm sanacji dopiowadzi do iozd-
wikow w Polskiej Pailii Socjalislycznej. Pisudczycy pod
wodz Rajmunda Jawoiowskiego wyodibnili si w PPS
dawn Fiakcj Rewolucyjn. Gowny nuil (Tomasz Aici-
szewski, Mieczysaw Niedziakowski, Kazimieiz Puak, Noi-
beil Bailicki, Zygmunl uawski) opowiada si za pailamen-
lain opozycj w iamach Cenliolewu; Aiciszewski i Puak
poniej zaczli szuka modus vivendi z sanacj. Nalomiasl
iadykaowie (Ciokosz, Zygmunl Zaiemba, Slanisaw Dubo-
is, Jan Slaczyk) woleli lwoizy klasowy blok wiaz z socjali-
slycznymi pailiami mniejszoci naiodowych.
Nie miao w nim jednak by miejsca dla komunislow!
Jak mowia Lidia Ciokoszowa: Uwaalimy, e komunzm
jesr sprzeczny z deam socjalsrycznym, e nszczy wolno,
demokracj, swobod dyskusj opozycj, szerzy rerroryzm,
prowadz do masowego znewolena ludz, do ndzy, a porem
re do srworzena welkego sysremu pracy newolnczej. /.../
Viedzielimy, e komunistyczna Rosja jest wrogiem niepodlegej
Polski. Na populaine w lalach o. haso jednolilego fionlu
anlyfaszyslowskiego odpowiadaa: /.../ my uwaalimy, e ne
mona przecwsrawa s czarnemu czy brunarnemu roral-
raryzmow przy pomocy roralraryzmu czerwonego. Razio j
Na posterunku
yciorys
niepodlegociowego
socjalisty
Jarosaw Tomasiewicz
R
Y
S
.

G
E
R
E
N
C
J
U
S
Z
,
W
W
W
.
A
L
K
E
M
I
Q
.
P
L
70

Z Polski rodem
71

wieszcie odeiwanie komunislow od codziennego ycia piole-
laiialu (Zawsze ma si wraenie, i poza zebraniami z robot-
nikami stykali si tylko wtedy, gdy zamawiali ubranie u krawca
lub buty u szewca), wyiaajce si w foisowaniu nieiealislycz-
nych celow koszlem biecych inleiesow iobolnika.
Z lego slanowiska wynikaa nieuslanna walka na dwa
fionly: pizeciw piawicy i pizeciw kompailii. Z jednej sliony,
kiakowska PPS uniemoliwia maisz ONR na ydowski Ka-
zimieiz i wymusia uslpienie sanacyjnego wojewody wilal-
skiego po masakize w fabiyce Sempeiil. Z diugiej, wyslize-
gaa si jakichkolwiek konlaklow z komunislami nawel
wledy, gdy chcieli udzieli pomocy fnansowej iobolnikom
z Sempeiilu. Gdy komunici i ich sympalycy zoiganizowa-
li jednolilofionlowy Zjazd Piacownikow Kulluiy w Obionie
Pokoju we Lwowie PPS odpowiedziaa Dniami Kullu-
iy Robolniczej w Kiakowie. Walka la pizenosia si w gb
PPS, gdzie Ciokosz cieia si lak z jednolilofionlowcami,
jak i z uawszczykami (zwolennikami cenliowego Fionlu
Moiges). Chaiakleiyslyczne dla Ciokoszow byo jednak, e
polilycznych zmaga nie pizenoszono na paszczyzn slo-
sunkow piywalnych. Ciokoszowa wspominaa wicepiezesa
Slionniclwa Naiodowego, Tadeusza Bieleckiego: Politycznie
stalimy na antypodach, ale osobista sympatia midzy nami po-
zostaa na cae ycie.
Gdy we wizeniu r,, i. wybucha wojna, Ciokosz zgo-
si si na ocholnika do wojska, ale jako czynny opozycjonisla
zosla odizucony. Ucieka wic z Kiakowa do Lwowa, gdzie
wysannik Puaka nakaza mu pizedosla si na Zachod.
Pizekioczywszy w biod gianiczny Czeiemosz, pizez Baka-
ny dolai do Paiya. Jak zawsze dwoi si i lioi: jesl czonkiem
Rady Naiodowej (emigiacyjnej namiaslki pailamenlu), se-
kielaizem Cenlialnego Komilelu Zagianicznego PPS, iepie-
zenluje polskich socjalislow w midzynaiodowym komilecie
socjalislycznym. Na foium Rady domaga si iefoimy iolnej,
zwalcza anlysemilyzm lygodnika Jeslem Polakiem, a lake...
uniemoliwia nowel konslylucyjn, kloia miaa olwoizy
ksiciu Kenlu diog do lionu Polski.
Niebawem Ciokosz pizesuwa si do opozycji wobec iz-
du Sikoiskiego, kloiego polilyki wobec ZSRR nie akcepluje.
W licie do Oskaia Lange z maja r,o i. pisa: Rosj So-
weck uwaamy za czynnk obekrywne reakcyjny najwy-
szy czas, aby poza symbolk jeszcze na pozr socjalsryczn
dojrze prawdzwe oblcze Sowerw na wskro mperal-
sryczne, a przez ro reakcyjne. /.../ Srarce nemecko-sowec-
ke /.../ bdze nczym nnym, jak rylko konfkrem dwch
mperalzmw /.../. Kiylykuje wic ukad Sikoiski-Majski,
zbliajc si wiaz z Zaiemb do pizedslawicieli piosanacyj-
nego skizyda PPS (Aiciszewski, Puak, Adam Piagiei, Ta-
deusz Tomaszewski). Cho wikszo CKZ pod kieiownic-
lwem Liebeimana popaia Sikoiskiego, lo opozycyjna giupa
socjalislow znalaza si w jednym anlysowieckim fioncie
z sanaloiami i endekami! Co ciekawe, nie pizeszkadzao
lo Ciokoszowi wspopiacowa z liockisl Izaakiem Deul-
scheiem, pized wojn czonkiem PPS, kloiy na piopozycj
pizyjcia obywalelslwa biylyjskiego, odpai: Malki w nie-
szczciu si nie opuszcza. Pizynaleno do mniejszocio-
wej fiakcji uniemoliwia jednak Ciokoszowi pizyjcie sla-
nowiska piemieia po mieici Sikoiskiego. Piemieiem izdu
londyskiego zosla Slanisaw Mikoajczyk, a gdy len wybia
poiozumienie z Gomuk Tomasz Aiciszewski.
Emigiacyjn PPS iozdai jednak w maicu r,, i. ioz-
am dziaacze lacy jak Slaczyk, Ludwik Giosfeld czy Ju-
lian Hochfeld opowiedzieli si za uznaniem Jaly i powiolem
do kiaju. Ciokosz odbudowuje sliukluiy pailii na emigiacji.
Obj pizywodzlwo oiganizacji pailyjnej w Wielkiej Biylanii
i slanowisko wicepizewodniczcego CKZ; najwysze funkcje
objli jego pizyjaciele Aiciszewski zosla pizewodniczcym
CKZ, a Zaiemba pizewodniczcym Rady Cenlialnej. Cio-
kosz jesl wiaz z Zaiemb aichileklem polilyki PPS. Na zje-
dzie pailii w Ponl-a-Lesse w maju r,, i. podjlo uchwa
zalecajc: Prowadz neusrplw walk z mperalzmem
soweckm jego agenruram w m odzyskana wolnoc Na-
rodu Polskego wczena go wraz z nnym ujarzmonym
dz narodam soweckej srrefy wpyww z powrorem do ro-
dzny wolnych narodw wara....
***
Na emigiacji Ciokosz dold iaczej piaklyk polilyki
zacz iozwija lalenly publicysly i ideologa, doslosowu-
jc niepodlegociowy socjalizm PPS do nowych waiunkow.
Co wicej, jako pizedslawiciel Unii Socjalislow Euiopy iod-
kowo-Wschodniej, piacowa w komisji, kloia pizygolowaa
deklaiacj fiankfuick Midzynaiodowki Socjalislycznej z i
lipca r,,r ioku!
Ciokosz zaczyna dyslansowa si od maiksizmu, pod-
kielajc, e socjalizm moe wynika /.../ z naukowej ana-
lizy spoecznej i gospodarczej, albo /.../ z zasad humanitarnych,
etycznych, albo te /.../ z takiej czy innej religii. Dlalego ak-
cenluje niespojno i ewolucj myli Maiksa, jako zasadnicz
Maiksowsk wskazowk pizyjmujc jego dewiz de omni-
bus dubilaie. Podkielajc zasugi Maiksa, nadaje im wymiai
gownie hisloiyczny: Mona a nawet musi si zrezygnowa
dzisiaj z doktryn Marksa w rozwizywaniu problemow spoe-
czestw wspoczesnych, lecz nie da si usun Marksa z historii
socjalizmu. /.../ jruch robotniczy] tylko dziki Marksowi wszed
ostatecznie na tory organizacji masowej i dziaajcej jawnie, /.../
wystpujcej w polityce samodzielnie i wysuwajcej na czoo za-
sad, wedle ktorej wyzwolenie robotnikow powinno by dzieem
samych robotnikow. Zieszl, jak zwiocia uwag jego ona,
Popularno Marksa wrd polskch robornkw wynkaa
ne z jego reor ekonomcznych, ale z rego, e w a8o{ r. zgos
w I Mdzynarodwce wnosek poperajcy nepodlego Pol-
sk w przedrozborowych grancach.
Pozwala lo Ciokoszowi z olwail pizybic podnie
szlandai iewizjonizmu. Powouje si lu na Eduaida Beinsle-
ina i Ludwika Kizywickiego. Pieiwszy mia dokona iewizji
maiksislowskiej leoiii ekonomicznej, zwiacajc uwag na
elaslyczno kapilalizmu i wycigajc sld wniosek, e /.../
przejcie od ustroju kapitalistycznego do ustroju socjalistyczne-
go drog pokojow jest, po pierwsze, moliwe, po drugie, po-
dane. Kizywicki nalomiasl odchodzc od bezwzgldnego
deleiminizmu ekonomicznego izuci nowe wialo na leo-
ii iozwoju spoecznego: /.../ zwizki przyczynowe, rzdzce
rozwojem spoecznym, dotycz tylko procesow masowych, a nie
zachowania si poszczegolnych jednostek. /.../ rozwoj jest wy-
padkow nie tylko si wytworczych i powstaych pod ich wpy-
70

Z Polski rodem
71

wem idei spoecznych, ale take podoa historycznego, istnie-
jcego w danym miejscu i czasie. Miao lo niezwykle islolne
konsekwencje: /.../ teoria Krzywickiego stanowi naukowe
uzasadnienie dla pogldu, e w zalenoci od podoa histo-
rycznego bd si wyaniay rone formy ustroju socjalistyczne-
go i e formy te bd si przeplatay, nawzajem na siebie wpy-
way i dopeniay si wzajemnie, e zatem istnie bd rone
drogi do socjalizmu i rone modele socjalizmu.
Okielajc si jako maiksisla nieoilodoksyjny, Ciokosz
zaizuca zaiazem komunizmowi, e jesl... anlymaiksislowski.
Lenin mia odwioci Maiksowski deleiminizm: o ile wedug
Maiksa socjalizm mia nadej niejako aulomalycznie, gdy
dojizej ku niemu waiunki maleiialne, o lyle Lenin chcia
pizej wadz w celu slwoizenia waiunkow do budowy so-
cjalizmu. To by niejako gizech pieiwoiodny leninizmu, gdy
aby pizepiowadzi w szybkim lempie pieiwoln akumulacj
kapilau, lizeba byo uslanowi dyklalui. W len sposob za-
miasl socjalizmu pojawia si aulaikia gospodaicza i kapi-
lalizm paslwowy, a za paiawanem wadzy ludu usadowiy
si rzdy biurokracji i aparatczykow sprawujcej wadz
monopartii.
Logiczn konsekwencj takiej oceny komunizmu byo
odrzucenie wszelkich kompromisw z komunistami.
Zgodnie z tradycj i wyczuciem ruchu robotniczego naley za-
wsze ustala, kto jest wrogiem aktualnie najwaniejszym i naj-
groniejszym i tego wroga przede wszystkim zwalcza. Vro-
giem naczelnym jest w obecnym okresie imperializm moskiew-
ski i dyktatura komunistyczna pisa Ciokosz. Dlalego /.../
parra socjalsryczna wsppracujca z komunsram bynajm-
nej ne jesr robornkom polskm porrzebna /.../. Robornkom
polskm porrzebna jesr parra socjalsryczna walczca z ko-
munzmem. Co wicej: Nieustanne podtrzymywanie i za-
znaczanie granicy, dzielcej socjalizm od komunizmu, jest dzi-
siaj gown przesank ocalenia przyszoci PPS. Istnieje tylko
jeden rodzaj komunistow, z ktorymi socjalici spod znaku PPS
mog wchodzi w porozumienia. mamy na myli komunistow
typu Milovana Dilasa albo Imre Nagya, ktorzy przeszli na po-
zycje integralnej demokracji /.../. Gwoli piawdy odnolujmy
jednak, e poliaf wypowiada si le pozylywnie o Leninie
(gdy len bioni inleiesow maych naiodow) czy Luksembuig
(gdy kiylykowaa anlydemokialyczne zapdy bolszewizmu).
Pizy caym swym pryncypialnym antykomunizmie
Ciokosz pozostaje socjalist. Socjalizm defniuje jako /.../
koncepcj ustrojow, ktora usunie wszelkie postacie wyzysku
i ucisku czowieka przez czowieka, zlikwiduje podzia spoe-
czestwa na klasy i zastpi produkcj orientujc si na zysk
jednostek produkcj orientujc si na zaspokojenie potrzeb
ludzkich, ustroj ten podporzdkuje spoeczestwu rodki pro-
dukcji, transportu i wymiany oraz zastpi lepy bieg produkcji
produkcj wiadom i planow. Gdy jednak pizechodzimy
do konkielow, Ciokoszowa wizja socjalizmu iysuje si do
mglicie lo niekoczce si zadania powikszania do-
chodu spoecznego i coiaz baidziej egalilainego podziau
dochodu spoecznego. Skiomny jesl le piogiam-minimum:
iepublika pailamenlaina, iowno piaw obywalelskich, ie-
foima iolna, wasno spoeczna zakadow pizemysowych,
ktore zostay wzniesione kosztem i wysikiem caego narodu.
Jasno i jednoznacznie zaiysowany zosla lylko slosunek do
demokiacji: /.../ socjalici odrzucaj wszelk dyktatur, tak-
e dyktatur proletariatu /.../ Socjalc sroj na sranowsku
demokracj polrycznej, z rwnym prawam dla wszysrkch
srronncrw polrycznych dla wszysrkch obywarel, rake dla
przecwnkw socjalzmu.
Szczegoln iang Ciokosz pizydaje wolnoci wyznania,
z kloiej wypiowadza slosunek do Kocioa: Socjalici polscy
zawsze uznawali wolno sumienia, prawo do wierze i przeko-
na religijnych za jedno z podstawowych praw czowieka i oby-
watela. Ilekro zagroone lub naruszone byy prawa mniejszo-
ci wyznaniowych w Polsce midzywojennej, stawalimy w ich
obronie. Dzisiaj stajemy w obronie praw wikszoci [kalolickiej
pizyp. J. T.], w obronie jej przekona i jej uczu /.../.
Socjalizm musia wszake spenia jeszcze jeden waiu-
nek: /.../ winien by niepodlegociowy, to jest sta na gruncie
praw Polski do niepodlegego bytu pastwowego /.../. Patrio-
tyzm by dla Ciokosza rwnie wany, co socjalizm i demo-
kratyzm. Wailoci le poslizega zieszl jako splecione w nie-
iozeiwaln cao: /.../ optymalny byby stan rzeczy, w ktorym
moglibymy na stae pogodzi /.../ z sob solidarno klasow
proletariatu z /.../ mioci ojczyzny oraz mioci ludzkoci.
Tak jesl w kadym iazie w pizypadku polskiego paliiolyzmu:
interesy Polski, co najmniej od stu pidziesiciu lat, byy za-
wsze zgodne z interesami si wolnociowych w wiecie. Dlalego
My w Polsce czymy w jedn cao jedno druge: walk
z ucskem narodowym walk z ucskem spoecznym go-
spodarczym, walk o wolno narodu walk o wyzwolene
gospodarcze spoeczne.
Na lej podslawie, powoujc si na Slanisawa Woicella
i Louisa Blanquiego, konsliuuje Ciokosz leoii podwojnej
pizynalenoci: /.../ moliwy jest taki stan rzeczy, w ktorym
pod pewnymi wzgldami zachowujemy solidarno klasow
wobec przynalenych do /.../ proletariatu, mimo e nale
do innych narodowoci, a jednoczenie odnosimy si /.../ pod
R
Y
S
.

G
E
R
E
N
C
J
U
S
Z
,
W
W
W
.
A
L
K
E
M
I
Q
.
P
L
72

Z Polski rodem
73

pewnymi wzgldami solidarnie do osob przynalenych do na-
rodu, ktorego cz stanowimy, choby nawet te osoby naleay
do innych klas spoecznych. Na lej podslawie konslaluje, e
/.../ wspoczesne partie socjalistyczne /.../ prowadz polityk
podyktowan wasnym zrozumieniem interesow klasy robot-
niczej swego kraju, ktore nie zawsze s zgodne z interesami
klasy robotniczej innych krajow [podki. J. T.]. Okazuje si,
e nie ma jednolilego inleiesu piolelaiialu, a inleiesy klas
iobolniczych ionych kiajow s wbudowane w inleiesy
ogolnonaiodowe! Patriotyzm traci zarazem wymiar kla-
sowy, jako e Ne ma socjalsrycznej ojczyzny polskej, jesr
rylko polska ojczyzna, jedna dla wszysrkch, jedna od rys-
ca lar.
Ba, Ciokosz skonny jesl nawel paliiolyzm slawia wyej
od inleinacjonalizmu, gdy /.../ aberracj byoby /.../ odrzu-
cenie mioci wasnego narodu w imi solidarnoci proletariatu
caego wiata albo te umiowania caej ludzkoci. Vasny na-
rod nie jest bowiem abstrakcj, natomiast ludzko jest abstrak-
cj. Paliiolyzm Ciokosza by gboko emocjonalny: /.../
gdybym si nie by urodzi Polakiem, chciabym by wanie
Polakiem. Kocham moj kraj. Lgn do niego woa do biylyj-
skich fabianow w r, ioku.
Zaiazem Ciokosz podkiela, e Socjalizm absolutnie nie
da si pogodzi z krzywd i sponiewieraniem czy to caych naro-
dow, czy te grup narodowociowych, tzw. mniejszoci narodo-
wych. W slosunkach midzynaiodowych Zabezpieczeniem
moe by tylko demokracja w stosunkach pomidzy narodami,
bezpieczestwo zbiorowe i pomoc wzajemna. /.../ Stosunkami
midzy narodami winna rzdzi rowno wobec prawa naro-
dow /.../. Slaiannie odionia paliiolyzm od nacjonalizmu:
/.../ nacjonalzm zalepa, ne pozwala dosrrzega mw
prawdy o wasnym narodze, gdy ren nard schodz na bdne
drog, /.../ naromasr parroryzm ne rylko pozwala, ale na-
kazuje ro czyn. Z lych pozycji kiylykuje obie skiajnoci: /
.../ egoizm narodowy jest tak samo negacj zdrowego i koniecz-
nego /.../ patriotyzmu, jak jest ni nihilistyczny kosmopolityzm,
brak cznoci duchowej z wasnym narodem i obojtno na
jego losy. Konkluduje: Bdziemy bronili susznych /.../ praw
Polski do wolnoci i do niepodlegego bytu, lecz biay sztandar
nacjonalizmu nie jest nam do tego potrzebny. Vystarczy sztan-
dar biao-czerwony.
Jak pizekadao si lo na spiaw polsk w okiesie zimnej
wojny: Ciokosz podkiela, e Nie s nam wcale potrzebne
pretensje do mocarstwowoci /.../ ale nie moemy si zgodzi
na rol niemieckiego czy te rosyjskiego pastwa wasalnego
albo satelity albo kolonii (nazbyl oplymislycznie uwaa, e
z pizyczyn geogiafcznych lakiego zagioenia nie ma ze slio-
ny USA i Zachodu). Pryncypialnie broni granicy na Odrze
i Nysie, spierajc si o ni z narodowo nastawionym przy-
wdc SPD Kurtem Schumacherem (gdy za dowiedzia
si o wizycie przywdcy niemieckich wypdzonych, Cza-
ji, domaga si, by go zrzuci ze schodw). Nalomiasl na
wschodzie walczy o zwiol Kiesow Wschodnich, podkiela-
jc, e gdy /.../ pisz. nasza ziemia, mam na myli wszyst-
kich tych, ktorzy na niej mieszkaj. /.../ ziemia ta rzdzona
bdzie po tej wojnie przez wszystkich, ktorzy na niej mieszka-
j. Jego ona dawaa nieco inn wykadni lego slanowiska:
/.../ dopoki trwa ukad jataski, trzeba broni granicy ryskiej
z r,:r roku. Gdy jata si zawali, a Ukraicy, Biaorusini i Li-
twini odzyskaj niepodlego, wtedy spraw granicy wschod-
niej trzeba bdzie zaatwi bezporednio z nimi.
***
Gdy w r,, i. masoski (sic! lak lwieidzia Lidia Cio-
koszowa) spisek pisudczykow uniemoliwi Aiciszewskie-
mu objcie slanowiska piezydenla i dopiowadzi do iozamu
w pailii (Zwizek Socjalislow Polskich Piagieia i Tomaszew-
skiego) PPS pizesza do opozycji. Wiaz ze Slionniclwem
Naiodowym i lewicowo-pisudczykowskim Polskim Ru-
chem Wolnociowym Niepodlego i Demokiacja ulwo-
izya Rad Polilyczn, konkuiencyjn wobec Rady Naiodo-
wej. W r,, i. le dwie gowne siy polskiej emigiacji pojedna-
y si, za Ciokosz zosla wicepizewodniczcym, a dwa lala
poniej pizewodniczcym Egzekulywy Zjednoczenia Naio-
dowego (co odpowiadao slanowisku piemieia).
W PPS jednak naiasla kolejny iozam. Giupa Zaiem-
by (dold najbliszego wspopiacownika Ciokosza) i Jana
Kwapiskiego (skonfiklowanego z Ciokoszem od czasow
wojny) kweslionowaa legalizm opaicie emigiacyjnego
ycia polilycznego na konslylucji kwielniowej jako fkcj
odeiwan od ycia kiaju (humoiyslyczne lyluy zaslpczo-
piezydenckie i minisleiialne). Baz opozycji slaa si fiancu-
ska oiganizacja pailii silnie ukoizeniona wiod lamlejszej
emigiacji zaiobkowej, powizana z iadykalnymi socjalisla-
mi fiancuskimi domagaa si zeiwania z polilyk jednoci
naiodowej. Konfikl zaoslizy si w r,,, i., gdy po mieici
Aiciszewskiego jego miejsce w Radzie Tizech (koleklywnej
gowie paslwa) zaj gen. Boi-Komoiowski, co socjalici
odebiali jako piob wyeliminowania PPS. Ujawni si wiesz-
cie z ca moc na lle slosunku do pizemian Padzieinika
r,,o i. w Polsce.
Wyjani lu lizeba, e dojcie Gomuki do wadzy obu-
dzio wiod polskiego wychodslwa nadzieje na uniezale-
nienie i demokialyzacj Polski. Juliusz Mieioszewski w imie-
niu paiyskiej Kulluiy zadeklaiowa kiedyl zaufania dla
Gomuki; wloiowali mu zaiowno polilycy piawicy (np. Klau-
diusz Hiabyk, zespo Hoiyzonlow), jak i lewicy (m.in. Za-
iemba). Naiodowy komunizm zosla uznany za najlepsz
diog ewolucji uslioju od lolalizmu do demokiacji, co po-
cigao za sob olwaicie na iewizjonislyczne skizydo PZPR.
Wydaizenia Czeiwca, a naslpnie Padzieinika poliaklowa-
no jako dowod, e punkl cikoci iuchu niepodlegociowe-
go pizesun si z emigiacji do kiaju. Tym eneigiczniej wic
zwalczano legalizm.
Ciokosz nie da si uwie naprawiaczom komuni-
zmu. Cho docenia znaczenie pizemian (pisa: /.../ w ist-
niejcych okolicznociach spoeczestwo polskie osigno
w padzierniku ub. r. maksimum swoich moliwoci), lo nie
ufa Gomuce, uwaajc, e len bynajmniej nie zamierza zry-
wa wizow, jakimi Polska przytroczona jest do Zwizku So-
wieckiego, chce je tylko rozluni. Komunizm pozosla wio-
giem wedle sow jego ony, poszerzanie zakresu wolnoci
w Polsce moe odbywa si tylko na drodze walki przeciw PZPR
i przeciw Gomuce. Uzasadnia lo naslpujco: Zadanie le-
wicy antykomunistycznej nie moe polega na goszeniu ideolo-
gii demokratyzacji, bo to nie jest ideologia, a tylko taktyka /.../.
Ideologi jest demokracja i socjalizm demokratyczny. Kto z tych
72

Z Polski rodem
73

zaoe ideologicznych rezygnuje /.../ ten sam si rozbraja i mu-
si przegra wszystko w starciu z dyktatur komunistyczn /.../.
Naszym celem nie jest reforma komunizmu, lecz likwidacja
dyktatury komunistycznej. Dlalego bez enluzjazmu odnios
si le do pailyjnych iewizjonislow: uznajc wpiawdzie ich
poszukiwania za kiok w dobiym kieiunku, ale dalece niewy-
slaiczajcy, wymaga od nich slanicia bez ieszly na giuncie
demokialycznego socjalizmu.
W szeiszym konlekcie Ciokosz sceplycznie palizy na
moliwo wybicia si na niepodlego wasnymi siami
po wypadkach poznaskich da wic konfeiencji midzy-
naiodowej w spiawie pizywiocenia Polsce niepodlegoci.
Dlalego uwaa, e kadc nacisk na klas iobolnicz w kiaju,
nie mona lekceway wychodslwa: Vyobcowanie si PPS
z ycia emigracji, dobrowolne wydanie emigracji w rce polskiej
prawicy w imi czystoci ideologicznej socjalizmu /.../ byo-
by bdem, ktory moe si ciko pomci w przyszoci. /.../ Po-
zbawiony skrzyda socjalistycznego, orodek ten [emigiacyjny
pizyp. J. T.] automatycznie przesunie si na prawo, a tym sa-
mym nastpstwa secesji PPS bd odwrotne od zamierzonych.
W pizeciwieslwie do Zaiemby nie widzi zagioenia ze slio-
ny ieakcji i kleiykalizmu, laklyczny sojusz z siami piawico-
wymi piagnie ulizyma do pieiwszych wolnych wyboiow.
IV zjazd PPS we wizeniu r,,, i. pizyj slanowisko
bliskie Ciokoszowi (kloiy zosla pizewodniczcym Rady
Cenlialnej), jednak oiganizacja fiancuska pailii nie zoya
bioni. Pod jej naciskiem, w slyczniu r,,, i. Rada Cenlialna
PPS wezwaa do slwoizenia silnego oiodka ideologiczne-
go pizeciwko zaiowno dokliynom lolalislycznego komu-
nizmu, jak i ieakcji polilycznej i kleiykalnej oiaz do iewizji
Aklu Zjednoczenia, slanowicego fundamenl piawny wadz
emigiacyjnych. Na znak pioleslu Ciokosz uslpi z Rady
i zoy funkcj iedakloia Robolnika. W giudniu wiaz
z wikszoci klubu PPS odmowi podpoizdkowania si
anlylegalislycznej uchwale CKZ. Olwaily ju konfikl pio-
bowano zaegna zawieiajc poiozumienie w maicu r,oo i.,
ale pizeliwao ono lylko czleiy dni, zeiwane pod naciskiem
Rowmunda Pisudskiego (pizywodcy PRW-NiD sojuszni-
ka PPS w anlylegalislycznym fioncie). Zaiemba wpiawdzie
obawia si iozamu, ale Kwapiski nie chce sysze o kom-
piomisie. W pieiwszej poowie kwielnia z pailii zoslali wy-
daleni m.in. Adam i Lidia Ciokoszowie.
Usunile osoby ulwoizyy r, kwielnia r,oo i. Cenlial-
ny Komilel Odbudowy PPS. Pizeciw usuniciu ciokoszow-
cow piolesluj socjalici z Niemiec (Micha Gamainikow,
Wawizyniec Czeieniewski) i Zwizek Socjalislow Polskich
w Ameiyce, na znak pioleslu z PPS wyslpi Guslaw Hei-
ling-Giudziski. Rozam mia jednak slosunkowo niewielki
zasig. Zaiemb i Kwapiskiego popaiy najsilniejsze oiga-
nizacje pailii we Fiancji, Belgii i... Wielkiej Biylanii. Ten
oslalni pizypadek moe dziwi, ale na niekoizy Cioko-
sza zagia lu fakl, e slosunkowo nieliczni socjalici polscy
w lym kiaju czuli si maiginalizowani pizez londysk
piawic. Opaiciem Cenlialnego Komilelu Odbudowy sla-
y si giupy socjalislow w Anglii i Niemczech, popaicia
udziela mu le ameiykaski ZSP. Jak napisa Slanisaw W-
sik: Stanowia ona [giupa Ciokosza] mniejszo, ale majc
poparcie wadz emigracyjnych i dobre stosunki z rozgoni
Radia Volna Europa, znajdowaa si w sytuacji uprzywi-
lejowanej. V rezultacie nastpi w praktyce rodzaj podziau
funkcji midzy dwiema strukturami. w sferach zblionych do
rzdu emigracyjnego grupa . Ciokosza gosia pogldy so-
cjalistyczne, natomiast wadze partyjne reprezentoway PPS
w Midzynarodowce Socjalistycznej /.../.
Ciokosz udziela si wic pizede wszyslkim na foium
wadz emigiacyjnych w r,o i. ponownie slan na czele
EZN, kloi lo funkcj piaslowa pizez lizy lala. Jako pie-
miei by inicjaloiem dwoch wielkich impiez, kloie odbyy
si w r,oo i.: wialowego Zjazdu Polski Walczcej oiaz Kon-
giesu Wspoczesnej Nauki i Kulluiy Polskiej na Obczynie.
By le pizewodniczcym londyskiej delegacji Zgiomadze-
nia Ujaizmionych Naiodow (ACEN). Pizede wszyslkim jed-
nak wyywa si w piacy pisaiskiej i publicyslycznej. W lalach
r,oo-r,,o wydaje wiaz z Jozefem migiodzkim iocznik
Lewy Nuil, a od r,,o i. kwailalnik Zew. Pisuje do no-
wojoiskiego Robolnika Polskiego i londyskiego Oia
Biaego, wspopiacuje z Radiem Wolna Euiopa. Publikuje
ksiki: Od Maiksa do Chiuszczowa (r,oi), Kaiol Maiks
a powslanie slyczniowe (r,o), Opoi zbiojny w gelcie wai-
szawskim (r,o, wspolnie z Peczyskim), Koniec monoli-
lu (r,o), Ludzie PPS (r,o,), Zaiys dziejow socjalizmu
polskiego (wiaz z on l. I r,oo, l. II r,,i).
***
yje pizy lym baidzo skiomnie. Jak wspominaa Li-
dia Ciokoszowa: Pensje w Egzekutywie byy arcyskromne
i gownie pokryway koszty podroy. /.../ Nasza sytuacja ma-
terialna bya poda jak zawsze, ratowao nas radio i moje za-
robki z przygotowania cudzych ksiek do druku i ze zwykej
drukarskiej korekty /.../. Mimo lo Ciokosz nie poddaje si,
wieizc w nieuchionno pizemian. W r,,, i. pisa: No-
sicielami tej nadchodzcej rewolucji bd robotnicy /.../ nie
dlatego, e s ludmi ulepionymi z lepszej gliny, lecz dlatego,
e warunki bytu zmuszaj ich do solidarnoci i walki. Spo-
lkay go kpiny, pisano, e sliaci konlakl z izeczywisloci.
Rok pniej w Radomiu i Ursusie robotnicy zastrajkowa-
li, wyszli na ulice. Ciokosz znw rusza do walki. W pa-
dzierniku 1yo r. angauje si w Obywatelski Komitet
Zbirki na Pomoc Oharom Wydarze Czerwcowych,
ktry nawiza wspprac z Komitetem Obrony Robot-
nikw w kraju. Wtedy KOR by bardzo bliski emigracyj-
nym socjalistom, z PPS zwizani byli jego wspzaoy-
ciele: Ludwik Cohn, Antoni Pajdak, Aniela Steinsber-
gowa, Adam Szczypiorski i Edward Lipiski. Po lalach
jednak Ciokoszowa mowia o Adamie Michniku: Z jego
obecnymi pogldami politycznymi trudno byoby mi si po-
godzi, czasem z radoci czytam jakie jego owiadczenie lub
artyku przypominajcy dawnego Michnika.
Ciokosz sabnie jednak coiaz baidziej. Pizeszed kilka
zawaow. W r,,, i. pizekaza kieiowanie paili Tadeuszowi
Podgoiskiemu, pozoslajc honoiowym pizewodniczcym
PPS. Wci jednak nagiywa audycje dla RWE, pisze ailykuy,
pizyjmuje goci z kiaju. Umieia r padzieinika r,,8 ioku.
Do koca na posleiunku.
]arosaw Tomasewcz
74

Z Polski rodem
75

Znany publicysla i hisloiyk lileialuiy Wilhelm Feldman pisa
o nim: jedna z najwybitniejszych indywidualnoci jakie si prze-
suny na widowni nowszych dziejow polskich, skomplikowana, tra-
giczna, wielka, poetyczna dusza, o fantazji wykarmionej na utwo-
rach wieszczow polskich, tworzcej za pomoc kolumien cyfr, jak
oni tworzyli szeregami wierszy i strof. /.../ chcia rzuci granit pod
tcz romantykow narodowych, zsyntetyzowa ich dusze z mo-
zgiem angielskim. Std dwoisto w jego naturze, ktor on mog
godzi w sobie, ale do tej harmonii nie mog dostosowa spoecze-
stwa. V tym niedopasowaniu si leaa tragedia i rycha katastro-
fa
r
. Owa wybilna indywidualno lo Slanisaw Szczepanowski.
Pizemysowiec, flozof i polilyk, iomanlyk i pozylywisla, czo-
wiek wielu lalenlow i niespoylej eneigii, kloiego hisloiia ycia
jesl iownie niebanalna, jak spucizna, kloi po sobie pozoslawi.
***
Slanisaw Szczepanowski uiodzi si ri giudnia r8o i.
w wielkopolskim Kocianie. W lalach r8,-r8,, uczy si
najpieiw w gimnazjum w Chemnie nad Wis, poniej za
w Wiedniu. Po ukoczeniu nauki, pizez dwa lala piacowa
z ojcem w Banacie (owczesne Wgiy) pizy budowie kolei.
W r8o i. dosla si na polilechnik wiedesk, kloi czleiy
lala poniej skoczy ze wielnymi wynikami.
W r8o, i. wyjecha na Zachod, najpieiw do Paiya, poniej
do Londynu, gdzie spdzi kilkanacie lal. Zwiedza lam zakady
pizemysowe, iozwija swoje zainleiesowania w dziedzinie che-
mii, melaluigii, geologii czy ekonomii. W r8,o i. jako ekspeil
liaf do India Omce (minisleislwa ds. indyjskich). Uczeslniczy
w wielu biylyjskich pizedsiwziciach na leienie Indii, np. w ioz-
budowie kolei, opiacowa slalyslyk upiaw pszenicy w cenlial-
nych Indiach. Piacujc w India Omce obseiwowa mechanizmy
slosunkow pomidzy kiajem oponionym gospodaiczo a eks-
ploalujcym go mocaislwem. W r8,, i. na zapioszenie Ksicia
Walii Edwaida mia uda si jako ekspeil do Indii, jednak zrezy-
gnowa z tego niewtpliwego zaszczytu i powrci do Polski.
Osiad w Galicji, kloia z jednej sliony bya najbaidziej za-
cofan gospodaiczo czci Polski, z diugiej za posiadajc
najszeiszy zakies samoizdnoci. Wedle Szczepanowskiego,
lo ona bya piedeslynowana, aby sla si polskim Piemon-
lem, dokonujcym w pizyszoci dziea jednoczenia kiaju.
Wedle Slefana Kieniewicza, czu si ju czowiekiem prze-
znaczenia, wiedzia co zrobi, gdy stanie na czele kraju, aby go
wyprowadzi na drog pomylnoci. le w tej chwili by niezna-
nym nikomu przybyszem, nie mog si te spodziewa szerszego
posuchu. Postanowi sobie doj do celu bardziej okoln drog.
naprzod zrobi majtek, pokaza rodakom, jak to mona i trze-
ba pracowa, w ten sposob zdoby sobie zaufanie, a potem do-
piero zabra gos publicznie. Sposob szybkiego zdobycia fortuny
widzia przed sob oczywicie jeden w nafcie
:
. Rozpocz
poszukiwania iopy w pamie podkaipackim, kloie szybko
pizyniosy efekl w poslaci odkiycia bogalego zoa w Sobo-
dzie Runguiskiej nieopodal Koomyi. Naslpne lego iodzaju
sukcesy pojawiy si wkiolce w Olyni, Jale, Kionie, Sanoku,
Diohobyczu, Schodnicy czy Goilicach. W Peczeniynie wy-
budowa deslylaini pizelwaizajc wydobyly suiowiec.
Jednoczenie budowa na tych terenach domy miesz-
kalne dla robotnikw, organizowa sklepy spdzielcze
i domy ludowe, w ktrych ogasza odczyty, prowadzi
szkolenia zawodowe, podnoszc kwalihkacje swoich pra-
cownikw, a w Koomyi zaoy tygodnik Pomoc Wasna,
promujcy idee spdzielczoci. Kiedy jego dziaalno go-
spodaicza zacza pizynosi piofly, zaangaowa si mocniej
w polilyk. W r88, i. zosla posem do sejmu kiajowego, gdzie
walczy o iozszeizenie aulonomii Galicji, wiksz decenliali-
zacj monaichii, iozwoj dolacji na izecz szkolniclwa, pizemy-
su i iolniclwa na ziemiach polskich. Posow Koa Polskiego
przekonywa o potrzebie konsolidacji wysikw i wzmoe-
nia walki z polityk rzdu austriackiego, traktujcego Ga-
licj jako koloni dostarczajc metropolii tylko surowcw
i rekruta. W r8,o i. zacz wydawa pismo Ekonomisla Pol-
ski we Lwowie, za z m.in. Adamem Asnykiem zaoy Towa-
izyslwo Szkoy Ludowej, majce na celu kizewienie owialy
wiod waislw ludowych. Rownoczenie dziaa w iuchu spo-
dzielczym, slojc na czele Zwizku Slowaizysze Zaiobko-
wych i Gospodaiczych, piezesowa le Towaizyslwu Pedago-
gicznemu, a od r8,, i. wydawa dziennik Sowo Polskie.
Ta dynamicznie iozwijajca si dziaalno zoslaa zaha-
mowana wskulek skandalu, kloiy wybuch woko inweslycji
Szczepanowskiego. Pioces, kloiy by lego naslpslwem, zdiu-
zgola go moialnie i fzycznie, pizyczyniajc si do pizedwcze-
snej mieici. Coiaz mocniej angaujc si w dziaalno pu-
bliczn, Szczepanowski mniej czasu powica inleiesom. Ko-
poly zaczy si wanie w momencie, gdy pizesla doglda
wszyslkiego osobicie. Dobize iozwijajcy si biznes wymaga
cigych inweslycji. Z pomoc pizyszed mu Fianciszek Zima,
Przeciw
ndzy
Slanisaw Szczepanowski
i jego wizje wyjcia z kiyzysu
Rafa tocha
L
W

C
M
E
N
T
A
R
Z

Y
C
Z
A
K
O
W
S
K
I

G
R

B

S
T
A
N
I
S

A
W
A

S
Z
C
Z
E
P
A
N
O
W
S
K
I
E
G
O
.

F
O
T
.

J
A
N

M
E
H
L
I
C
H
74

Z Polski rodem
75

piezes galicyjskiej Kasy Oszczdnociowej, udzielajc kiedy-
low wbiew slalulowi kasy, kloiy zabiania lego iodzaju speku-
lacji. Zima, byy powslaniec slyczniowy, czonek Ligi Polskiej
i znajomy Szczepanowskiego jeszcze z Anglii, wedle Slanisa-
wa Boizyma, ...zawsze wierzy w jego szczliw gwiazd, a ry-
zyko nielegalnego udzielania kredytu traktowa nieomal jako
konspiracj patriotyczn przeciw serwilistycznie nastrojonym
zachowawcom zarzdzajcym Galicj, konspiracj majc na
celu utrzymanie w polskich rkach miejscowego przemysu
,
.
Wkiolce zaczy si powane pioblemy. Szczepanowski, aby
pokiy cz zaduenia, spizeda za milion zolych ieskich
szyby nafowe w Schodnicy, kloie wkiolce okazay si najbai-
dziej wydajnymi na Podkaipaciu, pizynoszc nowym wacicie-
lom ogiomne zyski. Na domiai zego, opieiajc si na bdnych
ekspeilyzach i faszywych iapoilach nieuczciwych wspopia-
cownikow, ulokowa kapila w kopalniach wgla biunalnego
w Myszynie i Duiowie, co skoczyo si cakowilym faskiem
i bankiuclwem. Konliola pizepiowadzona pizez Galicyjsk Kas
Oszczdnociow i wlpliwoci, jakie ona pizyniosa w kweslii
polilyki kiedylowej Zimy, spowodoway r, slycznia r8,, i. wy-
buch paniki wiod jej udziaowcow, poiuszonych plolk o nie-
wypacalnoci kasy na skulek nielegalnego pizyznawania kiedy-
low pizedsibioislwom zagioonym bankiuclwem.
Rozpoczlo ledzlwo, kloie wykazao, i dugi Szcze-
panowskiego w Kasie wynosz ponad ,,, miliona zolych
ieskich, a dyiekloi Zima lwoizy fkcyjne konla, ukiywajc
w len sposob wysoko udzielanych poyczek. Szczepanow-
ski owiadczy prokuratorowi, i poczuwa si do wspod-
powiedzialnoci za wykroczenia dyrektora Kasy i w zwiz-
ku z tym chce w procesie wystpowa nie jako wiadek, lecz
w charakterze oskaronego. Pioces iozpocz si i padziei-
nika r8,, i. (dwa miesice wczeniej w niewyjanionych oko-
licznociach w wizieniu zmai gowny oskaiony, Fianciszek
Zima) i lowaizyszya mu anlypolska nagonka w Wiedniu.
Sam bohalei skandalu odpowiada z wolnej slopy i bioni
si mowic: Byem nieudolny, byem saby, byem wielkoci
przecenion, nie mowcie tylko e byem nieuczciwy
,
. Zosla
jednogonie uniewinniony od poslawionych mu zaizulow, i
wspodziaa z Zim w lwoizeniu fkcyjnych konl.
Kazimieiz Odizywolski, pizyjaciel Szczepanowskiego,
slwieidzi, e jego kopoly byy spowodowane lym, e ...nie
bra pod uwag w dostatecznym stopniu nikczemnoci ludzkiej
,
,
za izd baidziej pilnowa cigania podalkow od iodzimych
pizedsibioicow ni wspieiania ich odpowiedni polilyk kie-
dylow. Spiawa Szczepanowskiego slaa si kanw powieci
Ignacego Maciejowskiego (Seweia) Ponad siy oiaz Nafa.
Tadeusz Miciski nalomiasl w Nielocie nazwa Szczepanow-
skiego czowiekiem, kloiy chcia seicem zwyciy ndz lego
wiala i pad ofai inliygi wiogow polilycznych, kloizy nie
cofnli si pized niczym, aby go zdyskiedylowa. Niespena
iok po zakoczeniu piocesu, r padzieinika r,oo i., Szczepa-
nowski umai w uzdiowisku niemieckim Bad Nauheim, po-
chowany zosla na Cmenlaizu yczakowskim we Lwowie.
***
Saw Szczepanowskiemu pizyniosa piaca Ndza Ga-
licji w cyfiach. Ksika la zoslaa wydana po iaz pieiwszy
w r888 i. i wywoaa wielkie oywienie. Slaa si pizedmio-
lem polemik, komenlaizy, a dla niektrych bodcem do
wysikw majcych doprowadzi do zmiany katastrofal-
nej sytuacji Galicji oraz swoistym programem dziaania.
Pieiwsze kilkadziesil jej slion lo w zasadzie ionego io-
dzaju labele i dane slalyslyczne, opalizone pizez auloia ko-
menlaizem. Wynika z nich m.in., i pizecilna dugo ycia
w Galicji w lamlych lalach wynosia i, lal dla mczyzn oiaz
i8,, dla kobiel, w poiownaniu z i , lalami w Czechach,
, i r we Fiancji czy o i i w Anglii. Roczne spoycie mi-
sa w Galicji lo iednio ro kg na gow w poiownaniu z i kg
na Wgizech, kg w Niemczech i ,o kg w Anglii. Pizecilny
ioczny dochod na gow w Galicji wynosi , z ieskie, w Kio-
leslwie Polskim nalomiasl ,r z ieskich, a w Anglii ,o z ie-
skich. Na lysic iolnikow pizypadao lam ,,r szluk byda, za
na Wgizech ,oo, w Rumunii rroi, a w Anglii ro,.
Z pewn doz pizesady Szczepanowski slwieidza, i nie
by w stanie wyszuka w Europie i Azji kraju, ktry pod
wzgldem ubstwa i zacofania mgby konkurowa z Ga-
licj. Galicjanin czylamy w Ndzy Galicji mao pracuje,
bo za mao je, ndznie si ywi, bo za mao pracuje, i wczenie
umiera, bo si ndznie ywi a na domiar naturalnym wyni-
kiem tej krotkiej trwaoci ycia ludzkiego jest to, e w stosunku
do osob dorosych jest tu wiksza cz ludnoci wymagajcej
opieki jak w innych krajach. /.../ Tak samo jak Galicja zawiera
z wszystkich krajow strefy umiarkowanej najwiksz ilo lud-
noci rolniczej na kilometrze, jak kady rolnik wytwarza naj-
mniej podow rolniczych tak te nie ma kraju na caej kuli
ziemskiej, w ktorym by si gorzej i ndzniej ywiono
o
.
Dodalkowo, w zwizku z niedoiozwojem galicyjskiego
pizemysu, impoiluje si o wiele wicej lowaiow ni w in-
nych kiajach oiaz ekspoiluje i, piodukcji za gianic. Ga-
licja posiada najmniejsz wytworczo rolnicz pisze Szcze-
panowski tak ma, e ju i bez eksportu nie wystarczaoby
na utrzymanie ludnoci przy sile i zdrowiu. le i z tej mizernej
produkcji i tak niewystarczajcej, jeszcze si pozbawiamy jednej
czwartej czci na zaspokojenie naszych potrzeb zagranicznych
/.../. Majc osrareczne pewne zaporrzebowana przemysowe,
a ne majc przemysowcw w kraju, u krrych bymy s mo-
gl cho w czc zaoparrzy, najdrobnejszej rzeczy musmy
szuka za granc, podczas kedy Wgrzy ju w znacznym
coraz wzmagajcym s sropnu zaoparruj s we wasnym
kraju. Ta sama okolczno nadmerne podsyca u nas handel
eksporrowy. Ne majc wasnych przemysowcw, ne mamy
re domowych konsumenrw na wasne pody. Aeby je spe-
ny, musmy je wysya za grance. V ten sposob to si tu-
maczy, e stosunkowo najbiedniejszy kraj, zarazem zaley w tak
przewany sposob od handlu zewntrznego, z uszczerbkiem da-
leko zyskowniejszego i pewniejszego handlu wewntrznego. Po-
trzebujcych w kraju mamy pod dostatkiem, ale sama potrzeba
jeszcze nie tworzy konsumenta, nie jest si fnansow
,
.
Szczepanowski w zwizku z lym da zmian. Podkiela jed-
nak, e na nic zdadz si najlepsze uslawy, zaizdzenia i dziaa-
nia adminisliacyjne, jeli nie dojdzie do pizemiany czowieka.
Jak pisze, aichilekl moe mie najlepsze umiejlnoci, ale jeli
nie ma odpowiedniego maleiiau, jego liud pojdzie na maine.
Gto biorc rzeczy przecitnie pisze auloi Ndzy Galicji
nasz materia ludzki tak si ma do materiau ludzkiego w nglii,
Francji i Niemczech, jak piasek, glina i soma, z ktorych lepimy
nasze lepianki si maj do ciosu i elaza, z ktorych wznosz gma-
76

Z Polski rodem
77

chy publiczne gdzie indziej
8
. Nie silc si na adne eufemizmy
slwieidza wpiosl, i szlachcic utracjusz, mieszczanin kotun,
chop tuman i yd pijawka trzymaj si razem, slanowic objaw
spoeczeslwa zgnuniaego i zgangienowanego
,
.
Konslaluje pizy lym, i jedyn waislw iozwijajc si,
jesl w Galicji biuiokiacja, liczca 8o lys. osob, pobieiajcych
ok. rr dochodu kiajowego. Zauwaa, i polilyka budowa-
nia szeiokiej i mocno zhieiaichizowanej machiny biuiokia-
lycznej miaa suy nie lylko spiawnoci machiny paslwo-
wej, ale pizede wszyslkim ubezwasnowolnieniu ludnoci
impeiium Habsbuigow. Ulosamia on zieszl biuiokialyzm
z socjalizmem czy komunizmem, kiylykujc je i podkiela-
jc, i ...autokratyczni mowie stanu, dcy do utrwalenia
wszechwadztwa pastwowego i do zagarnicia pod kontrol
biurokratyczn coraz to wicej spraw, ktore w zdrowym spo-
eczestwie same jednostki zaatwia powinny s waciwie
apostoami socjalizmu. Zabjaj wszelk nezaleno, ndyw-
dualno orygnalno przyzwyczajaj cae spoeczesrwo
do powodowana s mechancznym reguam przepsam,
wykluczajcym dzaane na podsrawe wasnego sdu pod
poczucem osobsrej odpowedzalnoc. Majc spoeczestwo
tak wytresowane i maszyn biurokratyczn tak wszechwadn,
wystarcza zmieni sternika nawy pastwowej, a ju idea tera-
niejszych socjalistow bdzie osignity
ro
.
Szczepanowski kiylykowa socjalislow poslulujcych
iowniejszy podzia dochodu kiajowego pomidzy wszysl-
kich mieszkacow jako panaceum na galicyjsk bied. Wedle
niego, w Galicji nie ma co dzieli, piodukcja lak jesl ndzn,
e ...przy zrownanych warunkach egzystencji wszyscy zarow-
no by popadli poniej poziomu ndzarzy angielskich
rr
. Pisze,
i rozumie istnienie socjalizmu w krajach, w ktrych jest
co dzieli, jak np. Anglia czy Francja, e docenia jego zna-
czenie jako nurtu dostarczajcego niezbdnego fermentu
umysowego, bez ktrego niemoliwy byby jakikolwiek
rozwj. Podkiela le donioso socjalizmu, bdcego piole-
slem pizeciwko ...brakowi poczucia obywatelskiego u kapita-
listycznego redniego stanu w Niemczech i Francji
r:
, ale uwaa,
i w Galicji naley slwoizy najpieiw laki slan, a dopieio po-
niej jego bdy bdzie mona popiawia. W waiunkach gali-
cyjskich socjalizm lo dla niego pizede wszyslkim niepolizeb-
ne dzielenie spoeczeslwa oiaz iozbudzanie iesenlymenlow.
Nie wieizy zieszl w adne cudowne ieceply, majce pizy-
nie nalychmiaslowy skulek. Poslizega kalasliofaln syluacj
Galicji w caej jej zoonoci i nie pizyjmowa do wiadomoci,
i slan len wynika ze zbyl wysokich czy zbyl niskich podal-
kow, zej iedysliybucji dochodu kiajowego czy gospodaiczej
pizewagi ludnoci ydowskiej. yjc w wiecie uroje, uczy-
nilimy z ydw, jak pisa, koza oharnego ...wszysrkch
naszych nepowodze naszego nedosrwa, a zaledwe prze-
czuwamy srnene przyczyn upadku gbszych rrudnejszych
do usunca
a
. Za iownie pioslackie uznawa le pogldy, i
syluacja jak za dolkniciem czaiodziejskiej iodki popiawi
si momencie, kiedy wpiowadzone zoslan ca zboowe czy
le ualwienia w doslpie do lanich kiedylow.
Nasuwa si pylanie, gdzie w lakim iazie szuka wyjcia
z lej pozoinie beznadziejnej syluacji. Pizede wszyslkim zmia-
ny musz by kompleksowe, za waiunkiem ich powodzenia
jesl w pieiwszym izdzie odbudowa spoeczeslwa, uobywa-
lelnienie mieszkacow Galicji, kloizy winni w wikszym slop-
niu poczu si odpowiedzialni za lo, co si woko nich dzieje.
Tizeba uczyni z galicjanina wiadomego obywalela. Sama na-
zwa obywatela pisze Szczepanowski jest zarazem programem
i zawiera wszystkie obowizki spoeczne. aden jzyk nie posiada
sowa podobnego. An nemecke Brger, an francuske croy-
en, an angelske crzen, ne daj najmnejszego wyobraena
o rym, co dla kadego Polaka rkw w samym wyraenu obywa-
rel, duch obywarelsk, obowzek obywarelsk, dzaa po obywa-
relsku. To wyobraenie takie uniwersalne, tak gboko flozofczne,
tak doskonale odpowiadajce potrzebom czasu, jest zarazem tak
pospolitym i utartym u nas, e je kady Polak, czy szlachcic czy
yd, chop lub mieszczanin od razu zrozumie. Kady od razu oce-
nia jego donioso, mimo woli pocignitym jest do niedoskonae-
go chocia urzeczywistnienia, a ze wstrtem odwraca si od obud-
nego przywaszczenia sobie imienia bez wypeniania obowizkow,
ktore to miano nakada. /.../ Gbywatelstwo wymaga powicenia
si sprawie publicznej, wyzwolenia si z wszystkiego co marne i
bahe, wymaga prostoty ycia, szlachetnoci duszy i podniosoci
myli. jednak bez denia do tego ju nie mona by Polakiem,
mona by karykatur Polaka, czowiekiem paplajcym bezmyl-
nie po polsku, ale nie Polakiem duchem i prawd
r,
.
Lekaislwem na bolczki Galicji jesl wedug Szczepanow-
skiego zaiowno podniesienie piodukcji kiajowej, jak i moial-
ne odiodzenie, kullywowanie cnol heioicznych, ale i iozwoj
pizymiolow kupieckich czy mieszczaskich. Nie ma u niego
spizecznoci midzy jednym a diugim pizeciwnie, slanowi
lo syslem naczy poczonych, mamy do czynienia z inleiak-
cj. Konslalowa co piawda wyiany pizeiosl u Polakow cnol
heioicznych nad baidziej pospolilymi, piszc, i w zasadzie
kady w polizebie pojdzie na miei za Ojczyzn, on lylko y
nie poliaf
r,
. W zwizku z lym apelowa do rodakw, aby byli
Polakami nie tylko w chwili, w ktrej trby wzywaj do boju,
ale kadego dnia, w szarym yciu codziennym, podczas wy-
konywania wszystkich obowizkw spoecznych. Nie ozna-
cza lo jednak poslponowania pizez niego cnol heioicznych
czy degiadacji sfeiy ducha na izecz spiaw czyslo maleiialnych.
Podkiela bowiem, i najoczywislszym faklem psychologicz-
nym jesl lo, ...e Polak nie moe si obej bez idealnych spryn
dziaania
ro
, a w innym miejscu pisze: Myl wysoka pynie tylko
z szlachetnego serca i wtoruje tylko dzielnoci czynow
r,
.
Podobnie zieszl poslizega kwesli odzyskania niepod-
legoci pizez Polsk. Jego zdaniem, nie ma co wyczekiwa
na cud, diog do niej nie moe by le niepizygolowany,
sponlaniczny ziyw. Podany efekt moe przynie tylko
praca kadego pojedynczego Polaka i wszystkich razem
nad sob. Szczepanowski pisze, i Polska upada, poniewa
anaichia panowaa w menlalnoci kadego Polaka i dopoki
nie uzdiowi on ...swojej duszy i nie zrobi jej wizerunkiem tej
Gjczyzny, ktora ma zmartwychwsta, dopoly na nic zda si
polilyka, dyplomacja, pomoc zewnlizna czy spizyjajca ko-
niunkluia midzynaiodowa
r8
.
***
O lym wszyslkim mowi polska flozofa naiodowa, lakie
byo pizesanie poezji wieszczej. Tizeba sign do lej liady-
cji, pizyswoi j i zacz wciela w ycie. W pismach Kiasi-
skiego, Mickiewicza czy Sowackiego, a zwaszcza w Ojcze
nasz Augusla Cieszkowskiego, jesl koheienlny i doslosowa-
76

Z Polski rodem
77

ny do polskiej specyfki piogiam pizebudowy naiodowo-
spoecznej, ...tkwi tam gbszy zarodek przyszoci ni w so-
fzmatach wspoczesnych
r,
. Naley jednak go lam doslizec,
lymczasem lwoiczo la odbieiana jesl powieizchownie,
podziwiana jedynie za waloiy eslelyczne oiaz lieci paliio-
lyczne. Szczepanowski, samemu pizecie bdc czowiekiem
cyikla, wagi, miaiy, kloiy zjad zby na cyfiach i slalysly-
kach piacujc i uczc si w Wiedniu, Fiancji czy Anglii, od-
izuca pogldy pozylywislycznych kiylykow mesjanizmu,
widzcych w nim lylko mlne mislycyzowanie.
Auloi Ndzy Galicji nie wieizy w moliwo uzdiowie-
nia syluacji spoecznej pizy pomocy mechanicznego prze-
szczepiania na nasz grunt obcych idei i koncepcji. Pisa,
i ...socjalizm, tak samo jak jezuityzm, lub kapitalizm i wiele
innych izmow, jest tylko obc naleciaoci, zaszczepieniem na
naszym gruncie obcych wyobrae, wytworzonych pod zupenie
innymi warunkami, stojcych w sprzecznoci z naszymi wasny-
mi tradycjami obywatelskimi /.../ Powrmy do samodzelnego
orygnalnego yca umysowego, do dalszego budowana na
podsrawach ju przeszoc narodu uzyskanych, do rozwoju
zarodkw rkwcych w naszej wasnej organzacj spoecznej
narodowej a tak jak soce rozprasza mg, tak powrot do
naszych wasnych tradycji rozpdzi te choroby zachodnio-euro-
pejskie, naladownictwem do nas przeniesione
:o
. Polacy doko-
nujc niezbdnych iefoim musz wic slan na giuncie idei
polskiej, nie mog absliahowa od dowiadcze naiodowych.
Wedle niego, myl polska w lalach midzy powslaniem
Dziadow i Ojcze nasz ...zakrelia i narodowi polskiemu,
i caej ludzkoci zadanie i misj po wsze czasy
:r
. Piogiam za-
waily w pismach mesjanislow, majc charakter narodowy,
jest bowiem jednoczenie w penym tego sowa znacze-
niu uniwersalny. Jdiem jego s odwieczne piawdy, podane
w nowej poslaci. Jesl lo po pioslu zaslosowanie ...zasad zo-
onych w Pimie witym caej ludzkoci do nowej sfery stosun-
kow spoecznych i midzynarodowych, bo ta sfera przecie nie
moe by wykluczona z dziedziny praw uniwersalnych obowi-
zujcych zawsze i wszdzie
::
.
Akcenlujc zwizek mesjanizmu z chizecijaslwem, po-
slizegajc jego piogiam jako iozcignicie zasad chizecija-
skiej moialnoci na sfei polilyczn, spoeczn i gospodaicz,
podkiela, e Polska bdzie katolicka lub nie bdzie jej wca-
le. Polilyk za, kloiy lego pewnika nie chciaby uzna ...mu-
siaby wyj z potwornego zaoenia, e spoeczestwo moe si
rozwija bez religii, ale w tej chwili stanby nie tylko poza obr-
bem wasnego narodu, ale te poza obrbem ogolnego dowiad-
czenia caej ludzkoci
:,
. Nie przeszkadzao mu to jednak
krytykowa w ostrych nieraz sowach tej formy katolicy-
zmu, ktr okrela mianem jezuityzmu. Jezuityzm, bdc
skostnia, spetryhkowan form katolicyzmu, implikujc
inercj, kwietyzm, zacofanie cywilizacyjne krajw katolic-
kich w porwnaniu z protestanckimi, jest dla autora N-
dzy Galicji przyczyn wszystkich nieszcz, ktrych na
przestrzeni wiekw dowiadczya Polska.
Jednak lego iodzaju konslalacje nie dopiowadziy go by-
najmniej do odizucenia kalolicyzmu i afimacji pioleslanlyzmu
(jak lo miao miejsce chociaby u Jana Slachniuka, posikuj-
cego si chlnie jego auloiylelem). Nie slao si lak, poniewa
uzna on jezuilyzm jedynie za zdegeneiowan foim kalolicy-
zmu. Typ waciwy czy podany, iepiezenlowany m.in. pizez
Tomasza Moiusa, Jana Zamoyskiego, Eiazma z Rolleidamu, Jo-
sepha de Maisliea, Fianois-Rene Chaleubiianda, Josepha von
Goiiesa czy Albeila de Muna, znacznie pizewysza pioleslan-
lyzm. Decyduje o lym jego spoeczny chaiaklei, w pizeciwie-
slwie do pioleslanckiego skupienia si na jednoslce i zbawieniu
indywidualnej duszy, koncepcja wolnej woli, pizekonanie, i
wiaia bez uczynkow jesl mailwa, wyszo pieiwiaslka ducho-
wego nad wieckim czy wieszcie wiksza elaslyczno
i
.
***
Wiogowie Szczepanowskiego nie szczdzili pizy okazji
wspominanego piocesu sow kiylyki pod jego adiesem. Mowio-
no o speklakulainej klsce, bankiuclwie, fasku poniesionym
pizez czowieka zadufanego w sobie. Nic baidziej bdnego. Pio-
ces dopiowadzi co piawda do iuiny fnansowej i zdiowolnej
samego Szczepanowskiego, ale lego, co iozpocz, ju cofn si
nie dao. Sama Ndza Galicji bya niezwykle islolnym zaize-
wiem zmian, impulsem, kloiy dopiowadzi do lego, e ju po
r8,o i. Galicja zacza si pizekszlaca, pojawiy si inweslycje,
iozwoj infiasliukluiy ilp. Jej mieszkacy jakby zirytowani
treci ksiki Szczepanowskiego, ruszyli do pracy. Ksika wy-
woaa wielk debat publiczn. Idee Szczepanowskiego rozpropa-
gowano midzy elitami, ale to w kocu one podejmoway decyzje
o kierunku zmian, modernizacji
:,
.
Rafa rocha
Przypisy:
1. S. Kieniewicz, Dramat trzewych entuzjastw. O ludziach pracy organicznej, Warsza-
wa 1964, s. 207.
2. Ibid., s. 184.
3. S. Borzym, Idea polska Stanisawa Szczepanowskiego [w:] S. Szczepanowski, Idea
polska. Wybr pism, Warszawa 1987, s. 6.
4. S. Kieniewicz, op. cit., s. 204.
5. Cyt. za K. Ratajska, Neomesjanistyczni spadkobiercy Mickiewicza, d 1998, s. 56.
6. S. Szczepanowski, Ndza Galicyi w cyfrach i program energicznego rozwoju gospo-
darstwa krajowego, Lww 1888, wyd. 2, ss. 24-25.
7. Ibid., s. 43.
8. Ibid., s. 49.
9. Ibid., s. 125.
10. Ibid., ss. 110-111.
11. Ibid., s. 112.
12. Ibid., s. 113.
13. Ibid., s. 120.
14. Ibid., s. 134.
15. Tene, Idea polska wobec prdw kosmopolitycznych [w:] Tene, Idea..., s. 303.
16. Tene, Ndza..., s. 147.
17. Tene, Racjonalizm narodowy [w:] Tene, Idea..., s.197.
18. Tene, Idea polska..., s. 310.
19. Tene, Idea polska..., s. 260.
20. Tene, Ndza..., s. 113.
21. Tene, Idea polska..., s. 327.
22. Ibid., s. 309.
23. Ibid., s. 264.
24. Ibid., ss. 281-282.
25. Galicyjsko to szacunek dla wasnych korzeni. O Galicji i Tarnowie z prof. Andrzejem
Chwalb, historykiem z Uniwersytetu Jagielloskiego, rozmawiaj Jarosaw Krawczyk i
Tomasz Bohun, http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=1781
78

79

Z grubej rury
Pragn opowiedzie si po stronie Natury,
po stronie absolutnej wolnoci i dzikoci,
ktre przeciwstawiaj si wolnoci i kulturze
wynikajcym z cywilizacji. Czyni to po to, by
czowiek mg zosta uznany za mieszkaca lub
nierozerwalny element Natury, nie za jedynie za
czonka spoeczestwa. Pragn wygosi daleko
idce twierdzenia, i pozwlcie, by zabrzmiay
one nawet nieco podniole, albowiem do jest
pord nas zwolennikw cywilizacji: kady
kapan, kady dyrektor szkoy i kady spord
was z osobna gosi jej chwa.
W swoim yciu spolkaem zaledwie jedn lub dwie osoby,
kloie iozumiay szluk Wdiowania, czyli chodzenia na spa-
cei. Ludzie ci byli, e pozwol sobie lak lo uj, geniuszami
pizechadzek (sauntering), kloie lo sowo cudownie wyewo-
luowao od pionujcych ludzi, kloizy wdiowali po kiaju
w czasach iedniowiecza, pioszc o dalki, co czynili pod pie-
lekslem wdiowki do la Sainte Terre, czyli do Ziemi wilej.
Na ich widok dzieci zaczynay woa: Nadchodzi Saint-Ter-
rer, Saunterer, czyli wily Wdiowiec. Ci, kloizy nigdy nie
zmieizaj do Ziemi wilej podczas swych wdiowek, s
izeczywicie zaledwie pioniakami, wagabundami. Jednake
ci, kloiych wypiawa obieia len wanie cel, s piawdziwymi
wdiowcami w moim iozumieniu lego pojcia.
S le i lacy, wedug kloiych sowo lo pochodzi od sans
Terre, czyli bez ziemi, bez domu, a co za lym idzie odnosi si
ono do lych wszyslkich, kloizy domu swego nie maj nig-
dzie, zalem dom ich jesl wszdzie. Bo lo wanie jesl lajemni-
c piawdziwych pizechadzek. Ten, kloiy cay swoj czas sp-
dza w domu, moe by baidziej bezdomny ni wdiowiec.
Bo czy bezdomna jesl izeka, kloia pync wije si, lwoizy
meandiy, by odnale najkiolsz diog do moiza. Jednake
ja wol lo pieiwsze znaczenie, kloie jesl le najbaidziej piaw-
dopodobne, bowiem kady spacei lo swoisla wypiawa kizy-
owa, na kloi wzywa nas ewangelia goszona pizez Piolia
Puslelnika ukiylego w kadym z nas. Wzywa on nas, bymy
wyiuszyli i wyiwali l Ziemi wil z ik Oiaczy.
To piawda. Jeslemy jedynie sabymi kizyowcami. Nawel
ci dzisiejsi wdiowcy, kloizy poiywaj si na wymagajce wy-
liwaoci, niekoczce si pizedsiwzicia. Nasze wypiawy lo
zaledwie wycieczki, z kloiych wieczoiami powiacamy na sla-
ie mieci bdce naszym punklem wyjcia o poianku. Poo-
wa naszych spaceiow lo wdiowka po wasnych ladach. Po-
winnimy wyiusza na najkiolszy nawel spacei pielgnujc
w seicu ducha wiecznej pizygody, jak bymy mieli ju nigdy
nie powioci do naszego opuszczonego kioleslwa, do kloiego
wioci jedynie nasze zabalsamowane seice ielikwia po w-
diowcu. Jeli golow jesle poizuci ojca i malk, biala i siosli,
on i dziecko, oiaz pizyjacio, i nigdy ju ich nie ujize je-
li spacie wszyslkie swe dugi, spoizdzie leslamenl, zaa-
lwie wszyslkie zalege spiawy i jesle wolnym czowiekiem
wowczas dopieio golow jesle wyiuszy na wdiowk.
Odwoujc si do wasnych dowiadcze, powiem wam,
e ja i moj kompan, bowiem zdaiza si, e mam kompana,
znajdujemy niekaman pizyjemno w odnajdywaniu w so-
bie iyceizy nowego, a iaczej slaiego, poizdku nie Ekwilow
czy Kawaleiow, nie Rajlaiow czy Komluiow, ale Wdiowcow,
kloizy nale do jedynej giupy najbaidziej szanowanych iy-
ceizy, jakiej ufam. Heioicznego ducha lych kawaleiow, klo-
iym niegdy lak si szczycili, obecnie odnale mona u W-
diowca nowego Bdnego Ryceiza. Jesl on bowiem nowym
czwailym slanem, poza Kocioem, Paslwem i Ludem.
Czujemy, e l szlacheln szluk upiawiamy samolnie, cho-
cia gdyby wieizy zapewnieniom naszych pizyjacio z miasla,
oni iownie z zapaem wyiuszyliby wiaz z nami, gdyby lylko
mogli. A pizecie adne bogaclwo nie pozwoli nam kupi lej
cudownej pizyjemnoci spenienia, wolnoci i niezalenoci,
kloie s nieodcznie zwizane z naszym zajciem. Jesl lo dai
od Boga. By zosla Wdiowcem, lizeba mie dyspens z nie-
bios. Tizeba pizyj na wial w iodzie Wdiowcow. mbulator
nascitur, non ft. To piawda, niekloizy z moich ssiadow pa-
milaj, a nawel s w slanie opisa swe spaceiy spized dzie-
siciu lal, podczas kloiych spyno na nich bogosawieslwo
zagubienia si w lesie na po godziny. Od lej poiy jednak od-
daj si wdiowkom po wylyczonych ciekach, cho nadal
maj pielensje do lego, by uznawa ich za czonkow wybianej
klasy Wdiowcow. I nie dziwi si, i dali si poiwa lej jednej
ulolnej chwili, leiaz bdcej ju lylko wspomnieniem, chwili,
w kloiej odczuli zew swego popizedniego bylu bylu, w klo-
iym i oni byli ludmi lasu, wyizulkami poza piawem.
gdy przyby w las zielony,
Gdy poranek wsta radosny,
Stan wprost oszoomiony
piewem ptakow, kwieciem wiosny.
I rzek Robin. Nie pamitam,
Gdym tu by ostatni raz,
Kaniam Ci si wielka kniejo,
Kaniam ci si nisko, w pas.
Wdrujc
(cz 1)
Henry David Thoreau
F
O
T
.

L
O
R
R
I
E

M
C
C
L
A
N
A
H
A
N
78

79

Z grubej rury
Sdz, e nie mog zachowa zdiowego ciaa i ducha, je-
li nie powic codziennie czleiech godzin a zwykle wi-
cej na pizechadzk po lesie, wiod wzgoiz i pol, cakowicie
wolny od doczesnych spiaw lego wiala. Powiecie giosz
za lwoje myli. A choby i lysice funlow. Gdy czasem klo
mi pizypomni, e mechanik czy waciciel sklepu pozoslaje
w swym kanloize nie lylko pizez cae pizedpoudnie, ale le
i popoudnie, siedzc z nog zaoon na nog, jakby nogi
slwoizone zoslay do siedzenia, nie za do slania czy space-
iowania, myl sobie, e naley im si jaka nagioda za lo, e
dawno ju nie popenili samobojslwa.
Ja, kloiy nie mog usiedzie jednego dnia w swym poko-
ju, by nie mie wiaenia, e zaidzewiaem; ja, kloiy czasem
wychodz na pizechadzk dosownie za pi dwunasla, czyli
o czwailej po poudniu, zbyl pono, by smakowa dzie, bo
cienie nocy mieszaj si ju z blaskiem dnia, czujc wowczas,
e popeniem gizech, za kloiy zmuszony bd odpokulowa
wyznaj wam, e zadziwia mnie wyliwao, e nie wspo-
mn o biaku moialnej wialiwoci, moich ssiadow, kloizy
powicaj swe ycie sklepom i biuiom, dzie za dniem,
lydzie za lygodniem, pizez cae miesice, ba! lala cae. Za-
slanawia mnie wowczas, z czego s oni wykonani, e mog
o lizeciej po poudniu siedzie lak samo, jak siedz o lizeciej
iano. Bonapaile mowi o odwadze o lizeciej nad ianem. Lecz
co lo za odwaga, jeli nadal siedzisz bezliosko o lizeciej po
poudniu z sob samym, kloiego znasz od poianka, za lwoj
gainizon ginie z godu, chocia cz was lak silne wizi: a-
uj, e o lej poize, pomidzy czwail a pil po poudniu,
gdy za pono ju na poiann gazel, a za wczenie na wie-
czoin, nie sycha na ulicy eksplozji, kloia uwolniaby nas
od lego za, ioznoszc na czleiy wia-
liy l zbieianin pizeslaizaych za-
sad, zachcianek i pizyzwyczaje.
Jak kobiely, kloie nadal baidziej
pizywizane s do domu ni m-
czyni, s w slanie lo wylizyma
nie pojmuj. Mam jednak podslawy
pizypuszcza, e one lego nie wylizy-
muj. Gdy wczesnym lelnim popou-
dniem olizsalimy kuiz z odziey po
wdiowce, szybko mijajc domoslwa
o doiyckich i golyckich fionlach, klo-
ie same w sobie maj odpychajcy
chaiaklei, moj kompan szepn, e
o lej poize ich mieszkacy zapewne
udali si ju na spoczynek. Dopieio
o lakiej godzinie mog podziwia
pikno lych aicydzie aichilekluiy,
kloie sloj w ciszy niewziuszenie,
z wyyn swych slizegc wdiowcow.
Bez wlpienia zaiowno lem-
peiamenl, jak i wiek maj lu due
znaczenie. Gdy czowiek si slaizeje,
jego umiejlno siedzenia spokojnie
w jednym miejscu i doslosowania si
do spokojnego iylmu domowych
czynnoci wziasla. Wiaz z nadej-
ciem wieczoiu ycia slaje si coiaz
wolniejszy, by w kocu wychodzi
z domu jedynie lu pized wilem i w po godziny ziobi cay
spacei, jaki jesl mu polizebny.
Pizechadzki, o kloiych ja mowi, nie maj nic wspolnego
z wiczeniami dla zdiowia, upiawianymi o wyznaczonej go-
dzinie, jak lekaislwa biane pizez choiych, jednoslajnymi jak
bicie dzwonow czy bujanie si na kizele. Moja pizechadzka
jesl w swej islocie wielkim pizedsiwziciem, pizygod lwo-
izc dzie. Jeli chcesz zakoszlowa wicze, wyiusz na po-
szukiwanie iode ycia. Pomyl o lym, e czowiek wsuchu-
je si w bicie dzwonow wybijajcych jednoslajny iylm jego
ycia, podczas gdy na odlegych kach bij spod ziemi ycio-
dajne ioda, o kloiych on nawel nie ma pojcia!
Co wicej, powiniene spaceiowa na wzoi wielbda,
kloiy jesl jedynym slwoizeniem na ziemi pizeuwajcym
podczas maiszu. Gdy pewien wdiowiec popiosi sucego
Woidswoilha, by pokaza mu piacowni swego pana, len od-
izek: Olo jego biblioleka, a piacownia znajduje si na wie-
ym powielizu.
ycie spdzone w wikszoci na powielizu, na socu
i wielize, bez wlpienia wpynie na chaiaklei czowieka,
czynic go baidziej szoislkim. Spowoduje, e na co lepszych
skadowych naszej naluiy naionie lwaidy naskoiek, podob-
nie na lwaizy i ikach, zupenie jak cika fzyczna piaca
pozbawia doni delikalnoci dolyku. Podobnie pozoslawa-
nie w domu odpowiada bdzie za mikko i delikalno,
by nie powiedzie cienk faklui skoiy, czego iezullalem jesl
zwikszona wialiwo na pewne bodce. By moe byliby-
my baidziej podalni na ione wpywy wane dla naszego
inleleklualnego i moialnego iozwoju, gdyby soce wiecio
sabiej, a wiali by mniej silny, bowiem bez wlpienia naj-
80

81

Z grubej rury
islolniejsza jesl kweslia zachowania piopoicji midzy cienk
a giub skoi. Ja jednak uwaam, e naionily naskoiek jesl
w slanie zuszcza si wyslaiczajco szybko, e naluialne ie-
medium mona znale w piopoicjach, jakie nios ze sob
dzie i noc, zima i lalo, myl i dowiadczenie. Piopoicje le
zachowaj iownowag, o ile w naszych mylach bdzie jak
najwicej soca i powieliza. Spiacowane donie iobolnika
s baidziej obeznane ze zdiow lkank szacunku do samego
siebie i bohaleislwa, kloiych dolyk pizyspiesza bicie seica,
ni ospae palce pioniaclwa. Tylko piosla uczuciowo ley
blada na oku cay dzie, z dala od palcych piomieni soca
i cikiej piacy dowiadczenia.
Gdy wybieiamy si na spacei, iuszamy w kieiunku pol
i lasow. Czym bymy si slali, gdyby nasze spaceiy ogiani-
czay si wycznie do ogiodow i paikow: Nawel niekloizy
flozofowie odczuwali polizeb pizeszczepiania lasow do
wewnliz swej duszy, bowiem sami do lasow nie chodzili.
Sadzili zagajniki i aleje plalanow, gdzie zajmowali si sub-
diales ambulationes siedzc pod poilykami olwieiajcymi si
na wiee powielize. Oczywicie nie ma sensu kieiowa na-
szych kiokow do lasu, jeli nogi nas lam nie nios. Sam od-
czuwam wewnlizny niepokoj, gdy zdaizy si, e wejd ju
mil w gb lasu jedynie ciaem, za duch moj bdzi gdzie
indziej. Podczas popoudniowych spaceiow cakiem zapo-
minam o wszyslkich swych poiannych zajciach i obowiz-
kach wobec spoeczeslwa. Zdaiza si jednak czasami, e nie
mog wyizuci codziennoci ze swego umysu. Pizez gow
pizechodzi mi myl o jakiej piacy, kloi naley wykona,
a wowczas jeslem duchem w innym miejscu ni moje ciao
jeslem poza zmysami. Rad bym podczas swych pizechadzek
by lam, gdzie moje zmysy. Po co w ogole poszedem do lasu,
jeli myl o czym, co nie jesl jego czci: Deneiwuj si na
siebie, wicz nie mog opanowa dienia, nawel jeli piaca,
kloia zapizla moje myli, jesl piac dobi lakie pizeycia
i mnie si czasem pizyliafaj.
Okolica, w kloiej mieszkam, pozwala na odbywanie
wspaniaych spaceiow i cho od wielu lal wybieiaem si na
pizechadzki niemal codziennie, czasem nawel byy lo kilku-
dniowe wdiowki, jeszcze nie czuj si nimi nasycony. Kady
spacei lo wizja niezmieizonego szczcia i mog je pizey
kadego popoudnia. Dwu lub lizygodzinna wdiowka za-
piowadzi mnie w najbaidziej zadziwiajce okolice, jakich
nie spodziewaem si ujize. Samolna faima, kloiej nigdy
wczeniej nie widziaem, slaje si cenna jak posiadoci Kiola
Dahomeju. Islnieje bowiem w izeczy samej iodzaj haimo-
nii, kloi doslizec mona w kiajobiazie, jeli zakielimy koo
o iednicy dziesiciu mil, lub jeli lylko ogianiczymy si do
pizeslizeni, kloi pokona moemy podczas popoudniowe-
go spaceiu. Nawel gdyby iok by lizykiolnie duszy, a yli-
bymy dziesi iazy duej nigdy nie ziozumiemy do koca
lego zjawiska.
W dzisiejszych czasach wszelkie dziaania czowieka na
izecz lak zwanego iozwoju, jak budowanie domow i wyci-
nanie lasow i wielkich dizew, po pioslu defoimuj pejza,
czynic go poskiomionym i lanim. Piawdziwymi ludmi na-
zwa mona bdzie lych, kloizy zaczn pali slawiane poly
i pozwol lasom sla w spokoju! Widziaem iozpadajce si
poly, kloiych koniec gin gdzie wiod pieiii i widziaem
oddanego cywilizacji mizeiaka, kloiy slizeg lych zniszczo-
nych gianic, podczas gdy niebiosa zawadny ca pizeslize-
ni woko, a on nie widzia zaslpow anioow spaceiujcych
po polach i pilnowa slaiego supa gianicznego, slojcego po-
iodku iaju. I spojizaem na niego kolejny iaz i ujizaem go
slojcego poiodku slyksowych moczaiow oloczonego pizez
diaby, za on wci widzia gianic, kloiej mia slizec lizy
mae kamienie i wbily w iodek sup, wygldajce jak slos
ofainy. A gdy pizyjizaem si dokadnie, ziozumiaem, e
jego panem by Ksi Ciemnoci.
Bez liudu mog pizewdiowa dziesi, pilnacie, dwa-
dziecia, a nawel wicej mil, majc za punkl wyjcia moje
schionienie. W liakcie lej wdiowki nie pizekiocz piogu
adnego domu, nie bd slpa po adnej diodze, piocz lej,
kloi pizecina lis czy noika: najpieiw wzdu izeki, polem
pizeln sliumyk, kieiujc si ku ce, by wieszcie dolize do
lasu. Woko mej samolni na obszaize dziesilkow mil nie ma
ani jednego mieszkaca. Ze szczylow wielu wzgoiz doslizec
mog lady cywilizacji, skulki dziaa czowieka. Faimeizy
i ich pola s liudniejsze do znalezienia ni zwieizla i ich
noiy. Czowiek i jego spiawy, kocio, paslwo, szkoa, han-
del, pizemys, iolniclwo, nawel polilyka, najgioniejsza ze
wszyslkich wymienionych jakim szczciem napawa mnie
lo, e zajmuj lak niewielk pizeslize. Polilyka lo zaledwie
wskie pole, do kloiego wiedzie jeszcze wsza cieka. Cza-
sem kieiuj lam wdiowcow. Jeli chcesz wkioczy do wiala
polilyki, id szeiok diog, podaj za zwolennikiem iynku,
niech kuiz, kloiy jego slopy podnosz z ziemi, olepi ci,
a wowczas dolizesz do celu. I bez wzgldu na wszyslko, po-
lilyka nie zajmie caej wolnej pizeslizeni. Odchodz od niej
jak od pola fasoli, wkiaczajc do lasu, i zapominam o jej isl-
nieniu. W cigu po godziny mog dolize do miejsc, w klo-
iych slopa ludzka nie slana od ioku i lam nie ma ju poli-
lyki, bowiem ginie w ogiomie lej wolnej pizeslizeni, jak dym
wypuszczony z cygaia.
Wie lo miejsce, do kloiego zmieizaj wszyslkie liakly,
swoisla odmiana wielkiej diogi, lak jak musi islnie izeka,
by mogo islnie iozlewisko. Wie jesl jak ciao, kloiego ko-
czynami s diogi, niekiedy niepizejezdne, a jake zwyczajne
dla wdiowca. Wie village. Sowo pochodzi z aciskiego
villa, poczonego z via, dioga, lub idc dalej w gb hislo-
iii ved i vella. Vaiio uwaa, e sowo pochodzi od veho, no-
si, poniewa jesl lo miejsce, do kloiego i z kloiego nosi si
izeczy, lowaiy. Ci, kloizy yj z piacy giupowej, nazywani
byli vellaturam facere. Sld le pochodzenie aciskiego vilis,
a naszego nikczemnik (ang. villain). Sugeiuje lo, do jak nik-
czemnych czynow mieszkacy wiosek s zdolni. S zdioeni
od samego palizenia na mijajcych ich wdiowcow, sami nie
iuszajc si z miejsca.
Niekloizy w ogole nie spaceiuj. Inni wdiuj jedynie po
wielkich diogach. Niewielu wyiusza na izeczywisle wdiow-
ki. Diogi pizeznaczone s dla koni i ludzi iobicych inleie-
sy. Nie koizyslam z nich w zasadzie wcale, bo nie spiesz si
nigdzie. Nie musz pilnie dolize do adnej laweiny, sklepu,
zajazdu czy skadu lowaiow, do kloiych diogi le piowadz.
W podioy jeslem dobiym koniem, lecz z wyboiu nie jeslem
dwukok. Pejzaysla maluje poslaci ludzkie, by zaznaczy
islnienie diogi na obiazie. Nie mogby namalowa mojej po-
slaci. Ja wdiuj do seica naluiy jak dawni pioiocy i poeci,
Mojesz, Homei, Chaucei. Moesz lo nazwa Ameiyk, ale lo
80

81

Z grubej rury
nie jesl Ameiyka. Ani Ameiicus Vespucius, ani Kolumb, ani
nikl inny nie odkiy lej ziemi. Jej hisloiia ukiyla jesl w mi-
lologii, kloi dane mi byo ujize, nie na kailach zapisanych
pizez hisloiykow.
Islnieje jednak kilka gownych diog, po kloiych slpanie
moe by poyleczne, bowiem wiod w lak odlege miejsca,
e wydaj si nie mie koca. Jesl Slaia Dioga Mailboiough,
kloia nie piowadzi ju do Mailboiough, chyba e miejsce,
do kloiego docieia, lo izeczywicie jeszcze jesl Mailboiough.
Moecie uzna mnie za zuchwalca, e w ogole o lym mowi,
poniewa, jak sdz, w kadym miasleczku s pizynajmniej
dwie lakie diogi.
Srara Droga Marlborough
Gdzie po zoto bez skutku kopali,
Gdzie onierze maszerowali,
I Elijah Vood stawia swe kroki,
I nic dobrego nie wro oboki.
Bo nikt Elishy Dugana nie ocali
yjcego samotnie wrod lasow w oddali
jak ptak pochliwy,
Lecz jest szczliwy.
Nic go nie wzrusza
Gdy z sidami w las rusza,
Bo wiedzie tu ywot godny,
Szczliwy i swobodny.
Gdy krew moja wiosn si burzy
Vzywajc mnie do podroy
U wrot Marlborough Starej tej Drogi
Piach pod stop ukoi me nogi.
I w ruin ta droga popada
Droga ycia, co te si rozpada.
Quin Irlandczyk jedynie,
Gdy czas mrozow ju minie
V chacie swej nocleg moci
Dla nielicznych swych goci.
Vzywa nas gos
Drogi jak los
Mroczny, nieznany i krty,
Bo tylko w nas
Nieznany las
Pokona ycia zakrty.
Na skraju stranik kamienny,
Grob miasta bezimienny.
Litery zatarte odczytaj
Kamie o drog zapytaj.
Varto pomarzy przez chwil
Nim kolejn przebdziesz mil.
I zdumienie,
Zadziwienie
Czyje byo to marzenie
Stworzy obraz taki?
Moe radny miasta jaki?
Gourgas, moe Lee?
Clark albo Darby?
Pragn tylko jednego
ycia wiecznego
Te puste tablice z kamienia,
Ktore soce opromienia,
Gdy wdrowiec w samotnoci
Tu zagoci
I wyryje jedno zdanie,
Co si caym wiatem stanie.
Niechaj inni je poznaj
V sens ycia si zagbiajc.
Znam ja kilka sow takowych
Dla wdrowca zawsze nowych,
Pyn wiecznie ponad krajem
Literackim bdc rajem.
Gdy te sowa raz przeczytasz
Viosn w sercu swym powitasz,
Spyn niegi, a nowe ycie
Nastanie po mrocznym niebycie.
Gdy poczujesz w sobie moc
I porzucisz domu progi
wiat u stop twych rozpostarty
Vzdu Marlborough Starej Drogi.
r
Obecnie w miejscu, gdzie mieszkam, najlepsze poacie
ziemi nadal nie s piywaln wasnoci. Kiajobiaz nie nale-
y zalem do nikogo i wdiowiec moe cieszy si wzgldn
wolnoci. Lecz najpewniej nadejdzie dzie, w kloiym zie-
mia zoslanie podzielona na lak zwane leieny ioziywkowe,
z kloiych koizysla bd mogli lylko nieliczni. Dzie, w klo-
iym zoslan poslawione niezliczone poly, puapki na ludzi
i inne wynalazki spychajce wdiowcow wycznie na diogi
publiczne, za spaceiowanie po boej ziemi bdzie iowna-
o si naiuszeniu piywalnej wasnoci. By moc izeczywicie
czeipa z czego pizyjemno, powinnimy zyska umiejl-
no odeiwania si od samego uczucia pizyjemnoci. Ju le-
iaz piacujmy nad popiaw naszych moliwoci, zanim na-
dejd dni ciemnoci i za.
Czemu lo niekiedy lak liudno jesl okieli, dlaczego
spaceiujemy: Wieiz, e islnieje sublelny magnelyzm Nalu-
iy, i jeli podwiadomie si mu poddamy, on nas popiowadzi
waciw diog. Nie jesl nam obojlne, jak diog kioczymy.
Islnieje bowiem la waciwa dioga, lecz my z powodu nie-
oslionoci i gupoly wybieiamy l z. Radzi bymy wybia
si na pizechadzk, na jakiej jeszcze nigdy nie bylimy. Pize-
chadzk, kloia pozwoli nam pozna wial woko nas, ciek,
kloia jesl symbolem idealnego wiala, do jakiego zmieizamy.
Czasem jednak jesl nam liudno odnale waciwy kieiunek,
poniewa nie islnieje on jeszcze wyianie w naszej wiado-
moci.
Gdy wychodz z domu na spacei, jeszcze niepewny do-
kd skieiuj kioki, pozwalam, by kieiowa mn inslynkl.
Okazuje si wowczas, jakkolwiek dziwnie i kapiynie mia-
oby lo zabizmie, e w kocu zawsze moje kioki w sposob
nieunikniony kieiuj si na poudniowy zachod, w kieiun-
ku jakiego konkielnego zagajnika czy polany, albo opusz-
czonego paslwiska, bd le wzgoiza. Iga mego kompasu
nie jesl slabilna, za kadym iazem waha si o kilka slopni,
i nie zawsze wskazuje bezpoiednio kieiunek poudniowo-
zachodni, lo piawda, i mona szuka uzasadnienia lakiego
slanu izeczy, jednak zawsze zalizyma si gdzie pomidzy
poudniem a zachodem. Dla mnie jesl lo kieiunek pizy-
szoci, bowiem ziemia wydaje si by lam mniej wyjao-
82

83

Z grubej rury
wiona i bogalsza. Linia, po jakiej si poiuszam, nie jesl ko-
em, a iaczej paiabol, moe nawel pizypomina oibil, po
kloiej poiuszaj si komely, nieskoczon lini wyginajc
si w kieiunku zachodnim, gdzie sloi moj skpany w socu
dom. Czasem pizez niemal godzin poiuszam si w koko
niezdecydowany, dokd lym iazem wyiuszy, by w kocu po
iaz lysiczny wybia si na zachod lub poudniowy zachod.
Kieiunek wschodni wybieiam lylko wowczas, gdy zmuszaj
mnie do lego okolicznoci, za zmieizajc na zachod czuj
si wolny. By lam i, nie musz mie spiaw do zaalwienia.
Jako nie mog uwieizy, e za hoiyzonlem, na wschodzie
mogbym odnale pikne pejzae lub wyslaiczajco dzikie
okolice, bym mog poczu si wolny. Nie czuj podniecenia,
gdy czeka mnie wdiowka w lamlym kieiunku. Wieiz jed-
nak, e puszcza, kloia iysuje si na hoiyzoncie po zachodniej
slionie, cignie si niepizeiwanie w kieiunku zachodzcego
soca i e nie ma lam adnych miasl i miasleczek, kloie mo-
gyby zakoci moj spokoj. Pozwolcie mi y lam, gdzie chc,
po lej slionie miasleczka, gdzie bliej mi do odludnych pusl-
kowi, w kloiych mog si schioni, gdy lylko opuszcz jego
muiy. Nie kadbym na lo zjawisko lakiego nacisku, gdybym
nie wieizy, e jesl lo dominujca lendencja w yciu mych
wspoobywaleli. Moim kieiunkiem jesl Oiegon, nie Euiopa.
I w lym kieiunku zmieiza cay naiod, a nawel caa ludzko.
Ze wschodu na zachod. Pizez kilka lal obseiwowaem zjawi-
sko migiacji osadnikow na poudniowy wschod, jaka miaa
miejsce w Auslialii. Jesl lo jednak swoisly kiok wslecz i pa-
lizc na pieiwsz geneiacj Auslialijczykow z moialnego i f-
zycznego punklu widzenia, nie by lo specjalnie udany eks-
peiymenl. Wschodni Talaizy uwaaj, e poza Tybelem nie
ma ju nic. Tam koczy si wial, lwieidz. Dalej nie ma
ju nic, lylko bezbizene moize. Tam, gdzie oni sami miesz-
kaj, jesl lylko absolulny wschod.
Wyiuszamy na wschod, by poznawa hisloii i sludiowa
dziea szluki i lileialuiy, odlwaizajc w pamici kioki poczy-
nione pizez ias ludzk. Wyiuszamy na zachod, by podj
wdiowk do pizyszoci, kieiujc si duchem pizedsibioi-
czoci i pizygody. Allanlyk jesl Lele, izek zapomnienia. Gdy
go pizekiaczamy, zapominamy o Slaiym wiecie i jego insly-
lucjach. Jeli leiaz nam si lo nie uda, by moe pized nami
bdzie jeszcze jedna szansa zanim dolizemy do bizegow
Slyksu lo Lele-Pacyfk, lizy iazy wikszy i szeiszy.
Nie wiem, na ile jesl lo wane, a na ile lo jedynie osobliwy
pizypadek, e jednoslka powinna dopasowa kieiunek kade-
go najmniejszego nawel spaceiu do iuchu caej iasy. Wiem jed-
nak, e zjawisko podobne do inslynklu migiacyjnego plakow
i czwoionogow zjawisko, kloie w wielu pizypadkach wpy-
no na jeden z galunkow wiewioiek, z pizemon si zmusza-
jc je do podjcia wdiowki, opisywanej pizez wielu wiadkow,
do pizepiawiania si pizez najszeisze izeki, kada z nich ucze-
piona niewielkiego kawaka diewna, z ogonkami w goize pe-
nicymi jakby iol agla, czc bizegi wskich sliumieni mo-
slem z cia lych, kloie zginy podczas pizepiawy oywienie
lypowe wiosn dla zwieizl hodowlanych, kiedy lo mowimy,
e zachowuj si jakby co poksao je w ogon, lo zjawisko, la
sia oddziauje na poszczegolne jednoslki i cae naiody czslo
od pokole, a kiedy indziej lylko spoiadycznie. I chocia klucz
dzikich gsi nie pizelaluje nad naszym miasleczkiem, lo moe
mie wpyw na wailo nieiuchomoci, dlalego gdybym nimi
handlowa, biabym pod uwag l moliwo.
I wtedy ludzie pragn wyruszy na pielgrzymk,
Za mnich wdrowny poszukiwa nowych opowieci.
Kady zachod soca, kloiy podziwiam, napawa mnie
chci wyiuszenia na Zachod lak daleki i mglisly jak len, do
kloiego zmieiza w swej wdiowce soce. Palizymy codzien-
nie jak wdiuje ono na zachod i kusi nas, bymy zmieizali za
nim. To Wielki Pioniei Zachodu, za kloiym podaj naio-
dy. Ca noc nimy o iysujcych si na hoiyzoncie osliych
szczylach goi, cho by moe s one jedynie zudzeniem. My
widzimy je owiellone oslalnimi piomieniami soca. Allan-
lyda, wyspy i ogiody Hespeiyd, iodzaj ziemskiego iaju, dla
slaioylnych byy Wielkim Zachodem loncym w lajemni-
cy i poezji. Klo z nas palizc na niebo owiellone oslalnimi
piomieniami zachodzcego soca nie widzia w swej wy-
obiani ogiodow Hespeiyd i cudownych fonlann opisanych
w lych wszyslkich milach:
Kolumb by lym, kloiy odczuwa woanie zachodu chy-
ba najbaidziej ze wszyslkich. Posucha lego gosu i odkiy
Nowy wial dla Kaslylijki i Leona. W lamlych czasach slado
ludzkie umiao wyczu nowe paslwiska z daleka.
I wstao soce ponad wierzchokami wzgorz,
potem zatono w jeziorze zachodu,
I znow powstao w bkicie ciepych morz,
By jutro zazieleni bezkresne pola.
Gdzie jeszcze na lej planecie znale mona ziemi, kloia
pomieci lyle slanow, ziemi lak yzn i bogal, iodzc lak
wielk ionoiodno pioduklow, a jednoczenie lak alw do
opanowania dla Euiopejczyka, jak la: Michaux, kloiy pozna
jedynie skiawek lej ziemi, pisa: odmiany wielkich dizew
s liczniejsze w Ponocnej Ameiyce ni w Euiopie; w Sla-
nach Zjednoczonych islnieje ponad slo czleidzieci galun-
kow dizew, kloiych wysoko pizekiacza lizydzieci slop; we
Fiancji jesl zaledwie lizydzieci, kloie osigaj le iozmiaiy.
W poniejszych lalach bolanicy polwieidzili jego obseiwa-
cje. Humboldl pizyby do Ameiyki, by ziealizowa swoj sen
o liopikalnej wegelacji i ujiza j w caej okazaoci w piymi-
lywnych lasach Amazonii, najdzikszym miejscu na ziemi, po
czym baiwnie opisa lo, co dane mu byo zobaczy. Geogiaf
Guyol, sam Euiopejczyk, poszed jeszcze dalej dalej ni na-
wel ja jeslem golow i, a jednak pochylam pized nim gow,
gdy mowi: Jak iolina slwoizona jesl dla zwieizcia, jak wial
waizyw slwoizony jesl dla wiala zwieizl, lak Ameiyka slwo-
izona zoslaa dla czowieka pizybywajcego ze Slaiego wia-
la... Czowiek len wyiusza ze Slaiego wiala w sw podio. Po-
izuca bezkies Azji, kioczy od slacji do slacji zmieizajc w kie-
iunku Euiopy. Kady jego kiok znaczy lad nowej cywilizacji,
wyszej od popizedniej, powslajcej dziki wielkiej sile iozwo-
ju. Dolaiszy do Allanlyku zalizymuje si na chwil na bizegu
lego nieznanego oceanu, kloiego gianic nie zna, by cofn si
szlakiem, na kloiym wci jeszcze s lady jego slop i zazna
odpoczynku. Gdy ju wypije soki z yznej ziemi Euiopy i od-
buduje swe siy, wowczas podejmuje ponownie pen pizy-
god podio na Zachod, jak inni pized nim. Tyle Guyol.
82

83

Z grubej rury
To od lego impulsu pchajcego ludzko na zachod, sla-
wiajcego na jej diodze baiiei, jak by Allanlyk, wziy swoj
poczlek wspoczesny handel i pizedsibioiczo. Modszy
Michaux w swej piacy Podio na Zachod od Alleghanies
w r8oi pisze, e populainym pylaniem na nowo zasiedlo-
nym Zachodzie byo: Z jakiej czci wiala pizybywasz:
Tak jakby le ogiomne, yzne pizeslizenie byy naluialnym
miejscem spolka i wspolnym domem dla wszyslkich miesz-
kacow globu.
Pozwol sobie wic pizyloczy aciskie pizysowie, klo-
ie mowi: Ex Griente lux, ex Gccidente FRUX. Ze Wschodu
wialo; z Zachodu owoce.
Sii Fiancis Head, podionik i Gubeinaloi Geneialny Ka-
nady, pisze, e: zaiowno na ponocnej jak i na poudniowej
pokuli Nowego wiala Naluia nie lylko naszkicowaa swe
dzieo na wiksz skal, lecz lake pomalowaa len obiaz ja-
niejszymi i baidziej ywymi koloiami ni le, kloiych uya
szkicujc i upikszajc Slaiy wial... Niebo w Ameiyce zdaje
si by wysze, baidziej niebieskie, powielize wiesze, chod
baidziej pizenikliwy, ksiyc spiawia wiaenie wikszego,
gwiazdy wiec janiej, gizmoly s goniejsze, byskawice
baidziej wyiazisle, wiali silniejszy, deszcz baidziej izsisly,
goiy wysze, izeki dusze, lasy wiksze, a doliny szeisze. Po-
wysze slwieidzenie slanowi pizeciwwag do lego, co gosi
Bufon opisujc l cz wiala i jej osignicia.
Dawno lemu Linneusz powiedzia: Nescio quae facies
laeta, gabra plantis mericanis (Nie wiem co lakiego iado-
snego i wyjlkowego jesl w ameiykaskich iolinach). Ja za
uwaam, e w lym kiaju nie ma, lub piawie nie ma, frica-
nae bestiae, beslii afiykaskich, jak nazywali je Rzymianie,
i choby ju z lego powodu ziemia la jesl niezwykle pizyja-
zna dla osiedlecow. Mowi si, e w odlegoci lizech mil od
cenlium Singapuiu co ioku zdaizaj si wypadki poiwania
ludzi pizez lygiysy. W Ponocnej Ameiyce podiony moe
pooy si na ziemi w lesie na ca noc bez lku, e zaalakuje
go jaka dzika beslia.
To s zachcajce wiadeclwa. Jeli ksiyc jesl lu wikszy
ni w Euiopie, lo zapewne iownie soce mamy lu wiksze.
Jeli niebo jesl nieskoczenie wyej w Ameiyce, a gwiazdy ja-
niejsze, lo ufam, e le fakly s symbolem lego, jakich wyyn
pewnego dnia sign mog flozofa, poezja i ieligia miesz-
kacow lej ziemi. W pizyszoci, dalibog, le niemaleiialne
niebiosa sign iownie wysoko w umysach Ameiykanow,
za gwiazdy ziozumienia iozwiell je jeszcze baidziej. Wie-
iz bowiem, e klimal ma wpyw na czowieka jesl pizecie
co ulolnego w goiskim powielizu, co powoduje, i czujemy
w duszy pizypyw inspiiacji. Czy pod wpywem lakich zja-
wisk czowiek nie slaje si peifekcyjny lak inleleklualnie, jak i
fzycznie: Czy wanym jesl, ile mglislych dni mielimy w y-
ciu: Wieiz, e nasza wyobiania bdzie wiksza, nasze myli
baidziej pizejizysle, wiee i eleiyczne, jak niebo nad nami.
Nasze ziozumienie wiala spojne i szeisze, jak doliny. Nasz
inlelekl iozwinie si do cudownych gianic, jak gizmol i by-
skawica, jak nasze izeki, i goiy, i lasy. Za nasze seica bd
wspogia z gbi i pizejizysloci jezioi. Dalibog, objawi si
wdiowcowi co, o islnieniu czego nie mia dold pojcia, la-
eta i gabra, iado i uniesienie na naszych lwaizach. W pize-
ciwnym iazie zapylam do jakiego koca zmieiza len wial
i po co odkiylo Ameiyk:
Dla Ameiykanow, lego nie musz powlaiza.
Na Zachod kieruje si gwiazda imperium.
Jako piawdziwy paliiola winienem wslydzi si, e Adam
w iaju by geneialnie w lepszej syluacji ni nasi kongiesmani.
Nasze sympalie w Massachusells nie s ogianiczone do
Nowej Anglii jedynie; cho moe nas odizuca od Poudnia,
mamy seice dla Zachodu. Tam jesl dom modszych synow,
kloizy jak dawni mieszkacy Skandynawii wyiuszyli na mo-
ize w poszukiwaniu nowych ziem. Zbyl pono jesl, by zacz
uczy si hebiajskiego waniejsze jesl, aby ziozumie slang
dnia dzisiejszego.
Kilka miesicy lemu udaem si na wyslaw obejize pa-
noiam Renu. To byo jak sen o iedniowieczu. Pynem
lym hisloiycznym sliumieniem czego wicej ni wyobia-
nia, pod moslami zbudowanymi pizez Rzymian, a napia-
wianymi pizez kolejne pokolenia bohaleiow, wzdu miasl
i zamkow, kloiych nazwy bizmiay jak najsodsza muzyka
dla mych uszu, a kada z nich miaa wasn legend. Byy
lam Ehienbieilslein, Rolandseck i Koblencja, kloie znaem
jedynie z hisloiii. To byy iuiny, ale wanie one inleiesoway
mnie najbaidziej. Wydawao si, e z izeki, ze wzgoiz pokiy-
lych winn iolinnoci dochodzi do mych uszu cicha muzy-
ka Kizyowcow wyiuszajcych do Ziemi wilej. I pynem
dalej oczaiowany, jakbym sam pizenios si w lamle bohalei-
skie czasy, i wdychaem almosfei iyceiskiego ycia.
Kiolko polem poszedem obejize panoiam Mississippi,
i gdy wdiowaem w goi izeki, w wielle dzisiejszego dnia uj-
izaem slalki paiowe powoli pynce z pidem, liczyem nie-
zliczone miasleczka wzniesione na bizegach izeki, widziaem
iuiny wielkiego jeszcze niedawno Nauvoo, czuem pod slopa-
mi lady Indian pizechodzcych na diug slion sliumienia,
by wyiuszy dalej na Zachod, i lak jak upizednio ujizaem
Moselle, lak leiaz mym oczom ukazao si Ohio i Missouii,
i usyszaem legend Dubuque i Wenony Clif nadal mylc
baidziej o pizyszoci ni pizeszoci, czy dniu dzisiejszym
i ziozumiaem, e lo inny iodzaj Renu. Ziozumiaem, e
fundamenly pod zamki dopieio zoslan pooone, a synne
mosly jeszcze nie poczyy obu bizegow izeki. I poczuem, e
lo wanie jesl wiek bohaleislwa, cho my o lym nie wiemy,
gdy heiosem jesl zwyky, piosly czowiek.
3enry 0avd Toreau
Tum. Hanna Goworowska-damska
Druga cz Wdrujc ukae si w kolejnym numerze Obywatela.
Powyszy esej Thoreau napisa w latach pidziesitych XIX w., pierwotnie ukaza si
on po mierci autora w 1862 r., w Atlantic Monthly. Przed kilkoma laty w niewielkim
nakadzie ukaza si polski przekad, pt. Sztuka chodzenia, Wydawnictwo Miniatu-
ra. Prezentujemy ten tekst w nowym przekadzie.
1. Wiersz ten, pira samego Thoreau, nie jest niestety szczegln ozdob tego eseju.
Ton, w jakim jest utrzymany zapewne musi si dzisiejszemu odbiorcy wydawa nazbyt
patetyczny. Tego rodzaju maniera bya jednak wwczas do powszechnie przyjta.
Tumacz moe jedynie zapewni czytelnika, e dokona wiernego przekadu.
84 85

Z grubej rury
Blisko wiei wieku, kloie upyny pomidzy ukaza-
niem si oiyginau oiaz polskiego pizekadu Hegemonii
i socjalislycznej slialegii Einesla Laclau i Chanlal Moufe,
cakowicie zmienio wymow lej ksiki. Ten manifesl z lio-
ch ju innej epoki odbieia si dzi jako dokumenl. Polskie-
mu czylelnikowi mog w zwizku z Hegemoni... nasun
si szczegolne skojaizenia. Czy nowe iuchy spoeczne, klo-
iych oblicze pluialislyczne, ionoiodne, zdecenlializowane
i opoine wobec usiowa lolalizujcych piezenluj Laclau
i Moufe, w obecnej peispeklywie nie pizypominaj cokol-
wiek oslalniego gizybobiania, polowania, poloneza i pizede
wszyslkim zajazdu na Lilwie, opisanych w naszej naiodowej
epopei:
Do pogbienia saikazmu skania biecy konleksl po-
lilyczny. Dla lzw. lewicy wieloiakiej, kloia nomen omen
wieloiako inspiiowaa si koncepcjami Laclau i Moufe, le-
goioczne wyboiy piezydenckie we Fiancji, poczone na do-
miai zego z pailamenlainymi, slay si Beiezyn, Lipskiem
i Waleiloo zaiazem. Oczywicie, doiana poiaka polilycz-
na nie musi obala ideowej iacji pizegianych. Rzecz jednak
w lym, i francuska lewica wieloraka utracia to, na czym
jej szczeglnie zaleao, czyli przypomnijmy kluczowe
pojcie z tytuu rozwaa Moue i Laclau hegemoni.
Poslnowoczeni lewicowcy fiancuscy, jeli nawel nie po-
paili en bloc piezydenckiej kandydaluiy Segolene Royal, lo
piyncypialnie okielili si pizeciw Saikozyemu, kloiy w ich
wizji wiala zaslpi lioch ju odchodzcych w niepami
zdemonizowanych wiogow z pizeszoci: Reagana, Talchei,
de Gaullea czy McCailhyego. Tymczasem Saikozy pomi-
mo oslizee pized jego auloiylaiyzmem czy iasizmem
udalnie zdefniowa syluacj, skaniajc wikszo obywaleli
iepubliki do opowiedzenia si za jego hasami. A laki suk-
ces jesl miaiodajnym objawem dysponowania hegemoni.
Lewicowi antagonici, jakich znalaz Sarkozy, nie prze-
ciwstawili mu niczego twrczego, susznego ani choby
pomysowego.
Zwycislwo kandydalki nad kandydalem mogoby sla-
nowi symboliczne podsumowanie pizeomu obyczajowego,
do kloiego lewica naiodzona w ioku r,o8 pizyczynia si
niewlpliwie znaczco. Jednak iozgiomione oiy Segolene
Royal zoslay pized bilw poddane kamufaowi. W kam-
panii pizywodczyni socjalislow baidziej ni cywilny i pail-
neiski a wic pizeciwny pobogosawionemu maeslwu
chaiaklei jej zwizku z lowaizyszem ideowym, ekspono-
wano iaczej iodzinno Royal, wyiaajc si iownie w po-
siadaniu giomadki dzieci. Gdy idzie o baidziej konseiwalyw-
nie wyznaczony poizdek publicznej debaly, Royal komuni-
kowaa mniej wicej lo samo, co jej pizeciwnik lyle i mniej
pewnym lonem.
Rownoczenie zaamay si nadzieje, e koiylaizem pod
kiuszcymi si muiami lewicy ofcjalnej loiuje sobie diog
jej alleinalywna odmiana. Euiopejski liaklal konslylucyjny,
do kloiego gios piaw auloiskich posiadaj fiancuskie elily
polilyczne, z socjalislami nie na oslalnim miejscu, izeczy-
wicie poleg w iefeiendum. Nie oznaczao lo jednak wzlolu
adnej spoiod iadykalnie lewicowych giupek, kloie dziki
lemu, i nawoyway do jego odizucenia, mogy pizez chwil
si udzi, e s na fali.
Lewica zna laklyczne odwioly, a nawel slialegiczne ka-
lasliofy, po kloiych w poizuconych laboiach odnajdywano
peiy niepizedawnionej leoiii. Czy sludium Laclau i Mouf-
fe naley do lakich skaibow: Jego losowo wybian piobk
poddajmy badaniu zalecanemu pizez Walleia Benjamina,
kloiy wialopogldy eslablishmenlu poiownywa do zych
wieiszy. Dyskurs radykalnej demokracji obwieszczaj au-
loizy Hegemonii... nie jest ju dyskursem uniwersalnym
/.../ poniewa nie istniej paszczyzny stanowice uprzywile-
jowane a priori wyaniania si antagonizmow, nie istniej tak-
e regiony dyskursywne, ktore program radykalnej demokracji
powinien a priori wykluczy jako moliwe pola swej walki /.../
dyskursy oporu marginalizowanych grup ludnoci konstruuj
oryginalne i nieredukowalne formy spoecznego protestu /.../
zdecentrowanie i autonomizacja rozmaitych dyskursow i walk
/.../ s warunkami sine qua non moliwoci urzeczywistnienia
ronych elementow klasycznego ideau socjalizmu, ktory wy-
maga oczywicie poszerzenia i rewizji. Zdania Laclau i Mouf-
fe nie dwicz, lylko bizcz.
Pan Tadeusz
lewicy
wielorakiej
Jacek Zychowicz
84 85

Z grubej rury
Nieslely pizywoujc i od iazu uciszajc piawdopo-
dobny gos w obionie Hegemonii... aigonowych mielizn
lego dziea nie da si uspiawiedliwi leoielycznymi kom-
plikacjami, kloie si izeczy by si w nim odzwieiciedlay.
Na odwiol. Znajc lepiej lub goizej humanislyczne liendy
oslalnich dekad XX w., pochonie si zawailo Hegemo-
nii... bezpioblemowo. Najbaidziej wyiafnowany wlek leo-
ielycznych iefeksji naszych piolagonislow moe zamiasl
oszoomi gbi wywoa pidzej co na kszlal znudzenia.
No lak, spoeczna czy wicz onlologiczna cao iozpada si
na niezliczone oiodki, kloiych pizenigdy nie uda si ujed-
nolici poznaniem lub dziaaniem... Sowiki dekonsliukcji
zdecydowanie zbyl dugo ju o lym pieway.
Pizyznajmy nadlo, e dyskursy oporu, promowane
w Hegemonii..., od do dawna nie s wypowiadane
z punktu widzenia marginalizowanych grup ludnoci.
W efekcie, zamieniy si one w spopularyzowane style,
za ktrych porednictwem sw ustabilizowan ju tosa-
mo demonstruj lobbies solidnie i wysoko osadzone
w hierarchii wspczesnych spoeczestw zachodnioeu-
ropejskich i pnocnoamerykaskich. W lakim dwuznacz-
nym osigniciu speni si szereg walk. /.../ antyautorytar-
nych, antyinstytucjonalnych, feministycznych, antyrasistow-
skich, etnicznych /.../ oraz podejmowanych przez mniejszoci
seksualne, jakie od lal oo. minionego slulecia piowadziy
nowe iuchy spoeczne, kloiych leoielycznymi pizewodni-
kami piagnli zosla Laclau i Moufe.
Pozycja spadkobieicow wspomnianych nowych iu-
chow wyianie zmienia si na koizy. Awans ow pocign
jednak za sob l niedogodno, e eksploalujc go nie
mog ju one upiawia dekonsliukcji czy le subweisji, do
kloiej, chyba gownie z pizyzwyczajenia, wzywaj na swoich
seminaiyjnych debalach. Czy jednak iacja nie zoslaa powo-
ana, eby si slawa si, a wic po pioslu wygiywa: Wizje,
o kloiych mowimy, doznay jednak baidziej osobliwego losu
hisloiycznego ni banalne pizejcie z kalakumb na foium.
Fiancuska lewica wieloiaka, cofajc si na planie polilycz-
nym, wci zachowuje lak diog jej hegemoni w poizdku
baidziej absliakcyjnym. Cenlium lamlejszego syslemu pia-
sowego po dawnemu slanowi, olwaily na jej idee i osobi-
sloci, Le Monde. W Paiyu od czasu do czasu naslpuje
wysyp inleleklualislow, kloizy s, o ile lo moliwe, baidziej
konseiwalywni od swoich ameiykaskich guiu. Lecz, ge-
neialnie izecz bioic, u fiancuskich mozgow akademickich,
zabieiajcych gos pro publico bono, lewa pokula mozgu do-
minuje nad piaw.
Czemu wic gow paslwa jesl lam Saikozy, a nie Sego-
lene Royal lub, jeszcze lepiej, Ailelle Laguillei, Oliviei Besan-
cenol bd inny z maiksislowskich iadykaow, ideologicznie
ubogaconych wiesz lemalyk emancypacyjno-femini-
slyczno-lizeciowialow: Gbiej slawiajc pioblem: dlacze-
go Francja, przy swojej lokalnej specyhce, ktra przecie
wystpuje take w innych krajach, uczestniczy w transfor-
macji zmierzajcej od pastwa socjalnego do turbokapi-
talistycznego: Na domiar zego, jej historycznie ugrunto-
wana tak, i mocniej nie mona, przy tym za wielorako
krzewica si wspczenie lewica, skpi skutecznych
strategii sprzeciwu.
Hegemonia lewicy wielorakiej kojarzy si z rolinno-
ci, ktra rozrastajc si nie wydaje kwiatw ani owo-
cw. Konkielyzujc, nie okiela ona faklow polilycznych czy
lym baidziej zasad syslemowych, aczkolwiek lej foimacji
w swych heioicznych poczlkach zapewne na lym zaleao.
To nie lak miao by, pizyjaciele, lo nie o lo walczylimy
z siepaczami de Gaullea chciaoby si weslchn pod u-
kiem Tiiumfalnym nad szklaneczk calvadosu. Cokolwiek
by nie mowi o piopozycjach Laclau i Moufe z dzisiejszej
peispeklywy, w swoim czasie na pewno byy one odwa-
n piob pizewielizenia leoielycznych magazynow lewicy.
Temu ambilnemu zamysowi spizyja konleksl owczesnej
polilyki wialowej. Wledy jeszcze mao klo spodziewa si
iozpadu bloku iadzieckiego, lecz na Zachodzie od jakiego
czasu pizeslano go uwaa za inleiesujc alleinalyw dla
wasnego, skdind niezbyl lubianego uslioju. Spogldajc
z innej sliony, ywa pozoslawaa pami pizesawnego lania,
jakie na US Aimy spado w Indochinach. Wkiolce po nim
Slany Zjednoczone olizymay kolejny cios lym iazem od
iewolucji islamskiej w Iianie. Cigle le wspominano iok
wewnliznej eksplozji w wiecie zachodnim, kloia kazaa de
Gaulleowi szuka schionienia w bazach fiancuskich spado-
chioniaizy nad Renem.
Wobec zapowiadajcego si pizeomu, lewicy biako
busoli. Laclau i Moufe, zawdziczajc lemu najbaidziej
wailociowe pailie ich ksiki, szukali pizyczyn zagubienia
u samych iode swej ideowej oiienlacji. Lewica poczlkowo
zakoizenia si w ludzie walczcym z feudalnym ancien iegi-
mem. Gdy ow pieiwolny podmiol iozszczepi si na anlago-
nislyczne pailie (dla pizykadu, aliansu z lionem i olaizem
oiaz zwioconej pizeciw nim iewolly), wyjanienie lego kiy-
zysu, pieiwszego, lecz dalece nie oslalniego w lewicowych
dziejach, podsuny kalegoiie podziau i konfiklu klasowe-
go. Pizejmujc je od mieszczaskich hisloiykow z epoki Lu-
dwika Filipa Oileaskiego, Maiks osdzi, i w jego doniach
znalaz si kamie flozofczny, dziki kloiemu nie giozi mu
smulny spoczynek na pobojowisku hisloiii obok naslpcow
Plalona lub Spailakusa. Z giomady zaiowno bezsilnych ulo-
pislow, jak i iozgiomionych ludzi czynu miao Maiksa wyod-
ibnia uslalenie punklu opaicia dla swoich iewolucyjnych
ideaow w piawach ekonomii, kloie dziaay nieodpaicie na
izecz ich uizeczywislnienia. Od nich iownie pochodzia
gwaiancja, e aimii jego zwolennikow, kloia si kiedy zbie-
ize, nie zgniol siy slojce na sliay islniejcego adu.
Gdy jednak socjaldemokiacja, kloiej pieiwsze piogiamy
Maiks zdy ziecenzowa, slaa si iuchem masowym, spo-
lkao j nalychmiasl pizykie iozczaiowanie. Misj kluczowe-
go spiawcy, kloiy pogizebie slaie i dopomoe w naiodzinach
nowego, socjaldemokiaci z koca wieku XIX i pieiwszych
dekad XX powieizali, oczywicie, klasie iobolniczej. Niesle-
ly, wyszo na jaw, e gospodaika kapilalislyczna piodukuje
wiele dobi, lecz podmiol jej iewolucyjnego pizekszlacenia
do nich nie naley. O ile bowiem robotnicy, poddajc si
reguom kapitalizmu, przemieszczali si terytorialnie
i zwikszali wydajno, o tyle te umacniali panujcy nad
nimi system, zamiast go kwestionowa. Nie zwiacay ich
pizeciw niemu iownie piolesly sliajkowe, podejmowane
w imi bezpoiednich inleiesow swej giupy w pizedsibioi-
slwach czy gazi pizemysu. Walka o iownowag midzy
86

87
Z grubej rury
zyskiem waciciela a pacami zaliudnianej pizez niego siy
ioboczej bya, pomimo wszyslko, gi o sumie niezeiowej,
w kloiej liwae pokonanie jednej sliony adnej z nich si
nie opacao.
Punkl cikoci socjaldemokialycznych dziaa musia
nieoczekiwanie pizenie si z ekonomicznej bazy do poli-
lycznej nadbudowy. Tutaj wszake socjaldemokraci, zosta-
jc ministrami czy sporadycznie formujc nawet rzdy au-
torskie, suyli za rubki w maszynie, ktrej plan i cel dzia-
ania zobowizywali si wczeniej jak si okazywao, na
wyrost istotnie przeorientowa. A jeli chcieli unikn
skonsumowania przez realnie istniejce stosunki, w polu
dostpnych im moliwoci znajdowaa si tylko niemoc
wiecznych opozycjonistw.
Sumaiyczny bilans (moe cokolwiek jednoslionny)
jesl miadcy. Laclau i Moufe slwieidzaj, e /.../ socjal-
demokratyczne rzdy ograniczay si w swych dziaaniach do
podania za dominujcymi tendencjami, nie starajc si sfor-
muowa adnej politycznej alternatywy. Nie lepiej dziao si
w ekonomii. Chocia dominujc slialegi pailii socjalde-
mokialycznych bya nacjonalizacja, lo pizykadowo, w okie-
sie midzywojennym z wyjtkiem francuskiego przemysu
zbrojeniowego w roku r,,o w Europie Zachodniej /.../ aden
z socjaldemokratycznych rzdow nie doprowadzi do znacjo-
nalizowania choby jednego przedsibiorstwa.
Szczliwie dla iewolucyjnych nadziei, w caoci zdaizaj
si elemenly, slanowice giony dla niej eksces czy nad-
miai. Maiks zapowiada kllwy paupeiyzacji i spadku slopy
zysku, kloie spadajc iownolegle na iobolnikow i kapila-
lislow zniszcz wspolne dla nich pole usliojowe. Nie pize-
widzia za lo wojen wialowych, kloie poslawiy kapilalizm
pod znakiem zapylania znacznie giunlowniej ni co naj-
wyej czciowo liafnie wskazywane pizez niego zjawiska.
Pieiwsza z nich doslaiczya zaponu iewolucji, kloia jak
lo okieli Anlonio Giamsci wbiew Kapitaowi wybucha
nie w placowkach cywilizacyjnego poslpu, lecz na ich an-
lypodach. Jej pizywodcy lylko pizez chwil jednak poslawili
l spizeczno zdaizenia z pioioclwem jako pioblem dla
swej bd czyslej, bd slosowanej leoiii. Wedug ich osla-
lecznej diagnozy, uliwalenie si ziywu z Padzieinika r,r,
zaleao od piawidowej mulacji iewolucyjnej w Euiopie
Zachodniej.
Na lym izekomo dla niej oplymalnym obszaize, iewo-
lucja upodobnia si jednak do Godola, kloiy w niesko-
czono odwleka swoje pizyjcie. Nalomiasl, w poiedniej
konsekwencji kolejnej wojny wialowej, ukszlaloway si
lam opiekucze paslwa socjalne. Czym one s z punklu
widzenia iadykalnej iefeksji: zaslanawiali si Laclau i Mo-
ufe z poczlkiem pizedoslalniego dziesiciolecia XX w.,
a wic akuial u ich zmieizchu, kloiy wszelako nie wydawa
si jeszcze pizesdzony. Insliumenlem, kloiego kapilalizm
w jego nowej fazie uywa do swego uslabilizowania na du-
sz mel: A moe wzgldnym osigniciem klas podpoizd-
kowanych w ich sliukluialnie liwaym konfikcie z upizywi-
lejowanymi:
Rownoczenie, Hegemonia... prbowaa wcign
w swj horyzont takie zjawiska protestu, ktre ognisku-
jc si wok pci, rasy i rnicy kulturowej nie mieciy
si w tradycyjnych kategoriach klasowych. Laclau i Moufe
liczy si do zasug, e nie deklamowali oni lepo o iewolu-
cyjnoci np. feminizmu, ale sens jego i podobnych iuchow
uznali za olwaily. Dookieli l kwesli mieli izecznicy
iadykalnej polilyki demokialycznej. Jak: Chyba jasne, e
zdobywajc hegemoni.
Odkiywc izeczonego skaibu by Anlonio Giamsci.
Swoj nauk o hegemonii moe najliafniej zilusliowa on
(pominilym pizez Laclau i Moufe z niewiadomych powo-
dow) pizeciwslawieniem ienesansu i iefoimacji. W najpieiw
wymienionym pidzie uczeslniczyo pewnie nie wicej ni
(jak chcia Jakub Buickhaidl) lysic, wpiawdzie fenomenal-
nych umysow i lalenlow. Jego koiyfeusze, zapiagnwszy y
niezalenie od biskupow i feudaow, pizekonali si, i bez
mecenalu kloiej z lych znienawidzonych peison zgin w
spoecznej pioni. Tymczasem reforma religijna ogarna
miliony. Jej entuzjaci potrahli sprawi, e niezaleno
z tym samym, co u twrcw renesansu, adresem pole-
micznym, staa si w ich wydaniu rzeczywist praktyk.
Wymagao to bagatela osadzenia jej w nowych rytu-
aach lubu i pogrzebu, formach piewu kocielnego, kro-
ju ubra, architekturze miasteczek oraz zalecanych sposo-
bach prowadzenia warsztatu lub ksig rachunkowych.
Socjalizm gosi Giamsci bdzie dla zbioiowoci
ludzkiej iealn peispeklyw na pizyszo pod waiunkiem,
e pizekszlaci si we wspoczesny odpowiednik iefoimacji.
Dokadnie lyle znaczya jego idea hegemonii. Wida od iazu,
jakiemu aosnemu zdegeneiowaniu ulega ona w swojej
biecej ieaklywacji. Aktualne boje o hegemoni tocz
si w bardziej reprezentacyjnych zaktkach uniwersum
medialnego i nigdzie indziej. Ich herosi, wynoszc na
piedesta werbalnie uwielbian przez nich walk, w isto-
cie winni s jej degradacji. Czyni j bowiem gr, ktra
nikomu poza sob sam nie suy i poniekd z tej przy-
czyny nikomu nie szkodzi. Polska lewica nie szukajc da-
leko ilusliacji defnilywnie pizylgna do cenlium w lym
wanie okiesie, kiedy na jej inleleklualnych obizeach bilo
w lam-lamy, zwoujc si do polowania na hegemoni, kloia
sezonowo cieszya si wziciem.
Nie slionic od wbijania szpilek Laclau i Moufe, wy-
pada pizyzna, e ich naiiacja wci mowi o nas lo i owo.
Gownie izecz jasna w jej czci hisloiyczno-kiylycznej.
Niech lewicowcy najwieiniejsi, kloizy gdy lylko usysz,
e gdzie lam wybuchy sliajki, owdzie socjalici piawie wy-
giali wyboiy, a w jakim zaklku Tizeciego wiala zawizao
od iewolucyjnych iskiei lubi si pociesza, e sponiony
Godol Socjalizmu wieszcie pizybywa, zaaplikuj sobie He-
gemoni... zamiasl zimnego piysznicu. A skd miaaby dzi-
siaj wychodzi i dokd zmieiza slialegia socjalislyczna do
spoki z iadykaln polilyk demokialyczn lo ju lemal
na inn opowie.
]acek Zychowcz
Ernesto Laclau, Chantal Moufe, Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek
do projektu radykalnej polityki demokratycznej, przeoy Sawomir Krlak, Wydaw-
nictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej TWP, Wrocaw 2007.
86

87
Z grubej rury
Joanna Duda-Gwiazda
Ukiaica z Koomyi piosilimy o poiownanie zachod-
niej i wschodniej Ukiainy. Odpowiedzia, e ionica jesl
laka, jak midzy Polsk i zachodni Ukiain To jeszcze
jeden slopie midzy zachodni Euiop i Rosj. Model
schodkowej sliukluiy wiala jesl populainy i, lizeba pizy-
zna, bywa pizydalny. W weisji uniweisalnej jesl miesz-
ny i piymilywny. Z gionej olchani wyaniaj si dzikusy
i mozolnie wspinaj si po slopniach do zachodniego nieba
cywilizacji, kulluiy, demokiacji.
M. Sokoowska w ksieczce My si czy wielizy pi-
saa, e kiedy kulluialny Paiy pudiowa dekolly i peiuki,
wszy zabija zolym moleczkiem na zolym kowadeku,
a zwykej wody unika baidziej ni diabe wiconej, dzicy
Polacy i Lilwini kpali si w aniach i izekach. Pized wej-
ciem do Unii Andizej saikaslycznie pioponowa, abymy
odiobili nasze zacofanie, palc lioch czaiownic do ied-
niej euiopejskiej, wyizucili ydow i innowieicow lub pizy-
najmniej iozpdzili zakony.
Wiomy na slopie zachodniej Ukiainy. Z obseiwacji
wynika, e wspinaczki na zachod nie pokonay iozkady
jazdy i oznaczenie pizyslankow aulobusowych. Nalomiasl
plaslikowe bulelki bez pizeszkod locz si a na dale-
ki wschod. Bulelki po kwasie chlebowym spolkalimy na
bezdioach Sajanow. W lym ioku w wialioomach midzy
Kukulem i Wielk Komiesk znalelimy bulelk po Coca-
Coli. To znalezisko nalchno nas oluch. Skoio nie ley lu
nigdzie ogiyziony pizez dzikie zwieizla i wyschnily ludz-
ki szkielel, lo moe i nam uda si wyplla z niepizechod-
niego labiiynlu. Na populainym szlaku z luibazy Zaiolak
na szczyl Howeili ley lak wielka ilo bulelek i opakowa
po balonikach i chipsach, e kady musi pizyzna, i Ukia-
icy osignli zachodnioeuiopejski, a nawel ponocnoame-
iykaski poziom odywiania si w goiach.
Jak wida, kiyleiium mieciowe bywa zawodne. Na pol-
skich szlakach mona spolka papieiek po kanapce, koslk
z udka kuiczaka, a nawel skoik z boczku, w kloiym a ioi
si od czsleczek cholesleiolu. W Choiwacji, kloiej bliej do
Zachodu ni Ukiainie, nie pizebinlimy na wyspie Ugljan
sleily lodowek, lelewizoiow i lapczanow, zizucanych z szo-
sy na uiwisly bizeg spadajcy do moiza i poionily kuj-
cymi iodziemnomoiskimi kizewami.
Mimo mieci musz wioci na Ukiain i zacz moje
ycie od poczlku. Pioceduiy euiopejskie s nieubagane
i po pioslu mnie skasoway. Jeslem deleled. Uizd w Gda-
sku zapioponowa mi euiopejski dowod osobisly na na-
zwisko Joanna Gwiazda, coika Aklawiana. Na emeiyluize
dodalek Duda w nazwisku mogabym sobie daiowa, ale
imi ojca mnie iazio. Posaam sioslize w Nowym Sczu,
gdzie biaam le opisany lub, odpis aklu uiodzenia, w klo-
iym jak wo sloi, e jeslem coik Oklawiana. Powiedz, e
jesle siosli, lal wszyscy znali, niech skoiyguj. Nic z le-
go. Akl uiodzenia musi by aklualny, pizesany z uizdu
w Gdasku do uizdu w Nowym Sczu, a do Gdaska do-
slaiczony z uizdu w odzi, gdzie jesl umocowany. Caa
la koomyjka midzy uizdami ma si odbywa na moj
piob i moj koszl, na szczcie niewielki. Wicej bdzie
koszlowa dopieio zmiana nazwiska na Duda-Gwiazda, je-
li o lo wyslpi.
Na moj wschodni logik, im slaiszy akl uiodzenia,
lym lepszy, ale w Euiopie wszyslko musi by wieulkie,
wic wysaam do odzi piob o aklualny akl uiodzenia
i czekam ju czwaily miesic. Powoli docieiay do mnie
wszyslkie komplikacje syluacji czowieka bez uslalonej lo-
samoci. Wyizucenie z nazwiska jednego czonu oznacza
wiele zmian Uizd Skaibowy, ZUS, NFZ, licznik gazowy,
licznik eneigii elekliycznej, mieszkanie lokaloiskie, konlo
w banku, kaila do bankomalu. Bez znajomoci z Ryszai-
dem Kiauze, kloiy ma doslp do wszyslkich baz danych,
polegn. Na szczcie lelefon, kablowka i piogiamy kompu-
leiowe s na Andizeja. Z moim iodzeslwem mam wspol-
n malk, ale jeslem nielubnym dzieckiem, poniewa moj
piawny ojciec, Aklawian, jesl nieznany.
Poslanowiam nie odbieia euiopejskiego dowodu oso-
bislego i pobiegam ze slaiym, wci wanym, kloiym bez-
piawnie od lal si posuguj, wyiobi sobie nowy paszpoil
zanim moje oszuslwo si wyda. Nie jeslem foimalislk, ale
posiadanie iownoczenie dwoch wanych dokumenlow
paszpoilu i dowodu osobislego na ione nazwiska uwa-
am za pizesad. Doslaam paszpoil wany pizez ro lal na
slaie nazwisko i poczuam si lepiej. Nie musz pioslowa
podpisu pod felielonami w Obywalelu i odsya Piezy-
denlowi Kizya Wielkiego Oideiu Odiodzenia Polski. Po-
lubiam pikn bia gwiazd.
Jedynym faklem, kloiego aden uizd nie kwesliono-
wa, by lub, cho alwy do uniewanienia. Andizej, zawsze
denlelmen, golow by polubi mnie jeszcze iaz popiaw-
nie, ale w Polsce nie da si lego ziobi. W pizyszym ioku
zamiasl w goiy pojedziemy na Ukiain do Kizemieca.
Mam dokumenl ukiaiski slwieidzajcy, e Duda Okla-
wian Janowicz zaiejesliowa coik Joann w sliahkasie. Na
lej podslawie lub jako uchodca z UE doslan obywalel-
slwo. Wezm lub z polskim obywalelem i pizyjad do Pol-
ski. Andizej po znajomoci zaalwi mi szybko polskie oby-
walelslwo i golowe. Jedynym sabym punklem lego planu
jesl oskaienie Andizeja o bigami. Osoba, z kloi bia lub
w Nowym Sczu, wpiawdzie nie islnieje, ale le nie umaia
i umize nie moe. Na podslawie paszpoilu aklu zgonu wy-
slawi nie mona, poniewa nie ma lam imienia ojca, a imi
ojca z euiopejskiego dowodu osobislego nie jesl zgodne
z aklem uiodzenia. Nic mnie lo nie mailwi. wily Pioli
nie jesl uizdnikiem Pana Boga.
]oanna 0uda-wazda
Krl jesr nag
odkrywamy
kamsrwa
propagandy Schody
do nieba
88 89
Z grubej rury
Anna Mieszczanek
Nasz czas si koczy obwieszcza iednio co lizy i po
minuly Kizyszlof Kopolowski, dla kloiego piogiamu Ki-
nemalogiaf , pizeniesionego z niszowej TV Puls do misyj-
nej Jedynki, poslanowiam kloiego dnia wyliwa w folelu
mimo pieiwszej w nocy. Pieiwsza w nocy lo, wiadomo, naj-
lepsza poia, eby obejize piogiam, w kloiym iozmawiaj,
a nie pizekizykuj si i goni z czasem. Wic zasiadam.
Ale okazao si, e po pizeniesieniu do Misyjnej, u Kopo-
lowskiego ju si nie iozmawia. To, co lubiam w Pulsie za-
slanawianie si, szukanie aigumenlow zamienio si w Mi-
syjnej w pai felielonikow pizekadanych kilkuzdaniowymi
poczlkami iozmow z gomi. A na kocu kadego lakiego
poczlku lubalne nasz czas si koczy... auloia. ywo, nowo-
czenie i dynamicznie. No.
W padzieiniku i lislopadzie Misyjna TV pizeznaczya
czas na wyboicze spoly, polem na pizedwyboicze, lu-po-
wyboicze i cakiem-po-wyboicze sondae, a lake na pizewi-
dywane-wyniki, piawdziwe-wyniki oiaz pieiwsze-zaiaz-po-
wyboicze i nieco-poniej-po-wyboicze analizy scenaiiuszy
koalicyjnych. Emocje w zenicie, lechnika w subie naiodu.
Mree buicz pod nosem za Janeik.
Po wyboiach (za jedyne slo podalniczych milionow)
okazao si jak zwykle oslalnio, e naiod podzielony jesl
mniej wicej po iowno. A kiajem jako izdzi lizeba. Jak:
Tfu, lfu, kompiomis lizeba dowailociowa chyba. Ale eby
dochodzi do kompiomisow, lizeba mie czas. A nasz czas si
skoczy, piosz paslwa. I co lu iobi:
Znudzio mi si lo, piawd mowic.
***
Polaiyzacja spoeczna uliwalia si na slaym poziomie.
Nie lylko w Polsce. Ameiykaskie wyboiy, w kloiych wygia
Bush, pokazuj lo wyianie. Syslem si, za pizepioszeniem,
speliyfkowa.
Owszem, moemy pizez kolejne ,o lal udowadnia sobie,
e po piocenla spoeczeslwa ma decydowa o lym, jak po-
winna y ieszla. Ale czy lo ma sens:
Pizeciganie si nawzajem, walka na lak zwane aigumen-
ly musz odej w niebyl. Chyba, e chcemy znienawidzi
si nawzajem lub le zalomizowa w slopniu uniemoliwia-
jcym islnienie jakiejkolwiek wspolnoly.
Odkd wial wyailykuowa Piawa Czowieka, coiaz
wicej jesl osob, kloie chc, eby ich zdanie byo biane pod
uwag, coiaz wicej wyiaanych spizecznych iacji, inleiesow,
slanowisk.
Dwiecie lal lemu zasad, wedle kloiej oiganizowao
si ycie spoeczne wspolnoly, byo lwoizenie pailii, kloie
umoliwiay obywalelom posiadanie wpywu i zabieganie
o wasne inleiesy.
Dzielenie si, polaiyzowanie poslaw i slanowisk, polizeb-
ne kiedy dzi moe nas lylko niszczy, jeli nie nauczymy
si liaklowa polaiyzacji jako slanu wycznie pizejciowego.
Pizyszed czas na iadykaln zmian gownej zasady okiela-
jcej sposoby iepiezenlacji i wypiacowywania decyzji.
Nie pars, partis, nie cz, pailia i jak najwyianiejsze
jej wyonienie i wyiaenie, a polem walka midzy czciami,
musi sla si ow now zasad oiganizacji ycia. Nie cz,
lecz pizeciwnie cao.
Bo najwaniejsze jesl pizeliwanie w dobiej kondycji,
haimonii i slwaizajce jak najlepsze waiunki iozwoju kade-
go pojedynczego czowieka caoci.
Czci pailie maj dzi sens ledwie chwilowy, kiedy
skupiaj si woko konkielnych spiaw czy pioblemow. Ale
zasad nadizdn musi sla si poslulal koniecznoci wypia-
cowania za kadym iazem, w kadej pojawiajcej si spoinej
spiawie decyzji, kloia w slopniu najpeniejszym z moli-
wych uwzgldni spizeczne polizeby ionych slion.
Do lego polizeba nam wiadomoci, e kady kompio-
mis jesl najwikszym dobiem. e samo poszukiwanie kom-
piomisu slwaiza pizeslize, w kloiej maj szanse pojawi si
iozwizania nowe, dobie dla wszyslkich. Wana jesl sama
zmiana poslawy nie klo kogo, ale jak iazem pochyli si
nad iozwizaniem.
Jak lo ziobi: Jak pizyj poslaw zakadajc, e i ja,
i klo, klo myli o dowolnym pioblemie inaczej ni ja
mamy le same piawa. e nikl z nas nie jesl lepszy. Och, goym
okiem wida, e Polakom polizebna jesl laka nowa umiejl-
no wygldajca jak godzenie wody z ogniem czy kaczy-
slow z plalfoimeisami. Moe wanie po lo zdaizya nam si
la ciul ju niesmaczna publiczna zabawa, ebymy doslizegli
konieczno wpiowadzenia nowoci do demokialycznego
menu. e Cao musi i pized Czci.
Czeka nas nowa, cicha, dokonujca si w seicach iewo-
lucja.
Jeli si nie dokona bdziemy mieli lo, co mamy. B-
dziemy czekali, kiedy Jaiosaw zamknie Lecha, albo Donald
jakiego Aleksandia. I slojc na lolniskach bdziemy macha
lym, kloizy lec piacowa w Iilandii. Bdziemy do koca slu-
lecia, iaz na dwa lala, wywalali ,oo milionow, eby ulizyma
skiocon, dwulelni kadencj bezpioduklywnego pailamen-
lu diely posow, biuia, kancelaii Sejmu i Senalu.
Chocia gdy si ,oo milionow polskich zolych podzieli
pizez o milionow polskich wyboicow, lo wyjdzie, e la za-
bawa koszluje kadego z nas lylko ri i po zolego iocznie.
W kocu lo nie lak wiele.
Moe machn ik i mainowa dalej:
Moe uzna, e na napiawianie wasnego paslwa nie
mamy wpywu i e ta zabawa nie jest dla dziewczynek?
Nasz czas si koczy czy zaczyna:
5nna 9eszczanek
Nasz czas
si koczy
a moe zaczyna?
7a
pojedynczy
rozum
88 89
Z grubej rury
Pized wyboiami i zaiaz po nich ci, kloiych niosy
fale nolowa sondaowych i oblicze z komisji wyboiczych,
wzlaluj ze szczcia. Pozbawieni lakich powodow do salys-
fakcji, zaciskaj zby, liczc na iewan. Jednym dla oslizee-
nia, a diugim na pociech, wailo wskaza, e w islolniej-
szym sensie pizegiali absolulnie wszyscy.
Z laklycznego punklu widzenia, piawica pod wodz bia-
ci Kaczyskich w najgoiszych dla siebie chwilach dugo zdia-
dzaa cechy waki-wslaki. Ujmujc lo baidziej naiodowo:
laka widocznie w niej dusza, e cho umieia, nog iusza. Tyle
ju iazy pizecie oiganicznie wiodzy, a czasem nawel kiy-
lycznie yczliwi obseiwaloizy gizebali j iazem z piojeklem
IV RP, z kloiym wyslpia do boju. Ale... Tym iazem mobi-
lizacja pod agilacyjnym sygnaem: zgi, pizepadnij, oligai-
chiczna moido ly moja, z agilacyjnego flmu PiS, zapewnia
jej nie wicej ni wzgldnie honoiow poiak. Szkoda:
Jeli, obioniwszy si jakim cudem pized lolalnym znie-
chceniem do pizedwyboiczego show, wczyo si lelewizoi
na debal Kaczyski-Kwaniewski, liudno byo czasami nie
zaslizyc uchem w odiuchu nadziei i nomen omen soli-
dainoci. Jakimkolwiek uczuciom by si nie ulegao w slo-
sunku do piemieia z PiS, mia on iacj, i III RP slanowia
cieplaini dla plugawej foiy klik koipoiacyjnych. Fakl, i
dziao si lo pod elykiel wolnej konkuiencji, dobija moial-
nie poszczegolne osoby i niejedno cae pokolenie. Szef kliki,
dobieiajc kumoliow z nolalnika, powoywa si na zasady
uslioju, kloiy pizynajmniej pod lym wzgldem uchodzi za
spiawiedliwy, e obieklywnie ocenia indywidualne moli-
woci i slaiania. Delikwenlom, kloiych lak pizepiowadzana
selekcja slicia na dno, biako odskoczni, pozwalajcej nie
lylko pod piaklycznym, ale lake ideowym wzgldem od
niego si odbi.
Ewenlualnemu skokowi do goiy z iadoci pizeszkadza
naslpny liack ze cieki dwikowej pojedynku lideiow.
Nieoczekiwanie Kaczyski gialuluje czego Kwaniewskie-
mu a mianowicie, jego zasug na Ukiainie. Zaiaz, zaiaz...
Czym pobliska ziemia slepow, wielkich izek i Zapoioa jesl
mimo, a po czci i na skulek zmian, do kloiych w jakiej
skiomnej mieize pizyczyni si Kwaniewski, slawiajc oki-
gy slo pomidzy pomaiaczowym Juszczenk oiaz niebie-
skimi Kuczm i Janukowyczem: Na lamlejszych dzikich po-
lach, sliaszcych pospolilych mieszkacow, iaj na ziemi od-
nalazy kliki, kloie wyolbizymiy si jeszcze polwoiniej ni
w swojej polskiej odmianie. Ugiupowanie Julii Tymoszenko,
kloiego niezy iezullal wyboiczy poczy Kwaniewskiego
z Kaczyskim we wspolnym iozanieleniu, jesl wieinym od-
biciem Plalfoimy.
O co wic zdaniem lwoicy i wykonawcy wizji pizeo-
mu w Rzeczypospolilej loczy walk: Czyby, skoio we-
dug niego Ukiaina pynie w dobiym kieiunku, wyslaiczyo
zdiapywa lady poslkomunizmu z szyldow, odwiaca si
plecami do, chociaby ju nie czeiwonej Moskwy (co Pol-
ska iobi szczeize, gdy jej spiylniejsi ssiedzi z poudniowe-
go wschodu lak sobie) i spoglda lsknie na ponocno-
ameiykaskie bizegi Allanlyku, kloie niekoniecznie si od
lego pizybliaj: Kaczyski musia mimowolnie zmiozi
niekloiych ze swoich goicych zwolennikow, obwieszczajc
u piogu padzieinikowej kampanii, e koalicja PiS-u z PO
jesl moliwa pod waiunkiem, i len pieiwszy znaczco wy-
gia wyboiy. By lo dosy dwuznaczny sygna kolejnej mobi-
lizacji w enklawach niepizyslosowanych do adu, w kloiym
wyboinie czuj si luzy Plalfoimy. Caym seicem popieiajcie
diuyn swojego Kaczoia, eby ualwi jej poczenie si
z teamem waszego wioga Donalda...
Taki alians na szczylach labeli cokolwiek by w danej
chwili mowiy kailki z uin podpowiada chodna logika
maikelingu i zaizdzania. Obydwie wysokie spieiajce si,
a z czasem moe i si ukadajce sliony, wielnie liafaj do
wzajemnie siebie nieliawicych targetow powiedzmy, mo-
heiow i e-elil. Gdyby waloiy jednych i diugich, za poied-
niclwem gownych giaczy, zebia we wspoln pul, zabieg
ow na dug sekwencj iozda zablokowaby konkuiencj
i uciszy spizeciwy publicznoci. Poki lej konsliukcji nie ioz-
sadz siy odiodkowe y nie umieia.
Zwycizca w lej chwili nie musi jeszcze i na hisloiycz-
ny kompiomis. Ze wszyslkich iealnych i uiojonych slwoize,
slizyga wyionia si lym, e jesl moe nie najsilniejsza, ale
najbaidziej upaila. Dlalego le zwykle dopina swego. Pizy-
pomina j Plalfoima, podjedajca w kolejnych piobach
do wadzy, kloia si jej dugo wymykaa. Slizygi mona nie
znosi, lecz upyw czasu jej spizyja. Za niewiele lal, lulejszej
iozbilej zbioiowoci nie da si skizykn do wyslpienia na
izecz czcych j inleiesow. Tyle zoslanie: wyjecha, zaiobi,
wyda, znow moe ju na lamlen wial wyjecha... Tyle
na pocieszenie, e kieiowcom Plalfoimy oiaz ich klakieiom
niedugo slan w gaidle upajajce ich dzisiaj pusle sowa:
modeinizacja, Euiopa, demokiacja, Iilandia, cud gospodai-
czy, noimalno...
Uzupeniajc i lak dalece nie w peni wymieniony kom-
plel pizegianych o koalicj cenliolewicy, mona j poiow-
na cho na ogo nie lubi wulgaiyzowa do pioslylulki,
bdcej zaiazem nimfomank. Mimo i spoiadycznie bkaa
ona, e bdzie si dioy, lo i lak byo wiadomo, i w kocu
za daimo obdaizy swymi wdzikami... nasz ulubion slizy-
g. Poki co, jej umizgi zoslay odepchnile. Piknie. Po co
byo w pizeszoci si miola z lewa do piawa, na odwiol lub
jeszcze inaczej:
]acek Zychowcz
Jacek Zychowicz
+drwk
pod
warr
Parada
przegranych
90

91

AUTORZY NUMERU:
Walden Bello (ur. 1945) profesor socjologii i administracji publicznej na Uniwersytecie Filipiskim.
Lewicowy intelektualista i aktywista spoeczny. By znanym dziaaczem opozycji przeciwko dyktaturze
Marcosa. Dziaacz ruchu pokojowego, m.in. w ramach kampanii na rzecz likwidacji amerykaskich
baz w poudniowej Azji. Autor licznych ksiek powiconych globalizacji oraz bestsellera na temat
dewastacji rodowiska naturalnego Tajlandii. Wykada na amerykaskich uniwersytetach, publikowa
na amach m.in. The Guardian i Le Monde. Obecnie skupia si na krytyce skutkw neoliberalizmu
i globalizacji. Wspzaoyciel i dyrektor wykonawczy midzynarodowej pozarzdowej organiza-
cji Focus on the Global South. Zaangaowany w dziaania m.in. Food First, International Forum on
Globalisation, Transnational Institute oraz poudniowoazjatyckiego oddziau Greenpeace. Krytyk mi-
dzynarodowych instytucji fnansowych i opierania gospodarek krajw rozwijajcych si na zagranicz-
nym kapitale (m.in. z kilkuletnim wyprzedzeniem przewidzia kryzys azjatycki); stara si promowa
alternatywne rozwizania. Poza dziaalnoci intelektualn bra udzia w wielu akcjach bezporednich,
m.in. uczestniczy w protestach antyglobalizacyjnych w Seattle i Genui. Kilkakrotnie aresztowany za
dziaalno obywatelsk. Laureat wielu nagrd, m.in. prestiowej Right Livelihood Award. Strona inter-
netowa: http://www.waldenbello.org
Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) inynier, absolwent Politechniki Gdaskiej, specjalista od tur-
bin wodnych, energetyk. Budowniczy zakadw przemysowych w Polsce i byej NRD. Od czasw
studenckich aktywny na niwie kabaretowej. Wsptworzy kabarety studenckie Ad Hoc i Jelita.
Inicjator trzech imprez: Oglnopolski Gdyski Konkurs Satyryczny O Grud Bursztynu, Gdyski
Konkurs Satyryczny O Strusie Jajo i Kaszubski Turniej Satyryczny w Pucku. Kierownik literacki i za-
oyciel gdyskiego kabaretu UNIQ. Stay wsppracownik Programu III Polskiego Radia (magazyn
Parafonia), satyrycznego miesicznika Twj Dobry Humor, Radia Gdask (felietony i magazyn
satyryczny 3 grosze), Radia Eska Nord (magazyn satyryczny Trzynastka) oraz pomorskiej prasy
lokalnej. Kontakt: tykocin@op.pl
Tomasz Buaek (ur. 1984) student pitego roku Geografi Turyzmu i Hotelarstwa na Uniwersy-
tecie dzkim, pisze prac magistersk powicon tramwajom turystycznym. Od dziecka pasjonat
transportu, zwaszcza szynowego. Przed paroma laty wraz z kilkunastoma innymi odzianami zaoy
stowarzyszenie dzka Inicjatywa na Rzecz Przyjaznego Transportu (IPT), majce promowa w mie-
cie i regionie ide zrwnowaonego transportu. Odkrywanie wiata jest w jego przypadku chyba
jedyn pasj silniejsz od transportu. Do tego fotograf-amator, a po procznym pobycie w Finlandii
mionik tego kraju.
Witold Chojnacki (ur. 1969) z wyksztacenia inynier-metalurg, pracuje w zawodzie w jednym
z pastwowych przedsibiorstw na poudniu Polski. Od lat zagorzay kibic Resovii Rzeszw, od nie-
dawna sam take regularnie biega za pik w ramach walki z nadwag. Swoj 11-letni crk Juli za-
razi mioci do futbolu oraz drug yciow pasj kolekcjonowaniem kolejek elektrycznych.
Katarzyna Dbkowska (ur. 1984) studentka kulturoznawstwa, specjalizacja: flmoznawstwo. Prac
magistersk pisze o wspczesnym kinie norweskim, poniewa od zawsze bya zakochana w tym kra-
ju, kulturze i jzyku. Wierzy w uzdrowicielsk moc marze i dlatego dziaa w Fundacji Mam Marzenie,
speniajcej yczenia chorych dzieci. Kontakt: kdabkowska@yahoo.com
Joanna Duda-Gwiazda inynier okrtowiec, dziaaczka Wolnych Zwizkw Zawodowych Wy-
brzea (1978) i pierwszej Solidarnoci (czonek prezydium MKS-MKZ, Zarzdu Regionu), w stanie
wojennym internowana, niezalena dziennikarka i publicystka (Robotnik Wybrzea, Skorpion,
Poza Ukadem). Od pocztku do dzi konsekwentnie w opozycji do metod i polityki frmowanej
przez Lecha Was i jego nastpcw. ona Andrzeja Gwiazdy. Staa wsppracownica Obywatela.
Bogumi Grott (ur. 1940) politolog, historyk i religioznawca, habilitacja z nauk politycznych w za-
kresie historii myli politycznej (1986), tytu naukowy profesora nauk humanistycznych (1997). Jest
zatrudniony na stanowisku profesora zwyczajnego w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu
Jagielloskiego oraz dyrektora Instytutu Politologii w PWSZ w Owicimiu. Jego zainteresowania
koncentruj si wok zagadnie nacjonalizmu oraz stosunkw narodowociowych w Polsce i kra-
jach ociennych, ze szczeglnym uwzgldnieniem wpywu religii na powysze zjawiska. Do jego
najwaniejszych prac nale: Nacjonalizm i religia (1984), Katolicyzm w doktrynach ugrupowa
narodowo-radykalnych do roku 1939 (1987), Nacjonalizm chrzecijaski (trzy wydania: Krakw
1991, 1996, 1999), Religia, Koci, etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej (redakcja i wstp do
wyboru pism, 1993), Zygmunt Balicki ideolog Narodowej Demokracji (1995), Adam Doboszyski
o ustroju Polski (redakcja i wstp do wyboru pism, 1996), Polacy i Ukraicy dawniej i dzi (redakcja,
wstp i wspautorstwo, 2002), Religia, cywilizacja, rozwj wok idei Jana Stachniuka (2003),
Stosunki polsko-ukraiskie w latach 1939-2004 (redakcja, wstp i wspautorstwo, 2004), Neopo-
ganie (redakcja, wstp i wspautorstwo, 2005), Nacjonalizm czy nacjonalizmy? funkcja wartoci
chrzecijaskich, wieckich i neopogaskich w ksztatowaniu idei nacjonalistycznych (redakcja, wstp
i wspautorstwo, 2006), Materiay i studia do dziejw stosunkw polsko-ukraiskich (2007).
Kontras wiatopogld przyrodniczy, pogldy polityczne rwnie, a poniewa to dzisiaj niebezpiecz-
na sprawa woli pozosta anonimowy.
Rafa tocha (ur. 1973) m i ojciec. Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Religio-
znawstwa UJ. Autor ksiek Katolicyzm a idea narodowa. Miejsce religii w myli obozu narodowego
lat okupacji (Lublin 2002) i Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna
(Krakw 2006). Publikuje tu i wdzie, czyta to i owo, sucha tego i owego. Mieszka w Mylenicach.
Stay wsppracownik Obywatela.
Konrad Malec (ur. 1978) przyrodnik, z zainteresowaniem i sympati spoglda na tzw. hipotez
Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy uyciu wasnych si, std rower i narty
biegowe s mu nieocenionymi przyjacimi. Mionik tego, co lokalne i nieuchwytne, czego nie da si
w prosty sposb przenie w inne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie Natury. Stay wsp-
pracownik Obywatela.
Paplo Maruda prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej organizacji praw czowie-
ka). Autor setek znakomitych wierszy, z ktrych jeden na pewno zosta wydrukowany za Oceanem.
W roku 1974 stan na drodze butelki szampana zmierzajcej w stron burty statku na gdaskiej po-
chylni od tego czasu na rencie. Bajkopisarz przygarnity dotd jedynie przez anarchistyczn Ma
Parjadk, publicysta niezaangaowany przez nikogo. Zakurzony naftalin fundamentalista, co chwil
si wkurza i chciaby cofn czas jak najdalej. Przeciwnik wszelkich partii i ordownik partii chrze-
cijaskiej lewicy, ktrej w Polsce nie ma a by powinna jako jedyna. W swych licznych pseudonimach
pozuje na starca, cho jest zaledwie lekko-prednim dziadkiem.
Anna Mieszczanek (ur. 1954) dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wojennym, w latach 80.
redaktorka podziemnego pisma Karta, pniej m.in. prywatny wydawca. W latach 1996-1997 wice-
prezes Spoecznego Instytutu Ekologicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Zaoycielka i pierwszy
Prezes Zarzdu Stowarzyszenia Forum Mediacji i Mediatorw, inicjatorka powstania Orodka Mediacji
Rodzinnych przy Fundacji Zadba o wiat. Autorka wydanej w podziemiu i nagrodzonej przez Fun-
dacj Polcul ksiki o wydarzeniach marca 1968 w Polsce oraz wspautorka (z Wojciechem Eichel-
bergerem) bestsellera Jak wychowa szczliwe dzieci. Staa wsppracownica Obywatela.
ukasz M. Moczydowski (ur. 1975) adwokat, absolwent Wydziau Prawa i Administracji UW,
prowadzi kancelari adwokack. Plutonowy podchory rezerwy. Czonek Rady Nadzorczej TVP S.A.
Zwizany ze rodowiskiem portalu internetowego Phalanx. Mieszka w Warszawie.
Andrzej Muszyski (ur. 1984) student prawa na Uniwersytecie Jagielloskim. Pasjonat wymaga-
jcych ekspedycji w sabo eksplorowane rejony Ziemi, wytrway poszukiwacz ostatnich skrawkw
terra incognita, maniak przestrzeni i kocw wiata. Konsekwentnie wzbogaca swoj wiedz,
umiejtnoci i dowiadczenie w zwizku z planowanymi projektami, pisze, publikuje, fotografuje.
Kontakt: pelota@wp.pl
Agata Orzechowska (ur. 1982) absolwentka flozofi na Uniwersytecie lskim (praca magister-
ska Konsumpcja i jej krytyki), zamierza kontynuowa edukacj na studiach doktoranckich. Uwielbia
podre, ktrym oddaje si przy kadej sposobnoci; zawsze ma przy sobie aparat fotografczny. Od
kilku lat trenuje wspinaczk sportow. Przemieszcza si gwnie rowerem. Ma dwa rozpieszczone
kociaki.
Lech L. Przychodzki (ur. 1956) w 1974 r. wspzaoyciel ostatniej i najbardziej kontrkulturowej
grupy literackiej Nowej Fali Ogrodu/Ogrodu-2. W latach 80. jako twrca i krytyk zwizany
z Centrum Sztuki Galeria EL w Elblgu. Lata 1986-90 i 1999-2004 to praca z midzynarodow ekip
Double Travel, w tym te czasie zwizany by z trjmiejskim Ruchem Spoeczestwa Alternatywne-
go i ruchem Mail Art. Od 1990 r. publicysta, nie tylko ekologiczny. Bohater telewizyjnego dokumentu
Jak cier (re. A. Sikorski, 1991). Dopiero w latach 90. wsplnie z kolegami z b. Ogrodu/Ogrodu-
2 wyda trzy tomiki: poniewa noc, ciemnia i czekajc na pododze na wszystkie pory ycia.
Uczestniczy te w projekcie Moje miasto (Gdask 2002). Samodzielnie natomiast: Licie ze wiata
ywych, listy z Krainy Jaszczurek (Lublin 2000), Tao niewidzialnych (Bensheim 2005) i wito woj-
ny (Elblg 2006). Prcz kierowania od roku 2000 Mail-Artow Ulic Wszystkich witych (www.in-
nyswiat.most.org.pl/ulica/) wsptworzy w latach 2001-2004 niemiecki portal www.RegioPolis.net.
Od antyszczytu W-wa 29 zaprzyjaniony z dziaaczami Stowarzyszenia Biedaszyby. Jako flozof
sztuki, reportaysta i tumacz publikuje na amach pism i portali polskich, niemieckich i litewskich. Re-
gularnie pisuje do elblskiego kwartalnika TygiEL i mieleckiego Innego wiata. Chocia mieszka od
niedawna w widniku, czciej spotka go mona we Wrocawiu czy Wabrzychu ni w Lublinie. Stay
wsppracownik Obywatela.
Marina Sitrin amerykaska aktywistka spoeczna i pisarka. Od 20 lat bierze udzia w kampaniach
obywatelskich, antywojennych, na rzecz praw imigrantw itp.; bya take pracownikiem zwizku za-
wodowego. Dziaaa w ramach Direct Action Network, No Border czy Peoples Law Collective. Autorka
ksiki Horizontalidad: Voices of Popular Power in Argentina, bdcej zapisem jej rozmw z przed-
stawicielami oddolnych argentyskich ruchw spoecznych.
Micha Sobczyk (ur. 1981) absolwent ochrony rodowiska, od do dawna zaangaowany w dzia-
alno spoeczn i ekologiczn. Przedstawiciel organizacji spoecznych w Komisji ds. organizmw
modyfkowanych genetycznie przy Ministrze rodowiska. W wolnych chwilach lubi zrobi co poy-
tecznego, np. redaguje serwis ekologiczny Koniczynka.org. Patriota ekonomiczny cho czasem bywa
to sporym wyzwaniem, podczas wszelkiego rodzaju zakupw stara si wyszukiwa produkty wytwo-
rzone w Polsce, najlepiej w odzi. Zastpca redaktora naczelnego Obywatela oraz redaktor serwisu
aktualnoci na stronie internetowej pisma.
Justyna Szambelan (ur. 1985) studentka w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagielloskiego.
Wegetarianka-pasjonatka, kuchnia jest jej hobby. Jeli ma czas, przycza si do przygotowywania po-
sikw w ramach inicjatywy Food Not Bombs. Aktualnie przebywa na wyspach Aran, we wsplnocie
prowadzcej ekologiczne gospodarstwo.
Henry David Thoreau (1817-1862) flozof, eseista, poeta i przyrodnik, naley do najczciej cy-
towanych autorw amerykaskich. Jeden z pierwszych i najwaniejszych krytykw wspczesnych
spoeczestw, opartych na pogoni za zyskiem. Uznawany za jednego z ojcw-zaoycieli przez ruch
ekologiczny. Synny piewca regionalizmu i patriotyzmu lokalnego przez cae ycie zwizany z niewiel-
kim miasteczkiem Concord w stanie Massachusetts, gdzie urodzi si i zmar. Gosi pochwa indywi-
dualizmu, ale jednoczenie dowodzi, e jednostki posiadaj zobowizania wobec wsplnoty. Nawo-
ywa do gbokich reform spoecznych, opartych m.in. na zmniejszaniu represyjnoci (np. edukacji).
Pracowa m.in. jako nauczyciel (zrezygnowa, nie godzc si na kary cielesne wobec uczniw), wraz
90

91

z bratem prowadzi wasn szko, pomaga rodzinie w prowadzeniu biznesu (fabryki owkw), by
te pomocnikiem do wszystkiego w domu swojego mentora i przyjaciela poety i myliciela Ralpha
Waldo Emersona. Jego najbardziej znanym dzieem jest Walden, czyli ycie w lesie (1852) zbir
esejw, stanowicy pamitnik dwuletniego, samotnego pobytu we wasnorcznie przez siebie zbudo-
wanej chacie nad stawem Walden w pobliu Concord, radykalnie krytykujcy konsumpcjonizm i odse-
parowanie si nowoczesnego czowieka od natury. Do historii przeszed take jego esej Obywatel-
skie nieposuszestwo (1848). Zaprezentowana w nim idea biernego oporu przeciwko sprzecznym
z sumieniem czowieka dziaaniom wasnego pastwa przywoywana bya jako wana inspiracja przez
takie postaci, jak Gandhi czy Martin Luther King. Sam pisarz zasyn odmow pacenia podatkw rz-
dowi Stanw Zjednoczonych, gdy rozpoczto wojn z Meksykiem, za co traf na krtko do wizienia.
Aktywnie bra udzia take w dziaaniach na rzecz zniesienia niewolnictwa.
Jarosaw Tomasiewicz (ur. 1962) doktor nauk politycznych, publicysta, autor ksiek Terroryzm
na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedyczny), Midzy faszyzmem a anarchizmem. Nowe
idee dla nowej ery i Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej oraz setek tekstw publicy-
stycznych i naukowych. Stay wsppracownik Obywatela.
Ludwik Tomiaoj ur. dawno temu w Michalkoniai k. Oszmiany, studia w Toruniu i Wrocawiu,
wszystkie stopnie na Uniwersytecie Wrocawskim: mgr 1961, dr 1968, dr hab. 1979, prof. ndzw. 1987,
prof. zw. 1994. Stae zagraniczne w kilkunastu krajach Europy i Ameryki (Kalifornia). Wsptwrca
krajowej nowoczesnej awifaunistyki i zespoowych bada nad ekologi ptakw w Puszczy Biaowie-
skiej. Wicedyrektor Muzeum Przyrodniczego Uniw. Wrocawskiego w latach 1984-1990 i 1997-1999.
Czonek m.in. International Ornithological Committee (od 1978 r.), Polskiego Tow. Zoologicznego
i trzech komitetw PAN, przewodniczcy Komisji Ochrony Przyrody PAN w latach 1992-1999 i od
2003 do dzi oraz Polskiego Komitetu wiatowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w latach 1996-2003.
Autor kilkuset publikacji, w tym 9 ksiek. Dziaacz zwizkowy, bezpartyjny, ostatnio w partii Zieloni
2004. Odznaczony Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Zotym Krzyem Zasugi, Krzyem Kawa-
lerskim O.O. Polski.
Karol Trammer (ur. 1985) mieszka w Warszawie, redaktor naczelny niezalenego dwumiesicznika
Z Biegiem Szyn (www.zbs.kolej.net.pl), powiconego kolei na Mazowszu. Stay wsppracownik
prasy kolejowej (wiat Kolei, Technika Transportu Szynowego, Wolna Droga). Stay wsppra-
cownik Obywatela.
Jacek Zychowicz (ur. 1963) dr nauk flozofcznych, polonista, tumacz, muzykolog-amator, wy-
kadowca akademicki, publicysta. Publikowa m.in. w Dzi, Trybunie, Nowym Tygodniku Po-
pularnym, Myli Socjaldemokratycznej, Wiadomociach Kulturalnych, Polityce, Przegldzie
Tygodniowym, Twrczoci, Sztuce, yciu i Europie. Autor ksiki Mieszanka wybuchowa.
Felietony i powiastki ze wiata jednowymiarowego. Stay wsppracownik Obywatela.
CENNIK REKLAM NA OKADCE:
(W PENYM KOLORZE)
II strona okadki 1600,- z
III strona okadki 1600,- z
IV strona okadki 2000,- z
CENNIK REKLAM WEWNTRZ NUMERU
1 strona (wewntrzna): 850,- z
1 strony: 450,- z; 1 strony: 250,- z
10% zniki przy zamwieniu 3 lub wicej reklam w
kolejnych numerach, przy wikszych zamwieniach
moliwo negocjacji cen.
Uwaga:
1. Dla zaprzyjanionych inicjatyw obywatelskich stosu-
jemy inny, uznaniowy, cennik reklam.
2. W sprawie patnoci za reklamy oraz szczegw
technicznych prosimy o kontakt telefoniczny lub
poczt elektroniczn z Dziaem Reklam (Konrad Ma-
lec, malec@obywatel.org.pl, tel/fax: /42/ 630 17 49).
3. Zastrzegamy sobie prawo odrzucenia reklam oraz
zamieszczania ich za darmo.
4. Moliwa jest nieodpatna reklama w Obywatelu
pod warunkiem zamieszczenia naszej reklamy w in-
nym czasopimie. Decyzja o wymianie reklam zaley
od jakoci, nakadu, dystrybucji i zawartoci pisma,
ktre proponuje wymian. Chtnych prosimy o kon-
takt w sprawie ustalenia warunkw ew. wymiany.
5. Za tre reklam i poczynania reklamodawcw nie
ponosimy odpowiedzialnoci, cho staramy si
sprawdza ich rzetelno przed drukiem.
ZAMAWIANIE PUBLIKACJI
UWAGA! Wypeniajc kupon zamwienia miej na uwa-
dze, e poczta i/lub bank przekazuj nam tre Twojego
tre zamwienia drog elektroniczn. Kupony wype-
niane przez Ciebie nie s nam przekazywane. Ich tre
przepisywana jest w miejscu wpaty (przez pracownika
poczty lub banku), niestety, bardzo niestarannie, na
og bez informacji co zostao zamwione, z pomyka-
mi w adresie i bez polskich liter.
W celu szybkiego i sprawnego zrealizowania Twoje-
go zamwienia prosimy aby wysa do nas, w lad
za wpat na poczcie lub w banku, pen informacj
(liczb i rodzaj produktu, swj dokadny adres, tele-
fon, e-mail) dotyczc zamwienia: poczt elektro-
niczn (zamowienie@obywatel.org.pl), na kartce
pocztowej (na adres redakcji) lub faksem (/042/
630-17-49).
Prosimy o kontakt wszystkie osoby, ktre nie otrzy-
may zamwionych produktw w cigu 20 dni od
momentu dokonania wpaty na nasze konto.
PRENUMERATA
Obywatel ukazuje si co dwa miesice sze razy w
roku. Przyjmujemy prenumerat roczn (6 numerw pi-
sma), ktrej koszt wynosi 42 z.
Aby zamwi prenumerat wystarczy wpaci na nasze
konto 42 z, podajc na blankiecie wpaty, od ktrego
numeru zaczyna si prenumerata, oraz koniecznie!
swj dokadny i czytelny adres pocztowy, a w miar
moliwoci take telefon i e-mail, by uatwi kontakt w
razie potrzeby.
Prenumerata roczna nie musi pokrywa si z rokiem
kalendarzowym oznacza ona jedynie ch otrzymania
kolejnych szeciu numerw Obywatela, np. od numeru
2 (34)/2007 do numeru 1 (39)/2008.
Uwaga! Zamawiajcy prenumerat moe otrzyma
gratisowo jeden z dostpnych w sprzeday numerw
archiwalnych Obywatela. Prosimy o dopisanie na
blankiecie wpaty, ktry numer jest zamawiany gratiso-
wo, np. GRATIS mO 21
KSIGARNIE I SKLEPY PROWADZCE
STA SPRZEDA OBYWATELA:
Bydgoszcz
Ksigarnia, ul. Dworcowa 51B/4
Biaa Podlaska
Ksigarnia So, Pl. Wolnoci 12
Gdask
Ksigarnia Literka Uniwersytet Gdaski, Wydzia
Filozofczno-Historyczny, ul. Wita Stwosza 55
Krakw
Ksigarnia Akademicka, ul. w. Anny 6
Gwna Ksiegarnia Naukowa, ul. Podwale 6
Ksigarnia Korporacja Ha! Art, Bunkier Sztuki,
pl. Szczepaski 3a
Krosno
Ksigarnia Antykwariat, ul. Portiusa 4
d
Biuro redakcji Obywatela, ul Wickowskiego 33/127
Sklep Zdrowa Chatka, ul. Wlczaska 25
Cosiedrewnosie, Piotrkowska 111
Zielone Pola Zdrowa ywno, ul.Nawrot 2a
Pozna
Bookarest, Stary Browar, Dziedziniec Sztuki,ul. P-
wiejska 42
Poznaska Ksigarnia Naukowa Kapitaka,
ul. Mielyskiego 27/29
Kapitaka, ul. Niepodlegoci 4 (przy Collegium Novum)
Kapitaka, Pl. Nankiera 17, budynek Ossolineum
Ksigarnia Uniwersytecka, ul. Zwierzyniecka
Ksigarnia Uniwersytecka, Filia w Collegium Histori-
cum, ul. w. Marcin 78
Acid Shop, ul. Ogrodowa 20
Szczecin
Ksinica Pomorska, ul. Podgrska 15/16
Warszawa
Ksigarnia Uniwersytecka Liber, ul. Krakowskie
Przedmiecie 24
Gwna Ksigarnia Naukowa im. B. Prusa, ul. Krakow-
skie Przedmiecie 7
XLM Ksigarnia Ludzi Mylcych, ul. Tamka 45
Ksigarnia Antykwariat Kapitaka, ul. Marsza-
kowska 6
Sklep Vega, al. Jana Pawa II 36c (na tyach kina
Femina)
Ksigarnia Spis treci (Zamek Ujazdowski), Al. Ujaz-
dowskie
Skad Tanich Ksiek, ul Koszykowa 59
ty Cesarz (sklep wydawnictwa Wegetariaski
wiat), ul. Bruna 34
Ksigarnia i Klub Czuy Barbarzyca, ul. Dobra 31
Resursa, Krakowskie Przedmiecie 62
Wrocaw
Ksigarnia Chrobry, ul. Jagielloczyka 22
Ksigarnia SFERA, ul. Szczytnicka 50/52.
SZUKAJ NAS TAKE
W SALONACH PRASOWYCH
EMPIK,
KOLPORTER,
INMEDIO,
RELAY I RUCH
INFORMACJE:

93

17 lipca
Gocilimy giup biaoiuskich dzienni-
kaizy. Koniad Malec opowiedzia im o dzia-
aniach Obywalela. Szczegolnie inleiesowali
si naszymi seiwisami inleinelowymi i audy-
cj iadiow Czy masz wiadomo: (nada-
wan w Sludenckim Radiu ak; mona jej
sucha w kad lizeci niedziel miesica na
falach 88,8 FM w odzi i okolicach, lub w caej
Polsce za poiedniclwem Inleinelu: www.ia-
dioinleinelowe.oig).
24 lipca
Olwoizylimy w odzkiej Manufakluize
wyslaw TIR-y na loiy!, piomujc ziow-
nowaony lianspoil (wicej infoimacji o idei
i naszej kampanii: www.liiynaloiy.pl). Na jej
inauguiacj licznie pizybyli pizedslawiciele
mediow lokalnych i ogolnopolskich, wiod
kloiych odnolowalimy m.in. Dziennik, Ra-
dio Zel i Radio od.
27 lipca
Magdalena Doliwa-Goiska oiaz Beala
Kanicka-Faek wziy udzia w piogiamie
na ywo Teiaz Pani w odzkiej lelewizji
TOYA. Pizedslawiy w nim najwaniejsze
zaoenia naszej kampanii na izecz dowai-
lociowania piacy domowej (wicej infoi-
macji: www.kasakobiel.oai.pl).
6 sierpnia
Kaiolina Go-Wojcicka (wspopiacowni-
ca ISO) udzielia dwoch wywiadow na lemal
Kampanii Ziobione, Docenione, Wiele wai-
le, m.in. dla Piogiamu I Polskiego Radia,
kloiy jesl jednym z jej palionow medialnych.
Caa kampania cieszy si spoiym zainleie-
sowaniem mediow. Due maleiiay powiciy
jej - opiocz PR r - lake ycie Waiszawy, kil-
ka iegionalnych oddziaow TVP, feminislycz-
ne pismo Zadia, a mniejszych maleiiaow na
jej lemal pojawio si znacznie wicej.
9 sierpnia
W Minisleislwie iodowiska odbyo si
kolejne posiedzenie Komisji ds. Oiganizmow
Modyfkowanych Genelycznie pizy Minislize
iodowiska. Wzi w nim udzia w ioli pized-
slawiciela oiganizacji spoecznych Micha
Sobczyk, iedakloi Obywalela. Omawiano
wnioski o zamknile uycie oiganizmow mo-
dyfkowanych do celow badawczych.
16-19 sierpnia
Dziewicioosobowa ekipa Obywalela
wzia udzia w Taigach Wolonlaiialu, lowa-
izyszcych OFF Feslivalowi w Mysowicach,
na kloiy zjechao ok. ro lys. ludzi. Uczeslnicy
fesliwalu mieli okazj zapozna si z wyslaw
TIR-y na loiy! oiaz wzi udzia w konkui-
sie o lej lemalyce, w kloiym mona byo wy-
gia koszulki i loiby z hasem kampanii i eg-
zemplaize Obywalela. Zapiezenlowalimy
lake nasze dziaania i osignicia na foium
zoiganizowanym w iamach laigow. Pizez cay
fesliwal jego uczeslnicy mogli zapozna si
z naszymi publikacjami na specjalnie zoiga-
nizowanym sloisku i czylelni.
24 sierpnia
Koniad Malec spolka si z Wiceam-
basadoiem Szwajcaiii, Lukasem Gasseiem
i Pieiwszym Sekielaizem Nicolasem De-
scoeudeiesem. Podzikowali nam za slawia-
nie ich paslwa za wzoi do naladowania
w dziedzinie polilyki lianspoilowej. Podczas
spolkania wymienilimy infoimacje o lians-
poicie ziownowaonym oiaz iozmawialimy
o naszych planach co do dalszych dziaa na
izecz jego iozwoju.
24 sierpnia
Koniad Malec wzi udzia w zdjciach do
flmu kiconego pizez Sludio Filmowe Piopa-
ganda, dolyczcego wypadkow spowodowa-
nych pizez ciaiowki. Znaczna cz wspo-
mnianego flmu ma by powicona kampanii
TIR-y na loiy!.
25-26 sierpnia
Zapiezenlowalimy Obywalela podczas
Fesliwalu Smaku w Giucznie, nad kloiym
nasze pismo objo palional medialny. Im-
pieza miaa na celu piomocj lokalnych, lia-
dycyjnych pioduklow. Szczegolnie liczni byli
miejscowi pszczelaize i wylwoicy nalewek;
aliakcj by liadycyjnie odziany Kaszub, cz-
slujcy swojsk labak. Caoci lowaizyszyy
wyslpy ailyslow ludowych, iockowych, ieg-
gae i innych. Fesliwal odwiedzio ok. ro lys.
osob, kloie miay okazj zapozna si naszym
pismem i dziaaniami.
26 sierpnia - 8 wrzenia
Mia miejsce iejs slalkiem LOVIS po Mo-
izu Balyckim, zoiganizowany pizez niemiec-
k oiganizacj JUP pizy wspopiacy naszego
Inslylulu Spiaw Obywalelskich. Jego uczeslni-
cy (z Polski, Finlandii, Niemiec, Szwecji) wzili
udzia w dyskusjach, akcjach ulicznych, waisz-
lalach i wykadach o szeioko pojlej lemalyce
obywalelskiej.
Wrzesie
Na Dwoicu Cenlialnym w Waiszawie
(w holu gownym) mona byo oglda wysla-
w piopagujc ide TIR-y na loiy!, piomo-
wan pizez nasze iodowisko od dziesiciu lal.
6 wrzenia
Fundacja Inslylul Spiaw Obywalelskich
bya jednym z sygnalaiiuszy wniosku do
Rzecznika Piaw Obywalelskich z powodu za-
mania pizez oigany adminisliacji paslwowej
Konslylucji pizy okazji iozbudowy kolei lino-
wej na Kaspiowy Wieich, co giozi wielkimi
zniszczeniami pizyiody Talizaskiego Paiku
Naiodowego.
6 wrzenia
TVP r wyemilowaa odcinek Spiawy dla
iepoileia, powicony amaniu piaw obywa-
lelskich pizy okazji budowy odcinka auloslia-
dy A-r w okolicach odzi. Nasze iodowisko
w dziaania w lej spiawie zaangaowane jesl
od lal.
8-10 wrzenia
Rafa Goiski i Olaf Swolkie wzili udzia
w II Spolkaniu Geneialnym Koalicji Lancko-
Z
obywatelskiego frontu
92
T
A
R
G
I
W
O
L
O
N
T
A
R
I
A
T
U
W

M
Y
S

O
W
I
C
A
C
H
.

F
O
T
.

S
Z
Y
M
O
N

S
U
R
M
A
C
Z

93

ioskiej w Kiakowie, na kloiym pojawio si
niemal o osob z r oiganizacji i ro miejsco-
woci. Piogiam spolkania inicjalywy, zajmuj-
cej si dziaaniami na izecz ziownowaonego
lianspoilu, obejmowa m.in. omowienie pio-
blemow Podhala, zagioonego niepizemyla-
nymi inweslycjami diogowymi, opiacowanie
slialegii dziaa pized Euio iori, szkolenie
na lemal piomowania lianspoilu publiczne-
go w iuchu ulicznym, piezenlacj dziaa kia-
kowskich na lle dowiadcze innych miasl eu-
iopejskich oiaz podsumowujc konfeien-
cj piasow. Po iefeiacie Dagny Bieinackiej
ze slowaizyszenia Pasleiska Kiaina uczesl-
nicy spolkania jednogonie popaili piolesly
mieszkacow Podhala pizeciwko iozbudowie
diog ekspiesowych u podnoa Tali, pioponu-
jc w zamian modeinizacj zapuszczonej linii
kolejowej. Obecnie pocig z Kiakowa do Za-
kopanego jedzie o godzin duej ni pized II
wojn wialow. Wailo pizypomnie, e Ko-
alicja od ioku konsekwenlnie walczy m.in.
o umieszczenie na lzw. licie indykalywnej
Piogiamu Opeiacyjnego Infiasliukluia i io-
dowisko budowy linii Pode - Piekieko, klo-
ia skiociaby podio pocigiem do Zakopa-
nego i Nowego Scza o poow. Miejscowo-
ci wypoczynkowe, lakie jak Zakopane, zasu-
guj na szczegoln dbao o zachowanie wa-
loiow kiajobiazowych, ciszy i czyslego powie-
liza. Na konfeiencji piasowej omowiono sla-
nowisko Koalicji Lanckoioskiej w spiawie
ziownowaonego iozwoju Podhala. Pized-
slawiono lake poiownanie obsugi Podha-
la kolej z miejscowociami wypoczynkowy-
mi w sowackiej czci iegionu lalizaskie-
go, kloie nieslely wypada miadco dla Pola-
kow. Wicej infoimacji o dziaaniach koalicji:
www.lanckoionska.eu
15 wrzenia
Szymon Suimacz na zapioszenie biowa-
iu Ambei (specjalne podzikowania dla Sa-
womiia Pahlke!) iepiezenlowa Obywalela
podczas IV Kolakow Bielkowskich, powi-
conych piomocji dobiej, liadycyjnej ywnoci
z Kaszub, Kociewia i uaw.
16-22 wrzenia
Mia miejsce kolejny Euiopejski Tydzie
Ziownowaonego Tianspoilu oiaz Euiopejski
Dzie bez Samochodu (ii wizenia). W lym
ioku obchody, kloiych jednym z palionow
medialnych by Obywalel, odbyway si pod
hasem Ulice dla ludzi, co oznaczao poslulal
ogianiczania inwazji samochodow na coiaz
wiksz cz miejskiej pizeslizeni.
20 wrzenia
Szymon Suimacz wygosi w Opolu pie-
lekcj dla uizdnikow lamlejszego uizdu
miasla pl. Tianspoil - naiaslajcy pioblem,
po czym odbya si dyskusja o lianspoicie
indywidualnym i zbioiowym. Zapioszenie
olizymalimy od zapizyjanionego slowa-
izyszenia Zielony Region, kloiemu seidecznie
dzikujemy.
17 wrzenia
W Szczecinie odbyy si kolejne z oigani-
zowanych pizez nas szkole dla iad piacow-
nikow. Cieszyy si duym zainleiesowaniem,
wzio w nich udzia ok. , osob. Jak w pizy-
padku popizednich spolka, iownie lym
iazem pizeiwy pomidzy poszczegolnymi
blokami lemalycznymi wypenia ywa dys-
kusja z piowadzcym i pomidzy uczeslnika-
mi. Wszelkie dodalkowe infoimacje o naszej
kampanii znajdziesz w Inleinecie: www.iady-
piacownikow.info
22 wrzenia
Koniad Malec udzieli wypowiedzi iegio-
nalnej lelewizji TOYA na lemal Euiopejskiego
Dnia Bez Samochodu i koniecznoci zmiany
polilyki lianspoilowej, np. o lym, w jaki spo-
sob ogianicza ilo samochodow w miaslach,
z poylkiem dla ich mieszkacow i iodowi-
ska naluialnego.
23 wrzenia
W Sludenckim Radiu ak miaa miej-
sce kolejna audycja z cyklu Czy masz wia-
domo:. Szymon Suimacz i Koniad Malec
m.in. wspominali wakacyjne wydaizenia,
w kloiych bia udzia Obywalel, a naslpnie
pizeszli do cieipkich iozwaa nad legoiocz-
nym Euiopejskim Dniem Bez Samochodu
i Tygodniem Ziownowaonego Tianspoilu.
24 wrzenia
Odbyo si siodme z cyklu naszych szko-
le dla czonkow iad piacownikow - lym ia-
zem w Waiszawie. Dziki niemu ok. 8o osob
miao szans dowiedzie si wicej na lemal
pizepisow dolyczcych piaw piacownikow
w zakiesie doslpu do infoimacji o ich pized-
sibioislwach oiaz wymieni dowiadczenia.
26 wrzenia
Baibaia Bubula, posanka PiS, aklywna
dziaaczka obywalelska i samoizdowa oiaz
czonek iedakcji naszego pisma w lalach ioor-
ioo, zoslaa powoana do Kiajowej Rady Ra-
diofonii i Telewizji. Seidecznie gialulujemy!
27 wrzenia
Kaiolina Go-Wojcicka wzia w naszym
imieniu udzia w konfeiencji pl. Lokalne
pailneislwa spoeczne - dioga do iozwoju lo-
kalnego i spojnoci spoecznej. Zoiganizoway
j Senacka Komisja Samoizdu Teiyloiialne-
go i Adminisliacji Paslwowej oiaz Cenlium
Pailneislwa Spoecznego Dialog pizy Mini-
sleislwie Piacy i Polilyki Spoecznej. W spo-
lkaniu wzio udzia ponad roo osob z caego
kiaju, iepiezenlujcych adminisliacj lokaln,
oiganizacje pozaizdowe, zwizki zawodowe
i pizedsibioicow. Pielegenci wskazywali na
znaczenie pailneislw dla lokalnych iynkow
piacy. Zwiacali iownie uwag na znaczenie
dialogu spoecznego w piocesie wzmacnia-
nia konkuiencyjnoci iodowisk lokalnych.
Ponadlo dyskulowano o polencjale pailnei-
skiego dziaania na izecz spojnoci spoecznej
i koniecznoci jego wykoizyslania do walki
z pioblemami lakimi jak uboslwo i wyklucze-
nie spoeczne. Na konfeiencji zapiezenlowano
genez powslania i piaklyk dziaania jednego
z najslaiszych w Polsce pailneislw lokalnych:
Siemianowickiego Paklu na Rzecz Zaliud-
nienia. Jego piciolelnia hisloiia dowodzi, e
wspolne dziaanie zainleiesowanych slion
moe pizynosi baidzo konkielne koizyci.
Z lideia beziobocia wiod lskich miasl, Sie-
mianowice slay si lideiem walki z nim, dajc
dobiy pizykad innym miaslom.
Padziernik
W iamach kampanii piomujcej lians-
poil ziownowaony wysalimy do pailii slai-
lujcych w wyboiach pailamenlainych pyla-
nia o ich slosunek do idei lianspoilu inleimo-
dalnego oiaz ich plany dolyczce wspieiania
lego iozwizania. Na lydzie pized wyboiami
odpisay nam jedynie Liga Polskich Rodzin,
Pailia Kobiel i Sojusz Lewicy Demokialycz-
nej, kloie zadeklaioway swoje popaicie dla
idei pizewoenia ciaiowek na plalfoimach
kolejowych. Tizymamy za sowo!
2 padziernika
Koniad Malec olwoizy wyslaw TIR-y
na loiy! w Kiakowie. Wyslawa zoslaa usla-
wiona w Kampusie Uniweisylelu Jagiello-

O
B
Y
W
A
T
E
L

N
A

K
A
S
Z
U
B
A
C
H
.

F
O
T
.

B
A
R
B
A
R
A

S
U
R
M
A
C
Z

95

skiego na Wydziale Nauk o Ziemi. Zainleieso-
wanie mediow byo umiaikowane, nalomiasl
wielu sludenlow wnikliwie wczylywao si
w jej lie i dopylywao o szczegoy.
4 padziernika
W iamach kampanii Ziobione, Docenio-
ne, Wiele waile... w caej Polsce odbyy si hap-
peningi uliczne. Szczegolnie ciekawe dziaania
zapioponoway lokalne lideiki w Biaymsloku,
Gdasku, Godapi, Kiakowie, odzi, Toiuniu,
Rzeszowie, Sosnowcu, Waiszawie, Wiocawiu
i Zielonej Goize. Byy iozdawane ulolki, na-
klejki, fakluiy za piac wykonan w domu.
Pizechodniow zapiaszano do poszukiwania
nowych nazw na uilop macieizyski i wycho-
wawczy, gdy nazwy w obecnym bizmieniu
s cakowicie nieliafone i sugeiuj, e malkil
ojcowie, kloizy zajmuj si maymi dziemi,
odpoczywaj na uilopie. Akcja spolkaa si
z duym zainleiesowaniem mediow, wzmian-
ki na jej lemal pojawiy si w poilalach inlei-
nelowych (Wiilualna Polska, Inleiia, TVN i
i TVP r. Ponadlo lideiki udzieliy licznych wy-
wiadow lokalnym mediom.
7 padziernika
Ogosilimy ofcjalne slanowisko naszej
iedakcji w spiawie wyboiow pailamenlai-
nych. Wslizymujc si od udzielenia popai-
cia kloiejkolwiek z foimacji, wezwalimy do
gosowania na kandydalow pragncych zaha-
mowa dalsze przeksztacanie polskiego systemu
spoeczno-gospodarczego w kierunku neolibe-
ralnym, powstrzyma erozj wizi spoecznych
oraz przeciwstawiajcych si komercjalizmowi
w sferze kultury. Udzielilimy jednoczenie
imiennej iekomendacji kilku osobom, klo-
iych dolychczasowa dziaalno spoeczno-
polilyczna budzi nasz szacunek (cho nie-
koniecznie zgadzamy si ze wszyslkimi ich
pogldami i poslawami): Pioliowi Ikonowi-
czowi, Bogusawowi Kaczmaikowi, Koinelowi
Moiawieckiemu, Maleuszowi Piskoiskiemu
i Zbigniewowi Romaszewskiemu (kolejno
alfabelyczna). Jednoczenie pizeslizeglimy
naszych czylelnikow pized popieianiem si,
kloie znane s z dziaa na izecz demonlau
socjalnych funkcji paslwa.
8 padziernika
Piezydenl podpisa uslaw pizywiacajc
Fundusz Alimenlacyjny, co zakoczyo dug
balali w lej spiawie, wspieian lake pizez
iodowisko Obywalela.
9 padziernika
Piezydium Zaizdu Kiajowego Ogolno-
polskiego Piacowniczego Zwizku Zawodo-
wego Konfedeiacja Piacy pizyjo uchwa-
w spiawie lwoizenia iad piacownikow
w fimach zaliudniajcych powyej ,o osob.
Zwizek w swojej opinii polwieidzi zgaszane
pizez nas zaslizeenia co do sposobu wpio-
wadzania w ycie pizepisow dolyczcych pia-
wa piacownikow do infoimacji i konsullacji
w miejscu piacy. Zwizkowcy zaslizegli sobie
jednoczenie piawo do inleiwencji w powy-
szej spiawie do oiganow odpowiednich insly-
lucji euiopejskich. Uchwa mona znale
na slionie naszej ogolnopolskiej kampanii na
izecz iozwoju iad piacownikow (www.iady-
piacownikow.info).
14 padziernika
W waiszawskim Kinie Muianow w ia-
mach spolkania z cyklu Z dzieckiem w kinie
odbya si, pieiwszy iaz na duym ekianie,
piezenlacja kampanii Ziobione, Docenione,
Wiele waile....
19-21 padziernika
Na Wydziale Zaizdzania Uniweisylelu
odzkiego odby si jubileuszowy, pily Fe-
sliwal Obywalela. Jesl lo coioczna impieza,
podczas kloiej czylelnicy, wspopiacownicy
i iedakloizy naszego pisma mog pozna
si osobicie i wzi udzia w ciekawych spo-
lkaniach z zapioszonymi gomi. Pieiwsze-
go dnia odbya si debala Ryszaida Bugaja
i Maika Juika (pod hasem Chizecijaslwo,
lewica, dialog), a swoj flm o Janie Kizysz-
lofe Kelusie pokaza Jeizy Zalewski. W so-
bol mona byo posucha wyslpie piof.
Maika Waldenbeiga o ioli kiajow Zachodu
w powslaniu diamalycznej syluacji na Baka-
nach, Pioli Ikonowicz opowiada o pizyszo-
ci polskiej lewicy, Wodzimieiz Domagalski
o hisloiii Solidainoci Walczcej, a Danula
Kowalczyk o lym, jak bioni mieszkacow
spoiej czci odzi pized budow w ich s-
siedzlwie uciliwej aulosliady. Oslalniego
dnia impiezy Gizegoiz Ilka inleiesujco opo-
wiada o iealiach funkcjonowania zwizkow
zawodowych, a Maiek Kiyda - o palologiach
wielkopizemysowej piodukcji ywnoci
oiaz o wyzwaniach dla polskiego iuchu eko-
logicznego i konsumenckiego. Tak jak w po-
pizednich lalach, wieczoiami odbyway si
spolkania inlegiujce iodowisko Obywa-
lela, kloie umilao liadycyjnie waizone piwo
podaiowane nam pizez zapizyjaniony Bio-
wai Ambei.
W lym ioku impiezie od poczlku lo-
waizyszy pech - koionnym dowodem moe
by wyznaczenie na czas jej liwania leimi-
nu wyboiow pailamenlainych, co musiao
powanie odbi si na iloci uczeslnikow.
Mimo lego, na pewno wailo si byo spolka
i poiozmawia, a ci, kloizy wybiali si do o-
dzi, bez wlpienia zabiali z niej wspomnienia
poylecznie i mio spdzonego czasu. W lym
miejscu piagniemy seidecznie podzikowa
wszyslkim gociom i uczeslnikom impiezy,
a lake osobom, kloie w jakikolwiek sposob
wspomogy jej oiganizacj.
29 padziernika
W Cenlium Pailneislwa Spoecznego
Dialog pizy Minisleislwie Piacy i Polilyki
Spoecznej odbya si zoiganizowana pizez
nas konfeiencja powicona koniecznym
zmianom falalnej uslawy o infoimowaniu
piacownikow i pizepiowadzaniu z nimi kon-
sullacji. Bezpoiedni pizyczyn jej zwoania
bya lie piojeklu nowelizacji opiacowa-
nego pizez minisleislwo, ogianiczajcego
si do kweslii czyslo lechnicznych. Podczas
spolkania pizedslawilimy uczeslnikom,
w lym czonkom iad piacownikow z ca-
ej Polski, wasny piojekl zmian pizepisow
(opaily m.in. na naszych ogolnopolskich ba-
daniach wiod iad) i zapioponowalimy dal-
sz wspoln piac nad nim, po wyonieniu
spoiod nich komilelu iedakcyjnego. Wyboi
lakiej pioceduiy ma spiawi, e oslaleczna
weisja lekslu bdzie dobize odpowiadaa na
izeczywisle polizeby piacownikow i uzyska
popaicie iad w caym kiaju. Taki obywalelski
piojekl bdzie slanowi wyiany gos io-
dowiska iad, kloiego nie powinny lekcewa-
y siy pailamenlaine decydujce o kszla-
cie zmian uslawy. Dodalkowe infoimacje
o konfeiencji, piojekcie nowelizacji uslawy
i wszelkich innych kwesliach zwizanych
z naszymi dziaaniami na izecz iad piacow-
nikow - paliz www.iadypiacownikow.info.
W spolkaniu wzio udzia okoo r,o osob
z caej Polski.
Wpaty na Fundusz Obywatela:
Edwaid Figna - r euio.
Ofaiodawcy seidecznie dzikujemy!
94

95

www.obywatel.org.pl/sklep
K1 David C. Korten, wiat po kapitalizmie.
Alternatywy dla globalizacji
Biblioteka Obywatela 2002, 300 stron, cena 25 z.
Jedna z najlepszych na wiecie prac omawiajcych kwe-
sti globalizacji i jej skutkw spoecznych. Autor jest eks-
pertem Midzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jed-
nym z najtszych umysw ruchu antyglobalizacyjnego.
Korten to doktor nauk ekonomicznych, wykadowca
Uniwersytetu Harvarda, dziaacz ruchw obywatel-
skich. To mdra, inspirujca ksika, przepeniona trosk
o godne ycie ludzi i stan rodowiska naszej planety.
K2 Debi Barker, Jerry Mander,
ABC globalizacji
Biblioteka Obywatela 2003, 104 strony, cena 15 z.
Elementarz opracowany przez Midzynarodowe Forum
ds. Globalizacji. Ksika przygotowana pod kierunkiem
midzynarodowego zespou eksperckiego krytycznie
nastawionego do skutkw procesw globalizacyjnych.
W syntetycznej formie ujmuje najwiksze zagroenia
zwizane z globalizacj: niszczenie rynkw lokalnych,
dewastacj rodowiska naturalnego, patologie spoecz-
ne itp. Obnaa jej prawdziwe oblicze i motor napdowy:
wiatow Organizacj Handlu, jej reguy, presj i cele.
Znakomita krytyka nastpstw globalizacji i obalenie mi-
tw o jej pozytywnych skutkach.
K3 praca zbiorowa,
Czy globalizacja pomaga biednym?
Biblioteka Obywatela 2003, 130 stron, cena 17 z.
Kolejna pozycja ekspertw z Midzynarodowego Forum
ds. Globalizacji obnaa propagandowy slogan, e na glo-
balizacji wszyscy zyskuj. Pokazuje, e wiele krajw, regio-
nw, sektorw gospodarki i grup spoecznych jest spycha-
nych w ndz, wyzysk i upodlenie w imi zysku wielkich
ponadnarodowych koncernw. Wrd autorw zamiesz-
czonych w tym zbiorze tekstw znajdziemy takie sawy
ruchu antyglobalistycznego, jak Vandana Shiva, Martin
Khor i Walden Bello. Oprcz obnaenia globalistycznych
mitw, ksika zawiera take zbir cytatw obrazujcych
ciemne strony neoliberalnej gospodarki oraz kalendarium
oporu wobec urynkowienia caego wiata.
K4 Dave Foreman,
Wyznania wojownika Ziemi
Biblioteka Obywatela 2004, 282 strony, cena 28 z.
Znakomita ksika legendarnego dziaacza radykalnego
ruchu ekologicznego, zaoyciela organizacji Earth First!.
Po 20 latach dziaalnoci Foreman dokonuje rozrachun-
ku. Wskazuje blaski i cienie ekologii radykalnej i instytu-
cjonalnej, wzywa do oporu wobec cywilizacji przemyso-
wej, ktra bezmylnie niszczy Ziemi i roztrwania doro-
bek 3,5 miliarda lat ewolucji. Jedna z najwaniejszych na
wiecie ksiek z tej dziedziny.
KO1 Jarosaw Urbaski,
Globalizacja a konfikty lokalne
Federacja Anarchistyczna sekcja Pozna 2002, 100
stron, cena 13 z.
Ciekawa analiza, autorstwa socjologa i dziaacza ruchw spo-
ecznych, powicona wpywom globalizacji na lokalne spoecz-
noci. Autor opisuje, jak globalizacja wpywa na ycie codzienne,
przywouje kilkadziesit przykadw konfiktw midzy miesz-
kacami a wielkim biznesem, gwnie z terenu Wielkopolski.
KO2 Jos Bov, Francois Dufour,
wiat nie jest towarem
Wydawnictwo Andromeda 2002, 296 stron, cena 27 z.
Znakomita ksika autorstwa dwch francuskich rol-
nikw-antyglobalistw, z ktrych jeden, Jos Bov, sta
si symbolem walki z patologiami globalizacji. Ksika
zawiera ciekawy i przystpny opis gwnych nastpstw
globalizacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem szeroko
pojtej produkcji ywnoci i sytuacji rolnictwa. Autorzy
opisuj take ksztatowanie si ruchu sprzeciwu wobec
globalizacji i jego sposoby dziaania.
KO3 O przyrodzie i czowieku
rozmowy Dzikiego ycia
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2001, 164 strony,
cena 20 z.
Zbir rozmw, jakie z rnymi mniej lub bardziej znanymi
postaciami przeprowadzili redaktorzy ekologicznego mie-
sicznika Dzikie ycie. Rozmowy powicone s gw-
nie problemowi relacji midzy czowiekiem a przyrod,
ekosystemem. Cao przepeniona trosk o stan Natury.
Wrd rozmwcw m.in. Stanisaw Lem, Olga Tokarczuk,
Wojciech Eichelberger, Stefan Chaubiski, Arne Naess, J-
zef Broda, Andrzej Strumio, Peter Mathiessen, John Seed.
KO4 Magdalena Dziubek-Hovland,
Przyroda nie naley do czowieka.
Sylwetka i ekoflozofa Arne Naessa
na tle norweskiej flozofi ekologicznej
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 132 strony, 17 z.
Praca powicona yciu i pogldom Arne Naessa wia-
towej sawy norweskiego flozofa, twrcy nurtu gbo-
kiej ekologii, bdcej teoretyczn podbudow radykalnej
ochrony przyrody. Dobre wprowadzenie w jeden z naj-
ciekawszych nurtw wspczesnej myli ekologicznej.
KO6 Chris Maser, Nowa wizja lasu
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2003, 284 stro-
ny, cena 25 z.
Jedna z waniejszych prac powstaych w onie ruchu
ekologicznego. Jej autor, przyrodnik i badacz lasw, uka-
zuje zwizki midzy gospodarowaniem lasami a stanem
rodowiska i przyrody. Oprcz krytyki istniejcej gospo-
darki lenej, Maser proponuje alternatyw lenictwo
Lektura Obywatela nie koczy si na ostatniej stronie
Zapraszamy do naszego
sklepu wysykowego.
95
96

97

ekologiczne, ktre pozwoli zachowa cenne obszary le-
ne i ochroni biornorodno. Ksika napisana przy-
stpnym jzykiem, zawiera wiele przykadw z ycia
codziennego, odwoania do kanonu humanistyki, ok. 100
rysunkw i fotografi ilustrujcych opisane zjawiska i tezy.
Cho koncentruje si na lesie, to bardzo duo jest w niej
odwoa szerszych, dotyczcych zwizkw midzy czo-
wiekiem a przyrod.
KO10 Colin Barclay-Smith,
Dlaczego wci brak nam pienidzy?
Fundacja w Subie ycia, 90 stron, 7,5 z.
Australijski dziennikarz i ekonomista przedstawia wyniki
25-letnich prac Instytutu Bada Monetarnych. Tuma-
czy z wielk jasnoci, jak dziaa kapitalistyczny system
fnansowy, jak powstaje publiczny dug narodowy i dla-
czego wci nieustannie ronie. Zwraca uwag na fakt
tworzenia przez banki prawie wszystkich pienidzy kr-
cych w spoecznym obiegu i pokazuje w jaki sposb
banki tworz kredyt fnansowy drogo sprzedawany spo-
eczestwu. Ukazuje w jaki sposb mona drastycznie
zmniejszy podatki, infacj i defcyt budetowy poprzez
odebranie bankom monopolu na tworzenie pienidzy.
Dowodzi, e mamy szans wyj z ptli rosncego za-
duenia, jeli odzyskamy nasze suwerenne prawo do
tworzenia pienidza w sposb nie-zaduony.
KO11 James Goldsmith,
Odpowied zwolennikom GATT
i Globalnego Wolnego Handlu
Wydawnictwo Nortom 1997, 102 strony, cena 10 z.
Jedna z prekursorskich analiz globalizacji i jej skutkw.
Autor, milioner, ktry porzuci udzia w wielkim bizne-
sie, autor synnej ksiki Puapka, sponsor znanego
miesicznika The Ecologist, krytykuje tzw. wolny rynek,
ekspansj wielkich koncernw, rozwarstwienie spoecz-
ne i niszczenie rodowiska. Ta ksika jest kontynuacj
Puapki, autor odpiera w niej zarzuty krytykw i jeszcze
dobitniej ukazuje faszywo ideologii neoliberalnej.
KO14 Theodore Kaczynski (Unabomber),
Spoeczestwo przemysowe
i jego przyszo. Manifest wojownika
Wydawnictwo Inny wiat 2003, 170 stron, cena
19 z.
Synny manifest antytechnologiczny, napisany przez
czowieka, ktrego FBI poszukiwao prawie 20 lat za za-
machy bombowe. Radykalna krytyka cywilizacji techno-
logicznej, ukazanie jej saboci i bdw, nakrelenie drg
wyjcia z sytuacji. Trudne pytania i jeszcze trudniejsze od-
powiedzi. adnych banaw, sloganw i recept znanych
z nudnych ksiek przedstawicieli establishmentu. Nie
znajdziesz tu postawy za, a nawet przeciw. Manifest
wojownika naszych czasw. Jeden z najsynniejszych
tekstw koca XX w.
KO15 Wilczym tropem
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 1999, 50 stron for-
matu A-4, cena 10 z.
Praca zbiorowa powicona roli wilkw w przyrodzie,
zagroeniom tych drapienikw, kulturowym stereoty-
pom i mitom towarzyszcym wilkom oraz sposobom
ochrony tego gatunku. Ukazuje, jak wana jest rola
tego drapienika przyrodzie oraz dlaczego powinnimy
go chroni wbrew mionikom polowa i technokratom.
Wrd autorw wysokiej klasy specjalici, m.in. Robert
Lyle i R.F. Dubois.
KO17 Moje miasto, praca zbiorowa
Ruch Spoeczestwa Alternatywnego 2002, 260
stron, cena 15 z.
Zbir tekstw rnych autorw (w tym znanych z Obywa-
tela), ktre powicone s miastom i przestrzeni miejskiej.
Od wspomnie, przez histori osobist, a po mini-mono-
grafe miast czy dzielnic ksika zawiera rne formy opo-
wieci powiconych relacjom czowiek-miasto, oswajaniu
miejskiego terytorium, patriotyzmowi lokalnemu, subiektyw-
nym sposobom percepcji przestrzeni miejskiej oraz tworze-
niu miejskich wsplnot. 48 opowiada, wspomnie i historii
o miastach i/lub dzielnicach z caej Polski i bliskiej zagranicy.
KO18 Muzyczne dzikie ycie
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 128 stron, 15 z.
Zbir rozmw z zespoami muzycznymi, powiconych
problemom ekologicznym i ochronie przyrody. Wywiady te
ukazay si w latach 1998-2003 na amach ekologicznego
miesicznika Dzikie ycie. Wrd rozmwcw wykonaw-
cy rockowi, punkowi, folkowi, z nurtu poezji piewanej, spod
znaku dub itp.: Hey, Dezerter, Stare Dobre Maestwo, Wol-
na Grupa Bukowina, Jacek Kleyf, Orkiestra w. Mikoaja,
Wochaty, Karpaty Magiczne, Wszystkie Wschody Soca,
Czeremszyna, Janusz Reichel, Matragona, Stif Stuf. Roz-
mowy przeplatane s opisem najwaniejszych problemw
ekologicznych Polski, cao jest bogato ilustrowana.
KO20 Andrzej Zybaa,
Globalna korekta. Szanse Polski
w zglobalizowanym wiecie
Wydawnictwo Dolnolskie 2004 (seria Poza Hory-
zont), 267 stron, 28 z, u nas najtaniej!
Analiza sytuacji Polski w zglobalizowanym wiecie. Autor
pokazuje, e ju kilka lat temu nastpi odwrt od globa-
lizacji w ekonomii, gdy zglobalizowana gospodarka oka-
zaa si niestabilna. W latach 90. mielimy do czynienia
ze znaczn liczn kryzysw fnansowych, m.in. w Mek-
syku, Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji. Rwnie wyniki
gospodarcze w takich krajach, jak Polska nie s zachca-
jce. Ksika omawia wpyw globalizacji na polsk go-
spodark. Uzasadnia, e nasza gospodarka zostaa zbyt
szybko i w sposb nieprzemylany umidzynarodowiona.
W efekcie jestemy bezbronni wobec licznych zagroe,
m.in. nie jestemy w stanie obroni si przed kapitaem
spekulacyjnym czy wrcz kryminalnym przeszukujcym
wiatowe rynki w pogoni za atwym upem. Porcja solid-
nej krytyki globalizacji bez histerii i sloganw, za to wiele
konkretw. Autor jest wsppracownikiem Obywatela.
KO22 Tomasz Borucki,
Prawda w sporze o Tatry. W 50. rocznic
otoczenia Tatr Polskich ochron przez po-
woanie Tatrzaskiego Parku Narodowego
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 156 stron
(w tym 16 stron zdj na kredowym papierze), cena 12 z.
Ksika jest bardzo dobrym merytorycznie i odwanym
obywatelskim gosem przeciwko niszczeniu tatrzaskiej
przyrody jednego z najcenniejszych miejsc w Polsce. Uka-
zuje ochron tatrzaskiej przyrody w perspektywie histo-
rycznej, a take stale nasilajcy si proces niszczenia tego
skarbu, w imi pazernoci, prywaty i zwykej gupoty. Szcze-
glne miejsce powicono wydarzeniom ostatnich lat, kiedy
to presja zakopiaskich wadz samorzdowych i prywatne-
go biznesu narciarskiego coraz bardziej daje si we znaki
halom i turniom, kozicom i wistakom. Autor rozprawia si
z faszywymi argumentami i propagand zwolennikw za-
miany Tatr w lunapark. Cay dochd ze sprzeday tej ksiki
jest przeznaczony na prowadzon od dawna przez jej wy-
dawc kampani w obronie tatrzaskiej przyrody.
96

97

KO23 Hakim Bey, Millennium
Wydawnictwo Inny wiat, Mielec 2005, 96 stron, 13 z.
Polski przekad pracy jednego z ciekawszych mylicieli wsp-
czesnego radykalnego undergroundu. Postmodernistyczny
anarchizm, ktry odcina si od politycznej poprawnoci i lewac-
kiej paplaniny, a sojusznikw do walki z Globalnym Kapitaem
upatruje w adeptach dziedzictwa religijnego (nieortodoksyjny
Islam) i tosamoci etnicznej ludw caego wiata. Ksika nie-
szablonowa, odwana, pobudzajca do refeksji i burzca wiele
dogmatw i stereotypw. Nietzsche, Allach i plebejska rewolta
kontra Che Guevara, Mamona i korporacyjny kapitalizm. Prze-
czytaj koniecznie rozruszaj umys!
KO24 Ryszard Dbrowski,
Likwidator i Zielona Gwardia
Zin Zin Presss, Pozna 2005, 80 stron formatu A-4
(cao na kredowym papierze), 15 z.
Komiks autora znanego Czytelnikom Obywatela z serii przy-
gd Redaktora Szwdaka. To ju czwarty zeszyt o perypetiach
Likwidatora radykalnego bojownika przeciwko wynaturzonej
cywilizacji przemysowej i konsumpcyjnej. Krew leje si hektoli-
trami, trupw jest co niemiara, a wszystko to w obronie Ziemi
przed jej niszczycielami. Wartka akcja, wietne rysunki i gbokie
przesanie, ktre bije na gow wikszo komiksw. Oczywicie
naley czyta i oglda cao z przymrueniem oka oraz chro-
ni przed dziemi. Patronat medialny: Magazyn Obywatel.
KO25 Margrit Kennedy,
Pienidz wolny od infacji i odsetek.
Jak stworzy rodek wymiany sucy
nam wszystkim i chronicy Ziemi?
Wydawnictwo Zielone Brygady, Krakw 2004,
142 strony, 13 z.
Ksika powicona patologiom wspczesnego systemu
fnansowego oraz alternatywom wobec niego. Pokazuje nie-
bezpieczestwa fnansowego monopolu pastwa oraz scen-
tralizowanego kapitalizmu. Propaguje nowatorskie podejcie
do pienidza, jego kreacji i roli w gospodarce. Wskazuje na
moliwoci eliminacji wielu patologii spoecznych poprzez
reformy systemu ekonomicznego, m.in. wprowadzenie lo-
kalnych walut. Napisana bardzo przystpnie, jasno i precy-
zyjnie. Ukazuje, e oprcz wolnego rynku i pastwowego
interwencjonizmu istniej inne, bardziej przyjazne ludziom
i ekosystemowi modele adu spoeczno-gospodarczego.
KO26 Jadwiga Staniszkis
w rozmowie z Andrzejem Zyba,
Szanse Polski. Nasze moliwoci
rozwoju w obecnym wiecie
Wydawnictwo Rectus 2005, 176 stron,
cena 25 z u nas najtaniej!.
Ksika jest krytycznym spojrzeniem na sytuacj, w jakiej
znalaza si Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis
omawia zasadnicze bdy popeniane przez kolejne rzdy,
ktre w konsekwencji doprowadziy do 20-procentowego
bezrobocia, znacznej skali ubstwa, dewastacji sfery pu-
blicznej. Jedna z najwybitniejszych polskich socjologw pr-
buje naszkicowa sposoby wyjcia z tej sytuacji i wskaza
realistyczne metody przezwycienia kryzysu nie serwuje
jednak atwych i przyjemnych recept. Wywiad-rzeka z Ja-
dwig Staniszkis zawiera wiele ciekawych spostrzee, jego
zalet jest take przystpny jzyk i klarowno wywodu.
KO27 Waldemar Boeski, Pknity witra.
Czowiek w puapce globalizmu
Wydawnictwo Andromeda 2000, 280 stron,
twarda okadka, cena 18 z.
Obszerny esej flozofczny powicony kondycji wspcze-
snego czowieka i spoeczestwa. Autor z perspektywy hu-
manistycznej krytykuje wiele aspektw ideologicznych oraz
konkretnych zjawisk Nowego Wspaniaego wiata. Sed-
nem wywodu jest obrona zwykych ludzi i wartociowych
elementw egzystencji przed totalitaryzmami, w tym przed
najnowszym - rynkow cywilizacj globaln. Ksika adnie
wydana, w sam raz na mdry prezent.
KO29 Joel Bakan, Korporacja.
Patologiczna pogo za zyskiem i wadz
Wydawnictwo Lepszy wiat 2006, 254 strony,
29 z u nas najtaniej!.
Korporacja to opowie o najpotniejszej instytucji
wspczesnego kapitalizmu; opowie o tym, jak z nie-
pozornej formacji o wskim i sprecyzowanym zakresie
dziaania, doszo do powstania instytucji potniejszej
ni niejeden rzd i niejedno pastwo. Autor twierdzi
i udowadnia to, e wielkie, midzynarodowe korporacje
s w istocie tworami psychopatycznymi, ktre za praw-
nie usankcjonowany cel stawiaj sobie wycznie interes
wasny kosztem jednostek, caych spoeczestw i ro-
dowiska naturalnego. Korporacje to dzi w istocie grone
potwory Frankensteina, ktre wymkny si spod kon-
troli ludzi, ktrzy stworzyli je przecie kiedy dla wasnych
celw. Jednak ksika, oprcz pesymistycznej diagnozy,
zawiera take przesanie optymistyczne nie jest jeszcze
zbyt pno, by ze procesy powstrzyma i odwrci.
KO30 Piotr Kropotkin,
Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju
Biblioteka Klasykw Anarchizmu 2006, 230 stron,
cena 20 z.
Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z gwnych
teoretykw anarchizmu. Ksika prezentuje oryginaln,
ciekaw i inspirujc wizj dziejw ludzkoci przez pry-
zmat dobrowolnej wsppracy i jej roli w tworzeniu lep-
szego spoeczestwa. W momencie swego powstania
bya polemik Kropotkina z modnymi wwczas (a dzi
ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncep-
cjami konkurencji i walki o byt, zaczerpnitymi z teorii
Darwina. Autor prezentuje wiele przykadw z rnych
epok historycznych, wskazujcych, e samorzdno,
wsppraca i wzajemna pomoc s nie tylko wartocio-
we moralnie, ale take skuteczne. Jako bonus, do ksiki
wczono dwie inne rozprawy Kropotkina: Pastwo i
jego rola historyczna oraz Etyka anarchistyczna.
KO31 Stanisaw Remuszko,
Gazeta Wyborcza - pocztki i okolice
(wydanie nowe, poszerzone!)
Warszawa 2006, 344 strony, cena 40 z.
Trzecie wydanie jedynej w Polsce ksiki krytycznie
analizujcej Gazet Wyborcz, zwaszcza jej pierwszy
okres, gdy formowao si imperium Michnika. Auto-
rem jest byy dziennikarz Wyborczej, ktry prezentuje
wiele nieznanych faktw i dokumentw. Ksika obj-
ta wspczesn cenzur - prawie adne media nie od-
wayy si o niej wspomnie! Spokojny, rzeczowy wy-
wd, prezentacja dokumentw - fakty mwi same za
siebie. Nowe wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.
KO32 Carlo Petrini, Ben Watson,
Slow Food. Synonim dobrego smaku
i naturalnej ywnoci
Ofcyna Wydawnicza ABA, Warszawa 2006, 280
stron, cena 32 z.
Pierwsza w Polsce ksika prezentujca oglnowiatowy
ruch Slow Food. Dziaa on na rzecz zachowania tradycji
kulinarnych i regionalnych potraw, krytykuje niszczenie
rnorodnoci ywieniowej i ofensyw mieciarskiego
arcia z barw fast food. Ksika zawiera kilkadziesit
tekstw na temat tego zjawiska: od problemu globa-
BESTSELLER
BESTSELLER
lizacji i ujednolicenia produktw w sektorze produkcji
ywnoci, przez opis regionalnych tradycji ywieniowych
wielu miejsc wiata i tego, co im zagraa, a koczc na
opisach wielu oryginalnych potraw. Obywatelskie dziaa-
nie zaczyna si w Twojej kuchni - przeczytaj o tym!
KO33 Jefrey M. Smith, Nasiona kamstwa
Ofcyna 3.49; 2007, 304 strony, cena 32 z.
wiatowy bestseller, a zarazem pierwsza w jzyku pol-
skim obszerna publikacja nt. niebezpieczestw zwiza-
nych organizmami modyfkowanymi genetycznie. Au-
tor w przystpny sposb prezentuje obawy naukow-
cw wobec tej technologii oraz szczegowo relacjo-
nuje, na przykadzie USA i Wielkiej Brytanii, zagroenia
dla zdrowia publicznego zwizane z wprowadzaniem
GMO, oraz nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicz-
nego. Dobrze udokumentowana i pena faktw ksi-
ka, ktr mimo to czyta si jak najlepszy thriller.
KO 34 Guy Debord Spoeczestwo spektaklu
oraz Rozwaania o spoeczestwie
spektaklu
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006,
256 stron, cena 37 z.
Kultowa i jedna z najwaniejszych ksiek XX wieku. Ca-
ociowa krytyczna analiza wspczesnej polityki, kultury
i systemu kapitalistycznego w ich wszechogarniajcej,
totalnej postaci. Spoeczestwo spektaklu powstao
w roku 1967 i stao si najpopularniejsz ksik fran-
cuskiej modzieowej rewolty maja 68. Rozwaania
o spoeczestwie spektaklu pochodz z roku 1988 i s
analiz zmian, jakie zaszy od wydania pierwszej ksiki.
W polskim wydaniu oba teksty zebrano w jednym tomie
i opatrzono wprowadzeniem przybliajcym posta au-
tora. Debord, czoowy teoretyk Midzynarodwki Sy-
tuacjonistycznej, sta si inspiracj dla najbardziej ory-
ginalnych analitykw kultury oraz wielu interesujcych
radykalnych mylicieli z lewej i prawej strony sceny po-
litycznej. U nas taniej ni w ksigarniach.
KO 35 Wojciech Gieyski, Inne wiaty, inne
drogi,
Ofcyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa
2006, 384 strony, cena 34 z.
Pasjonujca ksiki o rnorodnoci kulturowej wia-
ta, o wadach jedynych susznych rozwiza (kapi-
talistycznych i komunistycznych), o alternatywnych
wizjach, pogldach, sposobach ycia, modelach spo-
eczestwa i gospodarki. Dobitna krytyka tych, ktrzy
chc wiat ujednolici i narzuci wszystkim jeden spo-
sb mylenia i jeden styl ycia. Pochwaa rnorodnoci,
unikalnoci, rozwiza lokalnych, a przy tym zachta do
wymiany dowiadcze, wsppracy, czerpania z dorobku
innych, do rozsdnie pojtej tolerancji.
KO 36 Andy Singer, AUTOkarykatury,
Carbusters Press 2007, 108 stron, cena 9 z
Zabawna karykatura spoeczestwa uzalenionego od
samochodu. Komiks w ironiczny i prowokacyjny spo-
sb pokazuje to, jak negatywn rol odgrywa samo-
chd w naszym yciu. Rysunki opatrzone cytatami oraz
krtkimi esejami na temat rozwoju motoryzacji i lobby
samochodowego. Znakomite, bardzo mieszne rysunki
obrazuj problemy zwizane z nadmiernym rozwojem
motoryzacji: niszczenie miast i przestrzeni publicznej,
zawaszczanie miejsca dotychczas przeznaczonego
dla ludzi, niszczenie rodowiska, alienacj spoeczn,
marnotrawstwo ogromnych kwot z budetu, uzalenie-
nie od lobby naftowego itp. wietna lektura zarwno dla
wielbicieli komiksw, jak i zwolennikw rozrywki o cha-
rakterze poznawczym ze szczypt ironii. Masz szans
pomia si co niemiara i bardziej krytycznie spojrze na
samochodowe szalestwo.
KO 37 Carlo Petrini, Slow Food. Prawo do
smaku,
Twj Styl 2007, 367 stron, cena 27 z
Animator midzynarodowego ruchu Slow Food, ku-
linarnych antyglobalistw promujcych tradycyjne,
zdrowe jedzenie, przekonuje, e jedna z wanych drg
do szczliwszego ycia, a jednoczenie troch lepszego
wiata wiedzie przez... kuchni. Od tego, co i z kim jemy,
zaley przecie nie tylko nasze zdrowie, ale take relacje
z rodzin i przyjacimi, poczucie tosamoci i lokalne
wizi spoeczne oraz zachowanie rnorodnoci kultu-
rowej i przyrodniczej krajw i regionw. Na naszych ta-
lerzach skupia si wiele patologii wspczesnej cywilizacji
i gospodarki, dlatego te dziki refeksji nad tym, co jemy,
mona wyjtkowo dobrze zrozumie, co jest w yciu na-
prawd wane. Przez odek do serca i rozumu!
Oprcz ksiek w naszym sklepie wysykowym znajdziesz tak-
e oryginalne koszulki i numery archiwalne Obywatela .
Zapraszamy na stron na stronie internetow sklepu:
www.obywatel.org.pl/sklep
Do cen ksiek wliczony jest koszt przesyki. Zamwione produkty
przesyamy po otrzymaniu na nasze konto wpaty z zaznaczonymi na
blankiecie symbolami (symbol znajduje si na samym pocztku opisu
produktu, np. K1, KO10 itd.) zamawianych pozycji i podanym dokadnym
i czytelnym adresem zamawiajcego (mile widziany rwnie telefon
i e-mail w celu atwiejszej komunikacji w przyszoci).
Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpaty. Nie wysyamy za zali-
czeniem pocztowym, gdy jest to drosze (tak!) dla zamawia-
jcego o 9 z.
Adres redakcji:
Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./fax. /042/630-17-49;
e-mail: obywatel@obywatel.org.pl
Pienidze prosimy wpaca na konto:
Stowarzysze Obywatele-Obywatelom,
Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi,
nr rachunku 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001
98
Korzystaj z naszego sklepu internetowego:
www.obywatel.org.pl/sklep
W ofercie ksiki,
koszulki Obywatela
i numery archiwalne naszego pisma.
ZAPRASZAMY!
NOWO
BESTSELLER
NOWO
NOWO
BESTSELLER

SIE SKLEPW TY CESARZ

ZAPRASZA
Ksiki, koszulki, torby,
archiwalne numery
Magazynu Obywatel.
Tylko u nas znajdziesz
te wzory:
Zapraszamy do sklepu Obywatela!
DAJEMY DUO DO MYLENIA! www.obywatel.org.pl/sklep