Uwielbiam podatki!

Rybacy na bezrybiu
Kapitalizm katastrofczny
Moczar reaktywacja
I
S
S
N

1
6
4
1
-
1
0
2
1
i
n
d
e
x

3
6
1
5
6
9
E
u
r
o
p
a

4
,
5

E
U
R

U
S
A

5

U
S
D
www.obywatel.org.pl Nr 2(40)/2008 dwumiesicznik cena 8 z (w tym 0% VAT)
Za nasze pogldy nie daj nagrd
40 lat mino...
3
Jeli uwaasz, e nasz Magazyn wykonuje dobr robot, zachcamy Ci
do przekazania 1% swojego podatku dochodowego na wsparcie jego
wydawania. Przekazane przez Ciebie pienidze w caoci przeznaczymy
na pokrycie kosztw druku naszego dwumiesicznika.
Obywatel to jeden krok w kierunku lepszej Polski. Moe on
wydawa si niewielki, ale nawet najdusza droga zaczyna si
od jednego kroku. Najpierw zrb go sam, a potem namw
innych. Nie lekcewa drobnych dziaa.
Jak przekaza 1%?
Szukaj na ostatniej stronie Obywatela
Numer KRS:
0000248901
Redakcja Obywatela
OBYWATELKO, OBYWATELU!
3
D Magazyn Obywatel
A :

Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./faks: /042/ 630 17 49
: redakcja@obywatel.org.pl
, : biuro@obywatel.org.pl
S : studio@obywatel.org.pl
: www.obywatel.org.pl
R H:
Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory,
Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda,
dr Zbigniew Haat, Bogusaw Kaczmarek,
Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat,
Zofa Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski,
dr Adam Sandauer, dr Pawe Soroka,
Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski
R:

Rafa Grski
Remigiusz Okraska (redaktor naczelny)
Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego)
Szymon Surmacz
S :
dr Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka,
Joanna Duda-Gwiazda, dr Rafa tocha,
dr Sebastian Makowski, Konrad Malec,
Bartosz Malinowski, Anna Mieszczanek,
Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki,
Marcin Skoczek, Olaf Swolkie, dr Jarosaw Tomasiewicz,
Karol Trammer, dr Jacek Uglik, Krzysztof Woodko,
Marta Zamorska, dr Andrzej Zybaa, dr Jacek Zychowicz
K:
Zbigniew Bednarek, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld,
Magdalena Doliwa-Grska, Monika A. Gorzelaska,
Agnieszka Grczyska, Marta Kasprzak,
Maciej Kronenberg, Przemysaw Prytek, Micha Stpie,
Jarosaw Szczepanowski, Piotr widerek,
Stanisaw wigo, Micha Wenski, Micha Woowski
W caej Polsce Magazyn Obywatel mona kupi
w sieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Kolporter,
Inmedio, Relay.
Wybrane teksty Magazynu Obywatel
s dostpne na stronach OnetKiosku
(http://kiosk.onet.pl).
Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych
i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych
do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy.
Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy
redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw
z Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu
pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem
umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on
przedrukiem z dwumiesicznika Obywatel (z podaniem
konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony
internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesania na adres
redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.
W numerze:
Niech yj podatki! Neil Brooks ............................................................................................ 4
Cena waluty, cena suwerennoci Marcin Domagaa ................................................. 6
Rybacy na bezrybiu Konrad Malec ................................................................................................. 9
Co dalej ze spdzielniami mieszkaniowymi? Arkadiusz Peisert ............................. 15
Spdzielnie kontra spdzielcy
z Pawem Piekarczykiem rozmawia Lech Krzemiski ........................................................ 19
Globalizacja cywilizowana?
Klauzule socjalne w porozumieniach handlowych Barbara Surdykowska............... 22
Tsunami jak zarobi na tragedii Vasuki Nesiah ....................................................... 27
Katrina, czyli kapitalizm katastrofczny Keith Harmon Snow, Georgianne Nienaber.... 31
Styl ycia na rzecz ubogich Bartosz Wieczorek ............................................................ 35
MARZEC 68
40 lat mino...
z prof. Jerzym Eislerem rozmawia Micha Sobczyk .............................................................. 37
Lewica i historia releksje w rocznic Marca 68 August Grabski ......................... 43
Moczar reaktywacja? Wiktor Sadowski .................................................................... 48
W centrum Marca z Wiktorem Greckim rozmawia Micha Sobczyk ............................. 52
CHWILA ODDECHU
Sporty patriotyczne i globalne
z prof. Wojciechem Liposkim rozmawia Wioleta Bernacka ............................................... 56
By tu Liczyrzepa... Lech L. Przychodzki ....................................................................... 59
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych Paplo Maruda ................................................... 61
Pierwszy Trzeci Teatrna Pradze Ewa Cylwik........................................................... 62
Ironezje Tadeusz Buraczewski.......................................................................................... 64
Z GRUBEJ RURY
Nowa wizja patriotyzmu Paul Kingsnorth ................................................................... 65
Czowiek dialogu Monika Kasprzak.............................................................................. 68
Ks. Stanisaw Stojaowski obroca ludu polskiego Rafa tocha......................... 73
Sprawiedliwy wiat Marek Has ............................................................................................ 77
RECENZJE
Konserwatywno-liberalny socjalista,
czyli o geniuszu, ktry hodowa kury Remigiusz Okraska......................................... 81
Ziemia prawie jaowa Bartomiej Grubich .................................................................... 84
FELIETONY
O czym nie mwi ekolodzy Joanna Duda-Gwiazda ..................................................87
Stabilizacja Wieszczem Anna Mieszczanek .................................................................88
Wid lepy kulawego Jacek Zychowicz.......................................................................89
Autorzy numeru...............................................................................................................90
Z obywatelskiego frontu................................................................................................92
OKADKA: RYS. GERENCJUSZ, WWW.ALKEMIQ.PL
MAGAZYN OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOECZNIE
4 5

Lubi paci podatki. Pozwalaj one wsplnie
osiga nasze cele, znacznie poprawiajc jako
ycia przecitnej kanadyjskiej rodziny. To dziki
podatkom moemy si do dzi szczyci naszym
demokratycznym skarbem, czyli wysokiej jakoci
szkoami publicznymi, a take niskimi opatami
za studia na wiatowej sawy uniwersytetach,
doskona sub zdrowia i wolnoci od
strachu przed wyniszczajcymi rachunkami za
leczenie, publicznymi parkami i bibliotekami,
bezpiecznymi ulicami oraz miastami, w
ktrych yje si niele. adnej z tych rzeczy nie
dostalibymy za darmo.
Podalki pomagaj lake w sensownym iozkadaniu na-
szych dochodow na pizeslizeni lal, w celu maksymalizacji
dobiobylu. Pizykadowo, pizenoszc cz dochodow z lal
wysokich zaiobkow na czasy emeiylalne, z okiesu, kiedy
ulizymujemy dzieci na len, kiedy yjemy ju sami, czy le
w kocu z okiesow, kiedy jeslemy zdiowi i moemy sami
o siebie zadba, na czasy choioby lub zniedonienia.
Rownie wany jesl fakl, i kupujc za poiedniclwem
podalkow piodukly i usugi, pizyczyniamy si do popia-
wy bezpieczeslwa piacownikow, polepszenia ich syluacji
zdiowolnej, zwikszenia ich wykszlacenia i slabilizacji
fnansowej, czciowo ich w len sposob zabezpieczajc
pized zagioeniami ze sliony biznesu. A zalem zwiksza-
my im szanse baidziej spiawiedliwego udziau w docho-
dzie naiodowym, na kloiy wszyscy wspolnie piacujemy.
Dziki podalkom jeslemy lake w slanie spenia na-
sze moialne zobowizania wobec siebie nawzajem. Po-
magaj nam one uslanawia podlegajce demokialycznej
konlioli inslylucje publiczne, kloie slaiaj si zapobiega
naduyciom we wszelkich wymianach iynkowych oiaz
w ielacjach iodzinnych; zapewni wzajemno w zaleno-
ci jednych obywaleli od diugich; agodzi niedol lych,
kloizy nieuchionnie, nie z wasnej winy, s kizywdzeni
pizez dynamiczn gospodaik iynkow, z kloiej pozo-
slali czeipi koizyci; zagwaianlowa baidziej akceplo-
wany pizez spoeczeslwo model dysliybucji dochodow
i bogaclwa ni len, kloiy jesl iezullalem jedynie dziaania
si iynkowych; dy do lego, by yciowe szanse nie byy
uzalenione od pci ani iasy, oiaz zapewni pene piawo
i olwaily doslp do usug niezbdnych dla iozwoju jed-
noslek. W rezultacie, podatki prowadz do stosunko-
wo duej spjnoci spoecznej i poziomu egalitaryzmu
innymi sowy, podtrzymuj trwanie spoecznoci, ze
wszystkimi wynikajcymi z tego korzyciami. A co mia-
by kloiykolwiek z nas, gdyby ona nie islniaa:
Pomimo lego, e podalki umoliwiaj nam zapew-
nianie sobie jako spoeczeslwu doslpu do najbaidziej
wailociowych dobi i usug, nikl nie lubi ich paci. Wa-
nie dlalego obielnice ich obniek bywaj lak skuleczn
laklyk polilyczn. Kanadyjczycy powinni jednak po-
wanie pomyle o skulkach zmniejszenia sekloia pu-
blicznego, zanim dadz si zwie kuszcym obielnicom
niszych podalkow.
Rola podalkow w nowoczesnych paslwach demo-
kialycznych jesl w znacznym slopniu bdnie pojmowa-
na pizez ich spoeczeslwa. Nieziozumienie lo wynika
w duej mieize z celowych dziaa grup interesu, kt-
rym zaley na zmniejszeniu spoecznych i ekonomicz-
nych granic sektora publicznego, co daoby im mo-
liwo sprawowania jeszcze wikszej, nieskrpowanej
wadzy za pomoc prywatnych rynkw. Czci ich
zmylnej slialegii jesl slosowanie w dyskusjach na lemal
podalkow jzyka oiaz poj, kloie spiawiaj, e oczywi-
Niech yj
podatki!
Neil Brooks
F
O
T
.
A
R
C
H
I
W
U
M
4 5

slym i niezapizeczalnym wydaje si fakl, i obywalele
jedynie oszukuj samych siebie, yjc poniej swoich
moliwoci i liczc, e za poiedniclwem powszechnego
opodalkowania bd w slanie zapewni sobie najwicej
dobi oiaz usug pewnego iodzaju. W zamian mogliby
pizecie pozwoli sobie na zakup znacznie wikszej iloci
usug i lowaiow, piodukowanych pizez piywalny biznes.
Pizykady lwoizenia lego lypu faszywego obiazu podal-
kow mona mnoy.
Nie moemy sobie pozwoli na wysze podalki. Ten ai-
gumenl dobize znany i wygldajcy na niezwykle liudny
do odpaicia, jesl czyslym nonsensem. Wiele usug publicz-
nych, fnansowanych z podalkow i doslaiczanych za po-
iedniclwem paslwa, lakich jak suba zdiowia czy edu-
kacja, slanowi niezbdn konieczno. Tak wic zmniej-
szanie poday tych usug ze strony pastwa nie bdzie
wcale oznacza, e ludzie przestan za nie paci, lecz
jedynie to, i bd paci za nie prywatnym dostawcom,
zamiasl dolychczas odpowiedzialnemu za nie sekloiowi
publicznemu.
Podobnie, kiedy klo lwieidzi, e nie sla nas na opa-
canie z podalkow usug na izecz dzieci i osob slaiszych,
iaczej nie ma na myli lego, e pizeslao nas by sla na
opiek nad nimi. Musi mu chodzi iaczej o lo, i zamiasl
spiawiedliwego iozoenia lych koszlow wewnliz spoe-
czeslwa za pomoc syslemu podalkowego, powinnimy
je w caoci zizuci na kobiely, bo lo w wikszoci one, nie-
odpalnie, wiadcz le usugi w domach.
Sld, kiedy giupy inleiesu domagaj si zmniejszenia
podalkow, najczciej nie jesl lak dlalego, e z ich wie-
dzy wynika, i nie moemy ju duej pozwoli sobie na
ulizymywanie doslaiczania pewnych usug pizez izdy.
Czyni lak dlalego, e nie chc dalej wspouczeslniczy
w pokiywaniu ich koszlow, lecz zamieizaj pizeizuci je
z lakich jak oni, osigajcych wysokie dochody, na iodzi-
ny o niskim slalusie maleiialnym i kobiely, wykonujce
za daimo w swoich domach piac, z kloiej wszyscy czei-
piemy koizyci.
Podatki s dla nas ciarem to kolejny czsty
przykad faszywego przedstawiania tego, czym s one
w istocie. Podatki to cena, jak pacimy za produkty
i usugi oferowane przez sektor publiczny, z ktrego
wszyscy czerpiemy korzyci. S one odpowiednikiem
cen, jakie pacimy za dobra dostarczane przez sektor
prywatny. Jeszcze wikszym oszuslwem jesl lwieidzenie
pizedslawicieli biznesu, i dobia publiczne s fnansowa-
ne dziki odgoinemu naizuceniu podalkow, pizy jed-
noczesnym podkielaniu, e oni mog doslaicza swoje
usugi dlalego, e konsumenci lak zagosowali swoimi
poilfelami. Racjonalne mylenie zoslaje lu poslawione na
gowie. Moliwo oddania gosu, bdca jednym z sym-
boli demokiacji, zoslaje ulosamiona z liansakcj iynko-
w, podczas gdy podalki, kloie uslalane s w naslpslwie
demokialycznych piocedui, pizedslawia si jako co, nad
czym ludzie nie maj adnej konlioli, co jesl im odgoinie
naizucone.
Podalki ogianiczaj wolno. Ten powszechnie wy-
suwany pizeciwko podalkom zaizul sublelnie wzmacnia
pizekonanie, i sekloi publiczny, zamiasl posugiwa si
pienidzmi z podalkow dla zaspokajania wanych polizeb
obywaleli, wykoizysluje je do swoich celow. W izeczywi-
sloci, podatki zwikszaj zakres wolnoci w spoecze-
stwie. W gospodarce rynkowej to pienidze zapewniaj
wolno. Kanadyjski rzd przekazuje ponad o przy-
chodu z podatkw potrzebujcym rodzinom w postaci
rent, zasikw na dzieci, opieki spoecznej, wsparcia bez-
robotnych oraz odszkodowa za uszczerbki na zdrowiu
doznane przy pracy itp. Std, o ile mona powiedzie, e
podatki w pewien sposb ograniczaj wolno niekt-
rych jednostek, naley pamita, i ogromnie zwiksza-
j one wolno caej reszty.
Ponadlo, pienidze z podalkow wydawane na pioduk-
ly i usugi, kloiych dysliybucj zajmuje si izd, zwykle
w baidzo duym slopniu zwikszaj nasz wolno w la-
kich aspeklach, jak np. podioowanie, odbywajce si po
fnansowanych z funduszy publicznych diogach lub inny-
mi sposobami, wspieianymi z budelu; wolno do nauki
i kiylycznego mylenia; wolno od obaw pized bankiuc-
lwem w pizypadku cikiej choioby oiaz wolno do ko-
izyslania z publicznych bibliolek, pla i paikow.
Obiecywanie Kanadyjczykom, jak czyni to wielu po-
litykw, e obnika podatkw pozwoli im zatrzyma
w kieszeniach wicej ciko zarobionych dolarw, jest
do obudnym sposobem przekazywania czego innego:
zapomnijcie o wzajemnych zobowizaniach moralnych,
do diaba ze zbiorowym deniem do osigania wspl-
nych, szlachetnych celw, nie mailwcie si o zabezpiecze-
nie owego skaibu, jakim jesl piawdziwa wolno. Ci ludzie
nie zasuguj na nasze gosy, polizebna im jesl za lo lekcja
obywalelskoci. Jak zauway synny ameiykaski piawnik,
podalki lo cena, jak pacimy za nasz cywilizacj.
Oslalecznie, stawk w debacie na temat rzdu i po-
datkw jest to, kto bdzie sprawowa wadz w naszym
spoeczestwie. Czy kluczowe orodki wadzy bd
opanowane przez ma grupk ludzi za pomoc pry-
watnych rynkw, czy te kontrolowa je bdzie nadal,
poprzez demokratycznie wybrane instytucje, wikszo
kanadyjskiego spoeczestwa:
Chcc wespize swoj wizj pizyszoci, giupy inleie-
sow i piawicowe pailie polilyczne nieuslannie oslizegaj
pized sliasznym dziedziclwem, jakie pozoslawiamy na-
szym dzieciom w poslaci ogiomnych dugow i nadmieinie
iozionilego sekloia publicznego. Tak napiawd moemy
zoslawi im o wiele goisz spucizn, jeli znaczco ob-
niymy podalki i nadal bdziemy umniejsza iol izdu
w naszym wspolnym yciu, zmieizajc w kieiunku spoe-
czeslwa zalomizowanego, pozbawionego poczucia wa-
snego islnienia i zbioiowej odpowiedzialnoci, w kloiym
elila ekonomiczna ma coiaz wiksze moliwoci polilycz-
nej obiony swoich wpywow. Pozoslawienie naszym dzie-
ciom lakiego dziedziclwa byoby wielce niespiawiedliwe
i dalece nieodpowiedzialne.
7el Trooks
tum. Maciej Krzysztofczyk
Tekst pierwotnie ukaza si na stronie internetowej Canadian Centre for Policy Alter-
natives (www.policyalternatives.ca) w grudniu 2005 r. Przedruk za zgod autora.
6

7

F
O
T
.
A
L
E
K
S
A
N
D
E
R

G
L
O
G
O
W
S
K
I
Szklane dizwi iozsuny si bezszeleslnie. W oczy ude-
izy jaskiawy blask wiellowek. Koloiowe wnlize sklepu
zachcao do zakupow. Pizeszedem kilka alejek. Wybia-
em maso, jak wdlin, chleb i pai innych diobiazgow.
Slanem w kolejce do kasy, wizucajc jeszcze do koszyka
paczuszk milowej gumy do ucia. Kasjeika z umiechem
pizesuna lowaiy laseiowym czylnikiem, koczc sowa-
mi: o euio, ,o cenlow.
Tak wanie za kilka lal mog wyglda polskie zaku-
py. Niby wszyslko podobnie, jak dzisiaj, ale jednak nie lak
samo. Isloln ionic slanowi lu kweslia wpiowadzenia
waluly euio. Czy izeczywicie bdzie lak ioowo, jak jesl
nam lo obiecywane:
Slogany zamiast konkretw
Dzisiaj euio uywa lylko r, spoiod i, paslw czon-
kowskich. Waluly lej uywa lake o kiajow nie nalecych
do UE, lj. Walykan, San Maiino, Monako, Andoia (w pizy-
padku lej czwoiki uycie euio jesl lasz opcj), Czaino-
goia i Kosowo (bankiuclwo wasnych walul). Tizy wane
kiaje unijne odmowiy pizyjcia unijnego pienidza: Da-
nia, Szwecja i Wielka Biylania. Spizeciw obywaleli lych
kiajow wobec wpiowadzenia wspolnej waluly, slanowi
najlepsz emanacj spoecznego opoiu i niezadowolenia
z lak iadykalnych zmian i efeklow, jakie niesie euioizacja.
Tymczasem w Polsce wikszo podobno jest za. Trud-
no jednak znale rzetelne informacje na temat skut-
kw wprowadzenia nowej waluty. Dominuje nalomiasl
islna euio-piopaganda.
Na mocy bezpoiednio wyiaonej woli spoecze-
slwa lub le bez pylania si go o zdanie w kocu Pol-
ska lo nie Szwajcaiia nasze wadze pomau iezygnuj
ze zolowki, kloia lowaizyszya nam od selek lal i wpio-
wadzaj euiopejsk wspoln walul euio. W len olo
sposob ma si speni kolejne euiopejskie maizenie Po-
lakow w kocu ponad oo iodakow popieia Uni. Jed-
nak Polska wci nie moe uslali konkielnego leiminu
wpiowadzenia wspolnej waluly, a podawane pizez NBP
czy minisliow fnansow daly wci ulegaj zmianie po
kolejnych wyboiach. Co jednak znacznie baidziej islolne,
wci nie wiadomo, czy zaslpienie zolego pizez euio
bdzie koizyslne, czy nie.
Zmierzamy do najgorszego scenariusza, czyli po-
wtrki z kampanii akcesyjnej z zoo r., kiedy obywate-
lom polskim zaserwowano potn dawk propagandy,
okraszonej absolutnym brakiem konkretw, zamiast
powanej i merytorycznej dyskusji. Tymczasem pio-
blemalyk wpiowadzenia euio mona poiowna do wej-
cia Polski do sliefy Schengen w giudniu ubiegego ioku
oiaz wpywu lej decyzji na polskie iegiony pizygianiczne.
W efekcie ogianiczona zoslaa iadykalnie moliwo pizy-
jazdow obywaleli, zwaszcza Ukiainy i Biaoiusi, do Pol-
ski, co baidzo negalywnie wpyno na i lak niezbyl do-
bi kondycj gospodaicz caego iegionu, zwanego cian
wschodni. Jednak w lym samym czasie nieco zasobniej-
sze polskie powialy zachodnie jeszcze baidziej zacieniy
zwizki ekonomiczno-kulluialne ze wschodnimi powiala-
mi niemieckimi. W skali makio, caej UE, s lo mao za-
uwaalne efekly, jednak w skali mikio, dla lych iegionow,
lo baidzo powane zmiany a w sumie dolykaj one pia-
wie i, mieszkacow Polski.
Cena waluty,
cena suwerennoci
Marcin Domagaa
6

7

Waluta bogatych i dla bogatych?
Podobnie spiawa wyglda z wpiowadzeniem w Pol-
sce wspolnej waluly punkl widzenia zaley od punklu
siedzenia. Pizyjcie euio niesie ze sob kilka koizyci, ale
lake geneiuje spoio powanych koszlow. Niewiele osob
zdaje sobie spiaw z lej diugiej kweslii. Praktyka poka-
zuje, e funkcjonowanie euro jest najbardziej korzystne
dla krajw o podobnym poziomie rozwoju i analogicz-
nej stopie yciowej, a nawet podobnym pooeniu geo-
grahcznym. Tak jesl wanie w pizypadku Fiancji i Nie-
miec. Pizykadowo, jeli Euiopejski Bank Cenlialny (EBC)
podejmie decyzj o podwyszeniu slop piocenlowych, co
bdzie oznaczao schadzanie caej gospodaiki unijnej, de-
cyzja la wpynie na gospodaiki niemieck i fiancusk w
podobnie podany sposob, ale w pizypadku gospodaiki
polskiej, jako sabiej iozwinilej, moe lo by decyzja moi-
deicza. Nasz kiaj znajduje si bowiem na niszym elapie
iozwoju gospodaiczego ni Niemcy i Fiancja. W Polsce jak
najwyszy wziosl gospodaiczy jesl podany z punklu wi-
dzenia doiownania do iedniej unijnej slopy yciowej.
Jeli zaoymy, e polska gospodaika bdzie iozwijaa
si w lempie o iocznego pizyioslu PKB, lo do dolych-
czasowego iedniego poziomu unijnego moemy dobi po
ponad io lalach. Nieslely, ulizymanie lakiego lempa jesl
mao iealne. Polski PKB ulega znacznym wahaniom, za
iekoidowy wziosl oslalniego ioku, na poziomie o,,, ma
si nijak do iedniej aiylmelycznej PKB z oslalnich ro lal,
kloia wynosi ok. . Przy takim tempie rozwoju, Polska
osignie obecny poziom unijny za okoo lat. Tymcza-
sem czne tempo wzrostu PKB dla strefy euro jest jesz-
cze nisze, co dodatkowo wydua ten okres, rozcigajc
go nawet do ponad pwiecza.
Ponadlo nie wolno zapomina, e kiaje sliefy euio le
si iozwijaj. Zalem caa la wyliczanka pizypomina lioch
pogo Achillesa za owiem, jednak jesl wanym wyznacz-
nikiem miejsca, w kloiym Polska si znajduje. Na obecnym
elapie iozwoju, wejcie naszego kiaju do sliefy euio zaha-
muje wziosl PKB i lo iaczej do mniejszego poziomu ni .
W skali caej UE obnienie polskiego poziomu rozwoju nie
bdzie tak bardzo odczuwalne, jak dla samych Polakw.
Poytki z suwerennoci
Z wyej wymienionych powodow czslo pojawia si
poslulal zachowania jak najduej aulonomii w podejmo-
waniu decyzji wzgldem wasnej waluly. W lym konlek-
cie naley podkieli wyjlkow wialiwo EBC na ja-
kkolwiek kiylyk wzgldem wasnej niezalenej pozycji.
Euiopejski Syslem Bankow Cenlialnych w piaklyce jesl
paslwem w paslwie. aden unijny oigan konlioli nie
ma moliwoci dokonania koiekly jego dziaa. Co piaw-
da islnieje syslem spiawdzajcy, w poslaci Pailamenlu
Euiopejskiego i Rady Euiopy, jednak EBC po pioslu lylko
pizedkada do wiadomoci lym inslylucjom swoje decy-
zje. Tymczasem dla Polski kweslia aklywnego wczenia
si Naiodowego Banku Polskiego w kszlalowanie pioce-
sow gospodaiczych zwaszcza wspieianie wzioslu PKB
jesl kwesli podslawow.
Wpiowadzenie euio oznacza nalomiasl likwidacj su-
weiennej wadzy monelainej, kloia mimo swojej niedo-
skonaoci, jesl Polsce nadal baidzo polizebna. Sliacimy
le baidzo wan w lym konlekcie moliwo polen-
cjalnego sleiowania infacj dla podlizymania iozwoju
gospodaiczego. W dodalku nasz pailamenl zoslanie po-
zbawiony nawel obecnej, iachilycznej foimy konlioli wa-
luly. Wejcie w chwili obecnej do strefy euro oznacza, ni
mniej, ni wicej, znaczne ograniczenie moliwoci kre-
owania przez Polsk wasnej polityki hskalnej i gospo-
darczej. S lo aspekly szczegolnie wane dla kiaju bdce-
go w lak dynamicznym sladium iozwoju, w jakim obecnie
znajduje si Polska.
Kolejnym wanym aspeklem jesl utrata moliwoci
prowadzenia wasnej polityki kursowej oraz zarzdza-
nia rezerwami walutowymi. Wowczas o iezeiwach wa-
lulowych Polski zacznie decydowa EBC, kloiemu bdzie-
my musieli odda je w zaizdzanie. To pieiwszy kiok do
lwoizenia supeipaslwa, jakim za pewien czas moe sla
si Unia Euiopejska. Poza lym euio lylko z zaoenia jesl
wspoln walul euiopejsk. W piaklyce o jej sile slanowi
dwa kiaje, bdce jej podslawami: Fiancja i Niemcy. To
gownie od nich, jako najwikszych udziaowcow w unij-
nym PKB, zaley slabilno lej waluly. W dodalku czne
PKB lylko lych dwoch kiajow jesl poiownywalne do cz-
nego PKB pozoslaych r czonkow Unii Gospodaiczo-
Walulowej. Nic zalem dziwnego, e lo inleiesy lych dwoch
paslw lak napiawd izdz l walul. Najwikszym jed-
nak izecznikiem euio s Niemcy. Doszo nawel do lego, i
kancleiz Angela Meikel posuna si do niespolykanego
w polilyce euiopejskiej kioku, jakim bya kiylyka fiancu-
skiej kandydalki na uizd piezydenla, Segolne Royal, za
jej wlpliwoci wzgldem polilyki wspolnej waluly.
W euro nadzieja?
Zamiana zolego na euio byaby wedug zwolennikow
lego piocesu zbawienna dla polskich pizedsibioicow.
Wspolna walula ma bowiem wyeliminowa koszly lians-
akcyjne, kloie slanowi powan pizeszkod w obiocie
lowaiowym, zwaszcza midzy kiajami czonkowskimi.
W piaklyce mocna pozycja zolowki skulecznie zniechca
do ekspoilu, piomujc lym samym impoil oiaz ulizymu-
jc zagianiczne miejsca piacy. Nikomu le nie spieszy si,
aby zolowk osabi. Wprowadzenie euro wyrwnywa-
oby polskie szanse eksportowe nie tylko w ramach UE,
ale i wiata. Kolejnym aigumenlem jesl kweslia nie lylko
wejcia, ale le i lym samym slania si czci do spoie-
go obszaiu gospodaiczego i walulowego. Obszai len ma
pizecie by odpowiedzi na globalizacj, a zwaszcza co-
iaz baidziej iosnc konkuiencj ze sliony lakich paslw,
jak Indie czy Chiny.
Ponadlo wspolna walula ma si pizyczyni do jeszcze
baidziej koizyslnej dla Polski inlegiacji polilycznej i go-
spodaiczej z pozoslaymi kiajami unijnymi. Innym wa-
kim aigumenlem zwolennikow euio jesl paiadoksalnie
aigumenl islnienia wspolnego banku cenlialnego (EBC),
kloiy chwali swoj niezaleno. Zadaniem Euiopejskie-
go Banku Cenlialnego jesl liaklowanie caego obszaiu
8

9
Unii Euiopejskiej jako spojnej caoci. Dziki lemu, EBC
ma agodzi ionice midzy poszczegolnymi kiajami. Za-
lem posdzanie go o spizyjanie okielonej giupie paslw,
wedug zwolennikow lej leoiii, jesl niepoiozumieniem.
Wieszcie wpiowadzenie wspolnej waluly w Polsce uslabi-
lizuje infacj. W kocu EBC zmusza kiaje czonkowskie
do piowadzenia baidziej odpowiedzialnej polilyki fskal-
nej. Dla samej za Polski bdzie lo oznacza podniesienie
wiaiygodnoci inweslycyjnej.
Innym aspeklem, w skali makio, jesl walka z dolaiem,
kloiy w dobie gwalownej depiecjacji slaje si coiaz mniej
wiaiygodnym naizdziem palniczym. W jego miejsce za-
czyna wchodzi euio. Pioces len pizybieia na sile, czego
emanacj bya m.in. oslalnia wojna w Za-
loce Peiskiej i obalenie Saddama Husajna.
W lle lych wydaize mia miejsce fakl
chci wpiowadzenia pizez iiacki izd
euio w miejsce dolaia w iozliczeniach za
iop. Zieszl niejednokiolnie jedynym
aigumenlem lizymajcym aiabskich eks-
poileiow iopy nafowej pizy dolaize jesl
gioba blokady doslaw czci zamiennych
do spizlu wojskowego w ich aimiach,
kloie s pizewanie wyposaone w bio
ponocnoameiykask.
Nie wolno iownie zapomina, e Po-
lacy zoiienlowali si jednak na zachod.
Ten wyboi, niezalenie od dyskusji na le-
mal jego susznoci, ju si dokona. a-
lwiej zalem bdzie nam y z euio, jako
wspoln walul euiopejsk, anieli funk-
cjonowa w skomplikowanym wielowalu-
lowym iodowisku.
Rnice w jaskrawym wietle
Baidzo ciekawym aspeklem wejcia
Polski do sliefy euio jesl potencjalne przyspieszenie li-
kwidacji rozwarstwienia pac w onie samej UE. Jeeli
w iamach lych samych konceinow, np. Caiiefouia, Au-
chan czy Tesco, kasjeika we Fiancji zaiabia kilkakiolnie
wicej od kasjeiki w Polsce, wowczas, lj. pizy jednakowej
walucie, iozwaislwienie bdzie baidziej widoczne. Oczy-
wicie islnieje gioba odwiolnego piocesu, lzn. zaniania
pac, jednak w obliczu islnienia silnych zwizkow zawodo-
wych na Zachodzie, nie jesl ona lak baidzo giona. W Pol-
sce za przyspieszy proces zwikszania wynagrodze,
ktry bdzie o tyle bardziej przejrzysty, e jedna walu-
ta, likwidujc konieczno przeliczania, jeszcze bardziej
uwidoczni rnice i niesprawiedliwoci spoeczne.
Wailo zwioci le uwag na pewien pioces, kloiy po-
iednio wpywa na sam walul, a jego wpiowadzenie spo-
woduje znaczc obnik wielu koszlow. Mianowicie Unia
Euiopejska ma lendencj do wyiownywania cen, zwaszcza
w oligopolach, diog okielania i iegulacji cen maksymal-
nych. Niedawno Komisja Euiopejska dobiaa si do cen
ioamingowych pocze lelefonii komoikowej w iamach
obszaiu UE, a leiaz pizymieiza si do ukiocenia piocedeiu
czslego zawyania opal za piowadzenie konl bankowych.
Po wslpieniu do sliefy euio ionice le slayby si jeszcze
baidziej widoczne, nie bdc zaciemnianymi pizez ionice
kuisowe. Zalem walka z lego iodzaju wyzyskiem i naduy-
ciami bdzie w Polsce duo alwiejsza ni obecnie.
Kolejnym nie mniej wanym aspeklem slanie si pio-
ces polanienia kiedylow bankowych. Obecnie cena po-
yczki gotwkowej w zotwkach siga niejednokrotnie
puapu kilkunastu procent. Po wejciu do strefy euro
moe gwatownie spa do kilku procent ze wzgldu
na konkurencyjn ofert kredytu gotwkowego w euro,
w banku majcym swoj siedzib np. w Nikozji, Barce-
lonie czy Dublinie. W dobie iozwoju Inleinelu laka ope-
iacja wkiolce slanie si cakowicie iealna i powszednia.
W lym konlekcie, gwatowna zwyka cen, jaka zawsze
daje si zaobserwowa po wejciu nowej waluty euro-
pejskiej, traci na znaczeniu. Zieszl la podwyka ma cha-
iaklei lzw. obcinania kocowek. W niekloiych pizypad-
kach len pioces izeczywicie moe odbi si na naszych
kieszeniach, ale bdzie on piawdopodobnie dolyczy nie-
wielkiej giupy spoecznej (niekloie szacunki mowi o ok.
r populacji, kloiy iealnie sliaci na lym fakcie).
Ludzie maj gos
Jak zalem wida, wpiowadzenie waluly euiopejskiej do
Polski nie jesl wcale alwym piocesem. Jesl wiele susznych
aigumenlow pizeciw lemu iozwizaniu, jak i wiele aigumen-
low oplujcych za jego susznoci. Polacy polizebuj w lej
kweslii uczciwej debaly, kloia zoslanie zakoczona lylko
w demokialycznym iefeiendum. Wszelkie gosy mowice, e
pylanie spoeczeslwa o zgod na len pioces jesl niepolizeb-
ne, lak napiawd s gosami giupki wyzbylej jakiegokolwiek
poczucia inleiesu i wailoci naiodowych, lak pizecie wa-
nych w ionoiodnej Euiopie.
9arcn 0omagaa
R
Y
S
.

M
I
C
H
A

W
E
N
S
K
I
8

9
Pod koniec roku 2007 nie byo tygodnia, aby
w programach informacyjnych nie pojawi si
temat kwoty dorszowej i zwizanych z ni
protestw rybackich. Pord medialnego zgieku
trudno byo dostrzec, e to nie tylko problem
ekonomiczny czy prawny, lecz take czysto ludzki.
Na wielkich i maych wodach
Polskie iyboowslwo lo dzisiaj gownie poowy balyc-
kie. Na pizeomie lal ,o. i 8o. mielimy ok. r,o dalekomoi-
skich slalkow, pizede wszyslkim na Allanlyku. Obecnie
pod polsk bandei pywaj zaledwie czleiy. Nalomiasl
polska fola doiszowa jesl najwiksza na Balyku i liczy
ok. oo jednoslek. Dla poiownania Dania, diuga w kolej-
noci, ma ich ok. oo, za Szwecja, posiadajca podobn
kwol poowow, dzieli j midzy io slalkow. Dzisiej-
sza fota rybacka jest za dua w stosunku do zasobow ryb,
ktorymi dysponujemy lwieidzi di Zbigniew Kainicki
z Moiskiego Inslylulu Rybackiego (MIR) w Gdyni.
Mniej wicej y naszych odzi i kutrw rybackich
to mae jednostki. Jednopokadowe, do ri meliow du-
goci, mogce wychodzi na poow na odlego o mil
moiskich. Z iyboowslwem wie si obecnie zaledwie
r PKB, wic pizez izd jesl ono liaklowane maiginalnie.
Jednak pizy samych poowach piacuje ponad lys. osob,
a w pizelwoislwie i handlu iybami (cho dolyczy lo lake
pioduklow z impoilu) a i, lys.
Twarde realia
Ryboowslwo jesl piac cik i niebezpieczn. To
zawod z powoania, ktory trzeba kocha. Nie da si tego od-
fajkowa i po omiu godzinach i do domu mowi z zapa-
em Slefan Richeil ze Zizeszenia Rybakow Moiskich.
Tylko w ubiegym ioku zgino lizech iybakow. je-
eli w czasie sztormu fala zmyje kogo za burt, to nie ma
adnych szans. Statek jest w ruchu, prd znosi ofar, na-
stpuje hipotermia i mier. mowi Bailosz, szypei ir-
meliowego kulia z Wadysawowa. Z Wojlkiem, szypiem
z i,-meliowego kulia, iozmawiam w sleiowce. Tutaj
buja, a na morzu zdarzaj si przechyy do ,o stopni
mowi. Vtedy naprawd trzeba uwaa, bo przez pokad
przelewaj s fale, a pracy ne mona przerwa. Wojtek
wspomina koleg, ktry w takich warunkach wypad
na jego oczach za burt: Ne byo szans. Tu mona po-
myl s rylko raz....
Zgodnie z unijnymi pizepisami, wszyslkie jednoslki
iybackie naley liaklowa jako slalki, bez wzgldu, czy
maj , czy i, meliow. Najslaisz na polskim moizu jesl
diewniana od z Uslki, pochodzca z r,ii i. iedni wiek
iybackiej foly wynosi o lal. To do duo uwaa di
Maiek Szulc z Akademii Moiskiej w Szczecinie jednak
trzeba pamita, e mowic o wieku jednostki, mowimy
o kadubach. Silniki i wyposaenie zmieniay si kilkukrot-
nie, czsto s to maszyny najnowszej generacji, wic niektore
jednostki przewyszaj podobne statki duskie czy szwedz-
kie, mimo i s od nich starsze.
Dorszem Polska stoi
Dorsz jest dla rybowstwa batyckiego gatunkiem
decydujcym o opacalnoci. Wynika to z ceny tej ryby.
Za kilogram dorsza rybak moe uzyska nawet y-8 z,
a za kilogram dry ju tylko 1,z-1, z, chyba e w se-
zonie lelnim spizeda j bezpoiednio luiyslom lub sma-
alni. Pioblem w lym, e doisza jesl za mao w slosunku
do moliwoci poowowych polskiej foly. Jednoczenie
Polska nie wykorzystuje limitw na poowy batyckiego
szprota i ledzia, z czym wie si ryzyko odebrania ich
naszym rybakom. Pizyczyn s niskie ceny lych iyb.
Polska olizymaa od UE znaczne iodki na iedukcj
lzw. nakadu poowowego, wskulek czego zomowaniu
ulego ok. {o statkw rybackich. Jednak ota dorszo-
wa zostaa zredukowana zaledwie o zo.
Najwiksze poowy doisza nolowano w poowie lal 8o.,
gdy wynosiy one rio lys. lon. Dla poiownania, polskim iy-
bakom na ioo8 i. pizyznano kwol ri lys. lon na wschod-
nim Balyku i nieco ponad i lys. lon na zachodnim (gianica
pizebiega wzdu r, poudnika, lj. w okolicach Szczecina).
Niskie limily s podyklowane slanem zasobow. Liczeb-
no iyb zaley w gownej mieize od iloci ikiy zoonej
pizez osobniki doiose. Doisz jesl galunkiem yjcym na
Konrad Malec
Rybacy
na bezrybiu
F
O
T
.

S
T
E
V
E

R
O
E
10 11
duych gbokociach, do ioziodu wymaga wod dobize
nallenionych. Balyk lo moize iodldowe, pylkie, nie-
wielkie, biak w nim silnych pidow moiskich. Doiszom
liudno si wic lu iozmnaa. Popiawa syluacji naslpuje
co kilka lal, gdy na Moizu Ponocnym maj miejsce silne
szloimy i naslpuj wlewy nallenionych wod. Wowczas
laia s udane. Dzisiejsza slosunkowo dua liczba doiszy
wie si z wlewem spized lizech lal. Popizedni wlew mie-
limy ro lal lemu. Wysoka liczebno galunku z poowy lal
8o. wizaa si z czslymi, niemal coiocznymi wlewami do
Balyku. Jednak w ostatnim wierwieczu stay si one
bardzo rzadkie i ryb znaczco ubyo.
Jeli poczymy to z duymi odowami, sytuacja nie
wyglda wesoo. Obecnie w iybackich sieciach nie spo-
lyka si osobnikow slaiszych ni czleiolelnie. ,o
wyawianych dorszy to ryby, ktore nie odbyy pierwszego tar-
a. V tym momencie nie ma w Batyku dorszy wieloletnich,
ktore decydoway o jakoci stada. Vikszo wyawianych to
:-,-latki, a to oznacza, e bardzo intensywnie podcinamy ga-
, na ktorej siedzimy pizekonuje di Kainicki.
Jednoczenie obseiwujemy zanik malecznikow, w klo-
iych iyby byy dolychczas bezpieczne. Sonaiy, echosondy
i nowoczesne sieci spiawiy, e doisze wyawiane s nawel
z okolic zalopionych okilow, gdzie do niedawna znajdowa-
y schionienie. Jeli odowimy slosunkowo liczne pokolenie
spized lizech lal, pizy naslpnym wlewie moe si okaza, e
nie ma ju iyb, kloie mogyby wygeneiowa nowe zasoby.
Ciemne chmury
Do zaamania pooww dorsza doszo ju u wybrzey
Nowej Funlandii, gdzie znajdoway si najwiksze w ska-
li wiata zasoby tego gatunku. Niestety, pomimo obowi-
zujcego od zo lat zakazu poowu, ryba nie odrodzia si
tam do dzi, cho nie wiadomo, czy przyczyn bya tylko
nadmierna eksploatacja. W efekcie zaniku dorszy, w Ka-
nadzie prac stracio zoo tys. osb! To, co s wydarzyo
u wybrzey Kanady, obserwujemy reraz w podobnej forme
w Baryku pizeslizega Zbigniew Kainicki.
Wikszo moich iozmowcow z maych odzi zdaje so-
bie spiaw ze slanu zasobow doisza. Maj le wiadomo,
e dolychczasowa skala eksploalacji moe si zakoczy
kalasliof. Twieidz jednak, e nie maj innego wyjcia ni
amanie zakazu poowow. Unia przeznaczya pienidze
na postojowe. Mielimy je otrzyma od rzdu, ale rzd nie
potraf sobie poradzi z ich wypat mowi pan Heniyk,
iybak z Kunicy.
Znaczna cz iybakow pozoslaa w poilach napia-
wiaa sieci lub iemonlowaa odzie i z lego powodu s
slialni w slosunku do lych, kloizy wypywali w moize,
lym baidziej, e wadze agodnie poliakloway amicych
pizepisy. Na ich miejscu nie cieszybym si jednak tak bar-
dzo mowi Maicin, mody inspekloi iybacki ze wschod-
niej czci wybizea. Viemy, kto wychodzi w morze i o-
wi dorsze, unijni urzdnicy te to wiedz, dzisiejsza technika
rejestruje kady statek i jego pooenie. Najpewniej skoczy
si to dla nich dotkliwymi karami fnansowymi.
Na postaw rybakw, ktrzy zdecydowali si na po-
owy w czasie unijnego zakazu, wpyw miaa te po-
stawa Departamentu Rybowstwa wczesnego Mini-
sterstwa Gospodarki Morskiej. Trzeba pamita, e
wiceminister Grzegorz Haubek wysya wyrane sygnay,
zachcajce do amania tego zakazu mowi di Szulc. Re-
zullaly s dwojakiego iodzaju. Po pieiwsze, pizekioczenie
kwoly poowowej o roo (niekloie szacunki mowi nawel
o oo), kloi musimy zwioci w cigu 8 lal. Po diugie,
pioces wyloczony Polsce pizez Komisj Euiopejsk pized
unijnym Tiybunaem Spiawiedliwoci, kloiy najpewniej
pizegiamy.
Zakaz poowow oiaz gioba kai ze sliony UE wywo-
ay oslie piolesly iybakow. Ich kulminacja miaa miejsce
jesieni ioo, i. Wzbuizeni iybacy wysypali wowczas pod
Minisleislwem Gospodaiki Moiskiej gnijce iyby, a je-
den z nich przed kamerami mwi o amaniu zakazw
i przekraczaniu przyznanych kwot poowowych. Miao
to miejsce podczas negocjacji z UE, dotyczcych sprawy
dorszowej forma protestu bya zatem podobna do sa-
mobjczej bramki...
F
O
T
.

K
O
N
R
A
D

M
A
L
E
C
10 11
Nie wszyscy podzielaj opinie o sabej kondycji ba-
lyckich doiszy. Zwizki iybackie i waciciele wikszych
kuliow lwieidz, e doisza jesl baidzo duo. Nie zgadza
si z lym di Kainicki: Nic dziwnego, e przy zastosowa-
niu dzisiejszej technologii poowowej rybacy wyawiaj duo
dorsza, zwaszcza jeli mamy na uwadze masowe, zespoowe
polowanie na te ryby. Z naszych danych i informacji napy-
wajcych od rybakow, wnioskujemy, e jeli w cigu :-, lat
nie nastpi jaki powaniejszy wlew do Batyku, to moemy
mie powane problemy z poowami dorsza.
Czym moe si skoczy taki odw, dobrze wie cz
rybakw, zwaszcza z mniejszych jednostek. Gdy za-
brakne dorsza bdze klska mwi pan Henryk. Pan
Jarosaw, inny rybak z Kunicy, twierdzi: Ryba s sko-
czya, kedy ro emy poawal, a reraz....
Alternatywy?
Gizegoiz Haubek, byy szef Zwizku Rybakow Pol-
skich, do niedawna wiceminislei gospodaiki moiskiej, od-
powiedzialny za iyboowslwo, chce, aby zamiasl limilow
ilociowych wpiowadzono inne mechanizmy. Zamiast
ogranicze ilociowych postuluj bezwzgldne przestrzeganie
ogranicze dotyczcych wymiarow, wprowadzenie stref za-
mknitych oraz zmniejszenie iloci dni poowowych w postaci
okresow ochronnych. Kalaizyna Guzek z polskiego oddzia-
u Gieenpeace, mowi: Propozycja pana Haubka jest cieka-
wa i naley j rozway, aczkolwiek najpierw musi si usta-
bilizowa sytuacja tego gatunku, gdy wg Midzynarodowej
Rady Bada Morza obecny stan jest alarmujcy.
Aby odbudowa populacj doisza, naleaoby, zdaniem
di. Kainickiego, zupenie zamkn owiska. To jednak byoby
liudne ze wzgldow spoecznych. Zarzdzane rybow-
srwem ro poszukwane zorego rodka mdzy przerrwanem
zasobw a przerrwanem rybakw mwi naukowiec. Na-
ley jednak pamra, e bez przerrwana zasobw, ne prze-
rrwaj rybacy dodaje. Naukowcy mowi o koniecznoci
pizekwalifkowania jednoslek w wikszoci pizypadkow lo
kweslia zakupu odmiennych sieci. W tym roku bdziemy
mogli odowi r: ton dorsza. To nie starczy na utrzymanie ku-
tra mowi Janusz, waciciel ir-meliowej jednoslki z Wa-
dysawowa. Dlatego ju jaki czas temu przestawilimy si na
owienie ledzi i szprotek, a dorsz bdzie tylko dodatkiem.
Rybacy niechlnie pizeslawiaj si na szpiolki czy le-
dzie z powodu niskich cen, jakie mona uzyska za le iyby.
W dodalku, szpiol poza Polsk i kiajami byego ZSRR nie
jesl iyb konsumpcyjn, lecz paszow. Balyckie ledzie
z iacji iozmiaiow i zawailoci luszczu nadaj si gownie
na maiynaly. Ponadlo owi si ososie i liocie, kloie jednak
s iybami wymagajcymi opieki, lzn. ulizymuj si lylko
dziki zaiybianiu. Jeszcze liudniejsza jesl syluacja wgo-
iza, pizeywajcego silny iegies wskulek pizeowienia.
Jego hodowla jesl waciwie niemoliwa, wic w najbli-
szym czasie moemy si spodziewa moialoiium na po-
owy lego galunku. Oslalnia giupa owionych iyb lypowo
moiskich lo fdiy. S one niezwykle wane dla iyboow-
slwa odziowego, dla kloiego slanowi nawel ,o poo-
wow. Giupa la ma si dobize z wyjlkiem skaipia (luibol),
najwikszej z fdei, kloia zanika wskulek poowow.
Opiocz iyb moiskich, w Balyku wyslpuj galunki
sodkowodne. Nieslely, w efekcie inlensywnej eksploalacji
slay si baidzo nieliczne. Takich iyb jak ceila, szczupak,
sieja czy paiposz, ju piaklycznie nie ma. Ponadlo jesioli,
kloiy by dawniej galunkiem inlensywnie uylkowanym
gospodaiczo, wygin zupenie w naszych wodach. Obec-
nie w Slacji Moiskiej Uniweisylelu Gdaskiego i Moiskim
Inslylucie Rybackim piowadzone s piace nad ieslylucj
zagioonych galunkow.
Policjanci i zodzieje
Najbardziej boli, e poluj na nas jak na zodziei
mowi pan Wacaw, iybak z r,-meliowego kulia. Ukry-
waj si midzy domami i gdy wpywamy do portu, wyska-
kuj znienacka, rewiduj pokad. Maicin, inspekloi, po-
lwieidza sowa iybaka, e lak wanie wygldaj konliole.
le chyba trudno oczekiwa, e bdziemy siedzie w porcie
i czeka, a rybacy wpyn i askawie oddadz nadmiar zo-
wionych ryb oraz poddadz si karze.
Rybakom nie podobaj si le zagianiczni konlioleizy.
Takie iozwizanie jesl jednak chwalone pizez piof. Kizysz-
lofa Skoi, szefa wspomnianej Slacji Moiskiej UG. To
mechanizm stosowany w caej Unii. Jego sens polwieidza
le cz iybakow z wikszych i iednich kuliow, opowia-
dajc, e polscy uizdnicy czslo wymuszaj apowki.
Obecnie spiawa konlioli wyglda lak, e iybacy dosla-
j kai fnansow, ale zachowuj iyby, co dla duych i ied-
nich kuliow i lak jesl opacalne. Mae odze z reguy ne
przekraczaj kwor poowowych, bo ne maj odpowednch
F
O
T
.

K
O
N
R
A
D

M
A
L
E
C
12 13

narzdz twierdzi Marcin. To wanie ich waciciele
rzadko maj pretensje o kontrole. Janusz, sopocki iybak
z ro-meliowej jednoslki, mowi: Nie ma co si czepia oni
pilnuj, by w morzu byo co owi dla naszych wnukow.
Interesy polskie i unijne
Polska lylko dwa iazy palizya na Moize Balyckie jak
na okno na wial. Po iaz pieiwszy w czasach dynaslii Wa-
zow, ponownie w dwudziesloleciu midzywojennym,
gdy powsla poil w Gdynii. Wikszo moich iozmow-
cow dobilnie slwieidza, e polskie wadze nie potrah
czerpa korzyci z pooenia kraju nad Batykiem. Brak
nam polityki morskiej.
Wynika lo m.in. z lego, e wikszo elekloialu pocho-
dzi z gbi ldu. Podobnie wyglda syluacja z uizdnikami.
Depailamenlem iyboowslwa zizdzaj gownie mieszka-
cy Waiszawy. Mao kloiemu iybakowi (a s w lej giupie
ludzie wykszlaceni) opaca si pizepiowadza do slolicy.
Nieslely, owocuje to u decydentw brakiem znajomoci
realiw morskich. Gd zakoczenia ywota dawnego Mi-
nisterstwa eglugi, ryboowstwo jest traktowane jak niechcia-
ne dziecko, ktore przerzuca si z ministerstwa do ministerstwa
uwaa di Szulc.
Po akcesji do UE, Balyk sla si moizem unijnym
Rosja posiada zaledwie , wod balyckich. Oznacza
lo m.in., e na naszych wodach mog owi slalki innych
kiajow czonkowskich, koizyslajc ze swojej kwoly poo-
wowej. Polskie jednoslki iownie mog wpywa na wody
innych paslw, jednak naszym iybakom nie opaca si lo.
Nie posiadamy duych jednoslek poowowych, a nawel dla
spoiych kuliow czas i ilo paliwa, kloie s polizebne na
dopynicie do owisk szwedzkich czy duskich, czyni wy-
piaw nieopacaln.
Co ciekawe, w polilyce UE iyboowslwo jesl uznawane
za dziedzin baidzo isloln, powica si mu wiele uwagi
i... subwencji. Nieslely, Polska nie wykorzystuje przyzna-
nych nam rodkw np. z kwoty na unowoczenienie
oty rybackiej wydalimy zaledwie z! Rybacy nie mo-
dernizuj statkw z powodu skomplikowanych proce-
dur oraz duego ryzyka. Dofnansowanie obejmuje o-
oo koszlow, ieszl lizeba dooy samemu. Pan Wacaw
wiaz z biami s jednymi z nielicznych, kloizy signli
po le iodki. Gd dzioba a dotd [sloimy w iodkowej
czci pokadu] wszystko jest wyremontowane. V tym roku
chcielimy zrobi reszt, jednak wobec ogranicze w poo-
wach dorszy, a teraz jeszcze zakazu uywania pawnic, przy-
szo jest zbyt niepewna. Swoich rodkow nie mamy, eby
wyoy, a kredyt strach bra. Co z nim zrobimy, jeli przyj-
dzie nam likwidowa dziaalno? pyla iybak.
W peni wykorzystalimy jedynie rodki na... likwi-
dacj oty. Za zezomowan jednoslk mona byo olizy-
ma nawel milion zolych bioic pod uwag powszechn
iodzinn wspowasno kuliow, dawao lo po oo-oo lys.
na osob. Dua cz lych pienidzy zoslaa jednak zain-
weslowana w infiasliuklui luiyslyczn. Wielu spoiod
iybakow, kloizy nie poliafli si odnale w ioli biznes-
menow, wyjechao nalomiasl do piacy na moizu w innych
kiajach, gownie do Noiwegii, Islandii i Iilandii, gdzie cie-
sz si doskona opini. Dzi na polskim wybizeu liud-
no spolka modych iybakow. Widzc niepewno sekloia,
weleiani zniechcaj do lego zawodu swoje dzieci duo
wiod likwidujcych kuliy byo osob slaiszych, kloie nie
mogy lub nie chciay pizekaza fachu polomkom.
Jednak wikszo iybakow nie zdecydowaa si na li-
kwidacj slalkow. Miao by mniej jednostek, a wiksze
kwoty poowowe, tymczasem jednostek jest mniej i kwoty te
s nisze mowi pan Wacaw.
Obiecanki-cacanki
Unia zakazaa nam poowow, obiecaa rekompensaty
i do dzi tych pienidzy nie ma, a ZUS trzeba opaci i y te
z czego trzeba mowi wspomniany pan Heniyk z Kunicy.
Pan Maiiusz, waciciel i,-meliowego kulia, doizuca, e laki
posloj le koszluje. Trzeba od czasu do czasu silnik odpali,
eby nie zardzewia, zabezpieczy kadub przed korozj, pokad
utrzyma w naleytym stanie, zadba o aparatur elektroniczn
i pensje wypaci, a obiecanych rekompensat cigle brak.
Aby mona byo przetrwa zakaz pooww, UE prze-
znaczya pienidze na postojowe. Do dzi jednak nie
trahy one w rce rybakw. Gizegoiz Haubek lwieidzi, e
inne kiaje od iazu wydaj iodki, kloie olizymay z Unii,
a polem ewenlualnie si z lego lumacz i negocjuj z Ko-
misj Euiopejsk. Nasi urzdnicy tymczasem boj si roz-
porzdza tymi pienidzmi i o byle co pytaj unijnych urzd-
nikow. Gni nie znaj odpowiedzi i zaczynaj szuka, a wtedy
pojawiaj si nowe wtpliwoci i nowe pytania, wic pytaj
swoich przeoonych i tak si ta spirala nakrca, powodu-
jc oponienia w patnociach uwaa byy wiceminislei.
Z kolei Micha Dominiak z Minisleislwa Rolniclwa lwiei-
dzi, e oponienia wynikaj ze zmian pizepisow unijnych
i koniecznoci nowelizacji iozpoizdze, kloie s obecnie
na elapie legislacyjnym. Dodalkowo uizdnicy s w liak-
cie uslalania wysokoci iekompensal poowowych.
Rybacy s pizekonani, e celem jesl zniszczenie pol-
skiego iyboowslwa. To bzdura slwieidza di Kainicki.
jeli Unia zmniejsza limity dorszowe, to ucina je wszystkim
pastwom batyckim. UE doslizega iownie bdy polega-
jce na upizemysowieniu iyboowslwa. Wida lo na pizy-
kadzie Polski w sposobie pizyznawania subwencji spizy-
jajcych diobnemu iyboowslwu iodzinnemu.
Niezbyt zielono im
Balyk jesl domem nie lylko dla iyb. Zamieszkuj go
lake iozmaile bezkigowce, plaki i ssaki. Wiele z nich jesl
chionionych piawem polskim i unijnym. Unia podchodzi
do lego baidzo iesliykcyjnie. Polacy nie czuj potrzeby
ochrony morskich zwierzt. Nie ma u nas np. oznacze, e
ryby zostay zowione w sposob przyjazny dla rodowiska
mowi piof. Skoia.
Oslalni gony spoi dolyczy ochiony moiwinow.
Unia slopniowo od lal zakazuje uywania pawnic (sie-
ci unoszce si w wodzie, wykonane z baidzo cienkiej
i mocnej sialki, niewykiywalne dla moiskich zwieizl),
gdy zagiaaj maym waleniom (delfnom i moiwi-
nom). Zakaz len ma chaiaklei globalny, cho polscy
12 13

oceanolodzy uwaaj go za zbdny. Od r slycznia ioo8 i.
len zakaz obowizuje iownie na Balyku. Win za nowe
iegulacje iybacy obaiczyli naukowcow z Uniweisylelu
Gdaskiego, a szczegolnie Kizyszlofa Skoi. Szef Slacji
Moiskiej nie czuje si jednak winien. Polityk rybac-
k Unii ksztatuj ministrowie od ryboowstwa i rolnictwa,
a nie ekolodzy. Vyniki naszych bada jeszcze z lat ,o. po-
kazuj, e Unia si pomylia. Nie te sieci s grone. Gdyby
przedstawiciele rybackich organizacji skorzystali z naszej
oferty strategii dyskursu z UE, moe udaoby si co wywal-
czy. le oni w celu ukrycia wasnej niekompetencji i b-
dow postanowili wykreowa z nas wrogow ryboowstwa
ososiowego. wantura ratowaa ich politycznie, ale nie ra-
towaa rybakow. Nigdzie nie zaprezentowali dostarczonych
im przez nas danych. Krzyczano tylko i pisano, e batyc-
kich morwinow w ogole nie ma. Vielu si nabrao. No i kil-
kanacie kutrow na razie mocno na tym fnansowo stracio.
Zakaz wszed w ycie. Czeka nas dugotrwaa praca nad
jego zmian mowi piof. Skoia.
Gizegoiz Haubek lwieidzi nalomiasl, e na Balyku
jesl lo szluczny pioblem, gdy moiwina lu nie ma. Po-
wouje si na badania piowadzone pizez MIR, kloiemu
w czasie roo iejsow nie udao si zaobseiwowa adnego
moiwina w sieciach i na moizu. Jednak mailwe zwieiz-
la znajdowane s na bizegu, a lady na skoize wyianie
wiadcz, e zginy w sieciach.
Ichliolodzy z ionych inslylucji naizekaj na coiaz
liudniejsz wspopiac z iybakami, kloizy np. nie doslai-
czaj znacznikow ze zowionych iyb. Piof. Skoia pizeko-
nuje: To skrywanie faktow obraca si przeciw nim. Prze-
cie programy zarybieniowe s prowadzone gownie z myl
o nich. Podobnie jest z batyckimi morwinami, zwierztami
bardzo ju rzadkimi. Badania prowadzilimy wycznie na
martwych osobnikach, dostarczanych przez rybakow. Dzi
zbieramy rozkadajce si zwoki z pla. Rybacy nie dostar-
czaj cia zowionych okazow. Stracilimy wic skal porow-
nawcz. le dla radykalnych organizacji ekologicznych to
jasny sygna, e liczebno populacji spada do zera, a to
znaczy, e trzeba podejmowa bardziej restrykcyjne dziaa-
nia ochronne. Co bdzie, jeli ich opini podchwyc politycy
z Brukseli? Demagogia jest ogolnodostpn broni ofensyw-
n. Vydaje si, e liderzy organizacji rybackich nie bior tego
pod uwag.
Uprzedzi katastrof
Znane s przypadki, gdy w ramach wsppracy mi-
dzynarodowej i wsplnego powstrzymania si od poo-
ww udao si odbudowa owiska. Dobrym przykadem
jest umowa midzy Norwegi a Rosj, dziki ktrej na
Morzu Barentsa odrodzia si populacja dorsza. Podob-
na sytuacja miaa miejsce na Morzu Pnocnym, gdzie
po niemal zo latach ponownie mona owi ledzie.
Ogianiczenia poowowe dolycz lylko osobnikow
modocianych. Tymczasem iyby iosn cae ycie, a owic
wycznie osobniki due, a wic o spiawdzonych genach,
pozoslawiamy le o niewiadomych moliwociach ioziod-
czych. Ichliolodzy s zgodni, e naley w miai moliwoci
wypuszcza osobniki doiodne, by popiawia zasoby ge-
Klub Prenumeratorw
Obywatela
Prenumerata to konkretny sposb
wsparcia Obywatela.
Nie ogldaj si na innych. Zrb to sam!
Poniej prezentujemy argumenty przemawiajce
za tym, e warto zosta czonkiem
Klubu Prenumeratorw Obywatela:
Prawie 50% ceny pisma sprzedawanego w salonach pra-
sowych zabieraj nam porednicy. Jakie s konsekwencje
tego dla stabilnoci fnansowej Obywatela nie musimy Ci
chyba tumaczy. Gdy kupisz pismo bezporednio u wydaw-
cy (prenumerata), to wicej pienidzy trafa do nas, a mniej do
porednikw. Twoja prenumerata to konkretny, realny i bardzo
duy wkad w umacnianie niezalenoci fnansowej Obywate-
la.
W prenumeracie masz jeden numer Obywatela gratis. W salo-
nach prasowych zapacisz za 6 numerw 48 z u nas 42 z. Co
prawda musisz pienidze zapaci z gry i od razu ca sum,
ale wtedy pismo trafa co dwa miesice prosto do Twojej skrzyn-
ki pocztowej nie musisz go szuka w punktach sprzeday.
No i zyskujesz na znikach patrz niej.
Wrd czonkw Klubu Prenumeratorw losujemy raz na 2 mie-
sice nagrod. Masz szans dosta za darmo co, za co inni pac.
Jako prenumerator otrzymujesz nieodpatnie (w miar naszych
moliwoci) materiay dodatkowe: foldery, plakaty, gazety, ulot-
ki, naklejki itp.
Czonkowie Klubu Prenumeratora maj 10% zniki na ksiki
z Biblioteki Obywatela.
Prenumerata to najpewniejszy sposb zdobycia kolejnych nu-
merw pisma. Czsto dzwoni i pisz do nas czytelnicy, bo w sa-
lonie prasowym nakad Obywatela zosta wykupiony, a oni
spnili si z zakupem.
Przy zamwieniu rocznej prenumeraty (42 z) nieodpatnie do-
staniesz wskazany przez Ciebie jeden z numerw archiwalnych
Obywatela (do wyboru numery 7,10,13,14 i 16-31, 33-39).
Nagrody dla prenumeratorw
Informujemy, e nagrod w postaci ksiki
AUTOkarykatury wylosowa
Piotr Karwan, Stalowa Wola
Gratulujemy! Nagrod przelemy poczt.
Jeeli zaley Ci na tym,
by w Polsce istniao
takie pismo jak Obywatel,
nie zapomnij o prenumeracie!
14

15

nowe populacji. Podanym dziaaniem
byoby le ulwoizenie malecznikow,
w kloiych iyby mogyby si iozmnaa
i bylowa w spokoju. Mogyby lo by
np. cmenlaizyska okilow zalopionych
w czasie wojny.
Podczas poowow odawia si wie-
le iyb nieuylkowanych gospodaiczo,
gownie o maych iozmiaiach. Slanowi
one wane ogniwo acucha pokaimo-
wego i iodowiska moiskiego. Jeli ich
zabiaknie, nie bdzie le lych galunkow,
kloiymi jeslemy zainleiesowani. Za
buily slalkow liafaj lake mailwe iyby
galunkow aliakcyjnych gospodaiczo,
kloie nie osigny jeszcze iozmiaiow
dopuszczajcych do handlu. Aby ogia-
niczy niepolizebne slialy w iodowi-
sku moiskim, UE chce wzoiem Nowej
Zelandii i Noiwegii wpiowadzi zakaz
wyizucania jakichkolwiek zwieizl za
buil. Dziki lakim dziaaniom bdzie
pena konliola nad lym, co si owi.
Rozsdn gospodark morsk
prof. Skra porwnuje do sadownic-
twa. ]eel sadownk osrrone zbera owoce, ro moe s
w przyszym roku spodzewa kolejnych owocw. ]eel za
ame gaze, ro za rok zberze na pewno mnej owocw.
Mam nadzej, e okres amana gaz w rybowsrwe po-
wol mja.
Reformowa ale jak?
Chcc nady za wziaslajcym popylem na iyby, wie-
le kiajow decyduje si na ich hodowl. wialowym lideiem
w lej biany jesl Noiwegia. Poylki z lakiej melody doslize-
ga iownie UE, kloia do hojnie wspieia l ga pizemy-
su. Ju dzi oso z hodowli skulecznie konkuiuje z dzi-
ko yjcym. Poowa wialowej poday lej iyby i ok. ,
wszyslkich iyb moiskich pochodzi wanie z akwakulluiy.
Jednak szluczny chow iyb ma nie lylko zalely. Osob-
niki hodowlane lizeba bowiem czym wykaimi, a ludzie
najchlniej spoywaj iyby diapiene. To m.in. z powodu
polizeb hodowli iyb obseiwujemy coiaz wicej slalkow-
paszowcow, kloie wpiawdzie maj limily, ale w zasigu
ich zainleiesowa pojawiaj si nowe, dold nie eksplo-
alowane galunki. Statki owice morskie organizmy na
pasz cign za sob ogromne sieci o wysokoci ok. oo
m i szerokoci osigajcej nawet kilkaset metrw. To
rodzi konikty z tradycyjnymi rybakami. Po prze-
pyncu rakego paszowca zwyky kurer ne ma s co
pokazywa na jego rrase. Przez przynajmnej z{ godzny
panuje ram pusryna mowi Daiek, mody chopak pia-
cujcy na iedniej wielkoci kulize wiaz z ojcem i dwo-
ma wujami.
Bioic pod uwag wielko foly i zasobow, specjalici
z MIR uwaaj za konieczne dalsze ogianiczanie liczby ku-
liow. Tizeba lo jednak iobi w laki sposob, aby w momencie
odlwoizenia zasobow islniay moliwoci ich pozyskania.
Naley le pamila, e kada jednoslka poowowa lo
mae pizedsibioislwo. Biak znajomoci zasad maikelingu
pizez naszych iybakow powoduje, e za iyby ekskluzyw-
ne uznaje si doisze i ososie noiweskie. Sekloi iyboow-
slwa powinien poslawi na ieklam iyb balyckich, kloie
smakowo s znacznie lepsze od hodowlanych. To z pew-
noci pozwolioby skuleczniej konkuiowa z impoilem
oiaz uzyskiwa wysze lub podobne dochody. Obecnie
nalomiasl w nadbalyckich smaalniach nieizadko kioluje
panga czy halibul zamiasl np. fdiy.
Wan iol w zmianie pizeslizegania zasad ziowno-
waonego iyboowslwa maj le fimy skupujce i pize-
lwaizajce iyby. Pan Jakub, waciciel fimy handlujcej
iybami, nie ma wlpliwoci: Takie przedsibiorstwa po-
winny przykada duo wicej uwagi do tego, co i od kogo
kupuj. Wpiawdzie moj iozmowca doiszem nie handluje,
ale jedna z duych fim na amach Wiadomoci Rybac-
kich deklaiuje, e doisz, kloiym obiaca, pochodzi jedynie
z legalnych poowow i wylicza melody, jakie pozwalaj jej
slwieidzi wiaiygodno doslawcow iyby.
***
Czy za pai lal podczas wizyly nad moizem bdziemy
mogli kupi wie iyb pioslo od iybaka, czy le bdzie-
my musieli zadowoli si iybami z zamiaaiki: Czy pize-
liwaj liadycyjne odki, wycignile na piaszczysly bizeg:
To zaley od dziaa i decyzji podjlych dzi pizez polily-
kow, ale lake pizez samych iybakow.
Konrad 9alec
P.S. Wielu rozmwcw prosio o anonimowo i dlatego wikszo z nich wymieniam
tylko z imienia, ktre zostao zmienione.
F
O
T
.

K
O
N
R
A
D

M
A
L
E
C
14

15

Coiaz wyianiej moemy obseiwowa w Polsce slop-
niowe kszlalowanie si dwoch lypow spodzielni miesz-
kaniowych, a moe dwoch koncepcji spodzielczego iu-
chu mieszkaniowego. Pieiwszy lyp lo spodzielnia fima
usugowa, spiawujc adminisliacj nad powieizonym
jej mieniem w zamian za okielon opal, a w pizypad-
ku wikszych spodzielni iownie budujca budynki na
zasadach zblionych do dewelopeiskich. Diugi lyp lo in-
slylucja pomocy spoecznej, chionica osoby nie iadzce
sobie w waiunkach wolnego iynku, koizyslajca ze wspai-
cia inslylucji zewnliznych samoizdow, fundacji, iod-
kow wspolnolowych ild. Due spodzielnie najczciej -
cz obie funkcje.
To iozmywanie si losamoci spodzielczej wiad-
czy nie lylko o kiyzysie samego iuchu spodzielczego, ale
lake o zmianach w polskim spoeczeslwie. Mieszkacy
zasobow spodzielni mieszkaniowych ulegaj piocesowi
iozwaislwienia na klienlow i podopiecznych. Jednake
poslawa opiekucza, jak pizyjmuj zaizdy niekloiych
spodzielni, nie piowadzi do iozwoju poslaw obywalel-
skich wiod czonkow spodzielni mieszkaniowych. Inna
dioga uwaszczenie czonkw poprzez nadanie im na
wasno zajmowanych mieszka, moim zdaniem nie
jest warunkiem wystarczajcym do upodmiotowienia
mieszkacw osiedli spdzielczych i oywienia samo-
rzdw spdzielni mieszkaniowych.
Uwaszczenie moe dopiowadzi do wydzielania si
pojedynczych nieiuchomoci ze spodzielni. To nalomiasl
moe dopiowadzi do zapizepaszczenia pewnych zibow
kapilau spoecznego, kloiy w spodzielniach mieszka-
niowych zosla wylwoizony pizez oslalnie dziesicio-
lecia (pomimo niewlpliwej uomnoci spodzielczoci
okiesu PRL), a lake uliwali islniejce niespiawiedliwe
dla czonkow spodzielni iozwizania i nieiowny podzia
wspolnego majlku. Pioblem len islnieje nie z lego powo-
du, e wpiowadzane od kilku lal iozwizania oiganizacyj-
no-piawne s ze, lecz dlalego, e w przypadku spdziel-
ni mieszkaniowej rozstrzygajc rol odgrywa poziom
integracji spoecznej mieszkacw i ich zaangaowanie
w funkcjonowanie spdzielni. Wiele spdzielni miesz-
kaniowych wci jest zbyt duych, aby bya w nich mo-
liwa taka integracja mieszkacw, ktra doprowadzia-
by do powstania samorzdu spdzielczego, opartego
na rzeczywistym, organizmie spoecznym, innymi so-
wy na wsplnocie obywatelskiej.
Wnioski piezenlowane w niniejszym ailykule s iezulla-
lem piowadzonych pizeze mnie od lal bada nad kszlalo-
waniem si poslaw obywalelskich w spodzielniach mieszka-
niowych, obejmujcych blokowiska z wielkiej pyly.
Pikna tradycja i jej smutny koniec
Spdzielnie mieszkaniowe w Polsce przed 1{ r.
staray si czy ideay solidaryzmu z zachowaniem
prawa jednostki do swojej wasnoci i wpywu na sp-
dzielni. Realizowano w nich idee samopomocy, ale
opieray si na wsplnej wasnoci i podmiotowoci
czonkw spdzielni.
iodowisko skupione woko pizedwojennej Waiszaw-
skiej Spodzielni Mieszkaniowej i kilku innych mniejszych
spodzielni, widziao w iealizacji laniego, spoecznego bu-
downiclwa dla iobolnikow, moliwo wpiowadzania
w ycie ambilnych piojeklow aichilekloniczno-uibani-
slycznych, a lake wychowawczych i spoecznych. Wszysl-
ko lo jednak musiao by iealizowane na miai iodkow
moliwych do zdobycia. W lym celu opiacowywano pio-
jekly oplymalnego iozplanowania i wykoizyslania po-
wieizchni mieszkalnej, zapewnienia mieszkacom nowo-
czesnych slandaidow higieny i czysloci w pizeslizeni osie-
dlowej, a lake budow domow w haimonii z pizyiod.
Byli lo ludzie baidzo szeioko iozumianej lewicy. Slaiali
si czeipa ze wzoiow laniego budowniclwa spodzielcze-
go w Paiyu, Wiedniu, Fiankfuicie nad Menem i w innych
miaslach Euiopy Zachodniej. Twoicy WSM byli wiado-
mi, i lwoizona pizez nich spodzielnia nie iozwie pio-
blemu mieszkaniowego. Dlalego w WSM widzieli wzoizec
dla kolejnych spodzielni, aby zainicjowa masowe, lanie
budowniclwo spodzielcze dla iobolnikow. Robolnicy
w okiesie midzywojennym nie byli pizewanie zdolni do
lwoizenia o wasnych siach odpowiednio liwaych i wy-
dolnych fnansowo oiganizacji spodzielczych. Z nielicz-
nych wyjlkow mona wymieni spodzielni mieszkanio-
w liamwajaizy waiszawskich.
Tu po II wojnie wialowej PPS wyiaaa poslulaly
pan-koopeialywizmu, czyli slwoizenia izeczpospolilej
spodzielczej. Wszdzie, gdzie byo lo moliwe i efeklywne,
naleao wdiaa spodzielcz, demokialyczn oiganizacj
Co dalej
ze spdzielniami
mieszkaniowymi?
Arkadiusz Peisert
16 17
piacy, piodukcji i konsumpcji. PPS doslizegaa znaczenie
demokiacji w oiganizacjach spodzielczych. Nieslely, pize-
giana w konfionlacji z PPR dopiowadzia do lego, e jedy-
n demokiacj, o jakiej mona byo ofcjalnie mowi, bya
demokiacja ludowa. W pewnym stopniu jednak ideay
PPS legy u podstaw tworzenia sporej liczby spdzielni
mieszkaniowych po 1o r. Niestety, w wyniku szeregu
coraz bardziej szczegowych zarzdze, pastwo od
poowy lat oo. doprowadzio do sparaliowania nieza-
lenej inicjatywy spdzielczej i zapewnio sobie kon-
trol nad spdzielczoci mieszkaniow.
Wadza wiedziaa lepiej
Baibaia Biukalska, wybilna aichilekl, piopagaloika
budowniclwa spoecznego i wana posla iodowiska
WSM, lu po wojnie wskazywaa na zagioenie dla indy-
widualizmu i wolnoci jednoslki ze sliony zbyl aibilialne-
go planowania aichilekluiy i uibanislyki osiedli mieszka-
niowych. Ideaem dla Biukalskiej byo osiedle opaile na
uspoecznionym indywidualizmie i samoizdnej, nieza-
lenej zbioiowoci, kloiej zawsze naley podpoizdkowy-
wa planowanie pizeslizeni
r
. Jak si okazao w lalach oo.
i ,o., obawy Biukalskiej zoslay polwieidzone w budo-
wanych osiedlach spodzielczych najczciej nie powsla-
way samooiganizujce si spoecznoci. Znaczn iol
odgiyway zbyl due iozmiaiy osiedli, nie dajce szans na
powslanie zoiganizowanych zbioiowoci mieszkacow.
Andizej Maliszewski wskazuje, e w diugiej poowie
lal ,o. fiekwencja na Zebianiach Giup Czonkowskich wy-
nosia okoo r, i slale spadaa. W ioku r,8r, w kloiym
obecna bya eufoiia z powodu kainawau Solidainoci,
fiekwencja wyniosa rr
i
. W badanych pizeze mnie spo-
dzielniach, w latach zoo{-zooo na zebrania grup czon-
kowskich przychodzio... - czonkw spdzielni.
Stwierdzenie, e znamionuje to upadek demokracji
spdzielczej, jest chyba i tak zbyt delikatne...
Spodzielnie w okiesie PRL odeszy od swoich ideaow,
co opisywa moj iozmowca, kloiy w lamlym okiesie pia-
cowa w inslylucjach zajmujcych si mieszkalniclwem.
Uwaam, e spodzielnie mieszkaniowe takie jakie s, zo-
stay przez PRL wynaturzone. Bo one powstay na zdrowych
zasadach spoecznego osiedla, budownictwa spoecznego,
jako zdrowy ruch. Natomiast potem, poniewa rzd uzna, e
mona wpakowa tam wszystkich potrzebujcych, wic to si
stao takie nie wiadomo co. I teraz to trzeba bardzo delikat-
nie rozdziela. S spodzielnie, ktore nadal s spodzielniami,
i s takie, ktore s jakim takimi budownictwem rzdowym,
pastwowym z okresu PRL, ktore tylko z nazwy s spodziel-
niami. Podziau, o kloiym mowi moj iozmowca, nie da si
dzi nieslely dokona melodami adminisliacyjnymi, dzi-
ki czemu mona by wyioni spodzielnie demokialycz-
ne wiod inslylucji, kloie ideaow spodzielczych uywaj
jako fasady dla dziaalnoci komeicyjnej.
Niska aklywno czonkow w spodzielniach wynika
z menlalnych pozoslaoci po komunizmie. Najlepiej jej
ioda schaiakleiyzowali moi iozmowcy ze spodzielni
mieszkaniowej z Pomoiza. Ludzie nie chodz na zebrania,
bo to s skutki komuny jak wychowali nasze spoeczestwo.
siedcie cicho, nic nie robcie, na wszystko si zgadzajcie, my
tu za was rzdzimy, a wy to kmiotki niedoksztacone.
Przebudzenie i skok na kas
Wydzielenie si niekloiych spodzielni w r,,o i. z wik-
szych oiganizmow pozwolio w czci pizypadkow na
zoiganizowanie spodzielni laniej, slabilnej, posiadajcej
spiawn adminisliacj i zaizdy iepiezenlujce inleiesy
czonkow. Czasami wyaniaa si giupa inicjalywna, kloia
bya w slanie pizej kieiowanie spodzielni w inleiesie
czonkow. Jak pokazuje pizykad iedniej wielkoci spo-
dzielni mieszkaniowej z Waiszawy jesl lo moliwe.
Moj iozmowca lak ielacjonuje lo wydaizenie: ja wte-
dy powiedziaem suchajcie, wygralimy wybory do Rady
Nadzorczej, mamy szanse zrobi uczciw spodzielni, ale te-
raz po wygranej moemy najwiksze bdy zrobi, bo nam si
wydaje, e jestemy panami sytuacji. Pani Prezes nie zrozu-
miaa tego [e wzioso zaangaowanie czonkow spodziel-
ni], no i w kocu ci sami ludzie uznali, e trzeba j wyrzu-
ci. Nikt nie wierzy, e mona zrobi uczciw spodzielni,
a mymy zrobili.
Pojawienie si wolnego rynku po 18 r. zaowo-
cowao take nowymi patologiami, ktrych wczeniej
w spdzielczoci nie byo. Wziosl aliakcyjnoci giun-
low spodzielczych powoduje, e zaizdy powiacaj do
inweslowania w nowe budynki. Poza czeipaniem zyskow
z dzieiawy i spizeday powieizchni komeicyjnych, zaiz-
dy coiaz czciej myl o budowie nowych blokow. Moi
iozmowcy uwaali, e zwikszenie zagszczenia spowodu-
je niewydolno syslemu kanalizacji, zaopalizenia w enei-
gi, gaz, wod ild., a lake znacznie obniy komfoil ycia
w ich osiedlach. Po co oni nam chc problemy stwarza?
eby tylko samemu zarobi. Bdzie nastawiane domami
okno w okno. Dla niekloiych zaizdow spodzielni pogoi-
szenie slanu pizeslizeni osiedla nie jesl zmailwieniem. Li-
czy si lo, eby zaiobi na spizeday giunlow i mieszka.
F
O
T
O
G
R
A
F
I
A

1
:

P
O
M
I

D
Z
Y

S
T
A
R
S
Z
Y
M
I

B
L
O
K
A
M
I

P
O
W
S
T
A
J

L
E
P
S
Z
E

B
L
O
K
I

D
L
A

W
N
I
E
J
S
Z
Y
C
H

S
P

D
Z
I
E
L
C

W

(
L
U
B

W
N
I
E
J
S
Z
Y
C
H

S
P
O
Z
A

S
P

D
Z
I
E
L
N
I
)
F
O
T
.
A
R
K
A
D
I
U
S
Z

P
E
I
S
E
R
T
16 17
Zdaiza si, e domy s budowane dla iowniejszych
spodzielcow osob zwizanych z zaizdami, cho na-
wel nie nalecych do spodzielni. W jednym z budynkow
(zdjcie ni r) zaledwie co siodma osoba pochodzia z ko-
lejki czonkow oczekujcych na mieszkania. Wiod blo-
kow z wielkiej pyly pojawiaj si zamknile nieiucho-
moci iowniejszych spodzielcow (zdjcie ni i).
W tych spdzielniach, w ktrych niski jest stopie
kontroli czonkowskiej, za dua atrakcyjno nieru-
chomoci stanowicych wasno spdzielni, obser-
wowa mona tendencj do wypychania atrakcyjnych
skadnikw mienia spdzielczego (dziaek, budynkw
uytecznoci handlowej itp.) ze spdzielni. Paiadoksal-
nie, spizyja lemu pioces wydzielania nieiuchomoci jed-
no-budynkowych w obibie spodzielni mieszkaniowych,
wykup giunlow od miasla oiaz iozliczenia popizez po-
dzia na jednoslki iozliczeniowe odpowiadajce blokom,
co wpiowadzia nowa uslawa z ioo, i. o spodzielniach
mieszkaniowych. Kszlalujce si slopniowo odibne nie-
iuchomoci jedno-budynkowe uslanawiane s na nowo
wydzielanych dziakach, na kloiych znajduje si budynek.
W ikach zaizdow pozoslaje szkielel majlku spodziel-
ni dziaki obejmujce leieny zielone, place zabaw, bu-
dynki uylkowe ilp. Na lym szkielecie spoio mona jesz-
cze zaiobi.
Ktrdy droga?
Moim zdaniem, jedyna sposob, eby spodzielnie za-
choway swoj spodzielczy chaiaklei, lo lwoizenie wspol-
nol obywalelskich, zaangaowanych w zaizdzanie spo-
dzielniami. Dioga do lego piowadzi popizez dzielenie
duych spodzielni na mniejsze, nalomiasl wydzielanie
si jedno-budynkowych nieiuchomoci moe nie dopio-
wadzi do powslania lakich wspolnol, a nawel uniemo-
liwi ich powslanie. Pizedslawiciele zaizdow spodzielni
mieszkaniowych cynicznie wskazuj, e podzia spodziel-
ni, dokonany na mocy uslawy w r,,o i., nie pizyczyni
si do wzioslu podmiolowoci czonkow. Jak wskazuj
dowiadczenia, slao si lak dlalego, e wydzielone sp-
dzielnie byy wci za due, aby mg je obj organizm
samorzdu upodmiotowionych czonkw.
Elos spodzielczy, o ile jesl ywy, moe wnie po-
zylywne elemenly, lakie jak slandaidy uczciwoci, kloie
w slosunkach wolnoiynkowych nie s budowane. Sens
islnienia spodzielni wspoczenie schaiakleiyzowa moj
iozmowca nesloi duej spodzielni w Lublinie, znanej
z bogalej liadycji spodzielczej. Ten ruch jest jak naj-
bardziej potrzebny, bo ludzie w pewnym momencie oprzy-
tomniej. ja chc mieszka w spodzielni, pod warunkiem, e
jest dobrze zorganizowana i zarzdzana, poniewa ona wy-
rcza mnie w wielu problemach, zwizanych z mieszkaniem.
S ludzie, dla ktorych celem jest mieszkanie samo w sobie,
gdzie sami sobie to mieszkanie remontuj, robi rone rzeczy.
Natomiast ja wol mieszka w godziwych warunkach, gdzie
spodzielnia wyrcza mnie w wielu kopotach. Spodzielnia
jest dla ludzi, ktorzy chc mie jak najmniej kopotow z ob-
sug nieruchomoci, a chc dobrze mieszka. S ludzie, dla
ktorych poza mieszkaniem nie ma innego krgu zaintereso-
wania, a dla mnie jest to sprawa drugorzdna, mam po pro-
stu gdzie mieszka, a realizuj si zawodowo itd. Mnie te
zaley, eby byo adnie, eby byo funkcjonalnie, ale to s
sprawy uboczne.
Kail Polanyi pisa, e standardy pozwalajce na efek-
tywne funkcjonowanie spoeczestwa, tworzone s
w kadym spoeczestwie przez instytucje funkcjonu-
jce na zasadach innych ni wolnorynkowe

. Do lych
slandaidow naley pizede wszyslkim wiedza naukowa,
slandaidy piofesjonalizmu, a lake uczciwo, lioska
o wspolnol lokaln, dobio wspolne, oloczenie pizyiod-
nicze. W pizypadku spodzielni mieszkaniowych jesl lo
dbao o pizeslize osiedlow i ogolnie miejsk, zabez-
pieczenie socjalne mieszka dla niezamonych (iozkada-
nie spal, doslosowywanie wysokoci opal do moliwoci
uylkownikow), lioska o wspolnol lokaln ilp.
Warunki powstania wsplnoty obywatelskiej
Waiunki powslawania i kszlalowania si wspolnoly
obywalelskiej w spodzielniach mieszkaniowych nie odbie-
gaj od zasadniczych, uniweisalnych waiunkow budowa-
nia lakich wspolnol. Te podslawowe waiunki, lo: iowno
piawna, majlkowa i slalusowa, liadycja slowaizyszeniowa,
ziozumienie mechanizmu demokiacji i islnienie wailoci
demokialycznych, pizeslizeganie piawa, lioska o wspolne
dobio, pizewaga ielacji poziomych nad pionowymi, loleian-
cja dla mniejszociowych giup inleiesu i in.
Okazuje si, e demokratyczna rewolucja, ktra
nastpuje wraz z uwaszczeniem mieszka, moe by
wikszym zagroeniem dla zbudowanego przez dziesi-
ciolecia dobra wsplnego ni funkcjonowanie obecnych
spdzielni. Wailo uslabilizowanych, zakoizenionych lo-
kalnie inslylucji spoecznych dla konseiwowania wspolne-
go dobia, okazuje si liudna do pizecenienia, dlalego zmia-
ny ewolucyjne samoizdu spodzielczego mog okaza si
koizyslniejsze dla czonkow ni odizucenie lych inslylucji.
F
O
T
O
G
R
A
F
I
A

2
.

F
U
R
T
K
A

N
A

P
L
A
C

Z
A
B
A
W

Z
A
M
K
N
I

T
A

-

K
L
U
C
Z
E

M
A
J

T
Y
L
K
O

W
N
I
E
J
S
I

M
I
E
S
Z
K
A

C
Y

N
O
W
E
G
O

B
L
O
K
U
,

C
H
O

T
E
R
E
N

J
E
S
T
W

A
S
N
O

C
I

W
S
P

D
Z
I
E
L
O
N

P
R
Z
E
Z
W
S
Z
Y
S
T
K
I
C
H

C
Z

O
N
K

W

S
P

D
Z
I
E
L
N
I
.

F
O
T
.
A
R
K
A
D
I
U
S
Z

P
E
I
S
E
R
T
18 19
Rozsdne, slopniowe zmiany, s w slanie doslosowa kad
inslylucj do pojawiajcych si demokialycznych wailoci,
polizeb, demokialycznej pioceduiy uzgadniania inleiesow.
Na podslawie pizepiowadzonych pizeze mnie bada
mona wskaza kilkanacie poslulalow zmian w piawie
spodzielczym, kloie mogyby powodowa lub daway na-
izdzia dla ewolucji w slion demokialyzacji spodzielni.
S lo m.in.: nadanie uchwaom Zebra Grup Czonkow-
skich rangi prawnej, powizanie Grup z reprezentowa-
nymi przez nie budynkami i Komitetami Blokowymi,
bezporednia odpowiedzialno Przedstawicieli Czon-
kw przed Grup Czonkowsk, ktra ich wybraa, po-
wszechne i proporcjonalne wybory czonkw do Rady
Nadzorczej spdzielni, daleko idca autonomizacja sa-
morzdowa i gospodarcza osiedli, wchodzcych w skad
duych spdzielni (w oparciu o Wsplne Zebrania
Grup Czonkowskich), autonomizacja budynkw roz-
szerzenie uprawnie komitetw blokowych.
Zagioeniem jesl wpiowadzony w nowej uslawie za-
pis o likwidacji Zgiomadzenia Pizedslawicieli oiaz ulwo-
izeniu dzielonego na czci Walnego Zebiania Czonkow.
Chocia czslo Zgiomadzenie Pizedslawicieli byo oiga-
nem fasadowym i ulegym wobec zaizdow spodzielni,
lo jego biak moe dopiowadzi do paialiu zaizdzania
spodzielni. Moj iozmowca by obuizony lym zapisem:
Zebranie Przedstawicieli to ma by jaka wymiana pogl-
dow, a tak to jak. jak si okae, e na ro zebra czcio-
wych Valnego Zebrania Czonkow, to dwa byy le prowa-
dzone, nie wiadomo jak je traktowa. To lepiej podzieli
spodzielni, przecie po to Zebranie Przedstawicieli wybie-
ra Rad Nadzorcz, eby byo wspodziaanie. jak to roz-
czonkujemy, to bdzie rozbicie, kompletny chaos.
Co dalej ze spdzielniami?
W okresie PRL dono do ubezwasnowolnienia
spdzielni i uczynienia z niej agendy pastwowej. Po
18 r., a szczeglnie od zooo r. zmiany prawne zmierza-
j w przeciwnym kierunku do pozbawienia spdzielni
przywilejw i uczynienia z nich rwnorzdnego (a nie
uprzywilejowanego) uczestnika rynku mieszkaniowego.
Z diugiej sliony, zaiowno elily spodzielni mieszka-
niowych jak i masy czonkow bywaj adiesalami ionych
pomysow o polilycznym iodowodzie, pochodzcych
z ionych slion sceny polilycznej. Zarowno wadze
PRL, jak i wspoczeni politycy cay czas co majstruj przy
spodzielniach mieszkaniowych, cay czas wpywaj na to, e
te spodzielnie maj utrudnion dziaalno, e zachwiana
zostaa ta idea spodzielczoci, tego wspolnego dobra. Cay
czas wszystko zmierza do tego, eby to zniszczy, zlikwido-
wa, a nie daje si nic w zamian. Natomiast cay czas po-
litycy chc udowodni, e ich pomysy s lepsze. przecie
spodzielczo, jako taka, jest bardzo demokratyczn form
zarzdzania jakim majtkiem.
Koncepcja poslkomunizmu najogolniej piowadzi do
konkluzji, e lych, kloizy zmianom demokialycznym si
pizeciwslawiali, suc popizedniemu syslemowi, nie na-
ley wcza do piocesow demokialycznych, gdy szybko
slwoiz oni koalicj w celu zagainicia wspolnego dobia

.
W pizypadku spodzielni mieszkaniowych inslylucji nie-
zalenych od paslwa liudno pizeciwdziaa lakim koali-
cjom popizez dziaania piawno-adminisliacyjne, nie godzc
jednoczenie w inleiesy czonkow spodzielni. Jak pokazay
dowiadczenia oslalnich dwoch lal w Polsce nie da si me-
lodami adminisliacyjnymi oddzieli zych od dobiych.
Naleaoby jednak podda spodzielnie mieszkaniowe
nadzoiowi inslylucji demokialycznych (samoizdowych
wyszego szczebla), jakimi z pewnoci nie s obecne
zwizki iewizyjne spodzielni mieszkaniowych. Rozwj
postaw demokratycznych napotyka na opr w posta-
ci nieprzychylnoci sdw wobec oddolnych inicjatyw
czonkw i wysuwanych przez nich roszcze wobec
wadz spdzielni mieszkaniowych. Praktyka sdowa
nie nada za wprowadzanymi ustawami, zwikszaj-
cymi uprawnienia czonkw. Trudnoci w postpowa-
niach sdowych s, zdaniem czonkw badanych sp-
dzielni, najwaniejszym czynnikiem zniechcajcym
do angaowania si w niezaleny samorzd spdziel-
ni. Czonkowie lizech badanych spodzielni wskazywali
na powizania pizedslawicieli wymiaiu spiawiedliwoci
z wadzami ich spodzielni.
Uliudnieniem dla iozwoju wspolnol obywalelskich s
naiaslajce nieiownoci slalusowe i maleiialne, obseiwo-
wane i wskazywane iownie w badanych spodzielniach
mieszkaniowych. Rozwaislwienie powoduje w spodziel-
niach zionicowanie inleiesow poszczegolnych giup,
a pizez lo uliudnia kszlalowanie poczucia wspolnego in-
leiesu ogou czonkow spodzielni.
Demokiacja w badanych pizeze mnie spodzielniach
mieszkaniowych zapewne nigdy nie bdzie miaa chaiakle-
iu masowego. Jej islnienie opieia si na pojedynczych lide-
iach pizeslizeni osiedlowej. Od klasy lych lideiow bdzie
zalee jako demokiacji w spodzielniach. W badanych
spodzielniach byy lo gownie osoby w wieku od okoo ,,
do ,, lal. Zmiany piawne w spodzielniach powinny umo-
liwia udzia lych lideiow w inslylucjach samoizdu spo-
dzielczego, za eliminowa osoby zainleiesowane iealizacj
wasnego inleiesu lub ich bieinych poplecznikow.
Uyleczno iozmailych iozwiza inslylucjonalno-
piawnych zaley z jednej sliony od lego, czy podnosi bd
one slopie inlegiacji spoecznej i kszlalowa poslawy oby-
walelskie, z diugiej sliony od adekwalnoci lych iozwiza
do kszlalujcych si sponlanicznie piaklyk demokialycz-
nych w spodzielni. Innymi sowy, nowe iozwizania mog
zaiowno slymulowa aklywno obywalelsk i iozwija le
jej foimy, kloie si ju upizednio ukszlaloway, jak i pio-
wadzi do aliofi lej aklywnoci i ogianiczenia peispeklywy
czonkow spodzielni lylko do dziaa majcych na celu ie-
alizacj indywidualnych inleiesow.
5rkadusz 0eserr
1. B. Brukalska, Zasady spoeczne projektowania osiedli mieszkaniowych, Warszawa
1948.
2. Andrzej Maliszewski, Ewolucja myli i spoeczno-ekonomiczna rola spdzielczoci
mieszkaniowej w Polsce, Warszawa 1992.
3. Karl Polanyi, The Great Transformation, Boston 1971.
4. Por. J. Staniszkis, Postkomunizm: prba opisu, Gdask 2001
18 19
jak maj si interesy spodzielni mieszkaniowych do interesow
spodzielcow czy zdarza si, e zachodzi midzy nimi sprzecz-
no?
Pawe Piekarczyk: Niby piawo spodzielcze okiela, e
spodzielnia jesl wasnoci czonkow, jednak w piaklyce
spodzielnia jako osoba piawna ma wasny inleies, kloiy
jesl odeiwany od inleiesu jej wacicieli. W zwizku z lym
mona na pizykad naiazi si na zaizul dziaania na szko-
d spodzielni, gdy w imi obnienia czynszu paconego
pizez mieszkacow zmniejsza si wysoko opal!
Zapis, e spodzielnia jesl piywaln wasnoci czon-
kow ma iownie lakie oblicze, e wyklucza jakkolwiek
zewnlizn konliol dziaalnoci spodzielni, oczywicie
poza konliol wynikajc z kodeksu kainego. Ta oslalnia
jesl jednak iluzoiyczna, poniewa, jak odpowiadaj piawie
wszyslkie piokuialuiy na kieiowane do nich wnioski, isl-
niej demokialyczne mechanizmy wewnlizspodzielcze
i mona w ich iamach wszyslko uoy, lak jak si chce, np.
wybieiajc nowy zaizd.
jak w praktyce wyglda ta demokratyczna kontrola? jakie spo-
dzielcy maj realne instrumenty wpywania na sytuacj w spo-
dzielni?
P. P.: Do niedawna byo lak, e w wikszych spo-
dzielniach obowizywaa demokiacja pizedslawicielska.
Zebiania giup czonkowskich wybieiay pizedslawicie-
li, kloizy lwoizyli najwysz wadz Walne Zebianie.
Nawel jeeli spodzielcy aklywnie uczeslniczyli w zebia-
niach, lo baidzo liudno byo im cokolwiek zdziaa. Te-
iaz syluacja ma szans si zmieni, ze wzgldu na noweli-
zacj uslawy o spodzielniach mieszkaniowych, kloia we-
sza w ycie r lipca ioo, i. Nowelizacja znosi Zebianie
Pizedslawicieli, a dawne Zebiania Giup Czonkowskich
pizekszlaca w odbywajce si w czciach Walne Zebia-
nie Czonkow.
W zamyle ma lo zlikwidowa alwo koiumpowal-
n elil dziaaczy spodzielczych i pizekaza wadz
wszyslkim czonkom. Pioblem ley jednak we waci-
wym podziale kompelencji w nowej syluacji demokiacji
bezpoiedniej. Jesl na lo iada laka, jak na niemal wszysl-
ko aklywnie, po obywalelsku uczeslniczy w piacach
nad nowelizacj slalulow, a gdyby dziaacze spodzielczy
usiowali wnie do slalulu jakie pozapiawne zapisy
lub choby ogianicza swobod dyskusji nad slalulem,
nalychmiasl zaskaia laki slalul do sdu. Jak lo iobi:
W wielu miaslach funkcjonuj ionego iodzaju iuchy
obiony spodzielcow napiawd alwo je znale. Oni
pomog, doiadz.
Czy mieszkacy w ogole probuj korzysta z tych instrumentow
wpywania na sytuacj, ktore przewiduj statuty spodzielni?
P. P.: Piobuj na wiele sposobow, ale opoi dziaaczy
i zaizdow bywa ogiomny. S na pizykad spodzielnie,
w kloiych zebiania giup czonkowskich pizeciga si od
popoudnia, kiedy si zaczynaj, do wieczoia, ponej nocy,
a nawel i do naslpnego poudnia. Po lo, eby islolne go-
sowania odbyy si wledy, gdy na zebianiu pozoslanie ju
lylko piezes, jego kolega, ona i sekielaika, bo wszyscy
zwykli ludzie bd musieli i do piacy.
Pan probowa reformowa spodzielni z mocniejszej pozycji ni
jej szeregowy czonek.
P. P.: Byem piezesem spodzielni w cenlium Waisza-
wy, iedniej jak na polskie waiunki, ok. roo czonkow.
Piezesem zoslaem pizypadkowo. Znalazem ogoszenie,
poszedem i mnie pizyjli. Zieszl l spodzielni znaem
ju wczeniej. W imieniu senaloia Zbigniewa Romaszew-
skiego piowadzilimy w niej kilka spiaw inleiwencyjnych.
Slopie, w jakim la spodzielnia bya zawaszczona pizez
dziaaczy, jesl liudny do opisania.
Pieiwsza izecz, kloi lam zauwayem, lo nieislnienie
adnego iacjonalnego syslemu wydalkow. Zaslpowao go
co, co nazwaem na swoje polizeby dyscyplin maino-
liawslwa. Na pizykad do mycia klalek schodowych ku-
powano lzn. pizedslawiano lakie fakluiy maikowy
Spdzielnie
kontra spdzielcy
z Pawem Piekaiczykiem
iozmawia Lech Kizemiski
F
O
T
.
A
L
E
K
S
A
N
D
E
R

S
U
C
H
O
J
A
D
20 21
pioszek do piania, kloiy nie do, e jesl baidzo diogi, lo
jeszcze zupenie nie nadaje si do mycia podog. Takie ize-
czy byy na poizdku dziennym i dolyczyy niemal wszysl-
kich dziedzin ycia spodzielni.
W cigu dwoch miesicy udao mi si piawie dwukiol-
nie obniy koszly pocze lelefonicznych wychodzcych
z biuia spodzielni. Pomimo, e lo by iok ioo,, baidzo
niekoizyslny dla budowniclwa, maleiiay byy znacznie
diosze ild., wynegocjowaem z wykonawc obnienie
o r, w slosunku do cen zeszoiocznych ceny za niewy-
konan w popizednim ioku cz iemonlu.
Doceniono to?
P. P.: Po dwoch i po miesicach piacy, dziaacze
opizylomnieli i mnie zwolnili. Zdyem jeszcze opubli-
kowa baidzo niekoizyslny dla dziaaczy iapoil z audylu
pizepiowadzonego w spodzielni. To bya niemale moja
oslalnia czynno jako piezesa. Na nocnym posiedzeniu
iady nadzoiczej wyizucono mnie z piacy. Byo niszczenie
pieczlki, usuwanie mnie z gabinelu, pioby zalizymania
moich izeczy osobislych... A wszyslko dlalego, e wdioy-
em pioceduiy napiawcze, likwidujce eldoiado, jakie isl-
niao w lej spodzielni i byo jasne, e nie cofn si pized
wyciganiem konsekwencji. Nieslely, byem niemal sam.
Nie daem iady i lyle.
Naocznie pizekonaem si, e syslem lewego za-
iabiania na spodzielniach jesl niepiawdopodobny. Na
pizykad pizelaigi na sla konseiwacj hydiauliczn czy
budowlan, mieidz na kilomeli. Skadanych jesl kilka
ofeil, z kloiych jedna jesl kosmelycznie nisza od po-
zoslaych i lo ona wygiywa. Inspekloi nadzoiu budow-
lanego, zapylany pizeze mnie, ile koszluje konseiwacja
hydiauliczna, odpowiedzia: io gioszy z melia kwadia-
lowego zasobu. Gdy dociekaem, co meliy kwadialowe
maj wspolnego z iuiami, nie wiedzia. W kocu, po do
dugich i niepizyjemnych laigach, udao mi si podpisa
umow nie po io, lylko jakie r gioszy, omijajc po-
iednikow. Poiednikow, poniewa len syslem jesl lak
skonsliuowany, e wiksze fimy, majce doslp do pie-
zesow, za cz pienidzy paconych pizez spodzielni
zaliudniaj podwykonawcow, a same yj znakomicie,
nic nie iobic. Gdy podszywajc si pod zwykego oby-
walela dzwoniem do okolicznych fim hydiaulicznych,
pylajc, czy si zgosz do pizelaigu, syszaem: Panie,
pizecie i lak wiadomo, klo doslanie l iobol!.
Vsadzi Pan kij w mrowisko...
P. P.: Zwolniono mnie pod pielekslem, e nie czuj
nowego piawa spodzielczego. A lo ja uczyem ich lego
nowego piawa. Nalychmiasl po moim odejciu wadze
spodzielni opublikoway lak skonsliuowane diuki wnio-
skow o wyczanie hipoleczne mieszka, e ich iealizacja
uniemoliwiaa mieszkacom koizyslanie z dobiodziejslw
nowej uslawy.
Nowe przepisy bd skuteczniej chroniy interesy mieszkacow?
P. P.: Wyczanie hipoleczne mieszka ma swoje wady,
ale bez wlpienia jesl lo co, co nadaje ludziom piawdzi-
w wasno. Pizykadowo, uniemoliwi zaizdom bianie
kiedylow pod zaslaw nieiuchomoci nalecych do spo-
dzielcow, co dolychczas w zasadzie byo moliwe. Cako-
wicie uniemoliwi lake nielegalny obiol mieszkaniami
w iamach spodzielni, a pizynajmniej baidzo go ogiani-
czy. Dolychczas byo lak, e kiedy pojawia si lzw. puslo-
slan, spodzielnia miaa moliwo go komu pizydzieli.
Pizychodzi znajomy piezesa, w wieku, w kloiym czowiek
chce si usamodzielni, i w iamach lzw. iozgszczenia do-
slawa mieszkanie byo waile mnoslwo pienidzy, lecz
on paci wkad w wysokoci np. zaledwie o lys. z i mia
RYS. PIOTR WIDEREK, WWW.RYSUNKI.BARDZOFAJNY.NET
20 21
lokal. Tymczasem lo jesl dobio, kloie naley spizeda w
diodze pizelaigu lub wynajmowa i mie z lego pienidze
do wspolnej spodzielczej kasy.
Czy spodzielnie maj nadal jakie istotne zalety w stosunku do
innych form mieszkalnictwa?
P. P.: W r,8i i., w Biaoce, Jan Kizyszlof Kelus piewa
piosenk, w kloiej by laki fiagmenl: i dalej ju si piewa
chyba nie odwaysz / bo kto splugawi sowa czyn, wal-
ka i towarzysz...
Pizez spodzielczo moemy iozumie lo, co kiedy
piopagowa np. Abiamowski i co na caym wiecie, cznie
z USA, dziaa dobize. Jesl lo iodzaj wydzielonej dziaalno-
ci gospodaiczej, w lym pizypadku pizynoszcej ludziom
mieszkania, kloia jako e jesl czym innym ni zwyka
dziaalno dewelopeiska moe by pizez paslwo ina-
czej liaklowana. alwo lo zdefniowa: jesle spodzielni,
lo moesz np. paci mniejszy podalek, paslwo moe ci
co pomoc sfnansowa ilp. Tak iozumian spodzielczo,
kloiej pizykadem moe by pizedwojenna Waiszawska
Spodzielnia Mieszkaniowa, uwaam za znakomily po-
mys. Jesl zieszl w Waiszawie kilka nieduych spodzielni,
kloie wielnie dziaaj, maj si dobize i nie syszaem, aby
klo mia co pizeciwko ich islnieniu i poizdkom w nich
panujcym.
Co mog zrobi osoby, ktore czuj, e co jest nie tak i chcia-
yby zacz rozlicza spodzielnie z tego, jak dbaj o interesy
czonkow?
P. P.: Zaley, o jakiej spodzielni mowimy. S lakie, jak
np. w Olszlynie, gdzie piezes skoiumpowa po miasla
(siedzia polem pizez jaki czas w aieszcie). Wybudowa
dom, w kloiym byy mieszkania do luksusowe jak na
waiunki olszlyskie, spizedawane na baidzo koizyslnych
waiunkach. Mieszkali lam liczni piacownicy sdu iejono-
wego, piokuialuiy, ich iodziny... Jeli spodzielnia ma np.
,o lys. mieszka, lo jej sia peiswazji jesl niemal nieogia-
niczona. To s napiawd giganlyczne pienidze. Poza lym
piosz pamila, e spodzielnie obiacaj baidzo cenn
subslancj, gdy wci biakuje mieszka. A od lego, czy
masz gdzie mieszka, czy nie, zaley lo, czy bdziesz noi-
malnie funkcjonowa, czy nie.
jak zatem walczy z patologiami, skoro spodzielnie s niemal
wszechmocne?
P. P.: Po pieiwsze, jak mowi Kobuszewski w Kabaiecie
Dudek: si i godnoci osobisl. Absolulnie podslawow
kwesli jesl chodzenie na zebiania i namawianie do lego
ssiadow. Te zebiania s iozbijane, a ludzie na wiele spo-
sobow zniechcani do uczeslniclwa w nich, np. za pomoc
zwykego chamslwa. Na wikszoci lakich zebia jesl kil-
ka osob, kloie ziobi wszyslko, eby ludzi skoci, np. wy-
mylajc innym, odsdzajc ich od czci i wiaiy ilp. Jesl lo
co, co kulluialnemu czowiekowi liudno ziozumie. Wie-
lu nie ma ocholy na lo palize: pizychodz i po dwoch
godzinach s lak zbizydzeni, e wicej nie maj ocholy
uczeslniczy w zebianiu spodzielni. To jesl celowe zacho-
wanie.
Poza chodzeniem na zebiania, naley konsekwenlnie
domaga si pewnych izeczy. Naley skada wnioski na
pimie, da dokumenlow, a po ich olizymaniu dalej si
pyla. Po pioslu naley uczeslniczy w yciu spodzielni
i da lego od swoich ssiadow. To najwaniejsze, co mog
poiadzi, dlalego, e sdy czy piokuialuiy dziaaj jak dzia-
aj. Najlepsza meloda, lo piobowa si zoiganizowa.
jak istotne znaczenie mogyby mie zmiany w przepisach?
P. P.: Nie jeslem golowy w lej chwili na podawanie pio-
pozycji zmian w lym zakiesie, poza lym sedno pioblemu
ley gdzie indziej w specyfce dziaalnoci spodzielczej.
U jej podslaw ley zaoenie, e podejmuje si jej zbioio-
wo osob aklywnych. I lulaj nie moe by inaczej lu-
dzie, kloizy posiadaj kawaek wspolnej pizeslizeni, mu-
sz ni wspolnie zaizdza. Nieslely, pojedyncze osoby s
wobec spodzielni, zwaszcza wikszej, w lakiej ielacji, jak
posiadacz jednej akcji Oilenu do iady nadzoiczej Oilenu.
Piosz kupi jedn akcj lego lypu spoki, czyli foimalnie
zosla jej wspowacicielem, i spiobowa choby zajize
do gabinelu piezesa. Nawel nie wpuszcz pizez biam, ba
lelefonislka pana nie pizeczy. Ronica powinna pole-
ga na lym, e spodzielnia ma by zbioiem ludzi aklyw-
nych. Tulaj le posiada si jaki udzia, jednak samo jego
posiadanie w piaklyce nic nie daje, bo slaizy dziaacze
si okopali, a zewnlizne inslylucje nie chioni naszych
piaw. Dlalego doiadzam aklywno, aklywno i jeszcze
iaz aklywno.
Czy mona zatem pokusi si o stwierdzenie, e narzekajc na
patologie spodzielczoci mieszkaniowej powinnimy wini mi-
dzy innymi samych siebie?
P. P.: I lak, i nie. Tak, poniewa obecnie obowizuj-
ce w spodzielczoci mieszkaniowej palologie nie byyby
do pomylenia w spoeczeslwie zoonym z aklywnych
obywaleli. Nie, dlalego, e pizeciwko poslawom obywalel-
skim dziaa cay syslem globalizujcego si wiala. eby
w lakim wiecie pozosla obywalelem, nie wyslaiczy cnol
polizeba cnol heioicznych, a posiadania lyche napiaw-
d nie mona od ludzi wymaga, cho chwaa lym, kloizy
l heioiczno cnol posiadaj.
W jaki sposob w lej izeczywisloci mona co iobi:
Wycznie naizdziami, kloie daje nam la izeczywislo.
Nie mamy moliwoci wywiezienia piezesow na laczkach,
bo pizyjdzie policja i nas zamknie, a jeli nawel si nam lo
uda, lo pizyjd naslpni, kloizy piawdopodobnie nalych-
miasl wejd w ulaile koleiny...
Powslao lakie zaklle koo, syslem, do kloiego pasuj
niemal wszyslkie bizydkie sowa: zodziejslwo, pizekily,
mainoliawslwo, nepolyzm. Moim zdaniem, wyiwa si
z niego mona wycznie popizez aklywno obywalelsk.
Dzikuj za rozmow.
Waiszawa, r8 slycznia ioo8 i.
22 23
Wiod najwaniejszych zagadnie wspoczesnej go-
spodaiki znajdziemy pioblem ielacji midzy slandaidami
piacy a handlem midzynaiodowym. Jednym z elemen-
low globalizacji jesl lwoizenie poiozumie iegionalnych.
Wiod najbaidziej znanych mona wskaza: SADC (So-
ulhein Afiican Developmenl Communily) w Afiyce Po-
udniowej, Meicosui (Meicado Comun del Sui) i CAN
(Comunidad Andina de Naciones; ang. Andean Commu-
nily of Nalions) w Ameiyce Poudniowej, NAFTA (Noilh
Ameiican Fiee Tiade Agieemenl) w Ameiyce Ponocnej,
APEC (Asia-Pacifc Economic Coopeialion) w iejonie Pa-
cyfku, ASEAN (Associalion of Soulheasl Asian Nalions)
i SAARC (Soulh Asian Associalion foi Regional Coopeia-
lion) w Azji oiaz UE i EOG w Euiopie.
W chwili obecnej wszyslkie le poiozumienia poza
UE koncenliuj si na kweslii znoszenia baiiei uliud-
niajcych swobodny pizepyw lowaiow i usug. Jednak do-
wiadczenie pokazuje, e laka budowa wspolnego iynku
wiedzie do lwoizenia wspolnych sliuklui ekonomicznych.
Powslanie wspolnego iynku piowadzi nalomiasl do pyla-
nia o kweslie spoecznego wymiaiu konkuiencji, co bez-
poiednio odnosi si do zagadnienia slandaidow piacy.
Wolny handel i standardy socjalne
Pioby czenia midzynaiodowego handlu i slandai-
dow piacy sigaj XIX w. i odwoujc si do sfoimuowa-
nia S. Chainovilz jesl lo duga hisloiia falslailu, puslych
obielnic i obchodzenia piawa. Mona wskaza lizy melo-
dy, kloie pojawiaj si w odniesieniu do lego zagadnienia:
pieiwsz moemy okieli jako wyiownywanie pola
giy [koncepcja level playing feld spiawiedliwej iy-
walizacji, polegajcej na slwaizaniu poszczegolnym
slionom idenlycznych waiunkow konkuiencji pizyp.
ied.]. Polega ona na moliwoci slosowania pizez pa-
slwa okielonych dziaa w sfeize ce (pizykadem jesl
US Taiif Acl z r,o i. [znana le jako Hawley-Smool
Taiif pizyp. ied.] i inne podobne iegulacje z lego
okiesu);
diug najpiociej okieli jako melod kija lub mai-
chewki. Polega ona na slosowaniu sankcji ekonomicz-
nych (handlowych lub fnansowych) wobec paslw,
kloie pewnych slandaidow nie pizeslizegaj, albo pie-
feiencji (np. w sfeize ce) wobec paslw, kloie okielo-
ne slandaidy speniaj;
lizecia, najbaidziej akcenlujca suweienno paslwa,
kloie jesl pailneiem handlowym, polega na wdioeniu
specjalnych ponadnaiodowych piocedui dolyczcych
pizeslizegania w danym paslwie piawa wewnliznego.
Klauzule dolyczce piacy w islniejcych poiozumieniach
iegionalnych (poza NAFTA) nie s iozbudowane. adne
z nich nie dolyczy swobodnego pizepywu siy ioboczej.
ASEAN zakada, e paslwa czonkowskie na poziomie
minisliow do spiaw piacy bd dyy do wypiacowania
wspolnych celow i piogiamow ioboczych (wymiana do-
wiadcze) dolyczcych zagadnie piacy. Wspolne de-
klaiacje podkielaj iol inweslowania w zasoby ludzkie
w dobie wzmagajcej si konkuiencji midzynaiodowej.
Paslwa czonkowskie podkielaj, e bliskie im s cele
wskazane w Deklaiacji Midzynaiodowej Oiganizacji
Piacy (MOP) z r,,8 i. (Declaialion of Fundamenlal Piin-
ciples and Righls al Woik). Paslwa czonkowskie ASEAN
ogianiczaj si do wspolnych deklaiacji polilycznych i do-
biowolnej wspopiacy. ASEAN nie pizewiduje mechani-
zmow moniloiowania pizeslizegania slandaidow piacy
w poszczegolnych paslwach czonkowskich.
Kiaje nalece do SADC powoay w r,,o i. liojslionny
oigan (Employmenl and Laboi Secloi), kloiy wyda doku-
menl zalyluowany Social Chailei of Fundamenlal Righls.
Dokumenl len zobowizuje paslwa czonkowskie poio-
zumienia do pizeslizegania podslawowych slandaidow
piacy, w lym wolnoci zizeszania si, piawa do iokowa
zbioiowych, iownoci kobiel i mczyzn oiaz wskazuje na
konieczno ialyfkowania 8 fundamenlalnych konwencji
MOP wymienionych w deklaiacji z r,,8 i. Paslwa czon-
kowskie zobowizane s do pizedslawiania coiocznych ia-
poilow dolyczcych wskazanej kweslii.
Nieco baidziej zaawansowane s dziaania podjle
pizez paslwa czonkowskie Meicosui (Aigenlyna, Biazy-
lia, Paiagwaj, Uiugwaj). W r,,8 i. wydano dokumenl zaly-
luowany Declaiacion Socio-Laboial del Meicosui. Wska-
zuje on, e paslwa czonkowskie winny osign zgod-
no z Deklaiacj MOP z r,,8 i. Zawieia le i, ailykuow
dolyczcych indywidualnych i zbioiowych piaw piacow-
niczych oiaz mechanizmow wdiaania slandaidow MOP
do poizdkow piawnych paslw czonkowskich. Dekla-
G
lobalizacja
cywilizowana?
Klauzule socjalne w poiozumieniach handlowych
Barbara Surdykowska
22 23
iacja okiela iownie wspolne cele, dolyczce poiowny-
wania dowiadcze i wspopiacy paslwowych inspekcji
piacy w poszczegolnych kiajach. Konsekwencj wskazanej
Deklaiacji byo slwoizenie Komisji do Spiaw Spoecznych
i Piacowniczych. Nie ma ona jednak upiawnie do sloso-
wania jakichkolwiek sankcji. Kweslie dolyczce slandai-
dow piacy i upiawnie socjalnych s lake pizedmiolem
dyskusji pomidzy UE a Meicosui.
Ochrona i jej brak
Podczas negocjacji pomidzy USA, Kanad a Meksy-
kiem kweslie dolyczce slandaidow piacy naleay do naj-
baidziej goicych zagadnie. Oslalecznie nie
zoslay one zawaile w samym poiozumieniu
NAFTA. W wyniku dziaa lwoizcych NAF-
TA doszo nalomiasl do zawaicia liojslionnej
umowy midzynaiodowej Noilh Ameiican
Agieemenl on Laboui Coopeialion (NA-
ALC). Zacza ona obowizywa r slycznia
r,, i. Analogiczna umowa zoslaa podpisana
w r,,, i. pizez Kanad i Chile.
NAALC slanowia model dla dalszych
poiozumie, lakich jak Fiee Tiade Agie-
emenl (FTA zawaily pizez USA i Joidani
w iooo i.), umowy pomidzy USA a Chile
i Singapuiem (ioo i.) oiaz USA a Ausliali
(ioo i.). NAALC slanowia lake wzoi dla
Cenlial Ameiica Fiee Tiade Agieemenl (CA-
FTA) pomidzy USA a Koslaiyk, Salwado-
iem, Gwalemal, Honduiasem i Nikaiagu.
Podslawowym zaoeniem NAALC jesl posza-
nowanie pizez sliony umowy poizdku we-
wnliznego pailneiow. NAALC odwouje si do mechani-
zmow konlioli i sankcji zawailych w poizdku piawnym
paslw bdcych czonkami NAFTA.
W lym miejscu naley pizypomnie okolicznoci pod-
pisywania poiozumienia NAFTA. Urzdujcy wwczas
prezydent Stanw Zjednoczonych, Bill Clinton, z jednej
strony stara si wykaza denie do rozwoju wolne-
go handlu, z drugiej natomiast chcia zadowoli swoje
polityczne zaplecze (organizacje praw czowieka, ruch
zwizkowy, grupy ekologiczne itp.), ktre podkrelao,
e podpisanie traktatu (negocjowanego przez prezyden-
ta Georgea Busha seniora w latach 1o-z) doprowa-
dzi do olbrzymiego zagroenia miejsc pracy w USA oraz
niebezpieczestw dla rodowiska naturalnego. Admini-
stracja prezydenta Clintona zaproponowaa powoanie
niezalenej komisji, badajcej przestrzeganie standar-
dw pracy oraz majcej moliwo stosowania sankcji
handlowych w przypadku ich amania. Kanada i Meksyk,
obawiajc si ekonomicznej dominacji USA, odrzuciy
jednak t propozycj, dajc penego poszanowania su-
werennoci pastw-stron w zakresie standardw pracy.
Poslanowienia, kloie oslalecznie znalazy si w NA-
ALC, s wyiazem kompiomisu. Umowa nakada na pa-
slwa-sliony obowizek pizeslizegania w poizdku we-
wnliznym rr zasad. S lo: zagadnienia I giupy (najbai-
dziej chionione) ochiona piacy dzieci i piacownikow
modocianych, minimalne slandaidy zaliudnienia, w lym
wynagiodzenia za piac oiaz bezpiecznych i higienicz-
nych waiunkow piacy; zagadnienia II giupy zakaz piacy
pizymusowej, ochiona piacownikow migiujcych, elimi-
nacja dyskiyminacji w zaliudnieniu, iowne wynagiadza-
nie kobiel i mczyzn; zagadnienia III giupy (najsabiej
chionione) piawo do zizeszania si, piawo do piowa-
dzenia iokowa zbioiowych i piawo do sliajku.
NAALC uslanawia Komisje do Wspopiacy (Commis-
sions foi Laboi Coopeialion), kloie skadaj si z pizedsla-
wicieli minisliow do spiaw piacy paslw-slion oiaz slale
dziaajcego sekielaiialu. W poszczegolnych paslwach
pizy minisleislwach piacy powoano Naiodowe Biuia Ad-
minisliacyjne (NAOs Nalional Adminislialive Omces),
slanowice iodzaj punklow konlaklowych, do kloiych
obywalele, zwizki zawodowe, oiganizacje piacodawcow,
oiganizacje pozaizdowe (np. oiganizacje zajmujce si
ochion piaw czowieka) mog skada skaigi, jeeli pa-
slwo nie zapewnia efeklywnego pizeslizegania jednego ze
slandaidow wskazanych w NAALC.
Gdy NAO pizyjmie skaig, dochodzi do poslpowa-
nia wyjaniajcego, publicznego wysuchania, konsullacji
z pozoslaymi NAOs, co moe dopiowadzi do konsulla-
cji na poziomie izdowym. Jeeli spiawa nie zoslaje ioz-
slizygnila na poziomie minisleiialnym, wnoszcy skaig
moe da powoania Komilelu Ekspeilow (ECE). Powo-
anie ECE moe dolyczy lylko kweslii wskazanych w giu-
pie I i II, nie moe zalem nieslely dolyczy najczciej wy-
slpujcych pioblemow: wolnoci zizeszania si, piawa do
iokowa zbioiowych i piawa do sliajku. Co wicej, dane
zagadnienie musi by powizane z handlem (ail. , NA-
ALC) oiaz uiegulowane w sposob zbliony jak w poizd-
kach piawnych obu paslw (ail. , NAALC).
Przykadowo, poniewa w USA nie wystpuje regula-
cja stosowana w Meksyku, mwica o tym, e pracowni-
cy maj prawo do 1o udziau w zyskach przedsibior-
stwa, EEC nie mgby debatowa nad amaniem tego
uprawnienia w Meksyku. Jest kwesti dyskusyjn, czy
pastwo posiadajce pewn regulacj w danej kwestii,
F
O
T
.
A
N
J
A
N

C
H
A
T
T
E
R
J
E
E
24 25
moe by stron w stosunku do pastwa posiadajce-
go silniejsz regulacj w tej sprawie np. w USA mamy
zasad rwnej pacy za jednakow prac, za w Quebe-
cu w Kanadzie rwnej pacy za jednakow prac i pra-
c jednakowej wartoci. Czy mona wnie skarg do
amerykaskiego NAO na amanie uprawnie do rwnej
pacy za prac jednakowej wartoci: Ten dylemat na ra-
zie jest nierozstrzygnity. S to zagadnienia na tyle teo-
retyczne, e do zoo{ r. ECE ani razu nie byo powoane.
Aby doszo do powoania ECE, musi bowiem doj do
wielokrotnego naruszania uprawnie pracowniczych.
Dalsza pioceduia, zawaila w NAALC, dolychczas nie
bya zaslosowana w piaklyce. Kolejny elap polega na po-
woaniu Panelu Aibiliow (AP), kloiy jeeli slwieidzi upo-
iczywe naiuszanie slandaidu piacy, moe zapioponowa
paslwom-slionom plan napiawczy. Kweslie iozpaliywa-
ne pizez AP mog dolyczy lylko zagadnie wskazanych
w I giupie. Jeeli paslwa nie osign poiozumienia, plan
napiawczy wskazuje AP. Moe lake zaslosowa kai f-
nansow o maksymalnej wysokoci o,o, wailoci wy-
miany handlowej pomidzy danymi paslwami. W pizy-
padku, gdy paslwo nie zapaci kaiy, AP moe lake zaslo-
sowa sankcje handlowe w niezbdnym wymiaize.
Teoria w praktyce
Wailo pizywoa kilka pizykadow spiaw podnoszo-
nych w opaiciu o NAALC:
Zwizek zawodowy iybakow, Pesca, nie zosla uzna-
ny pizez minisleislwo ochiony iodowiska i zasobow
naluialnych, aczkolwiek by wczeniej uznany pizez
minisleislwo iyboowslwa. Poniewa Meksyk ialyf-
kowa konwencj ni 8, MOP, a zgodnie z konslylucj
meksykask ialyfkowane umowy midzynaiodowe
slanowi elemenl poizdku wewnliznego, ameiyka-
ski NAO w r,,o i. pizyj skaig skieiowan pizeciw-
ko Meksykowi pizez dziaaczy Pesca i skieiowa j do
konsullacji na poziomie izdowym. Jednake konsul-
lacje okazay si bezpizedmiolowe, jako e Sd Naj-
wyszy Meksyku slwieidzi niekonslylucyjno mono-
polu izdowego zwizku zawodowego.
Tesly ciowe w maquiladoras [fabiyki-monlownie,
usyluowane w Meksyku, gownie pizy gianicy z USA,
w caoci piodukujce na ekspoil do lego kiaju, wy-
lwaizaj lowaiy na polizeby wielkich koipoiacji,
kloie w len sposob obniaj koszly piodukcji; czasa-
mi lego leiminu uywa si na okielenie caych slief
pizemysowych, skadajcych si z lego lypu zakadow
i fim pizyp. ied.]. W r,,, i. ameiykaskie oiganiza-
cje obiony piaw czowieka, Human Righls Walch i In-
leinalional Laboi Righls Fund, wiaz z meksykaskim
slowaizyszeniem piawnikow Mexican Democialic
Lawyeis Associalion, podnieli w ameiykaskim
NAO kwesli peimanenlnego amania piaw piacow-
nikow i osob pizyjmowanych do piacy w meksyka-
skich maquiladoras, polegajc na wymaganiu pized-
slawienia negalywnego leslu ciowego pizez pizysze
iobolnice i zmuszaniu do leslow ciowych kobiel ju
zaliudnionych. Chodzio o maquiladora pizy gianicy
z USA, w kloiej swoje zakady miay lak znane koi-
poiacje midzynaiodowe, jak Geneial Molois, Zenilh,
Siemens, Tomson czy Samsung. Pracownice, kt-
rych testy wykazay ci, byy zastraszane i zmu-
szane do opuszczenia pracy (meksykaskie prawo
pracy przewiduje -miesiczny urlop macierzyski
z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, hnanso-
wany przez pracodawc).
W styczniu 18 r. amerykaski NAO potwierdzi,
w wyniku przeprowadzonego postpowania wyja-
niajcego, fakt amania uprawnie pracowniczych,
polegajcy na dyskryminowaniu kobiet poprzez te-
sty ciowe. Nastpstwem raportu NAO byy konsul-
tacje na szczeblu rzdowym, w wyniku ktrych rzd
meksykaski zobowiza si do wikszej efektywno-
ci w kontroli przestrzegania praw pracowniczych
we wskazanym zakresie. Dziaania, do kloiych zosla
zobowizany, lo m.in. pizepiowadzenie szkole osob
konliolujcych pizeslizeganie piawa piacy czy zoiga-
nizowanie cyklu konfeiencji dolyczcych zakazu dys-
kiyminacji ze wzgldu na pe.
W czasie konfeiencji w miecie Meksyk w r,,, i.,
pizedslawiciele wspomnianych koipoiacji ponadn-
aiodowych zobowizali si do zapizeslania piaklyk
spizecznych z piawem. Gownym osigniciem skaigi
byo zwiocenie uwagi opinii publicznej na upoiczywe
amanie upiawnie meksykaskich piacownic.
Piacownicy w sadach jabkowych Washinglon Sla-
le Apple. Skaiga wniesiona do meksykaskiego NAO
w czeiwcu r,,8 i. dolyczya amania upiawnie do
zizeszania si i piowadzenia iokowa zbioiowych
pizez piacownikow sadow jabkowych w slanie Wa-
shinglon. Skaiga dolyczya lake dyskiyminowania
piacownikow migiujcych (wikszo piacownikow
pochodzia z Meksyku) oiaz naiuszania zasad bhp po-
pizez uywanie niedozwolonych peslycydow.
Efeklem skaigi byo wszczcie poslpowania wyjania-
jcego pizez meksykaski NAO i zoenie pizez pia-
codawcow wyjanie w Meksyku. Skadanie wyjanie
spolkao si z baidzo duym zainleiesowaniem me-
diow. Znaczy oddwik wiod opinii publicznej wywo-
a lake kolejny elap, polegajcy na konsullacjach iz-
dowych. Naley pizypomnie, e poniewa skaiga la
dolyczya m.in. waiunkow piacy, polencjalnie mogo
doj nawel do zaslosowania sankcji handlowych.
McDonalds w Quebecu. Skaiga skieiowana pizeciwko
izdowi Kanady dolyczya zamknicia ieslauiacji lej
sieci w Sainl-Hubeil (Kanada, piowincja Quebec). Zda-
niem pizedslawicieli skaicych, zamknicie placowki
byo wynikiem powslania lam zwizkow zawodowych.
Kanadyjskie sdowniclwo dopuszcza zamknicie dane-
go zakadu w syluacji, gdy jesl lo dziaanie majce na
celu powslizymanie powslania zwizkow zawodowych
(dla poiownania, w USA, zgodnie z lzw. dokliyn Dai-
linglona, dopuszczalna jesl cakowila likwidacja dziaal-
noci fimy w celu powslizymania dziaania zwizkow,
ale nie zamknicie w lym celu lylko jednej z placowek
pizedsibioislwa). Spiawa zoslaa pizyjla pizez NAO
i skieiowana do konsullacji izdowych.
24 25
Wikszo spiaw iozpaliywanych w opaiciu o NAALC
dolyczya amania pizez Meksyk piawa do zizeszania si
i iokowa zbioiowych, gownie w maquiladoras. Pizewa-
ajca cz skaig zoslaa oddalona lub iozslizygnila na
wslpnym elapie pioceduiy, okoo 1l byo iozslizyga-
nych na poziomie izdowym. Do chwili obecnej formal-
ne sankcje przewidziane w NAALC nie zostay ani razu
zastosowane, ale kilka spraw przycigno zaintereso-
wanie mediw i opinii publicznej, co mona potrakto-
wa jako mikki rodzaj sankcji.
Wikszo skarg dotyczya zbiorowego prawa pra-
cy, gdy skarcymi s zazwyczaj zwizki zawodowe.
Podnosi si, e maa liczba skarg dotyczcych ochrony
przed wypadkami przy pracy i rekompensat ze wzgldu
na wypadki oraz pracy dzieci wynika z tego, e ohary
braku waciwego funkcjonowania prawa w tym zakre-
sie nie s zorganizowane i nie istnieje podmiot, ktry
mgby je skutecznie reprezentowa.
Jakkolwiek wiele osob i inslylucji doslizega niedoci-
gnicia i saboci NAALC (np. dugoliwaa i mudna pio-
ceduia), syslem okaza si dziaa spiawniej ni poczlko-
wo pizypuszczano. Pizyczyni si niewlpliwie do iozwo-
ju wolnego iuchu zwizkowego w Meksyku, a lake do
zinlensyfkowania wspopiacy pomidzy ameiykaskim
i meksykaskim iuchem zwizkowym.
Klauzule jednostronne
Hisloiyczny pizykad pieiwszej lechniki wyiowny-
wania pola giy, lo US Taiif Acl z r,ii i., ziewidowany
w r,o i. Ten akl piawny pozwoli piezydenlowi USA na-
kada dodalkowe ca na lowaiy w celu wyiownania io-
nicy w koszlach piodukcji lowaiow zagianicznych i kiajo-
wych. Poslanowienia le dolyczyy wszyslkich czynnikow
piodukcji, ale w piaklyce chodzio o wyiownanie ionic
wynikajcych z laszej siy ioboczej poza gianicami USA.
Podobne iozwizania slosowane byy pized II wojn wia-
low pizez lakie paslwa jak Aigenlyna, Ausliia, Czecho-
sowacja, Hiszpania czy Wielka Biylania.
Diuga wskazana we wslpie meloda (kija lub maichew-
ki) polega na zawieianiu w aklach jednoslionnych klauzul
dolyczcych koniecznoci pizeslizegania wskazanych slan-
daidow piacy. Kijem jesl wpiowadzenie ogianicze ilo-
ciowych na impoil w syluacji, gdy dane paslwo nie pize-
slizega okielonych slandaidow, maichewk za piefeien-
cje, gdy slandaidy s zachowane. Midzynaiodowe slandai-
dy piacy ziodziy si wiaz z zakazem handlu niewolnikami,
naslpnie zakazem zakupu dobi wylwaizanych pizez wi-
niow, piacownikow pizymusowych lub dzieci. Diuga giu-
pa slandaidow dolyczy waiunkow i bezpieczeslwa piacy
iozpoczynajc od Tiaklalu Beineskiego z r,oo i., doly-
czcego zakazu impoilu zapaek wylwoizonych pizy uyciu
biaego fosfoiu (liaklal podpisao r paslw), minimalne-
go wynagiodzenia i godzin piacy. W chwili obecnej pojciu
midzynaiodowych slandaidow piacy odpowiada deklaia-
cja MOP z r,,8 i. oiaz lzw. midzynaiodowo iozpoznawal-
ne piawa piacownikow (internationally recognised workers
rights

pojcie slosowane w uslawodawslwie USA).
W lym miejscu naleaoby pizyjize si pojciu mi-
dzynaiodowo iozpoznawalnych piaw piacownikow
w poiownaniu do slandaidow Deklaiacji MOP z r,,8 i.
Podslawowa ionica polega na lym, e midzynaiodowo
iozpoznawalne piawa piacownikow nie zawieiaj noimy
mowicej o zakazie dyskiyminacji w zaliudnieniu. Jesl lo
wynik kompiomisu adminisliacji piezydenla Ronalda Re-
agana, kloia obawiaa si lai i napi z aiabskimi paslwa-
mi Zaloki Peiskiej (szeioko piaklykujcymi dyskiyminacj
kobiel i nie-muzumanow) oiaz z Iziaelem (piaklykujcym
dyskiyminacj Paleslyczykow). Diuga islolna ionica po-
lega na lym, e w pojciu midzynaiodowo iozpoznawal-
F
O
T
.

B
I
B
L
I
O
T
E
K
A

K
O
N
G
R
E
S
U

U
S
A
26 27
nych piaw piacownikow pojawia si noima nie wyslpujca
w Deklaiacji MOP z r,,8 i., mowica o piawie do akcep-
lowalnych waiunkow piacy, w lym minimalnego wynagio-
dzenia, godzin piacy, bezpieczeslwa i higieny piacy. Pojcie
akceplowalnych waiunkow nie jesl nigdzie bliej zdefnio-
wane, co powoduje daleko idc dowolno inleipielacji.
Najwaniejsza z piaklycznego punklu widzenia klau-
zula jednoslionna zawaila jesl w Geneialised Syslem of
Piefeiences (GSP). GSP, oiyginalnie slwoizony w r,, i.
w opaiciu o iozdzia V Tiade Acl z r,, i., daje bezcowy
doslp do ameiykaskiego iynku ponad ooo pioduklom
z r, paslw iozwijajcych si. W r,8 i. piezydenl Re-
agan podpisa modyfkacj GSP, polegajc na piawie do
bezcowego doslpu do iynku ameiykaskiego lylko pa-
slwom podejmujcym kioki w celu pizeslizegania mi-
dzynaiodowo iozpoznawalnych piaw piacownikow (lak-
e w specjalnych sliefach ekspoilowych). Naley zwioci
uwag, e paslwa maj zaledwie podj kioki w kieiun-
ku pizeslizegania okielonych slandaidow, co daje ameiy-
kaskiej slionie du swobod decyzyjn.
W r,8 i. w momencie dopisania do GSP midzyna-
iodowo iozpoznawalnych piaw piacowniczych, powoa-
no oigan US Tiade Repiesenlalive (USTR), do kloiego
mona skada skaigi dolyczce amania midzynaiodowo
iozpoznawalnych piaw piacowniczych. Najwicej skaig
skadaj zwizki zawodowe i oiganizacje bionice piaw
czowieka (np. Human Righls Walch).
Modyfkacja GSP z r,8 i. pocigna za sob kolejne
dziaania. W dokumencie Caiibbean Basin Economic Reco-
veiy Acl (r,8), dajcym bezcowy doslp do iynku USA
okielonym lowaiom ze wskazanych paslw z iegionow Ka-
iaibow, dokonano w r,,o i. modyfkacji, lak aby upizywile-
jowan pozycj miay lylko paslwa pizeslizegajce midzy-
naiodowo iozpoznawalnych piaw piacownikow. Idenlyczny
mechanizm dolyczy Andean Tiade Piefeience Acl z r,,r i.,
zakadajcego bezcowy doslp do ameiykaskiego iynku
wybianych lowaiow z Boliwii, Kolumbii, Ekwadoiu i Peiu.
Podobna iegulacja zawaila jesl w Afiican Giowlh and Reco-
veiy Acl (weisja z iooi i.). Z zasady upizywilejowan pozy-
cj w bezcowym doslpie do iynku ameiykaskiego mog
mie lylko paslwa z Afiyki, pizeslizegajce midzynaio-
dowo iozpoznawalnych piaw piacownikow. Dokumenl len
zawieia jednak fuilk w poslaci upiawnienia dla piezydenla
USA w kweslii nadania slalusu paslwa upizywilejowanego
niezalenie od speniania slandaidow, jeeli jesl lo w ekono-
micznym inleiesie Slanow Zjednoczonych.
Ocena funkcjonowania klauzul jednoslionnych jesl ma-
leii zoon. W okiesie funkcjonowania GSP z klauzul so-
cjaln (czyli od r,8 i.), r paslw (Rumunia, Nikaiagua,
Paiagwaj, Chile, Biima, Republika iodkowej Afiyki, Libe-
iia, Sudan, Syiia, Mauielania, Malediwy, Pakislan i Biaoiu)
zoslao pozbawionych z jej powodu upizywilejowanej po-
zycji, a r, znalazo si na licie zagioonych lak sankcj.
Jak jednak zauwaaj auloizy zajmujcy si l pioblemalyk,
w wielu przypadkach kierowano si sytuacj geopolitycz-
n i interesami USA, nie za poziomem przestrzegania ja-
kiego standardu pracy. Jednak komenlaloizy doslizegaj
lake pozylywne zjawisko, polegajce na lwoizeniu si soju-
szy midzy zwizkami zawodowymi w paslwach ekspoilu-
jcych i oiganizacjami obiony piaw czowieka w USA.
Krytycy klauzul jednostronnych wskazuj, e jest to
narzucanie pastwom warunkw, na ktre nie wyraziy
zgody, motywem ich wprowadzenia jest protekcjonizm
wobec wasnego rynku i wzgldy polityczne, s one nie-
skuteczne oraz e co szczeglnie istotne prawo mi-
dzynarodowe przewiduje lepsze alternatywy.
Co dalej?
Pylanie, kloie naizuca si po pizedslawieniu powyszych
zagadnie, dolyczy lego, czy naley iozwija mechanizmy
wykszlacone pizez midzynaiodowe piawo handlowe (lakie
jak sankcje handlowe) w celu upowszechniania midzyna-
iodowych slandaidow piacy. Oczywicie nie spiowadza si
ono do oceny efeklywnoci dwuslionnych i jednoslionnych
klauzul socjalnych w umowach i poiozumieniach handlo-
wych. Jesl lo nalomiasl pylanie o lo, czy jakie midzynaio-
dowe slandaidy piacy winny by efeklywnie wdiaane pizez
WTO wialow Oiganizacj Handlu, zizeszajc obecnie
r, paslw, midzy kloiymi dokonuje si ,, pizepywow
w iamach handlu wialowego.
Tarbara Surdykowska
GAZETA DOSTPNA
W EMPIKACH
26 27
Dwa dni po synnym udeizeniu poudniowo-azjalyc-
kiego lsunami w giudniu ioo i., gdy lysice ludzi zma-
gay si z jego kalasliofalnymi skulkami, byy niemiecki
kancleiz Helmul Kohl zosla ewakuowany z dachu swojej
lelniej iezydencji w poudniowej Sii Lance pizez izdowe
siy powielizne. Kohl naley oczywicie do najcilejszej
luiyslycznej elily i jego pizywileje nie s dane wszyslkim
pizyjezdnym. Mimo lo, wspomniana powielizna ewaku-
acja dobize odzwieiciedla wyobcowanie pizemysu luiy-
slycznego wobec lokalnej spoecznoci.
Bezpioblemowy odlol piominenla ze zdewaslowanych
miejsc w czasie, kiedy ofcjalna pomoc humanilaina wci
nie dolaia jeszcze do wikszoci polizebujcych, ju wle-
dy sugeiowa pizyszy chaiaklei zalenoci midzy po-
moc poszkodowanym pizez lsunami a pizemysem lu-
iyslycznym. Ledwie Kohl znalaz si w powielizu, ledwie
fale zaczy ustpowa, ju szykowano plan dziaania,
majcy zagwarantowa, e plae Sri Lanki bd nieska-
zitelne, oczyszczone z rybakw i gotowe przyj kolej-
nych turystw.
Katastrofy naturalne?
Bez wlpienia wialowe zainleiesowanie lsunami byo
od samego poczlku a lak due ze wzgldu na fakl, e wiod
ofai byli luiyci. Dziennikaize doslali swoj poicj emocjo-
nujcych wywiadow, pizepiowadzanych w halach odlolow
z lymi, kloizy uciekli pized niszczcym ywioem: pieiw-
szoizdnych ielacji z pieiwszej iki, od luiyslow z Pieiw-
szego wiala. Nie pieiwszy iaz widzom z bogalych kiajow
zaseiwowano seii obiazow aulochlonow pizyloczonych
pizez klsk ywioow i bieinie oczekujcych na pomoc
humanilain ze sliony spoecznoci midzynaiodowej. Nie-
kloiym czciom globu wicz pizypisano sla iol, wype-
nion liagedi i chaosem; widzowie w kiajach Ponocy pizy-
zwyczaili si do ogldania ich slialy, wygnania, pizeiaajcej
niedoli. Na lym lle wspomniane opowieci luiyslow slaj si
po pioslu godnym odnolowania uiozmaiceniem wobec ko-
lejnych hisloiii lokalnych mieszkacow, jak nieszczcie po-
wodzi w Bangladeszu czy lawiny bolne na Haili.
Tymczasem, podczas gdy wyslawienie na dziaanie
fal lsunami czy monsunow jesl uwaiunkowane geogia-
fcznie, lo udeizajca bezbionno lakich kiajow, jak Sii
Lanka, Haili czy Bangladesz wobec ywioow naluiy, je-
dynie z pozoiu jesl naluialna. To spoeczno-polilyczny
kiajobiaz deleiminuje slopie podalnoci na zniszczenia
ze sliony ywioow. Polityczna ekonomia podatnoci na
katastrofy naturalne jest dramatyczna dla sabych ale
nie wynika z naturalnych uwarunkowa. Przykadowo,
porastajce wybrzee lasy mogyby przej pierwsze,
najmocniejsze uderzenie fal tsunami, gdyby w ostatnich
latach nie zostay byskawicznie wycite pod orodki
wypoczynkowe i fermy krewetek.
Okielanie owej podalnoci na dziaanie ywioow
jako naluialnej, jesl jednak kluczowe dla pizemysu luiy-
slycznego. Jego zadaniem jesl piomowanie kolejnych eg-
zolycznych miejsc popizez poiownanie i konliasl. Znisz-
czenia powodowane pizez powlaizajce si kalasliofy
naluialne s po pioslu falum, nieodcznie wiszcym nad
kiajami lakimi jak Sii Lanka. Jednoczenie jeden z gow-
nych molywow podioy zachodnich luiyslow w kieiunku
globalnego Poudnia zasadza si na owym diamalycznym
pooeniu. Tuiyslyka lo pizecie czslo pioba ucieczki
pized codziennoci zachodnich mieszczuchow z lym,
e w miym i bezpiecznym opakowaniu, chionicym goci
Vasuki Nesiah
Tsunami
jak zarobi na tragedii
F
O
T
.
W
O
R
L
D
W
A
T
C
H

I
N
S
T
I
T
U
T
E
28 29
pized piawdziwymi lokalnymi zagioeniami. Zadaniem
biui luiyslycznych jesl spizedawanie oplymalnej mieszan-
ki innoci oiaz poczucia bezpieczeslwa.
Tsunami do pewnego slopnia wdaio si w ow bez-
pieczn slief chionic pizybyszow. Dolychczas, pomi-
mo dwoch dekad kiwawych walk wewnliznych, luiyci
odwiedzajcy Sii Lank w aden sposob nie dowiadczali
islnienia jej najwikszych pioblemow wojny domowej
i cikiej syluacji spoeczno-ekonomicznej. Na luiyslycznej
mapie wiala, Sii Lanka jesl slief pizygody, kloiej aliakcyj-
no pizynajmniej w czci wie si z lymi okolicznocia-
mi, co czyni j lanim miejscem wakacyjnych wypadow, opi-
sanym na kalalogowej licie jako kiaj egzolyczny, ale wci
pizyjazny konsumenlom.
Co robi turystyka?
Czy pizemys luiyslyczny jedynie koizysla z islnie-
jcych spoeczno-ekonomicznych pioblemow kiaju, by
moe nawel agodzc ich dolkliwo: Czy iaczej pogbia
je i liwale osadza paslwa lakie jak Sii Lanka wiod kia-
jow peiyfeiyjnych, kloiych iol jesl zaspokajanie polizeb
zachodnich konsumenlow:
Nie chodzi o dowodzenie, e luiyslyka sama z siebie
szkodzi Sii Lance. Z pewnoci szeioka liadycja podioo-
wania i midzynaiodowej luiyslyki ma baidziej skompli-
kowan hisloii i bya pizyczyn bogalszej palely konse-
kwencji. Obok wielu, kloizy pizyjechali, suifowali, miecili,
iobili zdjcia, koizyslali z usug seksualnych, kupowali fai-
bowane koszulki czy saiongi, a naslpnie wyjechali, s i la-
cy, kloizy aulenlycznie zaangaowali si w nowo odkiyle
foimy solidainoci. Nawel kolonialne odkiywanie miao
podwojny wymiai. Jak wykazaa choby polilolog Kuma-
ii Jayewaidene, zawsze istniaa pewna liczba zapalonych
podrnikw, ktrzy przybywali na nasze wybrzea
jako turyci, by w kocu rozwin nieporwnywalnie
gbsze relacje z lokalnymi spoecznociami takie,
ktre wspomagay czy nawet wsptworzyy tradycje
niezgody na srarus quo i walki o sprawiedliwo, majce
ogromny wpyw na nasze kolektywne losy.
Poza lak pojl solidainoci, luiyslyka moe by islol-
nym iodem dochodu, iozwoju zaliudnienia czy infia-
sliukluiy. Pizynosi lake szeieg poiednich efeklow, kieu-
jc popyl w wielu pozoslaych sekloiach. Podobno miejsce
piacy slwoizone w pizemyle luiyslycznym skulkuje po-
wslaniem dodalkowych dziesiciu w innych bianach, ze
szczegolnym uwzgldnieniem iolniclwa czy sekloia nie-
wielkich pizedsibioislw, caego speklium zaliudnienia
w usugach ild. Jednym sowem, luiyslyka pizyczynia si
do wszyslkiego, co lak ekscyluje uizdnikow Banku Cen-
lialnego, nie wspominajc poiednikow, kloizy czeipi
zyski ze zwikszonego zapolizebowania na owe faibowa-
ne koszulki i saiongi, usugi w pizemyle seksualnym oiaz
w innych niefoimalnych sekloiach. Na poziomie mikio,
piaca wygeneiowana pizez pizemys luiyslyczny pozwo-
lia czci piacujcej biedoly (working poor) na pewn doz
niezalenoci fnansowej. Nawel jeeli waiunki piacy i pa-
cy wci naleaoby zaklasyfkowa jako wyzysk, la aulo-
nomia moe mie szczegolne znaczenie dla kobiel i innych
giup, kloie wczeniej dysponoway jeszcze mniejsz moc
decyzyjn ze wzgldu na biak iodkow fnansowych.
Nieslely, lo dziecko wylano z biudn kpiel, zanim
w ogole pojawiy si fale lsunami. Wziosl, kloiy geneiowa-
a luiyslyka, czslo miewa nieziownowaony chaiaklei,
zwikszajc podalno kiaju na kiyzysy fnansowe i po-
mniejszajc i lak nisk odpowiedzialno biznesu wobec
lokalnych spoecznoci. Zmienne koleje losw w okresie
po podpisaniu zawieszenia broni
1
, dramatyczny spadek
liczby midzynarodowych przelotw po zamachach 11
wrzenia oraz skutki recesji w odlegych krajach, nauczy-
y yjce z turystyki lokalne spoecznoci, jak bardzo s
one zalene od kaprynego i niestabilnego globalnego
rynku. Wikszo miejsc piacy lwoizonych pizez luiysly-
k w foimalnym sekloize usug opaila jesl na wyzysku, le
F
O
T
.
T
R
A
N
S
A
I
S
.
O
R
G
28 29
opacana, sezonowa i niepewna. Te same pioblemy jeszcze
si zwielokiolniaj w duym sekloize niefoimalnym, od
usug seksualnych po ikodzieo. Nieskipowana eksplo-
alacja wybizea spowodowaa lake nadmiein piesj na
lokalne iodowisko, co miao szczegolnie niszczcy wpyw
na ekosyslemy pizybizene. Rownie zgubn konsekwen-
cj byo przeobraenie coraz wikszych poaci publicz-
nej ziemi, jak np. plae, w tereny prywatne, do ktrych
lokalni mieszkacy utracili dostp.
Dla kogo ta odbudowa?
Tiagedi jesl fakl, e wiele negalywnych aspeklow lu-
iyslyki moe si jeszcze pogbi wskulek planow napiawy
szkod wyizdzonych pizez lsunami. Od Tajlandii po Sii
Lank, pizemys luiyslyczny poslizega lsunami pizez piy-
zmal dolaia. Rzdy paslw dolknilych liagedi, od samego
poczlku wczyy si do lej giy, szybko pizyznajc ogiom-
ne dolacje dla luiyslyki w sposob, kloiy sugeiuje ich najbai-
dziej niespiawiedliwy podzia. Plany iozwoju infiasliukluiy
w jeszcze wikszym slopniu doslosowano do polizeb luiy-
slyki, nie za lokalnych spoecznoci. W kilka lygodni po
lsunami, Alliance foi lhe Pioleclion of Nalional Resouices
and Human Righls (Sojusz dla Ochiony Dobi Naluialnych
i Piaw Czowieka), lankijska giupa zajmujca si izecznic-
lwem obywalelskim, wyiazia zaniepokojenie faklem, e
kierunek zmian oznacza katastrof wiksz ni samo tsuna-
mi, jeeli w ogole cokolwiek moe by od niego gorsze.
Tsunami nadeszo w kiylycznym momencie najnow-
szej hisloiii ekonomii polilycznej Sii Lanki. Poczwszy
od diugiej poowy lal ,o., izdy lego kiaju, foimowane
pizez dwie najwiksze pailie, lizymay si neolibeialnych
zalece cicia ce i konlyngenlow, piywalyzacji i deiegu-
lacji baidziej niewolniczo, ni wikszo innych paslw
azjalyckich. W iooi i. owczenie izdzca Zjednoczona
Pailia Naiodowa (UNP) pizedslawia ogiomny piojekl
dalszej libeializacji, Odzyskujc Sii Lank, pod kloiym
lo nagowkiem znalaza si lake Slialegia Redukcji Ubo-
slwa (PRSP), wymagana obecnie pizez Bank wialowy
i Midzynaiodowy Fundusz Walulowy
i
. Jednak publiczny
opoi wobec lego iodzaju polilyki z czasem si zwiksza.
W ioo i. wyboiy wygiaa koalicja cenliolewicowa, go-
szc hasa powslizymania libeializacji. Jednak objwszy
uizd, dominujce w niej ugiupowanie okazao si nie-
chlne jakiejkolwiek iealnej zmianie kieiunku i piojekl
neolibeialnych iefoim wci jesl iealizowany.
Dziaacze spoeczni oslizegaj, e wiele z piopozycji
zawailych w lych piojeklach bdzie slopniowo powia-
ca i zoslan wcielone w ycie pizy minimalnej publicznej
debacie, na podslawie specjalnych upiawnie, kloie izd
pizyzna sobie w zwizku z syluacj pomocy humanilainej
i odbudowy kiaju po lsunami. Pizykadowo, w slyczniu
ioo, i. izd pizypomnia piojekl piywalyzacji zasobow
wody, kloiy wczeniej zosla zawieszony z powodu znacz-
nego opoiu spoecznego. Ofcjalne plany odbudowy kiaju
s pizygolowywane pizez niedawno slwoizon agencj,
TAFREN, kloi ponad r,o oiganizacji spoecznych okie-
lio w swoim owiadczeniu jako zoon wycznie z li-
derow wielkiego biznesu, silnie zaangaowanych w przemys
turystyczny i budowlany, ktorzy w ogole nie s zdolni do re-
prezentowania potrzeb spoecznoci dotknitych tragedi.
Piopozycje pizedslawione pizez TAFREN i ionych
decydenlow wzywaj do budowy wielopasmowych aulo-
sliad i cakowilego wysiedlenia spoiej iloci nadmoiskich
wiosek. Wybizee ma by dzielone na sliefy luiyslyczne
i wyznaczone sliefy bufoiowe. Rzd ostrzega rybackie
rodziny przed odbudow swoich domw, ohcjalnie
z powodu zagroenia przyszymi katastrofami w tym
samym czasie zachca jednak do budowy nowych i re-
montu zniszczonych hoteli nadmorskich.
Rzdowe plany slanowi mapy diogowe dla midzyna-
iodowych sieci holeli, kompanii lelekomunikacyjnych i in-
nych pizedsibioislw zaopaliujcych pizemys luiyslyczny.
Poow iyb na ma skal, piowadzony pizez ulizymujcych
si z lego biednych iybakow, slanie si coiaz liudniejszy ze
wzgldu na biak doslpu do spiywalyzowanych pla oiaz
ekspansj konceinow poowowych. Libeializacja pizepisow
ochiony iodowiska olwoizy diog do nieogianiczonej eks-
ploalacji zasobow naluialnych. aden z elementw plano-
wania odbudowy kraju nie opiera si na procesach decy-
zyjnych, ktre podlegaby demokratycznej kontroli bd
daway moliwo partycypacji spoecznej. Wyglda na
lo, e odbudowa Sii Lanki zoslanie zdeleiminowana pizez
gione poczenie inleiesow zachannego sekloia piywal-
RYS. ARTUR GANCZAREK
30 31
nego i dziaa pizekupnego izdu: ludzka liagedia slaa si
okazj do iobienia inleiesow, pomoc humanilaina pized-
siwziciem biznesowym.
Jak mona si byo spodziewa, nawel izdowe wspai-
cie dla yjcych z luiyslyki, zapowiedziane bezpoiednio
po kalasliofe, liafa gownie do wacicieli holeli oiaz
duych agencji luiyslycznych, a nie do sezonowych pia-
cownikow holelowych. Wielu z mieszkacow, kloizy byli
wacicielami lub piacownikami w maych, zwizanych
z luiyslyk fimach, obecnie beziobolnych, nie zoslao
ofcjalnie zaliczonych do ofai lsunami, a wic nie maj
piawa do najmniejszej iekompensaly. Syluacja jesl jeszcze
baidziej liagiczna w duym, nielegalnym sekloize usug
seksualnych, spizedawcow pamilek i innych, kloiych y-
cie cakowicie zaley od luiyslow. Jeeli lsunami ujawnio
dolkliw podalno na kiyzysy, wypywajc z fnansowe-
go uzalenienia od pizemysu luiyslycznego, plany odbu-
dowy po kalasliofe mog j jeszcze baidziej pogbi.
Analiza polizeb piowadzona pizez Bank wialowy we
wspopiacy z Azjalyckim Bankiem Rozwoju oiaz japosk
izdow agencj pomocy, oszacowaa strat poniesion
przez przemys turystyczny na oo milionw dolarw
wobec jedynie o milionw, ktre miao ponie rybo-
wstwo. Ideologia mwica, e waciwe jest wycenia-
nie miejsca w hotelu, przynoszcego co noc zoo dola-
rw dochodu, wyej ni miejsca pracy rybaka, dajce-
go o dolarw miesicznie, niesie ze sob daleko idce
konsekwencje. Jeeli projekty odbudowy bd oparte
na tego typu wyliczeniach, znajdziemy si na ciece do
dalszego wzmocnienia dominacji przemysu turystycz-
nego, przy jednoczesnym zwikszaniu marginalizacji
nadmorskiej biedoty.
Podre i wysiedlenia
Wiele zoslao ziobione, by ndzne iybackie chaly
nigdy nie zoslay odbudowane. Zamiasl lego, cae iybac-
kie wioski zoslan pizeniesione nieco dalej od wybizea
i pizekszlacone w jeszcze szkaiadniejsze miejskie slumsy,
w kloiych mieszkacy bd y w nowoczesnych waiun-
kach, sloczeni jak saidynki. Siedzcy na play i obseiwu-
jcy fale oceanu podmywajce piasek, luiyci bd cieszy
si uiokami wybizea w sleiylnym i pizyjaznym konsu-
menlowi oloczeniu. Jak na iioni, moe nawel bd odpo-
czywa w chalach wyplecionych limi kokosa, noslalgicz-
nym nawizaniu do iybackich chal z pizeszoci alwo
pizyswajalne dowiadczenie lulejszej egzolyki bez udziau
w mniej pizyjemnej codziennoci.
By moe lakie jesl sedno nowej wizji: tumy ludzi
upchnite na wydzielonych terenach, by wszdzie in-
dziej byo miejsce dla turystw. To piodukl kiamaiskiej
wyobiani wyobiani giubych iyb biznesu, zaiabiaj-
cych na szczliwym liafe zesanym im pizez lsunami.
Wiaz z budow zapiojeklowanych aulosliad, luiyci bd
mogli byskawicznie pizedosla si z lolniska na pla,
z cenlium handlowego do spa, podczas gdy mieszkacy
lych leienow, odcici od caych poaci wybizea, slan si
duo mniej mobilni. Jeeli luiyslyka polega na slaiannie
zaplanowanym, okiesowym pizemieszczaniu si gaisl-
ki wybianych, na pizekiaczaniu gianic dla odpoczynku
i pizygody, lulaj nieodcznie wie si z ni inny iodzaj
pizenosin pizymusowe wysiedlenia iybackich spoecz-
noci i powslawanie innego iodzaj gianic, lakich, kloie
wykluczaj i wywaszczaj.
asuk 7esah
tum. Marta Zamorska
Tekst pierwotnie ukaza si na amach internetowego pisma lines
(http://www.lines-magazine.org/), powiconego problemom Azji Poudniowej.
Przedruk za zgod redakcji. Tytu pochodzi od redakcji Obywatela.
Przypisy redakcji Obywatela:
1. Chodzi o rozejm ogoszony przez strony wojny domowej na Sri Lance pod koniec
2001 r. Od tamtego czasu miaa niestety miejsce stopniowa eskalacja konfiktu,
a w styczniu 2008 r. rzd tego kraju ofcjalnie ogosi zerwanie zawieszenia broni.
2. PRSPs (Poverty Reduction Strategy Papers) to dokumenty, ktrych przyjcie jest dla
najbiedniejszych krajw wymogiem przy ubieganiu si o umorzenie czci zaduenia
zagranicznego. Stanowi jedno z narzdzi narzucania neoliberalnych zalece Konsen-
susu Waszyngtoskiego.
T
A
N
G
A
L
L
E
,

S
R
I

L
A
N
K
A
,

F
O
T
.
A
L
E
S
S
A
N
D
R
O

P
U
C
C
I
30 31
To nie Huragan Katrina zrujnowa Nowy Orlean.
Do katastrofy przyczynia si rabunkowa
gospodarka i dziaania rzdu sprzyjajcego
wielkiemu biznesowi. Na tragiczne skutki
wydarzenia skada si nie tylko czynnik naturalny,
lecz take niesprawny system pomp i zapr,
opieszao sub ratowniczych, obecno
strategicznych z ropy naftowej i gazu ziemnego,
brak regulacji chronicych rodowisko naturalne
oraz dewastacja dziaajcych jak gbka mokrade,
ktre kiedy znacznie osabiay fal powodziow.
Nowy Oilean wiaz z wybizeem Zaloki Meksykaskiej
doczy do kiajow Tizeciego wiala, lakich jak Iiak, Afga-
nislan, Sudan, Gwalemala, Haili, Somalia czy Kongo. Kapi-
lalizm kalasliofczny (distaster capitalism) ukaza w USA
swoje piawdziwe oblicze.
Na pastw ywiou
To nie Huiagan Kaliina zmusi do ucieczki mieszka-
cow dzielnicy Ninlh Waid. Huragan postawi niejako
kropk nad i: tragedia ludzi bya skutkiem trwajcej
od lat dziaalnoci elit, a co wicej, staa si pretekstem
do daleko posunitej przebudowy Nowego Orleanu
w duchu dalszego pogbiania nierwnoci. Pizewod-
niczcy Rady Biznesu z siedzib w Nowym Oileanie, Jim-
my Reiss, wyiazi lo w zawoalowany sposob na amach
Wall Slieel Jouinal: Ci wszyscy, ktorych pragnieniem
jest odbudowa miasta, chc j przeprowadzi zupenie in-
aczej, zarowno w aspekcie demografcznym, geografcznym
i politycznym.
Dzielnice Ninlh Waid, Genlilly i Gielna wci pized-
slawiaj obiaz ndzy i iozpaczy. W lym samym czasie
udzielono iekoidowych konliaklow fimom lakim jak
Bollingei, Lockheed Mailin, Texlion, Noilhiup Gium-
man, kloie w Nowym Oileanie bez pizeiwy piodukuj,
lesluj i wykoizysluj bio masowego iaenia.
Nowy Orlean znajduje si w sercu najbardziej do-
chodowych zasobw ropy naowej w Stanach Zjed-
noczonych. Jest te jednym z waniejszych centrw
infrastruktury wojskowej. Podobnie jak przy okazji
innych nieszcz, rwnie w przypadku kontraktw
federalnych na odbudow zniszczonych rejonw wy-
brzea, najwikszymi benehcjentami stali si koledzy
prezydenta Busha, wiod nich Donald Bollingei szef
fimy Bollingei Shipyaids, czy le Joe Canizaio, zamo-
ny dewelopei i jeden z gownych sojusznikow obecnego
piezydenla. To wanie oni, wiaz z innymi piezesami fim
i szefami iad nadzoiczych decyduj o kieiunku zmian
sliukluialnych zachodzcych w lym iejonie.
Nikl nigdy nie dowie si, ilu ludzi zgino w No-
wym Oileanie. Fiima pogizebowa Kenyon, kloia wcho-
dzi w skad koipoiacji Seivice Coipoialion Inleinalional
(SCI), olizymaa bez pizelaigu konliakl na oczyszczenie
miasla ze zwok iozkadajcych si na sliychach i lych, klo-
ie zoslay wypukane pizez fale do moiza. Akcja oczyszcza-
nia miasla piowadzona bya opieszale, wiele cia zalykao
kanay i ulice. Szefowie lokalnych fim pogizebowych byli
iozgoiyczeni, e wykluczono ich z lych piac lylko po lo,
by wypaca fimie Kenyon bajoskie piemie w wysoko-
ci ri,, lys. dolaiow za jedno ciao. Szefem iady nadzoiczej
SCI jesl Robeil Walliip, dugolelni pizyjaciel Busha i spon-
soi jego kampanii wyboiczej. W ioo, i. dochody fimy
osigny r,, miliaida dolaiow.
Zignorowane przestrogi
Po liagedii, kloia bya naslpslwem huiaganow Kalii-
na i Rila, mieszkacy Slanow Zjednoczonych mieli kolejn
szans pizejizenia na oczy i nazwania izeczy po imieniu.
Fala powodziowa slwoizona pizez wody Zaloki Meksy-
kaskiej i izeki Mississippi nie musiaa zala r, Slieel Ca-
nal i Lowei Ninlh Waid oiaz osiedli Genlilly, Sl. Beinaid,
Melaiiie i Lakeview.
Liczne byy ostrzeenia mwice, e jedynie ujcie
rzeki, mokrada oraz przybrzene bagna delty Mis-
sissippi stanowi ochron dla Nowego Orleanu przed
kataklizmem. Jednym z nich by wizjoneiski niemal fl-
mik z ioo i., slwoizony pizez Walleia Williamsa (hllp:
llwww.youlube.comlwalch:v=oUjVBQChwxM). W oslal-
nich sekundach lego salyiycznego, wedug pieiwolnych
zamysow flmu, jego bohalei Pan Bill [Mi. Bill, posla wy-
slpujca w piogiamach lelewizyjnych nadawanych w so-
bolnie wieczoiy pizyp. lumacza] sloi na dachu domu,
a za nim wida, jak fala powodziowa zalewa ulice miasla.
Oslizeenia le byy jednak pizez lala ignoiowane.
Keith Harmon Snow, Georgianne Nienaber
Katrina,
czyli kapitalizm katastrofczny
32 33
Nie moe by wlpliwoci: w cigu oslalnich kilku
dziesicioleci wybizee poudniowej Luizjany ulegao
cigemu cofaniu. Obiazy salelilaine s lego najbaidziej
pizekonujcym polwieidzeniem: obszar delty Missis-
sippi si kurczy. Odpowiedzialno za ten stan rzeczy
spoczywa przede wszystkim na szkodliwym dla ro-
dowiska gospodarowaniu ujciem rzeki, podporzd-
kowanym potrzebom przemysu, gwnie zwizanego
z wydobyciem ropy naowej.
Po wieku lemu Kongies Slanow Zjednoczonych zo-
bowiza aimi do wybudowania syslemu zapoi pizeciw-
powodziowych. Miayby one by olwieiane i zamykane
w celu wspomagania iozwoju gospodaiczego wzdu delly.
Piojekl len, noszcy nazw Old Rivei Conliol Sliucluie,
sla si gwodziem do liumny. Spowodowa on wslizyma-
nie piocesow odkadania si osadow nanoszonych pizez
Mississippi. Budowa kanaow piowadzona na polizeby
polnego pizemysu nafowego, dziaania nie uwzgld-
niajce niszczcego wpywu na iodowisko, pozbawiona
nadzoiu ekspansja, zanieczyszczenie odpadami pizemy-
sowymi wszyslko lo piezenlowane jako iozwoj go-
spodaiczy dopeniy dziea zniszczenia. Uliala ldu jesl
dobize udokumenlowanym wynikiem lych pizedsiwzi,
podobnie jak wziosl zasolenia zbioinikow i ciekow sod-
kowodnych.
Od r,i i. z wybizey Luizjany znikno ponad r,oo
mil kwadialowych mokiade. Jeeli nikl nie powslizyma
lego piocesu, do io,o i. sliacimy ich znacznie wicej ni
,oo. Palizc na lo inaczej, jakie ,o slop kwadialowych
znikno w czasie, gdy czylalicie oslalnie zdanie.
Kadego roku dostrzegamy postpujc dewastacj
krajobrazu mowi Wallei Williams, lwoica Pana Billa.
V swoim flmie ostrzegaem, e utrata podmokych tere-
now otaczajcych Nowy Grlean pozbawia nas ochrony przed
skutkami huraganow. W iooi i. wadze Luizjany zaczy
wykoizyslywa maleiiay zebiane pizez Williamsa i w-
czyy je do kampanii Ameiicas Wellands. Jednak baidzo
szybko do kampanii pizyczya si fima Shell Oil Com-
pany, czego skulkiem byo komplelne wypaczenie pizeka-
zu. Wallei Williams wycofa si z kampanii. Obecnie, jego
zdaniem, akcja Ameiicas Wellands jesl konliolowana
pizez wielkie konceiny nafowe, kloie s gownym spiaw-
c diamalycznej dewaslacji linii bizegowej Luizjany.
Natura: ofara, nie sprawca
Czoowe mass media wiele czasu powiciy niszcz-
cemu dziaaniu si natury, ale nawet jednym sowem nie
zajkny si o praprzyczynie tego, e wysoka fala powo-
dziowa zalaa Nowy Orlean: dziaalnoci machiny prze-
mysowo-wojennej.
Podobnie jak ssiadujce z ni slany lece na wybize-
u Zaloki Meksykaskiej, iownie i Luizjana jesl pizea-
dowana zakadami pizemysowymi, kloiych funkcjono-
wanie i iozbudowa wymkny si spod konlioli. Wikszo
fim nie slosuje si do noim naizucanych pizez agencje
izdowe odpowiadajce za ochion iodowiska, i lo po-
mimo lego, e s one mao iesliykcyjne. Ich egzekwowanie
iownie pozoslawia wiele do yczenia.
Rafneiie, pizemys iolniczy, slocznie, fabiyki papieiu,
piodukcja cukiu i diewna, iyboowslwo, poszukiwania
nowych zo, pizemys lolniczy i zbiojeniowy, kawaek po
kawaku slaiy z powieizchni ziemi unikalny ekosyslem,
kloiy mogby znale si na Licie wialowego Dziedzic-
lwa UNESCO. Luizjana jesl bogala we foi i faun yjc
na mokiadach i od nich uzalenion, a na leienie lego
slanu znajduje si piawie o pioc. leienow podmokych
i bagien USA.
R
U
R
O
C
I

G
I

P
R
Z
E
C
I
N
A
J

M
O
K
R
A
D

A

L
U
I
Z
J
A
N
Y
,

F
O
T
.

R
E
K
H
A

M
U
R
T
H
Y
32 33
Lasy, w skad kloiych wchodziy iozmaile galunki so-
sen, iozcigay si kiedy na obszaize ,o milionow akiow
midzy Wiigini, Floiyd i wschodnim Teksasem. Wik-
szo z nich zoslaa zniszczona lub wykaiczowana pod bu-
dynki mieszkalne, wielkie planlacje i infiasliuklui zwi-
zan z pizemysem nafowym. Fiima Weyeihaeusei Coi-
poialion, posiadajca ponad ,i lys. akiow piywalnych
planlacji w Luizjanie, w najwikszym slopniu pizyczynia
si do zniszczenia naluialnych zasobow lenych. Zachowa-
ny jesl jedynie niecay r pioc. pieiwolnych k i pieiii, klo-
ie iozcigay si na zachodnim wybizeu Zaloki Meksy-
kaskiej. Ogiomne dizewa cypiysowe, chaiakleiyslyczne
dla lego iegionu, zoslay cile co do jednego.
Biak leienow podmokych w poczeniu z coiaz czsl-
szymi szloimami liopikalnymi, slwoizyy waiunki spizyja-
jce naiaslajcemu zasoleniu wod sodkowodnych, w lym
uj wody pilnej. Cypiysy oiaz namoizyny poiaslajce
niegdy wybizee Zaloki Meksykaskiej posiadaj uni-
kalne syslemy koizeniowe, kloie zalizymuj osady i w len
sposob pizeciwdziaaj eiozji i szkodom powslaym w wy-
niku szloimow. Jednak bezmylna gospodaika, w lym wy-
dobycie iopy nafowej, zanieczyszczenie subslancjami che-
micznymi oiaz budowa syslemow kanaow, pizyczynia si
do znacznego zmniejszenia si dizewoslanu.
Bdcy kiedy jednym z najpikniejszych i biologicz-
nie najbaidziej ionoiodnych syslemow iaf koialowych
na ziemi, ekosyslem Zaloki Meksykaskiej ulega slop-
niowemu wymieianiu wskulek zuboenia gleby, iedukcji
zawailoci llenu, iabunkowych poowow iyb, zanieczysz-
czenia chemicznego, czy wieszcie, w najwikszym slopniu,
w efekcie piowadzenia odwieilow i wszelkiej dziaalnoci
zwizanej z pizemysem nafowym.
Leczenie raka aspiryn
Rozcigajca si na 8 lys. mil kwadialowych mailwa
sliefa, kloia powslaa jako wynik zuboenia llenowego
wod Zaloki, iozszeiza si z kadym dniem na skulek za-
lewania jej odpadami pizemysowymi i chemicznymi
pochodzcymi z lzw. Rakowej Alei, znajdujcej si na wy-
bizeu Luizjany.
Nie ulega wtpliwoci, e dla rejonu Zatoki Meksyka-
skiej, gdzie wydobycie paliw kopalnych stanowi czoow ga-
przemysu i gdzie emisja gazow cieplarnianych jest jedn
z najwyszych w kraju, niezwykle wane jest opracowanie
sposobow ograniczenia szkodliwych skutkow bez naraania
na szwank potencjau gospodarczego slwieidzono w ia-
poicie powiconym pioblemom ochiony iodowiska,
pizygolowanym pizez Zwizek Zaniepokojonych Na-
ukowcow (Union of Conceined Scienlisls, UCS).
Wyslaiczy zapozna si z lym iapoilem, pizygolowa-
nym w ioor i. i zalyluowanym Walka ze zmianami kli-
malu w iejonie wybizea Zaloki Meksykaskiej, by zoba-
czy, do jakiego slopnia instytucje publicznego zaufania,
ktrych zadaniem jest patrzenie na rce administra-
cji publicznej, zaprzeday si wielkiemu przemysowi,
bezpieczestwu narodowemu i obronie wasnych in-
teresw i karier. W iapoicie nie pada nawel jedno sowo
na lemal iozmiaiow kalasliofy ekologicznej spowodo-
wanej pizez koipoiacje nafowe i pizemys zbiojeniowy,
baidzo niewiele miejsca powicono lake niszczcemu
wpywowi zakadow chemicznych.
Zamiasl wezwa do nalychmiaslowego zapizeslania
spalania gazu ziemnego wyslpujcego pizy zoach iopy
nafowej, kloie jesl najwikszym i najwaniejszym iodem
loksycznych subslancji gazowych UCS posluluje opiaco-
wanie planu inwestycji w odnawialne roda energii (m.in.
w energi soneczn i wiatrow), a take wprowadzenie
zacht dla inwestorow rozwijajcych nowoczesne technologie
oraz wspieranie dywersyfkacji gospodarczej w celu redukcji
emisji gazow cieplarnianych i substancji zanieczyszczajcych
atmosfer. Wynika z lego, e zdaniem oiganizacji skulecz-
n leiapi na iozleg (pizemysow) gangien jesl zwyky
aseplyczny opaliunek...
Wpuszczeni w kana
Polna i iozlega izeka Mississippi zoslaa wpuszczo-
na w syslem belonowych kanaow, majcych czn du-
go selek mil.
Agencje adminisliacji izdowej, odpowiedzialne za
ochion iodowiska (Enviionmenlal Pioleclion Agency
oiaz Depailmenls of Enviionmenlal Pioleclion), dopu-
ciy do nasilonej eksploalacji zo iopy i gazu, nie liczc
si ze skulkami lakiej dziaalnoci dla zamieszkujcych lu
ludzi, dzikich zwieizl oiaz iolinnoci.
Tesly sejsmiczne wyniszczaj faun moisk wskulek
polnych fal dwikowych i cinieniowych. Gin w len
sposob oiganizmy majce kluczowe znaczenie dla funk-
cjonowania nie lylko ekosyslemu zaloki, ale lake obszaiu
wybizea i mokiade.
Wody Zaloki Meksykaskiej s poligonem, na kloiym
Penlagon lesluje najnowsze iodzaje bezzaogowych odzi
podwodnych, zupenie nowej klasy bioni. Piowadzone s
lake piace nad slosowaniem nowych lechnik wydobycia
iopy nafowej i peneliacji dna moiskiego, odbywa si lo
jako cz lajnego piogiamu, piowadzonego pizez Woods
Hole Oceanogiaphic and Sciipps Inslilule w koopeiacji
z licznymi inslylucjami naukowymi.
Rozwj przemysowy w rejonie Zatoki prezentowa-
ny jest gwnie w jzyku zyskw i kontroli nad strate-
gicznymi surowcami. Wszelkie problemy i straty wy-
nikajce z tej dziaalnoci s lekcewaone i maskowane
sloganami reklamowymi, w ktrych miesza si bkit
morza z rafami koralowymi i piaszczystym wybrzeem.
Wszystko sponsorowane przez gwnych winowajcw
katastrofalnego stanu rodowiska naturalnego: koipo-
iacje Shell Oil, Lockheed Mailin i Noilhiup Giumman.
Lockheed Mailin Space Syslems jesl jedn z najwa-
niejszych koipoiacji iegionu. Zajmuje ona liczcy ponad
8oo akiow leien nalecy do NASA, Michoud Assembly
Facilily, pooony we wschodniej czci Nowego Oileanu.
Oddalony okoo i mil od lolniska i r, mil od iepiezenla-
cyjnej dzielnicy Fiench Quailei, zakad len zosla uznany
za baidzo uciliwy dla iodowiska. Niewaciwe gospo-
daiowanie odpadami oiaz liczne wypadki spowodowa-
y zaliucie gleby, wod powieizchniowych i giunlowych,
gownie pioduklami ubocznymi piodukcji na polizeby
34 35
kosmicznego pizemysu zbiojeniowego. W skad zakadu
wchodz liczne podziemne kanay, uizdzenia poilowe
oiaz syslem kanaow naziemnych, czcych fabiyk z wo-
dami Zaloki i izeki. Piowadzone s wysiki zmieizajce do
powikszenia czci poilowej, co jeszcze baidziej pizyczy-
ni si do zniszczenia mokiade.
Czy izeczywicie nie ma pienidzy na pomoc miesz-
kacom Nowego Oileanu: Czy izdowi zaley na ochionie
iodowiska naluialnego: Liczby mowi same za siebie.
W czeiwcu iooi i. NASA pizeduya do wizenia
ioo8 i. konliakl z fim Lockheed Mailin na konsliukcj
zewnliznego zbioinika paliwa dla slalkow kosmicznych.
Wizao si lo z dodalkowymi iodkami w wysokoci r
milionow dolaiow. We wizeniu ioo, i. Noilhiup Gium-
man Ship Syslems zosla nagiodzony konliaklem w wyso-
koci r milionow dolaiow w iamach piogiamu piowadzo-
nego pizez Maiynaik Wojenn USA. W czeiwcu ioo, i.
Dowodzlwo Si Zmoloiyzowanych Aimii Ameiykaskiej
pizyznao fimie Texlion Maiine & Land, majcej siedzib
w Nowym Oileanie, konliakl w wysokoci i,,,, milionow
dolaiow na zakup o, wozow opanceizonych Mrrr, (plus
miliony dolaiow pizyznane dodalkowo w padzieiniku
ioo, i.). To zaledwie wieizchoek goiy lodowej konliaklow
udzielonych samych fimom z biany zbiojeniowej, maj-
cym swoje siedziby w Nowym Oileanie
Wieszcie giudnia ioo, i. Minisleislwo Spiaw We-
wnliznych USA podpisao wail piawie oo mln dola-
iow umow dzieiawy pooonych w gbi Zaloki Meksy-
kaskiej zo iopy i gazu ziemnego.
Wypizeda i degiadacja mokiade Luizjany dokonuje
si obecnie ikami polnych giup pizemysowo-kapila-
owych. Jesl lo model dziaania charakterystyczny dla
opartej o katastrof kapitalistycznej terapii szokowej.
To nie jest proces nagy, ktry rozpocz si pod wpy-
wem uderzenia huraganu; wrcz przeciwnie, by to po-
wolny, trwajcy od dawna projekt, ktry czeka na wa-
ciwy moment, by si ujawni w caej okazaoci.
Kto wrg, kto przyjaciel?
To nie huiagan o nazwie Kaliina ziujnowa mokiada
na wybizeu Zaloki Meksykaskiej, kloie kiedy slanowiy
baiiei chionic Nowy Oilean pized huiaganami i szloi-
mami liopikalnymi. Twieidzenie, e liagedii winna jesl
Malka Naluia, jesl manipulacj.
Kady kolejny znikajcy meli kwadialowy olaczaj-
cych Nowy Oilean mokiade jesl synonimem coiaz wik-
szych moliwoci slojcych pized pizemysem nafowym
i zbiojeniowym. Rozpoczlo budow kolejnych plalfoim
wieilniczych, a wiadkowie lwieidz, e poszukiwania zo
iopy piowadzone s lake w dzielnicy Lowei Ninlh Waid.
Podobnie jak mieszkacy Nowego Oileanu i spoecznoci
yjce na wybizeu Zaloki, lak i pizyioda slanowi pize-
szkod dla koipoiacji, dnych nowych zo i wikszych
zyskow. Islniejce jeszcze mokiada mona ziewilalizowa,
a pizy pomocy Malki Naluiy moliwe jesl odbudowanie
zniszczonego ekosyslemu. To wanie ona jesl naszym naj-
wikszym spizymieizecem, a najwikszym wiogiem jesl
beznadzieja, kamslwo i sliach.
Kerh 3armon Snow, eorganne 7enaber
tum. Sebastian Makowski
Tekst pierwotnie ukaza si na www.zmag.org w grudniu 2007 r. Przedruk i skrty za
zgod autorw. Tytu pochodzi od redakcji Obywatela.
Z
A
K

A
D
Y

P
R
Z
E
M
Y
S

O
W
E

U
W
Y
B
R
Z
E

Y

N
O
W
E
G
O

O
R
L
E
A
N
U
,

F
O
T
.

L
E
O

R
E
Y
N
O
L
D
S
34 35
Spoie sukcesy odnosi liwajca na Wyspach Biylyj-
skich kampania Livesimply. Ma ona zachca kalolikow
do zmiany slylu ycia na baidziej odpowiedzialny. Okazu-
je si, e koizyslajc z dobiych wzoiow, kady z nas moe
cho lioch zmieni swoje pizyzwyczajenia i ziezygnowa
z czci wygod na izecz ubogich bd ze wzgldu na liosk
o iodowisko naluialne.
Idee naley pizeku na czyny. Na nic zdadz si bo-
wiem szczytne chrzecijaskie ideay, kiedy nie zmienia-
j naszych przyzwyczaje i stylu ycia. A e jesl lo liud-
ne, zwaszcza na poczlku, kiedy musimy zaczyna czasem
w pojedynk, lo spiawa oczywisla. Pomoc moe by w-
czenie si w jak poyleczn akcj i wspolne podjcie zo-
bowizania do wyizeczenia si pewnych zych nawykow.
Taka idea pizywiecaa auloiom biylyjskiego pio-
jeklu Livesimply, powslaego pod auspicjami Kalolic-
kiej Agencji na izecz Kiajow Rozwijajcych si (Calholic
Agency foi Oveiseas Developmenl, w skiocie CAFOD),
kloiy ma pomoc chizecijanom oiaz innym ludziom do-
biej woli odmieni codzienny slyl ycia i ukieiunkowa go
na wailoci ewangeliczne, gownie pomoc bliniemu. Do
piojeklu CAFOD wczy si kaidyna Coimac Muiphy-
OConnoi oiaz biskupi John Hine, Kieian Coniy i Tomas
McMahon. Pomysodawcy kampanii nawizuj wyianie
do pochodzcej z r,o, i. encykliki Pawa VI Populorum
Progressio (O iozwoju ludow), dolyczcej uboslwa i nie-
spiawiedliwoci w kiajach iozwijajcych si. Papie ape-
lowa wtedy: Czy kady gotw jest wasnym wkadem
wspiera dziea i misje zorganizowane dla pomagania
ubogim: Paci wysze podatki, eby wadze publicz-
ne mogy zwikszy wysiek na rzecz rozwoju: Droej
paci za towary importowane, aby ich wytwrca mg
otrzyma sprawiedliwsz zapat:.
Auloiom piojeklu chodzi le o poiuszenie sumie,
zmian pizyzwyczaje yciowych oiaz o podzielenie si
z innymi dobiami, kloiych mamy w nadmiaize. Gownie
chodzi jednak o zmian wiadomoci zamiasl myle je-
dynie o swoich polizebach, chizecijanie (i wszyscy ludzie)
powinni baidziej zainleiesowa si syluacj osob yjcych
w uboslwie i niedoslalku na caym wiecie. Livesimply
pokazuje jak niewiele lizeba, aby wiai pizeku w dzia-
ania i okaza iealn pomoc innym lub zacz zwiaca
uwag na wasny slyl ycia, w kloiym moemy poczyni
wiele oszczdnoci (nie lylko pieninych moe lo by
oszczdno eneigii i wody, segiegacja odpadow).
Jak na iazie w akcj Livesimply zaangaowao si
, ionych kalolickich oiganizacji, w lym diecezje, pa-
iafe, szkoy. Na slionie inleinelowej akcji (www.livesim-
ply.oig.uk) moemy pozna kioki pozwalajce uczyni na-
sze ycie baidziej pioslym i odpowiedzialnym. Najpieiw
moemy wypeni ankiel zalyluowan Co moesz zio-
bi dla ochiony naszej planely: (ogianiczy zuycie enei-
gii elekliycznej, zuycie wody ilp.). Naslpny kiok lo do-
lizymanie wybianej obielnicy i zachcenie ludzi ze swego
oloczenia do podobnej deklaiacji.
Ciekaw slion akcji jesl lo, i powoduje ona lwoizenie si
wspolnol ludzi, kloizy chc dziaa w lym samym celu. Czyli,
pizykadowo, ogaszamy si, e chcemy wczy si w akcj
ponownego uywania loieb na zakupy, ale szukamy jeszcze
ro osob, kloie ziobi z nami lo samo. Podobna giupa wspai-
cia moe powsla, gdy zbieize si i, osob, kloie pizez najbli-
sze po ioku ziezygnuj z lolow samololami, aby w len sposob
osabi negalywne zmiany klimalyczne. Ju ponad iooo osob
zadeklaiowao swoje obielnice (livesimply-promises).
Pizykad innej inicjalywy lo pokaz mody z uywanej
i przetworzonej odziey, zrealizowany przez modzie ka-
tolick z Hull. Zosta on urzdzony, by zachci wszyst-
kich do twrczego wykorzystania starych bd niemod-
nych dzi ubra i stworzenia z nich rzeczy, ktre mona
bdzie nosi na co dzie. Dziki spizeday wypiodukowa-
nych izeczy modzie zebiaa oo funlow na izecz CAFOD.
Auloizy piojeklu podkielaj, i udzia w nim moe wy-
zwoli nowe, lwoicze siy. Pokaza, jak iadoci jesl dzieli
si z innymi, jak si ma wspolna aklywno, jak wane jesl,
aby codziennie lioszczy si o wial jako dzieo Boe i slaia
si dziaa na izecz jego zachowania. Livesimply chce obu-
dzi w ludziach poslaw iadykaln powinni chcie zmie-
nia wial. Szczegolnie modzi, wyioli w epoce konsumpcji
i masowej ioziywki, powinni poslawi sobie wysokie wy-
magania i uwolni od zego wpywu wspoczesnej kulluiy.
Maj piomowa mod na nowy, odpowiedzialny slyl ycia.
Obecnie liwaj pizygolowania do jednodniowego spolka-
nia dziaaczy i zwolennikow Livesimply, kloie odbdzie si r
maica w Manchesleize. Modzi ludzie zaangaowani w pio-
jekl bd wspolnie zaslanawia si, jak baidziej zaangaowa
si w dziaalno na izecz iodowiska naluialnego i solidai-
noci w duchu kalolickiej nauki spoecznej. Zapiezenlowane
zoslan m.in. kiociulkie flmy z wybianych akcji, uczeslnicy
wysuchaj iefeialow na lemal zmian klimalycznych, sluden-
ci z Gujany opowiedz, jak nasza solidaino z ludmi w po-
lizebie moe pomoc kiajom iozwijajcym si. Bdzie le czas
na szkolenia, zajcia piaklyczne dla dziaaczy oiaz moliwo
zadawania pyla ekspeilom.
Tarrosz +eczorek
Styl ycia
na rzecz ubogich
Bartosz Wieczorek
37
RYS. GERENCJUSZ, WWW.ALKEMIQ.PL
37
jaki by zasig buntu przeciwko wadzom PRL w marcu r,o8 r.?
V powszechnej wiadomoci ta rewolta ma charakter typowo
wielkomiejski, a ponadto inteligencki, w odronieniu od proleta-
riackiego oblicza poniejszego o dwa lata Grudnia ,o.
Jerzy Eisler: Dzisiaj ju wiemy, e piolesly maicowe
objy kilkadziesil lysicy ludzi z caego kiaju i myl,
e nie bdzie pizesad, gdy powiem, e iaczej 8o ni o lys.
Powoli pizebija si iownie do wiadomoci spoecznej lo,
e najliczniejsz giup pioleslujcych byli nie sludenci, lecz
iobolnicy. Wspolny mianownik slanowio nalomiasl lo, e
w pioleslach dominowali ludzie modzi, poniej lizydzie-
slego ioku ycia. Nazywam ich kolegami ze szkoy podsla-
wowej, podwoika, boiska, diuyny haiceiskiej, kocioa.
Jeli za chodzi o geogiaf wydaize maicowych, lo
pizez dugi czas palizylimy na nie gownie pizez piyzmal
Waiszawy. Wynikao lo pizede wszyslkim z lego, e ze slo-
licy byo najwicej wiadeclw, dokumenlow i ielacji. Tio-
ch niej by Kiakow, Wiocaw, Gdask, Pozna, naslp-
nie Lublin, Szczecin i od. Mona byo lo ukada pilio-
wo: im wikszy, waniejszy oiodek akademicki, lym nasza
wiedza bya ielalywnie lepsza.
W pewnym momencie zaskoczeniem slaa si dla
mnie infoimacja, e ulolki, wiogie napisy, najioniejsze
foimy pioleslu odnolowano wowczas w ok. roo miejsco-
wociach na leienie caej Polski. Kiedy kilka lal poniej
iozmawiaem na len lemal z piof. Wodzimieizem Sulej,
kloiy iownolegle z moj ksik pizygolowywa mono-
giaf Maica na Dolnym lsku, powiedzia mi, e bli-
sko roo miejscowoci lo on si doliczy lylko w lamlym
iegionie! W skali kiaju musi wic by mowa o kilkusel
miejscowociach, kloie w jaki sposob zoslay dolknile
lym, co umownie nazywamy Maicem o8.
Dzisiaj wiemy ju, e sliajki sludenckie czy demon-
sliacje uliczne miay miejsce w Waiszawie, Gdasku, Po-
znaniu, odzi, Wiocawiu, Szczecinie, Kiakowie, Kalowi-
cach, Gliwicach, Lublinie, ale lake w czleiech miaslach,
gdzie wowczas nie byo szko wyszych: w Bielsku-Biaej,
Legnicy, Radomiu i Tainowie. Tam manifeslowali modzi
iobolnicy i uczniowie szko ponadpodslawowych. W kil-
ku innych miaslach akademickich mielimy do czynienia
z uchwalaniem iezolucji, byy nawel podejmowane (jak
w Opolu) pioby sliajku sludenckiego, odbyway si wiece,
nieiaz baidzo buizliwe, jak np. w Olszlynie i Toiuniu. Za-
lem bya lo akcja obejmujca w cigu kilku lygodni leiy-
loiium caego paslwa. To, e geogiafa pioleslu bya laka
wszechslionna, nie znaczy oczywicie, e aulomalycznie
absoibowa on miliony ludzi. Wlek konleslacji, powla-
izam, dolyczy kilkudziesiciu lysicy osob, co i lak uwa-
am w lamlej izeczywisloci za liczb znaczc.
Znacznie wicej osob wyprowadzono na ulice w celu stworzenia
przeciwwagi dla protestujcych.
J. E.: Wiece polpiajce wichizycieli, inspiialoiow
i oiganizaloiow maicowych pioleslow, na kloiych alako-
wano osoby oskaiane o sympalie wobec syjonizmu, czyli
de faclo posugiwano si hasami anlysemickimi, byy oi-
ganizowane w ionych czciach Polski i oczywicie do-
40 lat
mino...
z piof. Jeizym Eisleiem
iozmawia Micha Sobczyk
Prof. dr hab. Jerzy Eisler (ur. 1z) badacz hi-
sloiii najnowszej, specjalisla w zakiesie dziejow Polski
i Fiancji. Dyiekloi Oddziau Inslylulu Pamici Naio-
dowej w Waiszawie, od wielu lal zwizany z Piacowni
Dziejow Polski po r,, ioku Inslylulu Hisloiii Polskiej
Akademii Nauk; by le dyiekloiem szkoy polskiej
w Paiyu im. Adama Mickiewicza. Auloi licznych ksi-
ek, m.in. Od monaichizmu do faszyzmu. Koncepcje
polilyczno-spoeczne piawicy fiancuskiej r,r8-r,o
(r,8,), Kolaboiacja we Fiancji r,o-r, (r,8,),
Maizec r,o8. Geneza, pizebieg, konsekwencje (r,,r),
Zaiys dziejow polilycznych Polski r,-r,8, (r,,i),
Lisl (r,,), Giudzie r,,o. Geneza, pizebieg,
konsekwencje (iooo), Polski iok r,o8 (iooo).
F
O
T
.

A
R
C
H
I
W
U
M

I
P
N
38 39
lyczyy znacznie wikszej liczby ludzi. Tulaj naley mowi
moe nie o milionach, ale o selkach lysicy na pewno. Tylu
ludzi uczeslniczyo w wiecach i masowkach oiganizowa-
nych w miaslach, czasem w wielkich zakadach pizemyso-
wych, gdzie pizychodzio nawel kilka lysicy osob, czasem
w cenlialnych punklach miasla, jak w Kalowicach, gdzie
wiec zgiomadzi okoo roo lys. osob.
Jesl jeszcze lizecia paszczyzna, powiedziabym najbai-
dziej ogolna, dolykajca w piaklyce wszyslkich. Pizez pai
miesicy Maizec by lemalem wiodcym w iadiu, lelewizji
i piasie, zaiowno ogolnopolskiej, jak i iegionalnej. Sowo
syjonizm, kloiego wiele osob wczeniej nie znao (w lym
ja sam; byem wledy uczniem I klasy liceum i zaliczyem
pizyspieszony kuis w lym zakiesie), ziobio zawioln ka-
iiei, chocia pizez pewien czas nie poliafono sobie z nim
poiadzi nawel oilogiafcznie, nie wiedziano, jak pisa:
syjonizm czy sjonizm.
jak bardzo dbano o zachowanie pozorow, e chodzi wanie
o

jaki antysyjonizm, a nie o antysemityzm?
J. E.: Nie spolkaem adnego lekslu napisanego po
II wojnie wialowej, ani w Polsce, ani na wiecie (moe
z wyjlkiem niekloiych paslw islamskich), kloiego auloi
mowiby o sobie, e jesl anlysemil, a ydzi s zaka i na-
ley si ich pozby znamy nalomiasl lakie wypowiedzi
z XIX w. i pieiwszych , lal wieku XX. Po Zagadzie an-
lysemici mowi iaczej: Ja anlysemil nie jeslem, ALE....
Takich, kloizy olwaicie powiedzieliby nie lyle nawel y-
dzi do gazu!, lecz ydzi na Madagaskai, piecz z ycia pu-
blicznego w zasadzie nie ma.
Czy poliafmy sobie wyobiazi, e gowne wydanie
Faklow, Wiadomoci czy Wydaize zaczyna si od
lego, jak napiawd nazywa si jaki minislei czy inny do-
slojnik: A lo si w o8 ioku zdaizao. W iadiu puszczano
enujce audycje, w liakcie kloiych ydzi ialowani pizez
Polakow w czasie wojny i okupacji dzikowali za lo, ale io-
bili lo sposob, laki powiedziabym, mocno lepki, niepizy-
jemny, obizydliwy, w lamlym konkielnym klimacie.
To wszyslko byo szokiem na skal euiopejsk, Okazao
si, e i, lal po Zagadzie ydow, kloiej niemieccy nazici
dokonali na polskich ziemiach, mona na nich znowu wy-
slpi z anlysemickimi hasami.
Na ile ten antysemityzm by faktycznym wiatopogldem ow-
czesnych decydentow, a do jakiego stopnia wycznie instru-
mentem w walce o wadz, ktory rykoszetem uderza take
w

przypadkowe osoby, nie zwizane z frakcyjnymi walkami
w

onie PZPR? Ponadto, czy Polacy okazali si podatni na anty-
semicki ton partyjnej propagandy?
J. E.: Anlysemilyzm pizybieia baidzo ione foimy. Jesl
anlysemilyzm biologiczny, iasowy, czy moe iaczej iasi-
slowski jak go sam czasem nazywam noiymbeiski.
Towaizysz lemu le wszyslkie biednie, e jeli klo mia
choby jednego piadziadka yda, lo jesl ydem; e mona
si zaydzi pizez podanie iki ild. Jesl lake anlysemi-
lyzm ekonomiczny, kloiy by baidzo silny w pizedwojen-
nej Polsce. Zawieia si w lakich sloganach, jak synne wa-
sze ulice, nasze kamienice, odnoszcych si do bogalej y-
dowskiej plulokiacji: buiuazji, bankieiow, fnansislow ild.
Jesl wieszcie anlysemilyzm ieligijny czy kocielny ydzi
liaklowani s w nim s pizede wszyslkim jako zabojcy
Pana Jezusa. Nie lowaizyszy lemu adna iefeksja, e On
le by pizecie ydem, lak jak Jego Malka, Aposloowie
i wszyscy pieiwsi chizecijanie ild. Mona by dugo le an-
lysemilyzmy wymienia i piobowa klasyfkowa.
Z jakim zalem iodzajem anlysemilyzmu mielimy do
czynienia w r,o8 i. w Polsce: Na lej dugiej licie znajduje
si lake anlysemilyzm liadycyjny, nazwijmy go ludo-
wy. W maicu len ludowy anlysemilyzm, kloiy gdzie lam
dizema, ale nie by iasislowski, agiesywny, a lym baidziej
zbiodniczy ani ludobojczy zacz z ludzi wychodzi, od-
ywa. Oczywicie do lego pizyczyni si pizede wszysl-
kim anlysemilyzm uizdowy, pailyjny. To byo kuiiozalne
zjawisko: pailia komunislyczna, inleinacjonalislyczna, si-
gna nagle po hasa anlysemickie, szowinislyczne.
Powslaje pylanie, kloie czslo powiaca, ale na kloie nie
ma odpowiedzi zgodnej ze slandaidami naukowymi. Jaka
bya ieakcja spoeczna na l odgoinie sleiowan kampa-
ni: Oczywicie wledy lakich bada nikl nie piowadzi,
a pylanie dzisiaj ludzi, czy w r,o8 i. byli anlysemilami,
mija si z celem.
co ze wiadectwami porednimi? Czy na ich podstawie mo-
na pokusi si o jakie uogolnienia?
J. E.: Mamy ielacje ydow i Polakow ydowskiego po-
chodzenia, zaiowno lych, kloizy wyemigiowali, jak i lych,
kloizy pozoslali. Zapamilali oni gesly ludzkiej solidaino-
ci, gdy klo na zebianiu pailyjnym lub zakadowym mia
odwag wsla i powiedzie: lak nie wolno, koleanka X lub
kolega Y jesl baidzo dobiym piacownikiem i kweslia po-
chodzenia nie ma lulaj nic do izeczy, a samo podejmowa-
nie lej kweslii slacza nas na pozycje iasislowskie. Byy jed-
nak lake i pizykady podoci, niewymuszonej nikczem-
noci. Jeli klo siusia komu do wyslawionej pod dizwia-
mi bulelki na mleko, lo nikl mnie nie pizekona, e kaza
mu lo ziobi milyczny esbek. To ju jesl wasny wkad lego
czowieka w Maizec. Osoba, kloia bez wywoywania do
lablicy nagle z pasj zaczyna alakowa i opluwa ju le-
cego, ma po pioslu nalui olia i diania. Na pewno jaki
odzew w niekloiych iodowiskach la kampania anlysyjo-
nislyczna wzbudzia, na pewno byli le ludzie, kloizy si
do niej pizyczali w nadziei na osobisle koizyci, na lo,
e pizejm mieszkanie po kim, klo wyjedzie z Polski lub
zajm slanowisko kogo, kogo si usuwa. Mimo poslpu
bada nie jeslemy jednak w slanie oszacowa skali lakich
zachowa, zgodnie z naukowymi slandaidami piecyzyjnie
okieli, czego byo wicej: solidainoci czy podoci.
jak na to wszystko reagowaa hierarchia kocielna, jedyna poza
monoparti realna sia polityczna?
J. E.: Baidzo dua cz spoeczeslwa, szczegolnie
z kigow kalolickich, zwaszcza ci odwoujcy si do lia-
dycji niepodlegociowej, AK-owskiej, konspiiacyjnej, pa-
lizya na lo, co dziao si w o8 ioku w Polsce, jako na spoi
38 39
w iodzinie. Olo jedni komunici, ydzi, inleinacjonalici,
ci, kloizy byli opok syslemu w okiesie slalinowskim, byli
alakowani pizez modszych na ogo, ukszlalowanych ju
w powojennej Polsce, lowaizyszy pochodzenia elnicznie
czyslo polskiego, kloizy pizy okazji zaalwiali swoje piy-
walne spiawy awansow. A skoio lak, skoio jedni i diudzy
s, palizc z zewnliz, siebie waici, lo nie ma polizeby si
w lo angaowa.
Chaiakleiyslyczna jesl poslawa Piymasa Polski. Po
hekalombie II wojny wialowej kaidyna Slefan Wyszy-
ski ba si kolejnej kiwawej ani i lo wida w jego dziaa-
niach w ,o o8, ,o czy 8o ioku: za kadym iazem wzywa
do dialogu, lonowa naslioje, nie chcia niczego, co mogo-
by dopiowadzi do wybuchu naiodowego powslania czy
pizynajmniej gwalownych wslizsow spoecznych. Z diu-
giej sliony, palizc na wspomniany spoi w iodzinie, ba
si czego innego. Wiedzia, e Kocio, jako inslylucja, nie
bdzie mia moliwoci powiedzenia caej piawdy, a wic
w pewnym sensie bdzie musia powiedzie niepiawd.
Nie mogc lych wszyslkich niuansow odda, wybia mil-
czenie, kloie polem w niekloiych iodowiskach ydow-
skich byo le pizyjmowane i do dzisiaj wywouje pielensje.
W r,o8 i. Episkopal Polski baidzo jednoznacznie polpi
bicie sludenlow i dziaania wymieizone w inleligencj, ale
nie wypowiedzia si w podobnym lonie w kweslii anlyse-
milyzmu. Tymczasem w nolalkach kaidynaa Wyszyskie-
go jesl napisane expressis verbis: on si po pioslu ba, e zo-
slanie wmanipulowany w wewnlizpailyjne giy. Okazao
si, e mia iacj. Edwaid Gieiek w slosunku do Kocioa
lak napiawd by lylko lioszeczk lepszy od Wadysawa
Gomuki. To pokazuje, e kaidyna mia iacj, e piawdo-
podobnie kady z polencjalnych kandydalow na I sekiela-
iza, cznie z Mieczysawem Moczaiem, piowadziby w su-
mie podobn polilyk wobec Kocioa kalolickiego.
Czy mona oszacowa spoeczne i kulturowe skutki emigracji
marcowej? Nawet w opinii laikow istnieje wiadomo tego, e
wyjechali z Polski wowczas uczeni tej klasy, co Leszek Koakow-
ski czy Zygmunt Bauman, zastpieni wkrotce przez docentow
marcowych. jakie byy inne skutki i ich skala?
J. E.: Pod wzgldem liczebnym, lizeba lo wyianie
powiedzie, emigiacja pomaicowa bya najmniej liczna
z lizech wielkich fal emigiacji ydowskiej z powojennej
Polski. O ile w lalach r,,-r,8 z Polski wyjechao legal-
nie lub nielegalnie r,o-ioo lys. osob, a w lalach r,,o-r,oo
ok. ,o lys., lo w cigu czleiech lal po Maicu zaledwie
nieco ponad r, lys. Tyle lylko, e w lym wypadku nie licz-
ba jesl decydujca w lej giupie byo piawie i lys. osob
z wyszym wykszlaceniem, a kolejnych ,oo sludiowao.
Bya lo wic ewidenlnie emigiacja inleligencka, a nie sy-
jonislyczna ci, kloizy uwaali Iziael za swoj ojczyzn
i ulosamiali si z ni, wyjechali z Polski w czasie dwoch
wczeniejszych fal emigiacji.
Wikszo z lych, kloizy wyjedali z Polski po Maicu
o8, miaa losamo polsk, nie ydowsk. Jeli pojawia
si la diuga, lo wanie w wyniku maicowego wslizsu
i lego, co naslpio poniej. Zwaszcza u ludzi modych,
kloizy chodzili wledy do szkoy lub byli na uczelni. To by
fenomen dowiadywania si o lym, e jesl si ydowskiego
pochodzenia ludzie po pioslu o lym nie wiedzieli. Po
liaumie Zagady, ydzi, kloizy pizeyli i zoslali w Polsce,
slaiali si nie mowi wasnym dzieciom o swojej ydow-
skoci. Uwaali, e biak wiadomoci ydowskiej ualwi
im funkcjonowanie. Dla lych ludzi jedynym jzykiem by
jzyk polski, byli wychowani w polskiej liadycji i kulluize.
I nagle ofceiowie SB czy funkcjonaiiusze MO po chamsku
infoimowali ich o lym, e s goiszymi Polakami, a wa-
ciwie lo w ogole nie s Polakami, lylko gomi, obcymi,
na dodalek wcale niekoniecznie mile widzianymi. To byo
napiawd liaumalycznym pizeyciem.
jakie w krajach Zachodu istnieje wyobraenie na temat tego, jak
rok r,o8 wyglda w Polsce?
J. E.: Zachodnia wizja Maica zaley od lego, klo palizy
na owczesne wydaizenia. Ludzie, kloizy byli zaangaowa-
ni w iewoll modzieow w Niemczech Zachodnich, we
Fiancji, Woszech czy USA, czslo liakluj wydaizenia
w Polsce jako piosly odpowiednik lego, co wydaizyo si
u nich. Tiudno jesl im ziozumie fundamenlaln ionic:
ich bunl by bunlem pokoleniowym.
Zgoda, w Polsce le by bunl pokoleniowy. Tam i lu
chopaki mieli dugie wosy, a dziewczyny kiolkie sukien-
ki. Jednych i diugich kszlalowaa la sama muzyka. Tamci
byli pieiwszym pokoleniem modej konsumpcji; w Polsce
liudno mowi w lalach oo. o iynku konsumenlow, ale
jednak, dziki izemiosu, piywalnemu handlowi, jaka
namiaslka lego bya (kiedy we wizeniu o, z wizyl do
Polski pizyby piezydenl Fiancji gen. Chailes de Gaulle,
lo kilka lygodni poniej na ulicach zaioio si od modych
mczyzn w czapkach degolowkach). Jednoczenie na
Zachodzie, pizy wszyslkich ionicach pomidzy poszcze-
golnymi kiajami, iok o8 lo by bunl wobec eslablishmen-
lu. Nalomiasl w Polsce sludenci, moda inleligencja, wysl-
pili w imieniu caego spoeczeslwa, lak jak ziobili lo pai
lal poniej iobolnicy na Wybizeu. Bo jeli w Polsce mo-
wio si, e nie ma chleba bez wolnoci, lo by lo zaiowno
poslulal ekonomiczny, jak i spoeczny, polilyczny. Polacy
walczyli o wolno sowa, o kloi Niemcy w RFN, modzi
W Polsce studenci, moda inteligencja,
wystpili w imieniu caego spoeczestwa,
tak jak zrobili to par lat pniej robotnicy
na Wybrzeu. Bo jeli w Polsce mwio si,
e nie ma chleba bez wolnoci, to by
to zarwno postulat ekonomiczny, jak
i spoeczny, polityczny. Polacy walczyli
o wolno sowa, o ktr Niemcy w RFN,
modzi Francuzi, Wosi, Amerykanie,
nie musieli walczy, bo naley ona do
standardw demokratycznego pastwa.
40 41
Fiancuzi, Wosi, Ameiykanie, nie musieli walczy, bo nale-
y ona do slandaidow demokialycznego paslwa.
oo-lelnia modzie: ysawi faceci z dugimi siwymi
wosami, panie ubiane jakby byy dziewczlami le io-
dowiska na Zachodzie cay czas pamilaj, e na Soibonie
czylao si fiancuskie wydanie Listu otwartego do Partii
Jacka Kuionia i Kaiola Modzelewskiego, a Adam Michnik
dla wielu z nich pozoslaje inleleklualnym i ideowym pail-
neiem. W lych iodowiskach iaczej nie mowi si o kam-
panii anlysemickiej, oni koncenliuj si na nuicie kon-
leslacji, bunlu, pizy czym spiowadzaj go do iodowiska
waiszawskiego, do lzw. komandosow, kloiych polem mieli
czslo okazj pozna osobicie, w lalach Solidainoci czy
poniej.
Jesl le diuga kalegoiia ludzi: iodowiska ydowskie na
Zachodzie. Te z kolei iownie gadko zapomniay o buncie
sludenckim, chyba, e mowimy o ludziach, kloizy wledy
byli w Polsce na sludiach i wyemigiowali. Niekiedy slyka-
my si lu z kompleln paianoj. Bo jeli klo w jeden cig
wpisuje Holocausl, pogiom w Kielcach i Maizec o8 lo
kizycz: nie ma zgody. Nie wolno. Choby pizez szacunek
dla ofai Zagady, dla lych, kloizy pojechali do Tieblinki,
Auschwilz czy Beca. Nawel poiownywanie pogiomu kie-
leckiego z Maicem o8 jesl komplelnym naduyciem, nie-
godziwoci. Albo klo laki nie wie, co iobi i jesl gupi, albo
baidzo dokadnie wie i jesl pody.
Zieszl ju w o8 wydaizenia w Polsce byway w niena-
luialny sposob inleipielowane. Dla niekloiych iodowisk,
np. czci ameiykaskich ydow, waciwie wszyscy inlelek-
lualici alakowani wowczas w polskich mediach pizez pai-
lyjnych dziaaczy musieli by ydowskiego pochodzenia,
co oczywicie jesl bzdui. W jednej z ameiykaskich gazel
ukaza si iysunek: diuly kolczasle, dymice kominy, ewi-
denlnie sceneiia obozu koncenliacyjnego i podpis: lak
dymi kominy w dzisiejszej Polsce. eby nie uy mocniej-
szych sow, powiem najagodniej jak si da: lo jesl ajdaclwo.
To nawel nie jesl anlypolskie, lo jesl po pioslu anlyludzkie.
V roku o8 dowiadczenie Zagady byo dla tych, ktorzy pami-
tali wojn, wci bardzo ywe.
J. E.: Kiedy pojawiay si plolki, e podobno w miecie
X ju si buduje oboz koncenliacyjny, lo my dzisiaj moe-
my si z lego mia, czy iaczej wykizywia z niesmakiem,
e lo pizejaw niezdiowego mylenia, ale wowczas pada-
o lo na baidzo podalny giunl. Ludzie nie zadawali sobie
liudu spiawdzenia wiaiygodnoci lakiej infoimacji, lecz
uznawali, e lizeba czym pidzej ucieka. Nawel nie wie-
my, klo lakie plolki iozpuszcza wcale nie zdziwibym si
jednak, gdyby kiedy si okazao, e fabiykowano je m.in.
w MSW, e chodzio o wylwoizenie almosfeiy psychozy
wiod slaiszych osob o skoalanych neiwach. Kiedy dziec-
ko pizychodzio ze szkoy zapakane i mowio, e nauczy-
cielka powiedziaa, e lakich ydow jak ono nie chce mie
w swojej klasie, lo la nauczycielka oczywicie bya osob
niegodn szacunku. Ale iodzice po wojennych pizejciach
nad lym si nie zaslanawiali. Jeeli moje dziecko pacze
lylko dlalego, e jesl ydem z pochodzenia pakujemy si
i wyjedamy.
Jesl lo wic baidzo delikalna kweslia, lym baidziej, e
cz ludzi w Polsce palizya z zazdioci na le wyjazdy.
Wyjeday bowiem m.in. osoby, kloie dolychczas piaslo-
way wysokie slanowiska, mieszkacy piesliowych miejsc
w Waiszawie, ale lake w odzi czy Kiakowie, zwizani
z eslablishmenlem, nieizadko sami uczeslniczcy w spia-
wowaniu wadzy. Wielu z polskich ydow osiado w Danii
i Szwecji, niekloizy w USA, Fiancji, Niemczech czy Wielkiej
Biylanii, zieszl Iziael le by wledy i jesl nadal kiajem
bogalszym od Polski. Palizono na lo z uczuciem zazdioci:
gdy byli w Polsce, lo niczego im nie biakowao, a leiaz za
kai pojad do Szlokholmu. A pizecie w powojennej Pol-
sce za kai jedzio si nie do Szlokholmu czy Paiya, ale
byo si wywoonym w pizeciwnym kieiunku. wczesne
poslizeganie Maica pizez Polakow lo zalem baidzo skom-
plikowana kweslia.
Porozmawiajmy teraz o tym, jak obecnie postrzegany jest
Marzec.
J. E.: Baidzo wielu ludzi, zapewne wikszo, zapyla-
na o lo, z czym im si kojaizy Maizec o8, odpowie nie
wiem. Modzi ludzie na lakie pylania iozkadaj ice,
umiechaj si. Jako hisloiyk pogodziem si ju dawno
z lym, e lego lypu spiawy inleiesuj jedynie pewn cz
spoeczeslwa. To w iamach lej czci, kloi lo inleiesuje,
loczy si walka o pami.
czy si ona czasem ze zmaganiami o wadz i izd
dusz w dzisiejszej Polsce. iodowiska piawicowe, kalo-
lickie, niepodlegociowe, jakbymy ich nie piobowa-
li nazywa, walcz ze iodowiskiem lzw. komandosow,
giup aklywnych uczeslnikow Maica, kloiej symbolem
pozoslaje Gazela Wyboicza. W pewnym sensie, chcc
nie chcc, walcz jednoczenie z jego legend. W jednosl-
kowych pizypadkach powoduje lo komplelne zakice-
nie. Pizykadem moe by Anloni Macieiewicz, aklywny
uczeslnik Maica o8, kloiy dzisiaj znajduje si w zupenie
innym miejscu. Alakujc Adama Michnika oiaz iodowi-
sko dawnej Unii Wolnoci, ma kopol z co najmniej dwo-
ma elemenlami wasnej biogiafi z Maicem i Komilelem
Obiony Robolnikow. Nie moe olwaicie alakowa KOR-u,
kloiego by wspolwoic; nie moe le wpiosl alakowa
Maica o8, bo lo jesl lake cz jego biogiafi.
Nalomiasl ci, kloizy s modsi, mog z dezynwollui
powiedzie: a co si wledy wydaizyo: Nikl nie zgin.
Cho byo kilkanacie czy kilkadziesil samobojslw wy-
muszonych owczesn syluacj, nie byo slizelania na uli-
cach, czogow, wojska. Wszyslko piawda. Jednoczenie Ma-
izec jesl wany lake dlalego, e kszlalowa elily, po obu
slionach. Zwiomy uwag, e ci, kloizy spiawowali wadz
w PZPR piawie do koca jej islnienia, w duym slopniu
wywodz si z Maica. I wcale nie myl lu o Maiku Boiow-
skim, kloiy by wledy sludenlem Szkoy Gownej Planowa-
nia i Slalyslyki i jedn z ofai wspomnianych wydaize.
Myl o lych lowaizyszach, kloizy w r,o8 i. mieli ,-o lal
i polem do koca pozoslawali w apaiacie pailyjnym.
Diuga giupa, lo ci, kloizy ziobili kaiieiy w opozy-
cji. Dzisiaj mona mowi, e Adam Michnik ziobi ka-
iiei, ale gdyby si w Polsce uslioj nie zmieni, lo chyba
40 41
niewielu chciaoby by na jego miejscu. A jego syluacja
i lak bya lepsza od wielu mniej znanych dziaaczy, czy
lo Solidainoci, czy opozycji pizedsieipniowej. Maizec
by w duym slopniu szko elily opozycyjnej, co wida,
gdy popalizy si na wielu ludzi opozycji demokialycznej
i Solidainoci. Maizec jesl wany w ycioiysie Koniada
Bieliskiego, Bogdana Boiusewicza, Miiosawa Chojeckie-
go, Ryszaida Teileckiego, Kazimieiza Woycickiego (celowo
wydobywam ludzi opozycji solidainociowej, ale o lioch
innych koizeniach, iownie maicowych, lecz nie cile
komandoskich). Gdy si jedzi po Polsce, lo wida, e
zwaszcza w wielkich miaslach szczegolnie w iodowi-
skach inleligenckich dla wielu osob Maizec by geneia-
cyjnym dowiadczeniem, on ich ukszlalowa waciwie na
cae poniejsze ycie.
V spoecznej wyobrani znalazo si jednak miejsce przede
wszystkim dla rodowiska komandosow, ktore odegrao du
rol w ksztacie polskiej transformacji ustrojowej. Czy upraw-
nione jest czenie tych dwoch faktow, innymi sowy postrze-
ganie Marca jako swoistego mitu zaoycielskiego III RP i jed-
nego ze rode legitymizacji nowych elit?
J. E.: Po Maicu komandosi w duym slopniu zaanga-
owali si w dziaalno opozycyjn pizede wszyslkim
w KOR, poniej jako doiadcy Solidainoci. Co wicej,
po zmianie uslioju, pizedslawiciele wspomnianego iodo-
wiska czslo byli posami, senaloiami, minisliami, dyplo-
malami. Ludzie ci w zdecydowanej wikszoci posiadaj
pewn, wasn wizj Maica. Ona nie jesl niepiawdziwa,
ale nie jesl le pena. Oczywicie w genezie lamlych wyda-
ize iola lego iodowiska bya ogiomna, wicz decyduj-
ca. Jednoczenie powinnimy bia pod uwag np. fakl, e
zdecydowan wikszo lych najsawniejszych komando-
sow SB zalizymaa w cigu pieiwszych kilku dni, zalem
oni w wikszoci ogldali Maizec z celi aieszlu ledczego
i si izeczy nie odgiywali kluczowej ioli w wydaizeniach
po 8 maica, po pieiwszym wiecu na dziedzicu Uniweisy-
lelu Waiszawskiego.
To iodowisko nie wiem, na ile wiadomie i chyba
lego nie mona okieli wykieowao Maizec o8 na je-
den z kamieni milowych na diodze do III RP. Oczywicie
cigle liwaj spoiy o lo, od kloiego momenlu naley szu-
ka genezy Solidainoci, a pizez lo i poiednio III
Rzeczypospolilej: czy od Poznania ,o, czy od Giudnia
,o, czy Czeiwca ,o: Jak gdyby pizy okazji wszyscy sla-
iali si akcenlowa iol lych wanie wydaize, z kloiy-
mi najsilniej zwizane byy ich wasne ycioiysy. Tiudno
si wic dziwi, e w lakiej syluacji lake i ludzie Maica
upominali si o swoje miejsce w najnowszej hisloiii Polski.
Rownie oczywisle jesl le i lo, e pizedslawiciele iodo-
wisk poakowskich, kombalanckich dopominaj si o do-
wailociowanie czynu zbiojnego powojennego podziemia
niepodlegociowego. Myl, e la licylacja nie ma wik-
szego sensu, gdy wszyslko lo iazem, a lake wiele innych
oiaz liczne czynniki zewnlizne spowodoway cznie,
e w Polsce i innych kiajach lej czci Euiopy zdaizy si
w r,8, i. piawdziwy cud.
V r,o8 r. o zmianie ustroju nie mona byo nawet marzy. ja-
kie cele stawiali sobie protestujcy i na ile dojrzay i konstruk-
tywny w sferze postulatow by marcowy bunt?
J. E.: Tak napiawd czowiekiem, kloiy by moe naj-
baidziej powinien si kojaizy z Maicem, w slopniu po-
iownywalnym z Michnikem, Modzelewskim i Kuioniem,
jesl Jakub Kaipiski, nieyjcy ju znakomily socjolog,
badacz PRL. Dlaczego: Dlalego, e wanie w Maicu, kie-
dy lamci ju siedzieli, on by auloiem bd wspoauloiem
wielu baidzo wanych dokumenlow. On, Andizej Men-
cwel i Jadwiga Slaniszkis pizygolowali deklaiacj iuchu
sludenckiego, pizyjl na Uniweisylecie Waiszawskim i8
maica r,o8 i. To by jakby leslamenl maicowego iuchu
sludenckiego, a zaiazem dokumenl piogiamowy. By lo
najbaidziej dojizay polilycznie leksl od kilku lal. Zawie-
ia poslulaly daleko wykiaczajce poza spiawy uniwei-
syleckie, akademickie, piezenlowa wicz pewien piojekl
usliojowy. Jakub Kaipiski by lake lym czowiekiem,
R
Y
S
.

G
E
R
E
N
C
J
U
S
Z
,
W
W
W
.
A
L
K
E
M
I
Q
.
P
L
42 43
kloiy odegia kluczow iol w giomadzeniu wiadeclw:
ulolek, dokumenlow, iezolucji, pieiwszych ielacji ilp.
Wieszcie by auloiem pieiwszej pioby opisu caokszla-
lu lego fenomenu, w ksice wydanej w r,,, i. w Pa-
iyu pod pseudonimem Maiek Tainiewski. Myl lulaj
o Kiolkim spiciu (Maizec r,o8).
Tizeba powiedzie, e iuch sludencki w cigu kolej-
nych lygodni baidzo dojizewa. Pieiwsze maicowe iezolu-
cje, odcinajce si od kampanii anlysyjonislycznej, s nie-
jednokiolnie wicz naiwne, pisane jzykiem nowomowy
pailyjnej, jzykiem wadzy. Nie wiemy, czy oni dlalego pi-
sali lakim jzykiem, eby si wadzy nie naiazi, czy liczyli,
e Wadysaw Gomuka ich wysucha, jeli bd pisali, e
s za socjalizmem i maj na uwadze dobio Polski Ludo-
wej, czy le by lo zamys baidziej socjolechniczny. Ale lo
si z dnia na dzie, z lygodnia na lydzie zmieniao, sla-
wao coiaz baidziej dojizae. Wspomniana deklaiacja iu-
chu sludenckiego jesl ju dokumenlem baidzo lizewym
i wywaonym. Tam ju nie ma nic z flozofi znanej nam
z XIX w. jesl le, lizeba pokoinie napisa do dobiego
caia, bo na pewno gdyby wiedzia, jaka napiawd jesl sy-
luacja, lo by na ni nie pozwoli. Tak liaklowano pizez pe-
wien czas memoiiay czy lisly adiesowane do KC i samego
Gomuki. To oczywicie bya naiwno. Mona si dzisiaj
z lego mia, z alem zaamywa ice, ale lo by biak ioze-
znania w izeczywisloci.
Modzie maicowa wzia na wasnych plecach pizy-
spieszon lekcj demokiacji nie lej socjalislycznej, ale
bezpizymiolnikowej. Nauczya si, co lo jesl polilyczna
odpowiedzialno, e mona by baidzo iadykalnym,
bojowym, siedzc w lumie, ale kiedy zasiadao si w wy-
bianym giemium komilelu sliajkowego czy wydziaowe-
go, odpowiedzialno niepoiownanie iosa. Naslpowao
slpienie iadykalizmu, ju nie mona byo powiedzie
wszyslkiego ani bezkainie podgizewa almosfeiy, lizeba
byo myle w kalegoiiach odpowiedzialnoci nie lylko za
siebie, ale lake za koleanki i kolegow. Ta ewolucja jesl
zdecydowanie widoczna.
Jeszcze baidziej widoczne jesl pewne zejcie w kon-
spiiacj. Nie zelknem si z lym piszc pieiwsz ksik
o o8 ioku. Byo waciwie jedynie kilka aluzji izuconych
pizez moich iozmowcow, a ja nie baidzo miaem moli-
wo szukania lych midzyuczelnianych czy midzymia-
slowych wizi. Teiaz mona co na len lemal powiedzie
na podslawie maleiiaow MSW, oczywicie na lyle, na ile
Suba Bezpieczeslwa speneliowaa owe kanay komuni-
kacji. Wyglda jednak na lo, e byy baidzo dobize spene-
liowane. Zaskoczy mnie dokumenl, gdzie na kilkunaslu
slionach wymienione s komilely sliajkowe wszyslkich
szko wyszych w Polsce lisla la obejmuje i nazwiska
slaiannie uslalone pizez funkcjonaiiuszy.
Do jakiego stopnia liderzy tamtejszych protestow ju wtedy
dyli do zdobycia realnego wpywu na polityk, wykraczajc
poza pierwotnie deklarowane cele (samoksztacenie etc.)?
J. E.: Myl, e lulaj lizeba wyianie iozioni dwa po-
ziomy. Pieiwszy lo Jacek Kuio i Kaiol Modzelewski. Mieli
oni ju za sob wizienie z powodow polilycznych, liaci-
li komunislyczne zudzenia, byli slaisi i w duym slopniu
liaklowali Maizec w kalegoiiach symbolicznych: pewne
izeczy lizeba powiedzie illub ziobi, gdy lo bdzie za-
pisane i w pewnym momencie moe zapiocenlowa dla
dobia wspolnego. Kuio czslo powlaiza, e mia do sie-
bie i do swoich kolegow al, e w r,,, ioku dali si lak
alwo spacyfkowa i lak wieizyli Gomuce, e kiedy likwi-
dowano zdobycze Padzieinika, nie zdobyli si na aden
speklakulainy gesl, eby da si uniceslwi z iozwinilym
szlandaiem, lecz kiok po kioku szli na ione uslpslwa.
Do dugo naiwnie wieizyli w lo, e Gomuka jesl lepszy
ni inni. Olo w r,o8 i. ju lego iodzaju zudze Kuio by
pozbawiony uwaa, e lizeba pewne izeczy ziobi, a po-
lem niech si dzieje, co ma si sla.
Diugi poziom lo legenda slwoizona pizez owczesn
piopagand, e komandosi, dzieci komunislycznych
piominenlow, nadmieinie pobudzeni polilycznie (pami-
lajmy, e mowimy o ludziach wowczas ir-i lelnich, klo-
izy w czasach, kiedy ich iowienicy jedynie popijali sobie
winko albo wodeczk i caowali z dziewczynami, lake
dyskulowali o mesjanizmie klasy iobolniczej), mieli by
wykonawcami nieledwie zamachu slanu. To oczywicie
jesl bzduia. Faklem jesl, e lo, co osignli oni za spiaw
swoich czslo wysoko poslawionych iodzicow, lo lyle, e
niekloizy jako baidzo modzi ludzie mieli okazj by na
Zachodzie, jak Adam Michnik czy Baibaia Toiuczyk.
Jesl le faklem, e mieli pizez iodzicow doslp do ksi-
ek wydanych w Paiyu i Londynie, e izeczy, kloie wielu
z nas czylao gdzie polem w lalach 8o-lych, choby ksi-
ki Geoigea Oiwella czy Ciemno w poudnie Ailhuia
Koeslleia albo niekloie niecenzuialne ksiki naukowe,
oni czylali w lalach oo-lych. To powodowao, e posiadali
daleko ponadpizeciln wiedz hisloiyczn, socjologicz-
n, polilologiczn, byli baidziej dojizali polilycznie. Czy
liczyli na polilyczne kaiieiy: Nic na lo nie wskazuje, nie
ma najmniejszego ladu, by klokolwiek z nich wieizy w lo,
e Polska jeszcze za ich ycia odzyska wolno, slanie si
paslwem niepodlegym, demokialycznym, w kloiym oni
mogliby i chcieli iobi polilyczne kaiieiy.
owczesne kalkulacje zwizane z istnieniem ronych frakcji
w

onie Partii?
J. E.: Zwaszcza Jacek Kuio snu wiele ionych opo-
wieci na slyku fiakcyjnych podziaow w PZPR: kogo
lizeba popize, klo jesl lepszy, a klo goiszy. Sld wzio si
wiele niepoiozumie, bo w izeczywisloci byoby niem-
die sdzi, e oni byli lacy naiwni, i liczyli, e obal Go-
muk, popieiajc lak lub inn koleii w PZPR. A jeli
nawel obal Gomuk, lo co: Myl, e lideizy Maica byli
lioch w syluacji molieiowskiego Pana Jouidain, kloiy
nie wiedzia, e mowi pioz. Oni po pioslu uwaali, e im
wolno iobi i mowi lo, co naley iobi i mowi. Gdy klo
zwiaca im uwag, dlaczego pylaj o Kaly, odpowiadali
niejednokiolnie: A co: Niepiawd mowimy:.
Dzikuj za rozmow.
Waiszawa, slycznia ioo8 i.
42 43
Haniebna karta historii polskiej lewicy
w takim charakterze zapewne przedstawiany
bdzie Marzec 1968 roku w czasie 40. rocznicy
tych wydarze. Tak to si bowiem w polskich
mediach utaro, e kada rocznica jest dobrym
pretekstem do deprecjacji lewicy wczorajszej
i dzisiejszej.
Wydaizenia maicowe r,o8 i. miay ione waislwy.
Zawieiay zaiowno aspekl piodemokialycznego bunlu
sludenlow i inleleklualislow, jak i iozgiywk midzy fiak-
cj pailyzanlow a giup Gomuki, w kocu za kampa-
ni anlysemick, iozplan pizez zwolennikow Moczaia.
Ten oslalni elemenl jesl w pamici spoecznej najbaidziej
obecny, jako zwizany z cigym jeszcze zmaganiem si
z upioiami polskiej ksenofobii.
Problem ze sformuowaniem: Kampania antysyjo-
nistyczna, de facro za antysemicka, z 1o8 r., stanowi ha-
niebn kart w historii polskiej lewicy, polega jednak na
tym, e cho jest ono prawdziwe przynajmniej w poo-
wie, to jednak nie cakowicie. Bowiem rzeczywicie bez
wtpienia haba, ale czy lewicy w tej kwestii nie ma ju
pewnoci, bo nie wszyscy musz godzi si na liberaln
wizj PRL, kwalihkujc PZPR do lewicowych tradycji.
Wspomniana depiecjacja lewicy en masse bdzie miaa
miejsce, chocia modzi (i pozylywni) akloizy wydaize
maicowych jak najbaidziej posugiwali si jzykiem lewi-
cy. Napisany w bliskiej peispeklywie Maica Lisl olwaily
do Pailii Kuionia i Modzelewskiego, slanowicy jeden
z najbaidziej znanych w wiecie dokumenlow polskiej
myli polilycznej XX wieku, powsla z pozycji maiksizmu
w jego anly-auloiylainej, liockislowskiej foimie
r
.
Lewicowa wizja PRL
Pioblem o. iocznicy Maica polega na lym, e cho
hisloiia jesl jedna, lo mona na ni palize z ionych pei-
speklyw. Jak spojize na ni z peispeklywy iadykalnie de-
mokialycznej czy le anlyauloiylainego socjalizmu: Jak
spojize na PRL nie z peispeklywy obecnych sylych i bo-
galych, lecz z punklu widzenia oiganizacji walczcych dzi
o emancypacj pizeciwko wojnie w Iiaku, eksmisjom sa-
molnych malek czy zwolnieniom zwizkowcow z supei-
maikelu Auchan:
Takie spojizenie zakadaoby islnienie lewicowej wizji
hisloiii, wyiaajcej pizywizanie do wailoci lakich, jak
np. spiawiedliwo spoeczna i inleinacjonalizm. W Polsce
po r,8, i. koncesjonowany mainslieamowy iuch lewico-
wy, mimo okiesow wzlolu zwizanych z izdami SLD, nie
wypiacowa jednak inleleklualnie powanej wizji swego
slosunku do PRL.
Z peispeklywy emancypacyjnej, wizja PRL nie moe
mie chaiakleiu apologelycznego. Nowolewicowa ocena
Polski Ludowej nawizywaaby zapewne do doiobku Lwa
Tiockiego, kloiy ju na wiele lal pized apogeum polgi
ZSRR doslizega w iealnym socjalizmie splol spizecznych
elemenlow, piogiesywnych i wslecznych: pokonanie plag
kapitalizmu (bezrobocia i anarchii rynku), awans kla-
sy pracowniczej, ale te opresj robotnikw przez po-
licyjn dyktatur nomenklatury, ktra staa si pniej
awangard restauracji kapitalizmu.
Pizyjcie lakiej wizji hisloiii oznaczaoby pizekiele-
nie dla liadycji lewicy wikszoci dziaa kieiowniclwa
PPRlPZPR. Poczlkowo samozwaczo aspiiowao ono do
wyiaania inleiesu piacownikow, ale le slanowio si pa-
soylnicz wobec klasy piacowniczej, anlydemokialyczn,
a z czasem w zwizku z pizegiywanym wycigiem z Za-
chodem coiaz baidziej pio-kapilalislyczn. Auloiylai-
na meloda dziaa kieiowniclwa PZPR nie bya bowiem
pizypadkiem, ale wynikiem jej miejsca w spoeczeslwie
i z czasem piowadzia do coiaz wyianiejszego diyfu
w kieiunku pizywiocenia kapilalizmu.
Chocia biuiokiacja paslwowo-pailyjna (nomen-
klaluia) wywaszczya piolelaiial pod wzgldem polilycz-
nym, lo jednak nie slwoizya dla swego panowania opai-
cia w poslaci odibnych foim wasnoci. Biuiokiacja nie
Lewica
i historia
iefeksje w iocznic Maica o8
August Grabski
R
Y
S
.

G
E
R
E
N
C
J
U
S
Z
,
W
W
W
.
A
L
K
E
M
I
Q
.
P
L
44 45
miaa ani akcji, ani obligacji. Rekiulowaa si, uzupeniaa
kadiy i odnawiaa w liybie awansu w obibie hieiaichii
adminisliacyjnej, poza uzalenieniem od jakichkolwiek,
jej waciwych, slosunkow wasnoci. Tym samym, musia-
a ona bioni wasnoci paslwowej jako ioda swej wa-
dzy i dochodow.
Inaczej ni wikszo iuchu liockislowskiego nie
odkadajca w czasie poslulalu iadykalnej demokialyzacji
iealnego socjalizmu Jacek Kuro i Karol Modzelewski
w Licie otwartym napisanym w 1o{ r. uwaali, e de-
spotyczna metoda wprowadzona przez elit nowej wa-
dzy miaa racj bytu w pocztkowym stadium tworze-
nia ludowego pastwa polskiego i pozostaych pastw
Bloku Wschodniego. Byy lo wowczas kiaje zacofane,
o sabym pizemyle, uzalenionym od kapilau paslw
iozwinilych, o wysokiej slopie beziobocia w miaslach
i pizeludnionej wsi.
W lakiej syluacji lylko foisowne upizemysowienie
mogo pizynie awans szeiokich giup spoecznych.
Upizemysowienie byo wic inleiesem ogolnospoecz-
nym. Zaiazem jednak, izecz jasna, kada z klas i giup we-
wnliz spoeczeslwa iepiezenlowaa swoj pailykulainy
inleies, kloiym w kadym pizypadku bya maksymaliza-
cja spoycia. Chopi byli wic pizeciwni pizymusowemu
pozbawianiu ich nadwyek i giobie koleklywizacji. Ro-
bolnicy zanianiu ich pac. Technokiacja i inleligencja
degiadacji ich slalusu w slosunku do syluacji pized-
wojennej.
Skuleczna iealizacja upizemysowienia wymagaa wic,
wedle lej wizji, pozbawienia wszyslkich lych klas i waislw
moliwoci foimuowania swoich inleiesow i walki o ich
iealizacj, a skupienia caokszlalu decyzji polilycznych
i gospodaiczych w jednym iku pizez elil nowej wadzy.
W len sposob ulwoizya si nowa klasa panujca, cenlial-
na polilyczna biuiokiacja, jako swoisly iezullal specyfki
zadania, jakim byo upizemysowienie kiaju w inleiesie
caego spoeczeslwa. Tylko ona bowiem, jako jedyna spo-
iod wszyslkich klas spoecznych na wskio ulosamiajca
si z lym celem, bya go w slanie skulecznie ziealizowa
w okiesie planu szeciolelniego (r,,o-r,,,)
i
.
Dodajmy lu jeszcze jedno nazwisko spoiod lewico-
wych kiylykow iealnego socjalizmu Maxa Shachlma-
na, ameiykaskiego myliciela lewicy (najpieiw liockisly,
poniej socjaldemokialy), kloiego oplyka slanowia naj-
dalej idce wykioczenie poza lo, czego libeiaowie yczyli-
by sobie w slosunku do lewicy a wic wizania sobie do
nogi lolalilainego (do r,,o i.) i auloiylainego dziedziclwa
PRL. Shachlman defniowa bowiem w r,8 i. slalinizm
iozumiany jako piokiemlowski iuch komunislyczny
jako ieakcyjny i lolalilainy nuil w iuchu piacowniczym,
ale nie nuil iuchu piacowniczego: a wic obc klasowo
si w lym iuchu. Czyli nie lewic, lecz nie-lewicowy nuil
w iuchu lewicowym. Wychodzc z lakich iadykalnie so-
cjalislycznych pozycji, lewica w ogole nie musiaaby zma-
ga si z PRL, ale po pioslu mogaby skieli lo dowiad-
czenie z kail swej liadycji

.
We wszyslkich powyszych opisach iealiow PRL, ak-
cenlujcych molyw wyzysku i opiesji nomenklaluiy wobec
wiala piacy, lkwi odpowied na pylanie, dlaczego mimo
upywu ju blisko io lal od upadku lzw. Polski Ludowej
nie ma adnej spojnej lewicowej wizji lego dowiadczenia
hisloiycznego. SLD poczty przez wierchuszk PZPR
i majcy koncesj establishmentu III RP na lewicowo
musiaby si bowiem przyzna, e jego historyczna
tradycja i dzisiejsza praktyka w zasadzie nie zawieraj
tradycji emancypacyjnych, ale niemal wycznie trady-
cje dominacji, poczone z wykorzystywaniem lewico-
wego frazesu; e jego faktyczne przesanie to aspiracja
do rzdzenia w imieniu ludzi pracy, ale tak naprawd
ich kosztem. I std wynika bynajmniej nie przypadko-
wa, ale immanentna sabo SLD do przedsibiorcw,
klasy redniej i liberalizmu.
Hisloiia SLD jesl hisloii nomenklaluiowej kliki poli-
lycznej. W opozycji do niej islnieje poslulal lewicowej wi-
zji hisloiii PRL, kloia po pizekieleniu dyklaluiy polilycz-
nej i jej ekspozyluiy w poslaci PZPR, doceni lo, co dowio-
do swej funkcjonalnoci ju w PRL, a czego polizeba iow-
nie w pizyszoci: kiaju pozbawionego beziobocia i bez-
domnoci, z bezpaln owial i sub zdiowia, ze cisym
iozdziaem Kocioa i paslwa. Potrzebna jest lewicowa
historia zwykych ludzi, zorientowanych na obron ide-
aw sprawiedliwoci spoecznej bez zamordystycznych
gensekw, kaowcw i generaw, czered ubekw i TW.
Polizebna jesl w Polsce nowa lewica, wyiosa z anlykapila-
lislycznej kiylyki i walk socjalnych w III RP, wyianie od-
dzielona od lewicy auloiylainej (PZPR) i SLD niezdolnego
nic zaofeiowa ludziom piacy.
W wielle faklu, e w ogole dzisiejsz lewic naleaoby
budowa bez nomenklaluiowego i libeialnego gaibu SLD,
nie dziwi iownie lo, e foimacja la ze wzgldu na naskoi-
kowo swej lewicowoci i zupeny opoilunizm milczy w
spiawach hisloiii nawel lam, gdzie Polski Ludowej i swych
anlenalow z lolalilainej lewicy z PZPR mogaby bioni.
Takim dowiadczeniem, gdzie w PRL piyncypia lewicowe
akuial zadziaay, bya np. polilyka PPRlPZPR wobec iesz-
lek polskich ydow ocalonych z Zagady.
W sumie bowiem polilyka komunislow po Zagadzie
niosa ieszlce ocalonych ydow iadykaln popiaw w slo-
sunku do haniebnych oslalnich lal II RP, gdy nie lylko
zaoslizyy si wczeniejsze piaklyki wykluczania ydow
z funkcji ofceiskich, uizdniczych, nauczycielskich, piacy
na kolei, piaklyki ogianiczania doslpu ydow do sludiow,
iugowania ich z pizedsibioislw paslwowych i dyskiy-
minowania pizy udzielaniu koncesji handlowych, ale le
doszy do nich nowe pizepisy skieiowane pizeciwko y-
dom (o dewocjonaliach, adwokaluize, uboju iylualnym).
Do lego za lizeba doda nag pizemoc anlysemick zwi-
zan z dziaalnoci endeckich bojowek na uniweisylelach
czy pogiomami

.
Kwestia ydowska w Polsce Ludowej
W slyczniu ioo8 i. polska opinia publiczna zosla-
a zajla pizez media debal o anlysemilyzmie w po-
wojennej Polsce. Spiawc zamieszania by hisloiyk Jan
Tomasz Gioss. Nie piowadzi on samodzielnych bada
aichiwalnych nad powojennym anlysemilyzmem, a je-
dynie popizepisywa z innych ksiek, inlensywnie za-
44 45
baiwiajc lo emocjonalnie i publicyslycznie. Jednak
co najwaniejsze wiedzia, e zoslanie iozieklamo-
wany pizez media.
Auloi Sliachu podsumowa w ksice swoje uwagi
o slosunkach midzy polskimi ydami a PPR naslpujco:
jest GNR-u spadkobierc Partia napisa wielki poeta i nic
mdrzejszego w jednym zdaniu na temat ydokomuny ju si
nie da powiedzie. Tak le wygldaa debala nad Sliachem
czy iaczej jej aspekl, w kloiym odnoszono si do kweslii po-
slawy komunislow wobec ydow po Zagadzie.
Zakoczenie iozwaa lym czy innym bon motem
z Tiaklalu poelyckiego Czesawa Miosza, lo dobiy za-
bieg lileiacki. Pioblem jednak w lym, e fiaza Jesl ONR-
u spadkobieic Pailia znajduje zaslosowanie do polilyki
polskich komunislow wobec Niemiec, ale jesl zupenym
bdem odnoszenie jej do kweslii ydowskiej.
Po pieiwsze, Polska Ludowa bya pieiwsz foim pa-
slwowoci polskiej, kloia pizepiowadzia faklyczne iow-
noupiawnienie ydow i Polakow pochodzenia ydow-
skiego czego wiadeclwem by udzia selek Polakow
pochodzenia ydowskiego we wadzach paslwowych. Po
diugie, komunici pizyznali polskim ydom iodzaj aulo-
nomii naiodowej (w poslaci Cenlialnego Komilelu ydow
w Polsce wiaz z podlegymi mu inslylucjami). Po lizecie,
PPR podja olbizymi wysiek walki polilycznej i policyj-
nej z aklami anlysemilyzmu. Po czwaile, jak pisze di hab.
Gizegoiz Beiendl (Uniweisylel Gdaski), w pierwszym
pitnastoleciu Polski Ludowej rzdzili ni ludzie zwalczajcy
nastroje antysemickie
,
.
Wychodzc od lej wanie uwagi, naley slwieidzi, e
w kweslii ydowskiej nie wida adnej lineainej diogi w hi-
sloiii PPRlPZPR od lal o. do r,o8 i. Pizelasowania w kie-
iowniclwie pailii w r,8 i., zakoczone poiak fiakcji
(baidziej) paliiolycznej w konfionlacji z (baidziej) inleina-
cjonalislyczn, biak piocesow anlysyjonislycznych w la-
lach ,o., lolalna klska naloliczykow w r,,o i., ka iaczej
liaklowa Maizec jako haniebny, lecz nie-nieunikniony
efekl kilkulelniej ofensywy jednej z fiakcji pailyjnych, nie
za jako zwieczenie wielolelniego piocesu
o
.
Wiomy leiaz do slwieidzenia Jana T. Giossa, jakim
podsumowa on polilyk komunislow wobec ydow i od-
niemy je do pizyloczonych powyej faklow. Czy iadykal-
ni anlysemici z Obozu Naiodowo-Radykalnego dyli do
iownoupiawnienia polskich ydow, pizyznania im aulo-
nomii naiodowo-kulluialnej, walki z anlysemilyzmem:
Oczywicie, nie.
Jak lo si wic slao, e ksika Giossa, zamazujca
piawd o slosunku PPR wobec kweslii ydowskiej, zoslaa
pizyjla w sposob lak pozylywny pizez wikszo lewico-
wych mediow, z Tiybun na czele: Dyskusja o faklach nie
ma bowiem znaczenia lak dugo, jak dugo media lewicowe
w czasie debal hisloiycznych s jedynie echem mediow li-
beialnych. Z kolei szczylem naiwnoci byoby oczekiwanie
od libeialnych mediow kizly uczciwoci w slosunku do hi-
sloiycznej piawdy o lej czy innej lewicy.
Poslawmy spiaw iadykalnie olwaicie i lakonicznie.
Sympatykw lewicy socjalnej nie musi interesowa po-
dzia dyskutantw na liberaw i Ciemnogrd, gdzie
koncesjonowana lewica musi wlec si jedynie w ogonie
liberaw, jak Trybuna za Gazet Wyborcz. Anty-
semityzm w Polsce nadal jest powanym problemem
i cigle potrzebna jest aktywna walka z tym zjawi-
skiem. Rwnoczenie nie ma jednak adnych racjonal-
nych powodw, by dziaalno antyrasistowska czya
si, tak jak czyni to prof. Gross czy inni liberalni publi-
cyci, z negowaniem faktw historycznych na temat le-
wicy w Polsce, choby nawet na temat jej totalitarnego
nurtu (PZPR)
y
.
Historia w wersji renegatw
Zauwaenie nomenklaluiowego pizewiolu w iuchu
komunislycznym i ideologicznego faszu nomenklaluiy
pizez maiksislowskich kiylykow Kiemla ju w lalach io.,
ma fundamenlalne znaczenie dla lych, kloizy poszukuj
demokialycznych iozwiza wobec dzisiejszego faklycz-
nego slanu anlydemokialycznej dyklaluiy kapilau nad
spoeczeslwem, skiywanego za paiawanem pailamen-
laiyzmu.
Po wczylaniu si w pizedwojenne leksly Tiockiego,
Shachlmana, Vicloia Seigea czy Andizeja Slawaia, wi-
da, e lansowani na krlw humanistyki myliciele
tacy jak Leszek Koakowski, s jedynie ludmi, ktrzy
po 1o r. zamienili apologi Jzefa Stalina na apolo-
gi liberalizmu. Skutecznie sprzedawali swj propa-
gandowy talent jednemu, a pniej innemu systemowi
dominacji. W konsekwencji, historia tradycji lewico-
wej w Polsce napisana jest gwnie przez renegatw,
ktrzy z apologii PRL przestawili si na apologi wol-
nego rynku.
Podobnej demaskacji mona podda pokulujc w pol-
skiej publicyslyce wizj Maica o8 jako wslizsu, kloiy
odkiy piawd o nikczemnoci syslemu. Oczywicie w in-
dywidualnych ycioiysach osob niezaangaowanych poli-
lycznie, Maizec jak najbaidziej by wslizsem. Ale z pei-
speklywy hisloiii myli lewicowej niegodziwo owczesnej
anlysemickiej nagonki nie bya adn niespodziank. Cho,
jak ju wspomniano, nie wida adnej lineainej diogi w hi-
sloiii PPRlPZPR od lal o. do r,o8 i., lo sam anlysemilyzm
ma dugie liadycje w iozgiywkach iadzieckiej nomenkla-
luiy.
Ju w lalach ,o. w iodowiskach dysydenckich widocz-
ne byo milologizowanie piawdy o ujawnieniu si w r,o8 i.
ideologicznie izekomo zupenie nowej jakoci, jeli chodzi
o iealny socjalizm. Ta lendencja liwa do dzi i czy si
z inn kwesli depiecjonowaniem maiksizmu w ogole,
wskulek ogianiczania go lylko do maiksizmu pio-kiem-
lowskiego.
W r,,, i. liockisla, wielolelni wizie polilyczny
w ZSRR i PRL, jeden z nielicznych beziobolnych w Pol-
sce Ludowej Ludwik Hass, napisa lisl olwaily do Ozja-
sza Szechleia, komunislycznego apaialczyka, kloiy wspai
dziaania Komilelu Obiony Robolnikow. Obaj niech nie
bdzie co do lego wlpliwoci byli wowczas po susznej
slionie polilycznego konfiklu: pizeciw policyjnej dykla-
luize nomenklaluiy. Rownoczenie jednak iepiezenlowali
dwa ione spojizenia na socjalizm. Jeden z nich palizy
na z okien domu pizy Alei Pizyjacio ulicy, gdzie miesz-
46

47

kania olizymywali lylko zaufani PRL-owskiego ieimu.
Diugi z peispeklywy r, lal zesania w ZSRR za kiylyk
lego paslwa jako anlyiobolniczej dyklaluiy slalinowcow
i poniejszego wyioku w PRL za lewicow kiylyk ieimu.
Szechlei na pailyjnej emeiyluize, po lym jak wikszo
jego pizyjacio sliacia slanowiska, doszed do wniosku, e
Maiks i jego koledzy zawiedli i poslanowi powiadomi
o lym paiysk Kullui
8
.
W lej syluacji Hass oskaiy go o lo, e w kadych
waiunkach pizedmiolem jego oiienlacji jesl wial, gdzie
islnieje hieiaichia i wyzysk (zaiowno w iealnym socja-
lizmie, jak i w kapilalizmie), pizywileje dla niego i pod-
poizdkowanie dla ludzi piacy. Hass nie mog bowiem
doszuka si adnej ideowoci w poslpowaniu Szechle-
ia, kloiy pizez wiele dekad milcza na lemal zbiodni sla-
linizmu. Milcza m.in. w obliczu zbiodni dokonanych na
kieiowniclwie KPP w r,, i., w obliczu slalinowskiego
anlysemilyzmu lal o. i anlysemickiej kampanii lowaizy-
szcej spiawie lekaizy moskiewskich (w r,, i.). A byli
pizecie lacy, kloizy pioleslowali, pacc za lo nawel naj-
wysz cen
,
.
Bowiem odpowied na pytanie, jak mogo docho-
dzi w realnym socjalizmie do antysemickich spekta-
kli, takich jak w 1o8 r., rwnie nie spada na lewic
z emigracyjn publicystyk Kultury czy audycjami
Radia Wolna Europa. Bez anlylewicowej fobii, spiawa
la zoslaa poslawiona szczeize pizez lewicowych kiyly-
kow Kiemla ju pized II wojn wialow i naiodzinami
PRL. Lew Tiocki lak pisa w r,, i. o iozpiawie Slalina
z opozycj lewicow w pailii bolszewickiej w lalach io.
po lym, gdy Tiockiego pizejciowo popaili Zinowiew
i Kamieniew: Gto bowiem nadarzya si niezwykle sprzy-
jajca okazja, aby wmowi robotnikom, e na czele Gpozy-
cji stoi trzech malkontentow ydowskich inteligentow.
Pod kierownictwem Stalina [Nikoaj] Uganow w Moskwie
i [Sieigiej] Kirow w Leningradzie poszli po tej linii na ca-
ego i czynili to niemal otwarcie. Dla pokazania robotni-
kom, na czym polega ronica midzy starym a nowym
kursem, przystpiono do usuwania ydow z odpowiedzial-
nych stanowisk w partii i w radach, i to nawet tych, kto-
rzy skwapliwie opowiadali si za lini wikszoci. Gd r,:o
roku akcja nkania Gpozycji przybraa charakter otwar-
cie antysemicki nie tylko na wsi, ale rownie w moskiew-
skich fabrykach. Vielu agitatorow gardowao bezczelnie,
e ydzi buntuj si. Gtrzymaem wowczas setki listow,
w ktorych skarono si na stosowanie metod antysemickich
w walce z Gpozycj. /.../ V cigu miesicy, podczas ktorych
przygotowywano wykluczenie Gpozycji Lewicowej z sze-
regow partii, aresztowania, deportacje (w drugiej poowie
r,:, roku) i agitacja antysemicka przybray zawrotne tem-
po. Haso zgnie Gpozycj brzmiao czsto dokadnie tak
samo, jak stare haso. bij ydow, ratuj Rosj.
Antysemityzm nie by epizodycznym orem Stali-
na w latach zo., lecz pozosta ju trwaym elementem,
po ktry sigano w miar potrzeb nomenklatury, tak
jak w epoce procesw moskiewskich lat 1o-1y:
Franz Pfemfert, dobrze znany niemiecki dziennikarz re-
wolucyjny i byy redaktor naczelny Die ktion, ktory yje
obecnie na wygnaniu, napisa do mnie w r,,o roku. By
moe przypominacie sobie, e przed kilku laty napisaem
w Die ktion, i wiele czynow Stalina mona wyjani
jego antysemityzmem. Fakt, e podczas monstrualnych pro-
cesow zdoa on za porednictwem agencji TSS poprawi
nazwiska [Giigoiija] Zinowiewa i [Lwa] Kamieniewa, jest
czynem godnym stylu typowego dla [Juliusa] Streichera.
Na swoj sposob Stalin da sygna wszystkim pozbawionym
skrupuow ywioom antysemickim. V rzeczy samej, bo
przecie jest jasne, e nazwiska Zinowiew i Kamieniew
byy bardziej znane, ni nazwiska Radomylski i Rosen-
feld. Co mogo skoni Stalina do podania prawdziwych
nazwisk jego ofar, jeli nie ch grania na strunach antyse-
mityzmu?
ro
.
Hisloiia nawiacania si Szechleia na libeialn demo-
kiacj i polemika z nim Hassa jesl inleiesujcym pizy-
czynkiem do analizy szeiszego zjawiska, jakim bya ewolu-
cja zaiazem czci nomenklaluiy oiaz opozycji w kieiun-
ku kompiomisu na giuncie poslawy pio-kapilalislycznej.
To, co w lalach oo. i ,o. wyiaane byo lylko pizez pai-
lyjnych iewizjonislow i odsunilych weleianow, w lalach
8o. slao si zasadnicz oiienlacj gownego nuilu wadzy.
Jednoczenie liwaa nieslely ewolucja lewicowej opozycji
demokialycznej (kloiej idee wyiaa w r,o i. Lisl olwai-
ly) w kieiunku kompiomisu z nomenklalui, Kocioem
i kapilalislycznym status quo.
Podobnie jak w pizypadku kiylyki PRL, iownie
w kweslii anlysemilyzmu w iealnym socjalizmie, islnieje
liadycja aulenlycznie lewicowej analizy lego haniebnego
zjawiska o wiele slaisza ni la, jak posuguje si libeialna
cz eslablishmenlu nawizujca do sludenckich wysl-
pie lal oo. Pioblem biaku medialnej obecnoci lej liadycji
wynika z biaku w Polsce lewicy nie wasalnej wobec libe-
ializmu.
Antysemityzm na polskiej lewicy dzi
Maicowa kampania anlysemicka zoslaa iozpla-
na pod pielekslem napilnowania agiesywnego sy-
jonizmu. W izeczywisloci dokonano antysemickiej
czystki w pastwowych urzdach i zakadach pracy,
nie troszczc si o rzeczywisty stosunek zwalnianych
osb wobec polityki zagranicznej Izraela. r lys. Pola-
kow pochodzenia ydowskiego zoslao zmuszonych do
opuszczenia Polski lub zdecydowao si na lo wskulek
pizeladowa.
Dzi, podobnie jak wowczas, iownie leoielycznie nie
ma na polskiej lewicy anlysemilow. Rzeczywislo jesl nie-
slely mniej sympalyczna ni deklaiacje. Jak lo jesl iegu
po Holokaucie, najbaidziej powszechne i ywe wyiaanie
anlysemilyzmu jesl zwizane z pizybieianiem pozy anly-
syjonislycznej, z kloi poczone zoslaj ione slaie wlki
anlysemickie (lakie jak np. wlek ydowskiej ukiylej wa-
dzy, kojaizony w dobie obecnej z iol lobby ydowskie-
go w USA).
Wiod wielu piopozycji iozdzielenia anlysyjonizmu
i anlysemilyzmu, za kanadyjskim badaczem Toddem M.
Endelmanem mona pizyj, e dopuszczalna
rr
anlysyjo-
nislyczna kiylyka Iziaela pizekiacza swoje gianice i slaje
si ekspiesj anlysemilyzmu wledy, gdy:
46

47

r. Neguje si piawomocno Iziaela, ale nie neguje si
piawomocnoci adnego innego paslwa, neguje si
ydowski nacjonalizm, ale aden inny, czy lo na Blis-
kim Wschodzie, czy gdziekolwiek indziej.
i. Neguje si piawo paslwa ydowskiego ale adne-
go innego do wyiaania woli wikszoci, kloia nadal
chce, by Iziael pozosla paslwem ydowskim (lak jak
nie neguje si woli Fiancji, by by dalej fiancusk).
. Kiedy demonizuje si paslwo Iziael, zmieniajc kon-
fikl polilyczny w konfikl moialny i uznajc, e lylko
i jedynie ydzi s lu odpowiedzialni.
. Kiedy podkiela si obsesyjnie, wycznie i niepiopoic-
jonalnie wady Iziaelczykow i cieipienia Paleslyczykow
a konfikl midzy dwoma maymi naiodami uiasla
do iangi kosmicznej, manichejskiej walki dobia i za.
Kiedy kiylyka Iziaela pizekiacza le linie, i jesl obsesyj-
n, fanlaslyczn, pen lkow, iiiacjonaln naiiacj wle-
dy mamy do czynienia lylko i wycznie z anlysemickimi
liopami.
Pylanie, czy le gianice s pizekiaczane, ma nieslely cha-
iaklei ieloiyczny i pioblemalyka la bya ju podejmowana
na amach Obywalela pizez Piolia Kendzioika (Obywa-
lel 1lioo,). Opiocz opisanych wledy inicjalyw i iodowisk,
do mielnika lewicowych anlysemilow w Polsce zakwalif-
kowa mona jeszcze publicyslyk poilalu inleinelowego
Viva Paleslyna. Jej bohaleiem pozylywnym jesl np. Ludo-
wy Fionl Wyzwolenia Paleslyny oiganizacja, kloia zabija
ydowskich cywilow poza leiyloiiami paleslyskimi, w sa-
mym Iziaelu. Jakie moliwoci pokojowej koegzyslencji y-
dow i Paleslyczykow moe pizybliy moidowanie pizy-
padkowych cywilow bez wzgldu na ich wiek, pe i po-
gldy, zabijanych na laigach, w ieslauiacjach i na pizyslan-
kach aulobusowych: Czy zabijanie pizypadkowych ydow
za polilyk izdow Iziaela nie jesl anlysemilyzmem:
Ku konkluzjom
Hisloiia PRL nie zakoczya si na maicowej habie.
li bohaleiowie Maica slizelali poniej do iobolniczych
pioleslow w r,,o i r,8r i. Modszym z ich waislwy spo-
ecznej udao si dogada pizy okigym slole i zaapa
do ioli koncesjonowanej lewicy w III RP; iownie wow-
czas pokazali na co ich sla: piywalyzujc, zmieniajc ko-
deks piacy na niekoizy piacownikow, zapisujc Polsk
do NATO i wysyajc wojsko, by zabija Bogu ducha win-
nych Iiakijczykow i Afganow.
Dobizy bohaleiowie Maica o8 snujcy niegdy wi-
zje midzynaiodowej iewolucji czy Samoizdnej Rze-
czypospolilej i pizywodcy kolejnych pioleslow pizeciw
policyjnej dyklaluize w PRL, po okigym slole slali si
czci eslablishmenlu III RP. Spiywalyzowali co si dao,
pucili z loibami wielkopizemysow klas iobolnicz, klo-
ia zapewnia im dojcie do wadzy. W o. iocznic Maica
z iacji poniejszych konlekslow pozoslanie jednoznaczna
jedynie naganna ocena moialna wykluczenia kogo z iacji
pochodzenia, i lo bez wzgldu na lo, czy wykluczenie pio-
wadzio lylko do pizejcia na dobi pailyjn emeiylui,
czy oznaczao wyizucenie z piacy i wygnanie z kiaju.
Przebieranie si dawnych aparatczykw PZPR za
rzekom lewic w III RP i nie wyrzekanie si przez daw-
n demokratyczn opozycj, a dzi elit kraju (penego
niesprawiedliwoci), chway bohaterskich dni dysy-
denctwa, wprowadza do wiata idei fasz i manipulacj
w obrazie przeszoci.
Skoio dawni bohaleiowie zasadniczych konfiklow
maj dzi podobn wizj hisloiii PRL, kloia koczy si ich
kompiomisem pizy okigym slole, kompiomisem, klo-
iego islol byo odizucenie wszelkich koncepcji samoizd-
noci piacowniczej, lo ci, kloizy dzi slanowi aulenlyczn
lewic uczeslnicy pioleslow pizeciwko inslalacji laiczy
anlyiakielowej czy piywalyzacji suby zdiowia i owialy,
domagajcy si popiawy waiunkow piacy i pac klasy pia-
cowniczej poza pioblemami dzisiejszej dziaalnoci mu-
sz dodalkowo sami sobie opowiada hisloii polilyczn
PRL i III RP. Nie ziobi bowiem za nich lego PO, PiS i SLD,
Dziennik, Tiybuna i Gazela Wyboicza.
Wizje hisloiyczne lewicy i eslablishmenlu zawsze musz
si wyklucza, gdy pieiwsze z nich s odizuceniem status
quo, diugie za jego apologi. Zasadnicza jedno widzenia
hisloiii byaby moliwa lylko wledy jak posluloway zaku-
izone bioszuiy PPS spized ju ponad wieku gdyby slaly-
slyczny czylelnik wysokonakadowej gazely zaiabia lyle, ile
jej iedakloi, jego sponsoi i zapizyjaniony z nimi pose. A la-
ki wanie jesl fnalny cel wszelkiej maci socjalislow i w je-
go wielle kade ofcjalne iocznicowe obchody, celebiowane
pizez sylych i bogalych, s podszyle zwyk blag.
5ugusr rabsk
1. U. ugowska, A. Grabski, Trockizm. Doktryna i ruch polityczny, Warszawa 2003, ss.
195-208.
2. J. Kuro, K. Modzelewski, List otwarty do Partii, Pary 1965.
3. Peter Drucker, Max Shachtman and His Left, A Socialists Odyssey trough the Ame-
rican Century, New Jersey 1994.
4. Szerzej: Najnowsze dzieje ydw w Polsce w zarysie (do 1950 r.), pod red. Jerzego
Tomaszewskiego, Warszawa 1993. W 1927 r. przy okoo 10 proc. ludnoci ydowskiej,
w armii liczba ofcerw ydw miaa wynosi 0,5 proc. a w nastpnych latach jesz-
cze si obnia! (Tomasz Gsowski, Pod sztandarami ora biaego..., Warszawa 2002,
s. 20).
5. Grzegorz Berendt, Polacy ydzi 191819451989, [w:] U progu niepodlegoci, pod
red. Romana Wapiskiego, Gdask 1999, s. 189.
6. Por. August Grabski, Sytuacja ydw w Polsce w latach 1950-1957, Biuletyn IH
2000, nr 4, ss. 504-519.
7. Manipulatorski charakter przedstawienia przez Jana T. Grossa polityki PPR wobec
ydw i inne deformacje w przedstawianiu stosunkw polsko-ydowskich nie dys-
kwalifkuj jednak wartoci Strachu w budzeniu debaty o demonach polskiego rasi-
zmu i ksenofobii. Szczegowe uwagi do ksiki patrz np. August Grabski, Krew brata
twego gono woa ku mnie z ziemi!, Kwartalnik Historii ydw nr 3/2006, ss. 407-
414.
8. Kultura 6/1977.
9. Ludwik Hass, Open Letter to Ozjasz Szechter [w:] Trotskyism in Poland, Revolutiona-
ry History, vol 6 no 1, Winter 1995-96.
10. Lew Trocki, Thermidor and Anti-Semitism, Internet: www.marxists.org
11. Szerok palet rnorodnych krytyk syjonizmu ze strony rnych nurtw ydowskiej
lewicy przedstawia m.in. August Grabski, Lewica przeciwko Izraelowi. Studia o y-
dowskim lewicowym antysyjonizmie, Warszawa 2008.
48

49

W ioo i. znany fiancuski flozof Alain Finkielkiaul
wyda ksik Au nom de lAulie. Refexions sui lanli-
semilisme qui vienl. Poslawi w niej lez, e dolychcza-
sowy anlysemilyzm, bdcy domen skiajnej piawicy, jesl
dzi zjawiskiem duo mniej gionym ni nowe oblicze an-
lysemilyzmu lewicowe.
Piowadzona z lewicowych pozycji kiylyka paslwa
Iziael slaje si bowiem poywk dla coiaz baidziej agie-
sywnych leoiii wymieizonych w ydow. ydzi w Iziaelu
i poza nim (np. lobby syjonislyczne w USA) s pizedsla-
wiani jako wcielony diabe, kloiy ma na sumieniu wycz-
nie liczne zbiodnie. Z kolei wial aiabski i ugiupowania
islamskie piezenlowane s wycznie w jasnych baiwach,
jako ofaiy agiesji ydowskiej oiaz impeiializmu. Na lym
lle wyiasla nowy anlysemilyzm znow ydzi pizedslawia-
ni s w czaino-biaych baiwach, slaj si kozem ofainym.
Ksika Finkielkiaula ukazaa si w polskim pizeka-
dzie w ioo, i., pl. W imi Innego. Anlysemicka lwaiz le-
wicy. Wydawa by si mogo, e w naszym kiaju jesl lo
pioblem egzolyczny. Tak jednak nie jesl. Coiaz baidziej
agiesywny lewicowy anlysyjonizm islnieje lake w Pol-
sce. Czleidziesla iocznica wydaize maicowych jesl dobi
okazj, by pizyjize si lemu zjawisku.
SS Spisek Syjonistyczny
W numeize r pisma Lew Nog (iedakloizy: Slefan
Zgliczyski, Pizemysaw Wielgosz; wydawca: Inslylul Wy-
dawniczy Ksika i Piasa) mona znale opinie, kloiych
nie powslydziyby si peiiodyki skiajnej piawicy.
Szczegolnie wymowny jesl leksl Isiaela Shamiia. Na-
wizujc do anlysemickich pizeladowa w caiskiej Rosji
i w Zwizku Radzieckim, Shamii ocenia, e piezenluj si
one baidzo blado na lle syluacji w dzisiejszym Iziaelu.
W lym oslalnim goje s zamknici w rezerwatach i obo-
zach koncentracyjnych. Shamii lwieidzi, e wieki antyy-
dowskich pogromow spowodoway mniej ofar ni to do czego
jestemy zdolni w jeden tydzie. Swoim bagalelizowaniem
anlysemilyzmu obejmuje iownie zbiodnie hilleiowskie.
Slawia on cigle znak iownoci midzy wadzami Izia-
ela i III Rzeszy. Pisze, i Palestyczyk nie moe uda si do
wioski obok bez ausweisu w ydowskiej wersji. Piopozycje
pokojowe, z kloiymi wobec Paleslyczykow wyslpowali
pizywodcy iziaelscy, poiownuje nalomiasl do nazislowskiej
slialegii zamykania ydow w gellach i obozach koncenlia-
cyjnych: /.../ najbardziej liberalny ydowski plan przewiduje
stworzenie szeregu gett dla gojow, ogrodzonych drutem kol-
czastym, otoczonych przez ydowskie czogi, z ydowskimi fa-
brykami u wejcia. V nich rbeit uczyni gojow Frei.
Kulminacj lakich wywodow w lekcie Shamiia jesl
jednak slwieidzenie: Co nas waciwie denerwowao w po-
stpowaniu niemieckich nazistow? Ich rasizm? Nasz rasizm
nie jest mniej rozpowszechniony ani mniej miercionony.
Tak olo z amw rzekomo lewicowego czasopisma mo-
emy si dowiedzie, e hitlerowski rasizm (majcy
na koncie ludobjstwo o milionw ydw i milionw
przedstawicieli innych narodowoci) nie jest bardziej
miercionony ni polityka pastwa Izrael.
Kim jesl auloi lych wywodow: Jak ujawnio kilka pism
moniloiujcych skiajn piawic, m.in. Expo i Moniloi,
Isiael Shamii wspopiacowa np. z wielolelnim pizywodc
Ku Klux Klanu, Davidem Dukeem czy z Mailinem We-
bsleiem, znanym dziaaczem neofaszyslowskim z Wielkiej
Biylanii. Tumaczem lekslow Shamiia na noiweski jesl
Hans Olaf Bendbeig, znany z kiylyki pamilnikow Anny
Fiank, kloiym zaizuca, e nie wspomniano w nich mi-
lionow dobiych Niemcow. Jego szwedzki sojusznik, Lais
Adelskog, jesl auloiem ksiki aigumenlujcej, e Holo-
causl faklycznie nie mia miejsca.
Shamii zaizuca biylyjskiemu dziennikowi Times,
e sla si czci wialowej konspiiacji syjonislycznej,
zmieizajcej do zniszczenia Aiabow i muzumanow. Na-
izdziem lej konspiiacji ma by iownie adminisliacja
piezydencka USA, kloi Shamii wykoizyslujc leimi-
nologi ameiykaskich ugiupowa neonazislowskich
okiela jako syjonislyczny izd okupacyjny (Zionisl
Occupalion Goveinmenl). Twieidzi le, e w legendach
o popenianiu pizez ydow lzw. moidow iylualnych
mogo by wiele piawdy. Uwaa ponadlo, i Piolokoy
Mdicow Syjonu naley liaklowa jako powane iodo
hisloiyczne. ydzi lwieidzi Shamii s wiogami ludzko-
ci co najmniej od czasow ukizyowania Chiyslusa, klo-
ie popenili w imi swojego ieligijnego kullu mamony.
Niezbdne jesl, wobec lego dodaje, posugujc si osa-
Moczar
reaktywacja?
Wiktor Sadowski
R
Y
S
.

S
Z
Y
M
O
N

S
U
R
M
A
C
Z
48

49

wion foimu nazislow oslaleczne iozwizanie kweslii
ydowskiej. Naslpi ono, gdy ydzi, naladujc samego
Shamiia, nawioc si na piawosawie, a ich paslwo w Pa-
leslynie zoslanie zlikwidowane.
Zdaniem Shamiia, anlysemilyzm by i pozoslaje milem,
kloiy slwoizyli sami ydzi, aby odwioci uwag od swoich
knowa. Tak funkcj gosi on na konfeiencji w Bejiu-
cie, gdzie negacjonici z caego wiala podwaali islnienie
komoi gazowych w Auschwilz peni iownie mil Ho-
locauslu. Nic dziwnego, e od pogldw i osoby Israela
Shamira publicznie odcio si wielu zadeklarowanych
przeciwnikw polityki pastwa Izrael. Radykalnie le-
wicowy dziaacz i publicysta Lenni Brenner okreli go
mianem oszczercy i politycznego gupca. Wsppracy
z Shamirem odmwili izraelscy aktywici antywojenni
z organizacji Matzpen (m.in. znany izraelsko-brytyjski
dysydent i wybitny uczony Moshe Machover).
W Polsce opiocz iedakcji Lew Nog piomoloiem
wywodow Shamiia jesl jawnie anlysemicki poilal inlei-
nelowy www.polonica.nel jego mollo lo Pizeciwko
ydokiacji! Polska bez ydoslwa i ydzizmow!. Poilal
len publikuje leksly Shamiia od ioku ioor. W Inleinecie
mona lake znale polski pizekad innego z lekslow Sha-
miia, w kloiym czylamy: Na pocztku XX wieku, dziecko
z mieszanego maestwa prawie zawsze identyfkowaoby
si z rdzenn ludnoci swojego kraju. Lecz tendencja ta na-
potkaa na przeciwdziaanie historii Holokaustu, ideologicz-
nej konstrukcji wszczepiajcej potomkom ydow fatalistycz-
ne wraenie braku ucieczki. Nie ma znaczenia czy jeste
ydem penej krwi czy te masz tylko kropl krwi ydowskiej,
czy jeste ochrzczony czy te nie mogby tak samo by za-
mordowany przez hitlerowskich nazistow. Dlatego przycz
si do ydow i popieraj ydow oto, w skrocie, idea lan-
sowana przez ydow w celu utrzymania, w swym dalszym
otoczeniu, potomkow tyche ydow. Tak wic ydzi, repre-
zentowani przez ideologow Holokaustu, zrobili z dolfa Hi-
tlera i jego nazistow swoich najlepszych sojusznikow. Tako
izecze anlysyjonisla Isiael Shamii, auloi lewicowego pi-
sma Lew Nog...
ydzi rzdz Ameryk...
Na amach Lew Nog iownie kuiiozalne wywody s
noim. Dobiym ich pizykadem s dwa ailykuy ameiy-
kaskiego publicysly Jamesa Peliasa.
W ailykule Iziael a Slany Zjednoczone unikalne slo-
sunki (Lew Nog ni r) Pelias oskaia swoj kiaj o seiwi-
lizm wobec Iziaela. Jego zdaniem, ydzi iziaelscy posiadaj
w Slanach lobby, na kloie skadaj si strategicznie usytu-
owani w systemie gospodarczo-politycznym /.../ kongresmani,
media i magnaci z Vall Street. Pelias okiela chlnie akly-
wislow owego lobby jako ydowskich osadnikow kolonial-
nych w USA. Lobby konlioluje obie gowne pailie polilycz-
ne, fnansujc jak wyliczy Pelias Demokialow w ,o,
a Republikanow w ,. Lobby zdobyo wadz nad Kongie-
sem, za czego dowod su Peliasowi pizychylne dla Iziaela
wyniki gosowa w lej izbie. Lobby ma na swoich usugach
superbogatych oszustow fnansowych /.../ a nawet gangsterow
i mordercow, kloiym zapewnia cakowil bezkaino.
Nie zadowalajc si osigniciami swego lobby, Iziael
ma na dodalek peneliowa USA za poiedniclwem sial-
ki agenlow, oplalajcej bazy wojskowe, Urzd do Valki
z Narkotykami, Federalne Biuro ledcze (FBI), /.../ dziesit-
ki innych instytucji pastwowych, a nawet /.../ tajne biura
i mieszkania prywatne personelu policji i wywiadu. Ta sial-
ka dziaa ma pono iownie na leienie Penlagonu. Pio-
by jej zdemaskowania s z goiy skazane na niepowodzenie,
poniewa jak obwieszcza Pelias konlioluje ona policj,
konliwywiad, wymiai spiawiedliwoci i media, kloie mo-
gyby j ciga. To wszyslko Pelias pisze cakiem seiio.
Nic dziwnego, e dysponujc piawie nieogianiczony-
mi moliwociami, iziaelscy agenci na dugo pized rr
wizenia zdobyli infoimacje o pizygolowaniach do za-
machow, kloiymi jednak nie podzielili si ze swoim so-
jusznikiem w Waszynglonie. Nie jesl jasne, czy Iziaelczycy
zawinili jedynie lym, e zaniedbali oslizec Ameiykanow
o planowanych alakach na Woild Tiade Cenlei. Pelias su-
geiuje bowiem powoujc si lym iazem na pogoski ki-
ce po caym Wschodzie aiabskim e same le zamachy
byy wynikiem spisku iziaelskiego, kloiy mia nakoni
Vaszyngton do ataku na arabsko-muzumaskich przeciw-
nikow paslwa ydowskiego. Nie wyklucza, e pomogli je
zoiganizowa wywiadowcy Mossadu, kloizy pizeniknli
do giupy zamachowcow z Al-Kaidy...
O ile, wedug Peliasa, Iziael i USA podejmuj kioki na
izecz zapewnienia sobie bezpieczeslwa bezpodslawnie
i zbiodniczo, lo akcje leiioiyslow uwaa on za cakowi-
cie uspiawiedliwione. Oceniajc syluacj midzynaiodo-
w, w ailykule rr wizenia iok poniej (Lew Nog
ni r), pizepowiada pospieszny schyek impeiium USA.
Jako naizdzie jego pizyspieszenia zaleci globaln walk
zbiojn, kloiej leienem s w jego pizekonaniu przy-
stanki autobusowe, deptaki, piciogwiazdkowe hotele, pizzerie
i wszystkie granice Izraela.
Wywody Petrasa o wszechpotnym lobby ydowskim/
syjonistycznym uzna za kompletn bzdur Noam Chom-
sky, znany lewicowy intelektualista, od wielu lat krytyku-
jcy polityk Izraela i USA wobec Palestyczykw i kra-
jw arabskich.
Nowotwr, syflis i bomby
Teoiia Peliasa wzi sobie nalomiasl do seica Zbi-
gniew Maicin Kowalewski, kloiy na amach pisma
Rewolucja (z Lew Nog czy j wspolny wydaw-
ca i niemal idenlyczny zeslaw auloiow, w lym Kowa-
lewski, kloiy jesl iedakloiem naczelnym Rewolucji
oiaz slaym wspopiacownikiem iedakcji Lew Nog)
z apiobal pizyjmowa melody zamachow leiioiyslycz-
nych, pizepiowadzanych pizez islamski iuch opoiu na
pizypadkowych ydowskich cywilow. W ni Rewolu-
cji piezenlowa bez ladu dezapiobaly lakie oiganizacje
islamislyczne, kloie deklaiuj: zastrzegamy sobie prawo
do atakowania wszystkiego, co syjonistyczne na terytoriach
okupowanych od r,o, r. oiaz prawo do uderzania w sy-
jonizm w obrbie terytoriow okupowanych od r,,8 r.. Na-
ley lu wyjani, e przywoany rok 1{8 oznacza, i
ohar zamachw moe pa w zasadzie kady izrael-
50

51

ski yd-cywil, bowiem to wanie w tym roku powsta
Izrael pastwo syjonistyczne...
Znamienny jesl nie lylko doboi melod pizywoywa-
nych w Rewolucji, ale lake uywana leiminologia. Ko-
walewski porwnuje pastwo Izrael do... nowotworu.
W ni i Rewolucji pisa: Rola Izraela jako raka na ciele
wiata islamu polega na tym, e na wszystkich kierunkach
zagraa on otoczeniu arabskiemu i islamskiemu. W ni
lego samego pisma Ibiahim Nadi Allusz pisze z kolei o i-
deologicznym syflisie kompromisu z Izraelem.
Najmodszym dzieckiem wydawniclwa Ksika i Pia-
sa jesl polska edycja midzynaiodowego miesicznika Le
Monde Diplomalique. O ile jego weisja fiancuska i angiel-
ska znane s z nasilonej kiylyki polilyki Iziaela, o lyle polska
iedakcja (sami swoi: dyiekloiem publikacji jesl Zgliczy-
ski, iedakloiem naczelnym Wielgosz, a zaslpc iedakloia
naczelnego Kowalewski) wniosa lu specyfczny wkad. Np.
w numeize ,liooo jeden z lekslow iedakcja pisma zaanon-
sowaa na pieiwszej slionie iamk z wymienionymi ugiu-
powaniami spod znaku leiioiyzmu giup i ludow uciska-
nych. Wrd rnych ruchw narodowowyzwoleczych,
w tym takich, ktre walcz z tyraskimi i autorytarnymi
reimami, wymieniono tam rwnie... Al-Kaid.
Viva fantasmagorie!
Kolejny elemenl lej ukadanki lo poilal inleinelowy
Viva Paleslyna. Cho deklaiuje obion piaw Paleslyczy-
kow i kiylykowanie naduy polilyki iziaelskiej, peen jesl
leoiii z pogianicza absuidu. I bynajmniej nie lylko o Pale-
slyn lu chodzi mona lu znale np. pizediuk ailykuu
o lym, e modzi ydzi ioziabiaj w Polsce. W Owiad-
czeniu w szosl iocznic powslania Viva Paleslyna: Wal-
czymy w wialowej inlifadzie, iedakloizy poilalu napisali:
V poczynaniach Izraelczykow, ktorzy jeszcze trzy lata wcze-
niej dowiadczali tragedii holokaustu, a sami dokonali row-
nie skutecznej destrukcji caej spoecznoci narodowej, rysuj
si analogie z polityk realizowan przez Trzeci Rzesz.
Jednym z gownych ideologow Viva Paleslyna jesl Pa-
we Micha Bailolik z Poznania. To on zapiosi do wspo-
piacy wspomnianego Kowalewskiego, piszc do (lisl za-
mieszczono na lym poilalu): Nader interesujce wydawa-
yby si materiay dotyczce /.../ siatki szpiegowskiej Mossa-
du, ktorej obecno zbiega si czasoprzestrzennie z obecnoci
w US poniejszych zamachowcow rr wrzenia :oor r. /.../
Gsobicie uwaam, e Mossad prawie na pewno wiedzc co
si wici z premedytacj nabra wody w usta, a z ponad pi-
dziesicioprocentowym prawdopodobiestwem dba o mylne
tropy i inne informacyjne mieci dla policji, FBI, CI etc., by
udaremni zapobieenie zamachom. /.../ Powstaje te pyta-
nie, kto z izraelskiej wierchuszki, jeli cho cz tych podej-
rze miaaby okaza si prawd, nalea do grona osob do-
brze poinformowanych.
Teksly Bailolika ioj si od lego lypu wywodow. Za-
cylujmy jeszcze znamienne fiagmenly dwoch z nich. By
tylko jeden holokaust nigdy wicej! Tak mowi dzi lotnik
bombardujcy arabskie osiedla. Tak przemawia operator bul-
doera dostarczonego w ramach intratnego kontraktu armii
izraelskiej przez frm Caterpillar. /.../ Takie przesanie /.../
nios pilot izraelskiego Fro, dokonujcy przelotu nad obsza-
rem hitlerowskiego obozu zagady w Gwicimiu. Tyle zna-
cz sowa scholastycznego pismaka Commentary Magazine
i tuby skrajnej prawicy syjonistycznej, Edwarda lexandra,
o zakumulowanym kapitale moralnym, jakim pozostaje
zagada ydow w okresie drugiej wojny wiatowej. Hienom
wyjcym w bankach i na giedach takim jak te z Caterpil-
lara lubi wtorowa hieny wyjce w grobach. By bez wsty-
du i cienia wahania pozbawia dorobku ycia i samego ycia
mieszkacow wspoczesnych gett i bantustanow, by jakby
na hitlerowskie zawoanie Sia poprzez rado kolonizo-
wa i eksterminowa pizekonuje Bailolik.
A naslpnie wyciga oczywisly wniosek: Dlatego
waciwym jest cakowicie antysyjonistyczne stanowisko,
uznajce, e Izrael nie mia prawa powsta, gdy jego powsta-
nia nic nie usprawiedliwia, stanowisko, ktore uznaje to pa-
stwo za niewarte i niegodne przeraajcej ceny, jak przyszo
zapaci regionowi i caemu wiatu za utrzymywanie tego
rasistowskiego reimu. /.../ gdy David Irving jest /.../ cigany
przez policje dziesitek krajow i musi mierzy si z pozwami
sdowymi i aresztowaniami, podobni mu w swej istocie ne-
gacjonici syjonistyczni maj co najwyej problem z tym, e
czerwony dywan, ktory przed nimi rozwinito na lotnisku,
by o zgrozo zakurzony.
Antysyjonizm i jego krytycy
Na poczlku ioo i. publicysla Micha Bilewicz, jako
bodaj pieiwszy, zwioci uwag na pioblem lewicowego
anlysyjonizmu w Polsce. Na amach pisma Sowo y-
dowskie (peiiodyk Towaizyslwa Spoeczno-Kulluialnego
ydow w Polsce) opublikowa leksl bdcy analiz ailyku-
ow zamieszczanych w Lew Nog i Rewolucji. Piszc
swoj leksl z pozycji lewicowych i bynajmniej nie bionic
caokszlalu polilyki Iziaela, dokadnie pizeanalizowa lie-
ci wspomnianych czasopism.
Lewicowy antysemityzm jest obecnie
znacznie bardziej grony ni antysemityzm
skrajnej prawicy. Ten drugi jest na szczcie,
po dowiadczeniach Holocaustu, cakowicie
skompromitowany i pozostaje zjawiskiem
marginalnym, powszechnie potpianym,
wegetujcym w niszy maych grupek
politycznych i niskonakadowych gazetek.
Natomiast obsesyjne ataki na ydw i Izrael
w wykonaniu lewicy s traktowane znacznie
bardziej wyrozumiale, czsto przenikaj do
gwnego nurtu dyskursu publicznego, na
amy powanych czasopism i do rodowisk
uznawanych za wiarygodne. To sprawia, e ich
zasig i oddziaywanie spoeczne s znacznie
wiksze, a przez to groniejsze.
50

51

O ailykule Slefana Zgliczyskiego pisa lak: autor
sugeruje, e specjalni wysannicy Mossadu niebezpiecznie
kombinowali przy zamachach na VTC z rr wrzenia, a ju
na pewno wiedzieli o nich wczeniej i nie poinformowali
opinii publicznej. Inny fragment, jak gdyby nigdy nic, infor-
muje nas, e oto zamachy rr wrzenia byy na rk gabine-
towi Szarona, ktory mog bez obaw rozpocz swoj kam-
pani naznaczon torturami i mordami z zimn krwi
niewinnych starcow, kobiet i dzieci. by uwiarygodni
moc swoich sow redaktor Lewej Nogi zaznacza, e w De-
ninie Izraelczycy korzystali z dowiadcze SS tumicego
w r,,, roku powstanie w getcie warszawskim.
Ziownywania Iziaela z III Rzesz, a konfiklu ydow-
sko-paleslyskiego z Holocauslem nie zdzieiyo le inne
ydowskie pismo, Midiasz. W maju iooo i. na jego a-
mach ukaza si leksl Michaa Oloiowskiego, powicony
wywodom auloiow Lewej Nogi i Rewolucji. Auloi pisa:
/.../ ju na pierwszy rzut oka wida, e ten nowy przeciwnik
polskiego, inteligenckiego flosemityzmu do zudzenia przy-
pomina marcowy antysyjonizm /.../. Vystpienia polskiej le-
wicy przeciwko Izraelowi budz szczegolny niesmak. Tak jak
antysemicki negacjonizm jest o wiele bardziej naganny tutaj,
na ziemi, na ktorej dokona si Holocaust, tak te skandalicz-
nie brzmi gosy Polakow, ktorzy odmawiaj ydom w ten
czy inny sposob prawa do posiadania pastwa /.../.
Cios z lewej
Do dyskusji wywoanej lekslem Oloiowskiego wczyli
si dwaj wielolelni dziaacze lewicy, a pizy lym naukowcy
zajmujcy si zawodowo pioblemalyk iasizmu i anlyse-
milyzmu di Augusl Giabski z ydowskiego Inslylulu
Hisloiycznego oiaz di Pioli Kendzioiek, auloi cenionej
ksiki Anlysemilyzm a spoeczeslwo mieszczaskie.
W numeize Midiasza z lipca-sieipnia iooo i. doko-
nali oni szczegoowej analizy wywodow Zgliczyskiego
i Kowalewskiego. Kendzioiek i Giabski pisali: V /.../ trb-
k radykalnie antyydowskiego nacjonalizmu palestyskiego
dmie ile si w pucach Kowalewski, ktoremu spdza sen z po-
wiek myl, e skrajna prawica palestyska mogaby organizo-
wa mniej zamachow na ydow, ni czyni to obecnie. Dlate-
go z dezaprobat pisa o palestyskiej petycji z :oo, r., ktorej
sygnatariusze wzywali do /.../ zaprzestania zamachow na cy-
wilow. Zwiocili le oni uwag, e w anlysyjonizmie lego
iodzaju, jaki piopaguj iedakloizy Lew Nog i Rewo-
lucji, ma miejsce przejcie caego szeregu tez o charakterze
bliskim antysemityzmowi. Wylknli iownie, e leksly sa-
wice islamski iuch opoiu pizeciwko Iziaelowi, pized-
slawiaj baidzo wyidealizowany obiaz zjawiska prze-
milcza si w nich jawnie antysemickie tezy islamistw,
w tym twierdzenie w tzw. Karcie Hamasu, e Protokoy
Mdrcw Syjonu s... autentycznym wyrazem ydow-
skich knowa.
Ci sami auloizy zabiali wkiolce gos na amach le-
wicowego lygodnika Pizegld. Pisali lam: Tylko w /.../
klimacie intelektualnym, nasyconym demagogi i idealiza-
cj islamistycznej skrajnej prawicy, mog si zrodzi gest po-
parcia dla samobojczych zamachow palestyskich /.../ wo-
bec nie tylko onierzy, lecz take cywilow, ktory otwarcie
wyrazi redaktor naczelny Rewolucji i czoowy publicy-
sta Lew nog Zbigniew M. Kowalewski. Idea zabijania
przypadkowych izraelskich cywilow, ubrana w lewicowy j-
zyk przez Kowalewskiego, licytuje swoim radykalizmem
wiele numerow pism antysemickiej radykalnej prawicy
typu Szczerbiec /.../. Po poparciu przez pismo Rewolu-
cja takich aktow przemocy, humanitarna wydaje si na-
wet antysemicka kampania propagandowa i czystki w apa-
racie przeprowadzane w Polsce w marcu r,o8 r. Nie szokuj
ju rownie obecne na amach periodykow wydawnictwa
Ksika i Prasa teksty usprawiedliwiajce typowe dotych-
czas tylko dla skrajnej prawicy porownywanie realiow izra-
elskiej okupacji do komor gazowych uschwitz.
Po dowiadczeniu kiylyki anlysyjonislycznych lek-
slow w Lew Nog i Rewolucji, iedakloizy polskiej
edycji Le Monde Diplomalique signli po zabieg po-
sugiwania si nazwiskami lewicowych i libeialnych inle-
leklualislow lypu Zygmunl Bauman i Jeizy Jedlicki w ko-
menlaizach na lemal anlysemilyzmu w Polsce. Bynajmniej
nie przekrelio to jednak ich ideologicznego szalestwa
wobec Izraela. W LMD nr z/zoo8 znajdziemy np. laur-
k na cze prawdziwego rewolucjonisty, czyli Georga
Habasha, przywdcy organizacji terrorystycznej, zabi-
jajcej izraelskich cywilw.
Insynuacje dobre na wszystko
Piawdziw fuii iodowiska Ksiki i Piasy wywoaa
jednak inna publikacja. Wspomniany A. Giabski ziedago-
wa i wyda pod szyldem ydowskiego Inslylulu Hislo-
iycznego piac zbioiow pl. ydzi a lewica. W ksice lej,
poiuszajcej iozmaile lemaly, opalizonej pozylywnymi
iecenzjami wybilnych naukowcow, zamieszczono anglo-
jzyczn weisj wspomnianego lekslu Giabskiego i Ken-
dzioika z Midiasza.
Zgliczyski zaieagowa na len fakl baidzo neiwowo.
W polskiej edycji Le Monde Diplomalique z czeiwca
ioo, i. w lekcie o znamiennym lylule Publikacja ze
skandalem w lle, napisa, w dobize ju znanym slylu, e
Giabski i Kendzioiek wpisuj si tym tekstem w szereg
publikacji skrajnie prawicowych rasistow, ktorzy pod po-
zorem obrony Izraela uprawiaj z morderczym skutkiem
prowojenn polityk szczucia na Irak, Liban, Syri, czy
obecnie Iran.
Opiocz lego bzduinego slwieidzenia wszak Giabski
i Kendzioiek nie lyle bionili Iziaela, ile kiylykowali paia-
noiczny sposob, w jaki np. Kowalewski pozylywnie ocenia
zamachy na ydowskich cywilow, a Shamii ziownuje Iziael
z III Rzesz i ludobojslwem w Auschwilz ze sliony Zgli-
czyskiego nie pojawia si adna meiyloiyczna odpo-
wied na slawiane zaizuly. Nalomiasl wspomniany Pawe
Micha Bailolik z Viva Paleslyna na poilalu Indymedia
szczeize oznajmi, co sdzi o kiylykach lewicowego anly-
semilyzmu: nie zamierzamy odpowiada merytorycznie na
jad ndznego doktorzyny, /.../ nie zamierzamy tumaczy si
z intencji przed ludmi, ktorzy s niegodni obmywa nasze
stopy. /.../ rezygnujemy z polemiki z wami nie jestecie bo-
wiem partnerami do dyskusji, lecz, delikatnie mowic, gno-
jem historii.
52

53

jak to si stao, e ,o lat temu znalaz si Pan w centrum
Marca?
Wiktor Grecki: Jeli pizyjmiemy, e cenlium lo
by feimenl na Uniweisylecie Waiszawskim, jak mogo
si wledy wydawa niejednemu z nas, jego wspolwoicow,
cho pizecie demonsliacje iozlay si na ca Polsk lo
w lym sensie izeczywicie byem w cenlium.
Wslpiem na Wydzia Filozofczny UW w r,o i.,
w nieco iomanlycznym odczuciu, e co wanego si wy-
daizy, spolka mnie jaka pizygoda. Im duej si nad lym
zaslanawiam, lym silniejsze mam wiaenie, e lo, co si
wledy dziao, zaskakiwao mnie nie lym, e byo inne, ni
powinno by, lecz e byo wicz pizeciwnie. Powiedzmy,
e izeczywicie chciaem by w cenlium pylanie, czy la
chlka nie bya pewnym naduyciem, czy lo cenlium
miao by lylko dla mnie, czy dla kiaju, bo laka iefeksja
si we mnie budzia, zwaszcza jak ju wspomniane wyda-
izenia si zaczy. Jeli chodzi o lo, jakie miao znaczenie lo,
co iobiem, byoby mieszne, gdybym lwieidzi, e nada-
waem Maicowi kieiunek. Z lego punklu widzenia byem
pewnego iodzaju oulsideiem i chciaem nim by, bdc
jednoczenie w iodku.
Czy mona po latach, odrzucajc poniejsze interpretacje i po-
sugiwanie si tradycj Marca, nakreli ideowe oblicze osob
protestujcych wtedy przeciwko wadzom PRL-u?
W. G.: Na UW lon nadawaa giupa modziey o io-
dowodzie lewicowym, w sensie pochodzenia iodzinnego,
powizana z socjalizmem czy komunizmem. Niezalenie
od wszyslkiego innego, Maizec by dla lego iodowiska
pizeciwslawieniem si iodzicom i syslemowi bunlem
dzieci szeioko iozumianej elily syslemu. Mona piobo-
wa uogolnienia, e nie byo lo iodowisko lypowe dla
owczesnej Polski, jeli chodzi o dowiadczenia spoeczne
(pizykadowo, jeli naleeli wczeniej do haiceislwa, lo
nie do zielonego, lecz do walleiowcow). Ich opoi wyia-
sla nie z odwoania si do liadycyjnych wailoci, ale by
piob wycignicia konsekwencji z zaoe, kloie wynie-
li z lewicowych domow i zapania za sowo syslemu,
kloiy pizeczy sam sobie. Ale, pamilajmy, e uogolnie-
nia, cho maj pewien sens, s le iyzykowne ja nie by-
W centrum
Marca
z Wikloiem Goieckim
iozmawia Micha Sobczyk
Tym jawnym nagonkom na kiylykow anlysyjonizmu
lowaizysz mniej cywilizowane pioby ich zaszczucia. Pod
pizediukami lekslow Kendzioika i Giabskiego, zamiesz-
czanymi na lewicowych poilalach inleinelowych, iegulai-
nie pojawiaj si anonimowe insynuacje i wulgaine wy-
zwiska pod adiesem auloiow.
Jad salonowy
Pizywoany na wslpie Finkielkiaul zauway, e
nowy, lewicowy anlysemilyzm jesl obecnie znacznie
baidziej giony ni anlysemilyzm skiajnej piawicy. Ten
diugi jesl na szczcie, po dowiadczeniach Holocauslu,
cakowicie skompiomilowany i pozoslaje zjawiskiem
maiginalnym, powszechnie polpianym, wegelujcym
w niszy maych giupek polilycznych i niskonakadowych
gazelek. Nalomiasl obsesyjne alaki na ydow i Iziael
w wykonaniu lewicy (kloie w lakiej foimie i lieci, jak
cylowano wyej w aden sposob nie pizyczyniaj si do
izelelnego poznania konfiklow bliskowschodnich i ich
iozwizania czy wspaicia dla ofai), s liaklowane znacz-
nie baidziej wyiozumiale, czslo pizenikaj do gownego
nuilu dyskuisu publicznego, na amy powanych cza-
sopism i do iodowisk uznawanych za wiaiygodne. To
spiawia, e ich zasig i oddziaywanie spoeczne s znacz-
nie wiksze, a pizez lo gioniejsze.
Tak dzieje si wanie z auloiami cylowanych wywo-
dow. Posla publiczna lej iangi, co piof. Kaiol Modzelew-
ski, publicznie debaluje z Kowalewskim, kloiy bez cienia
kiylyki piezenluje najbaidziej skiajne anlyydowskie
ugiupowania leiioiyslyczne i nie piolesluje pizeciwko
ich zamachom na pizypadkowych iziaelskich cywilow.
Wielgosz, kloiy na amach Le Monde Diplomalique
piezenluje Al-Kaid jako ugiupowanie ludow i naiodow
uciskanych, bieize udzia w debalach z Leszkiem Mille-
iem i publikuje na amach Dziennika. Lew Nog byo
kilkakiolnie w pozylywny sposob piezenlowane pizez
Gazel Wyboicz, a Le Monde Diplomalique jesl kol-
poilowany w gownej siedzibie SLD. Tak olo wspieiani
i legilymizowani s piomoloizy leoiii o spiskach syjoni-
slow, lobby ydowskim izdzcym Ameiyk, powloi-
ce z Auschwilz w Paleslynie, udziale Mossadu w zama-
chach na Woild Tiade Cenlei ilp. Ci sami ludzie, kloizy
z obuizeniem skdind susznym polpiaj kseioko-
piowane biulelyny skiajnie piawicowych anlysemilow,
wywody ksidza Jankowskiego i hasa bazgiane na mu-
iach pizez maolelnich skinow, ualwiaj pizenikanie do
gownego nuilu debaly publicznej osob goszcych wyej
cylowane biednie.
Mona si zaslanawia nad gianicami wolnoci sowa
i uzna, e nawel najwiksze absuidy zasuguj na piawo
do publikacji. Zgoda nie zmienia lo jednak faklu, e
nie naley ich popieia i piomowa. Pioblem nie dolyczy
kiylyki Iziaela i jego polilyki, lecz lego, w imi czego i jak
jesl ona piowadzona. Gdy konkielne aigumenly zaslpo-
wane s pizez paianoj i leoiie z pogianicza anlysemily-
zmu, jesl lo moialnie nie do zaakceplowania.
+kror Sadowsk
52

53

em walleiowcem, wiod nas bya np. absolwenlka liceum
zakonnego. Pamilajmy iownie, e od 8 maica piolesly
nabiay ju innego chaiakleiu, baidzo szeiokiego w sen-
sie spoecznym i ideowym.
Rodowod buntownikow by zatem podobny, ale czy prowadzi
ich do identycznych wnioskow? Czy wrod protestujcych za-
znaczyy si jakie istotne ronice ideowe czy polityczne?
W. G.: Zawsze s jakie podziay, np. ja czuem si
oulsideiem. Wedug mnie jednak, analiza zionicowania
na lamlym elapie niewiele lumaczy. To by bunl mo-
dych ludzi, kloizy szukali honoiowego sposobu znale-
zienia si w PRL-u, majc jednoczenie pewn swobo-
d z iacji lego, e w weisji wslpnej ich pogldy byy
zgodne z dokliyn uwaali si na ogo za maiksislow.
Twieidz, e islniao w lym iodowisku poczucie ko-
niecznoci obnaenia zakamania panujcego w Polsce.
By moe poczucie lo symbolicznie zoslao wypowie-
dziane w iocznic ro-lecia Padzieinika, na zebianiu
na Uniweisylecie, gdzie mia wyslpienie Leszek Koa-
kowski obiekl naszej wielkiej admiiacji, kloiy w konse-
kwencji wyslpi z pailii.
To zebianie uczeslniczyem w nim odbyo si w ia-
mach akcji lzw. komandosow, jak nas okielano. Uizdzali-
my desanly na ofcjalnie uniweisyleckie impiezy dysku-
syjne oiganizowane dla uwieizylelnienia syslemu, slwa-
izania pozoiow demokiacji i wolnoci sowa. Ci, kloizy
aianowali le pozoiy wiod nich iownie piofesoiowie
wyszych uczelni byli albo cynikami, albo nieuczciwy-
mi naiwniakami, jesl laka kalegoiia ludzi. W lej faszywej
syluacji, zasilanej ieszlkami wolnoci po ,o ioku, ujaw-
nia si giupa modziey, kloia zachowywaa si po pio-
slu piawdziwie; jeli np. na zebianiu bya mowa o polilyce
Zwizku Radzieckiego, lo o lym wanie mowili. Pizy czym
byli dobize poinfoimowani, bo ich iodzice posiadali do-
slp do wiadomoci, jakich inni wcznie z aklywem poli-
lycznym na uczelni, kloiy piobowa konliolowa wymian
myli nie mieli. Desanly le wpiowadzay w konsleinacj
piowadzcych dyskusj i zaskakiway czslo iownie au-
dyloiium nikl nie wiedzia z goiy, kloie zebianie dysku-
syjne slanie si obieklem lakiego najcia z naszej sliony.
To bya dwuznaczna syluacja szczegolnie dla aklywu
uczelnianego, kloiy mia pielensje do nas, e mamy pewne
infoimacje, oiaz do swych mocodawcow, e oni im lych in-
foimacji nie poliafli doslaiczy sami. Ale i dla nas liak-
lowano komandosow lak, jakbymy naduywali syslemu,
wykoizyslujc nasz pizewag infoimacyjn pizeciwko
niemu, gdy lymczasem wynikaa ona z naszych silniejszych
zwizkow z lym syslemem ni w pizypadku innych osob.
W sumie jednak slawialimy nasze oloczenie w syluacji,
w kloiej miao do wyboiu pizyzna nam iacj albo pizy-
zna pized sob, e s i chc by oszukiwani. Socjalizm sla-
wa si moialnie, ale i logicznie niemoliwy, co wywoywao
agiesj i fiusliacj. Syluacja po Padzieiniku piowadzia do
lakiego spilizenia napi moialnych, e wszyscy uczesl-
nicy lej syluacji na uniweisylecie, lizymajc si swych iol,
dopiowadzali do naiaslania impasu. Padzieinik w skali
kiaju ju si moe wypali, ale na uniweisylecie nadal pize-
liway idee wolnoci i wycigania konsekwencji z hase so-
cjalislycznych, iozumianych, nazwijmy lo, po PPS-owsku
czy po pioslu lileialnie bo konslylucja bya pizecie bai-
dzo demokialyczna, leoielycznie mona byo wszyslko.
Oczywicie jesl zawsze pewna fascynacja lym, e co si
ma wydaizy, ale mam wiaenie, e nie chodzio o adn
zadym, ale o honoi i uczciwo. iodowisko jako zwi-
zane z syslemem z iacji swej lewicowoci, i odnoszce do
siebie wyzwania hisloiii z iacji swego inleligenckiego cha-
iakleiu ze wzgldow honoiowych musiao napilnowa
sowem i czynem fasz, do kloiego komunizm si jego zda-
niem spiowadza. Musiao, bo w lej chwili i w lym miejscu
mogo. Chodzio iaczej o gesl honoiu ni o wewnlizne
zionicowanie ideowe.
Marcowi buntownicy byli dojrzalsi, ni sugerowayby to ich
metryki?
W. G.: Mam wiaenie, e byo ogiomnie duo odpo-
wiedzialnoci. To nie miao nic wspolnego z lym, co dziao
si wledy np. we Fiancji, w lym sensie, e lo nie by bunl
dzieci pizeciwko iodzicom, podczas kloiego pozoslaj one
dziemi i maj piawo by nieodpowiedzialne.
Maizec bywa oczywicie piob odnalezienia si
w wymiaize piywalnym wyzwolenia z dziecislwa.
Wydaje mi si, e widziaem osoby pizyloczone milem
walki iodzicow, poczonej np. z wizieniem niekloizy
wicz mogli chcie by iepiesjonowani. Podobnie jak
pizywoana wczeniej kweslia podziaow ideowych, nie
odkiywa lo jednak sensu lego, co si wledy wydaizyo.
Wiktor Grecki (ur. 1946) so-
cjolog. Jego ojciec by generaem, po-
tem wiceministrem Kontroli Pastwo-
wej, po Padzierniku kierownikiem
Ministerstwa Kontroli, w 1968 r. ge-
neralnym dyrektorem w Ministerstwie
Finansw. Po ukoczeniu Liceum im.
Tadeusza Reytana studiowa na Wy-
dziale Filozofcznym UW flozof
i socjologi. Aresztowany 8 marca 1968 r., skazany na 20 miesicy
wizienia, zwolniony w lutym 1969 r.
W latach 1969-1970 suchacz pomaturalnego studium progra-
mowania komputerw, w 1972 r. obroni prac magistersk. W la-
tach 1969-1971 pracowa w Fabryce Wyrobw Precyzyjnych im.
Gen. Karola wierczewskiego jako hartownik, nastpnie operator
maszyn liczcych. W latach 1972-1979 programista, potem projek-
tant systemw elektronicznego przetwarzania danych. Od 1979
do 1996 rolnik i pszczelarz, rwnoczenie remontowa zabytkowy
dwr na Kielecczynie, w ktrym mieszka wraz z rodzin.
Wsppracowa z Komitetem Obrony Robotnikw (woenie
pomocy do Radomia, potem drukowanie w Nowej i dla Zapisu).
Dziaa w Solidarnoci Rolnikw Indywidualnych, potem w Komite-
cie Obywatelskim w gm. Krasocin (woj. kieleckie). Od 1997 r. pra-
cuje jako socjolog, zajmujc si przeksztaceniami systemu ochrony
zdrowia. Wsppracuje te z organizacjami pozarzdowymi w dzie-
dzinie rozwoju lokalnego i kontaktw z Ukrain.
54

55

Wedug mnie, lym sensem byo wykonanie pewnych ge-
slow i wypowiedzenie lieci, kloiych nikl inny wypowie-
dzie nie mog. Mielimy na Uniweiyslecie chwil wol-
noci, kloiej pizeslize moglimy spiywalyzowa, sla
si elil obsugujc syslem, zapewniajc w jego iamach
wspomnian wolno na niby. Zamiasl lego, spiawdza-
limy jego faszywe kaily i lo by sens naszych dzia-
a. Gos czy gesl piawdy, kloiy obnayby fasad uslioju
i by odnolowany w hisloiii, nalea do nas, gdy mie-
limy pizeslize do dziaania i wiksz zwiolno ni
ciki, biuiokialyczny syslem bylimy iodowiskiem,
kloie, dziki askawemu zbiegowi okolicznoci poliafo
zachowa wyniesione z haiceislwa wzajemne zaufanie
i poczucie sensu aklu spizeciwu. Moglimy pod oson
lewicowoci i konsliuklywnego iefoimaloislwa, niczym
komandosi, iobi desanly na uniweisyleckie zebiania
dyskusyjne, kloie miay suy kamslwu komunislycz-
nemu, i moglibymy zachowywa si, jak bymy byli
w wolnym kiaju. Poza lym, dziaalimy jawnie, liaklu-
jc lo jako sposob pizeciwko wpiowadzaniu midzy nas
piowokaloiow.
Samo pylanie o czynnik piowokacji ze sliony UB po-
jawia si oczywicie z ionych slion. Czy wadzy nie zale-
ao na spiowokowaniu feimenlu i wyslpie, po lo, eby
np. spacyfkowa Polsk pized pacyfkacj Czechosowa-
cji: Kulisy i waga ionych lego iodzaju czynnikow nie s
mi do koca znane. Sens Maica wykiacza jednak, moim
zdaniem, poza l logik. Wicz odwiolnie: chodzio o nie-
poddanie si lej konslylulywnej dla iealnego socjalizmu
logice podejizliwoci, dwuznacznoci i beziadnoci, nie
pizybieiajc pizy lym foimy nieodpowiedzialnej i anai-
chicznej. Sdz, e Maizec by sensown lego iodzaju pio-
b, a udao si lo polem KOR-owi, Solidainoci.
Czy odruchowi moralnemu, by pewne rzeczy powiedzie go-
no, towarzyszya wizja konkretnych zmian w ramach panu-
jcego systemu?
W. G.: Jeli chodzi o uniweisylel, lo moliwo mowie-
nia, co si myli, lo ju baidzo duo.
Myl, e cay len iuch mona opisywa pizez piy-
zmal dziesiciolecia Padzieinika i jego poslulalow, jak
wolno sowa, upodmiolowienie jednoslek, a lake slwo-
izenie czego w iodzaju spoeczeslwa obywalelskiego
wpiowadzanie decenlializacji i samoizdnoci. Maizec
by pewn obion lych ideaow, kloie miay nada bliej
nieokielon ludzk lwaiz syslemowi, ale jednoczenie
miay by zapomniane. Take w pailii pojawi si wledy
feimenl, iewizjonici czy libeiaowie wobec dogmaly-
kow lo lake byo bezpoiednim pizedueniem spoiu
z ,o i., kiedy Gomuka mia by ucielenieniem pewnych
lepszych ideaow socjalizmu. Maicowe okizyki piecz
z cenzui lub piasa kamie czy chodzio o zmian sy-
luacji: Taka zmiana bya niepiawdopodobna, piawdziw
zmian byo, e lo wykizyknlimy. Polem, w poowie lal
,o., iazem ze iodowiskiem KIK-owskim nie wiedzieli-
my wpiawdzie dokadnie, co iobi, ale wiedzielimy e
mona zachowywa si pizyzwoicie.
V niektorych relacjach mowa o tym, e uniwersytecki bunt
z o8 r. stopniowo dojrzewa, jego program by coraz bardziej
caociowy, obejmujcy sprawy bezporednio dotyczce ogou
spoeczestwa.
W. G.: Wedug mnie nie; powinno si iaczej mowi
o pewnym elosie. Pioba piogiamowa, kloi sfoimuowali
Kuio i Modzelewski, bya ich gosem. W wydaizeniach,
o kloiych mowimy, biao udzia wielu inleleklualislow,
kloizy bez pizeiwy pisali, a iefeksja nad lym, co si dzieje,
bya ich gownym zajciem. Jednak wedug mnie ich za-
sadniczym sensem byy gesly zwizane z pewnym lewico-
wym elosem, kloiy nabia zupenie niezwykego wyiazu
dziki lemu, e sla si wyzwaniem dla iodowiska kalolic-
kiego, zwizanego z Koem Znaku, KIK-u i pismami laki-
mi jak Wi czy Tygodnik Powszechny. To iodowisko,
cho z innej bajki, iownie miao pewn licencj na dzia-
anie, dziki decyzji podjlej w ,o i., e jednak zaoy swo-
je koo posow, mimo iyzyka, i bdzie w len sposob legily-
mizowa syslem, kloiego nie akcepluje. Maicowe pizela-
dowania sludenlow, poczone z wlkiem anlysemickim,
poslawiy je pized pylaniem, jak dugo mona y w lakiej
dwuznacznoci. Decyzja bya liudna, bo chodzio nie lylko
o koniec pizywilejow, np. zwizanych z byciem posem, ale
i o ulial pewnej pizeslizeni dziaania, bo mona byo co
dobiego iobi np. popizez inleiwencje poselskie. Pailia
naizucaa dylemal: nie lizeba iobi demonsliacji, slawia
spiaw na oslizu noa i wszyslko sliaci, bo syslem mona
napiawia, odwoujc si do iealizmu w piaklyce jednak
konkuiujcego z uczciwoci...
Mam wiaenie, e w Maicu pojawia si decyzja o od-
wioceniu si iodowiska KIK-u od syslemu, powiedze-
niu: non possumus. Ta kweslia bya dla wspomnianego
iodowiska piobieizem chizecijaslwa i wiaiygodnoci
liudnej decyzji o wspopiacy z PRL-em z okiesu Pa-
dzieinika. Jak ju mowiem: cho modzieowi koman-
dosi i ludzie koa Znak czy KIK-u lo byy iodowiska
inleleklualne, nie dokliyna bya lam najwaniejsza. Boh-
dan Cywiski napisa wledy Rodowody niepokoinych.
Niepokoino, a wic i honoi i uczciwo i gesl niezgody
jako ich wyiaz. Zalem palizybym na Maizec w kalego-
iiach moialnych i nie podkiela ionic flozofcznych
czy polilycznych.
Ciekawi nas Paska ocena dugofalowych skutkow politycznych
Marca np. tego, jakie mia znaczenie dla faktu powstania opo-
zycji oraz dla jej ksztatu.
W. G.: Jak ju wspominaem, naslpio niejako spolka-
nie iodowisk o iodowodzie maiksislowskim i kalolickim.
To bya nowa jako, kloiej efeklem byo powslanie, po
okiesie okiopnej depiesji w pieiwszej poowie lal ,o., Ko-
milelu Obiony Robolnikow a polem inslylucji doiadcow
Solidainoci. Mam wiaenie, e pod wzgldem polilycz-
nym lon nadawali ci, kloizy wyiaslali z nuilu maiksislow-
skiego, ale sens nadawaa sliona chizecijaska. To oczy-
wicie bya do specyfczna cz Kocioa, okielana jako
kalolewica, zafascynowana np. Maiilainem, majca do
pioblemow spoecznych podejcie mao w nim dolychczas
54

55

obecne, pod wieloma wzgldami zblione do maiksislow-
skiego. Niezalenie jednak od lego, co piywalnie myleli
wszyscy ci ludzie, iealn lieci lego iuchu oiaz lym, co
okielao jego pioduklywno polilyczn, by jego aspekl
chizecijaski; lakiego chaiakleiu nabiaa lake Solidai-
no, w kloiej elemenly ieligijne byy baidzo wane.
Tem, kloie nadawao dwuznaczno lemu piocesowi,
bya ieszla Polski, w znacznej czci milczca dlalego, e
dla niej nie mia on sensu. Wadza bya zbyl silna, syluacja
geopolilyczna jednoznacznie niespizyjajca, molywacje
i nadzieje Padzieinikowe naiwne. Wyiaslaa ona z iu-
chow spoecznych czy foimacji polilycznych, kloie zoslay
zniszczone w lalach o. lub si z nimi idenlyfkowaa. Ich
slamszenie byo loksyczne dla caego spoeczeslwa. Pizy-
musowe wycofanie pozbawiao niezbdnych dowiadcze
piaklycznych w yciu publicznym i polilyce. Kiedy dzi
naizekamy na niedojizae, ainleleklualne nawizywanie
do liadycji pizedwojennej, czy lo do Dmowskiego czy do
Pisudskiego, lo wynika lo wanie z lego.
Na pocztku wspomnia Pan, e rodowisko komandosow
byo jedynie czci pewnego ogolnopolskiego procesu.
W. G.: Jesl pewien pioblem moialny, co dwuznacz-
nego, kiedy mowi si lylko o komandosach i o wydaize-
niach, kloie miay miejsce w Waiszawie. Znow, nie mo-
wi lulaj o pogldach, ale o lym, e w lym niezwykym
gecie miaa udzia do dua cz modziey akademic-
kiej, ale lake szkolnej i iobolniczej a my by moe za-
pominamy o lych ludziach. Co miaoby znaczy pami-
lanie o nich nie wiem. Moe powinnimy mowi nie
lylko o sobie.
Niezwykle wanym aspektem Marca bya kwestia antysemicka,
o ktorej dotychczas w ogole nie rozmawialimy.
W. G.: Maicowa kampania anlysemicka odwoywaa
si m.in. do lego, e wiod nas byo duo osob pochodze-
nia ydowskiego. Ta kampania bya wanym elemenlem
piocesu speniania si komunizmu. On si ju w baidzo
diaslyczny sposob speni, w Sowielach czy podczas lei-
ioiyslycznych dziaa w lalach o.i ,o. iownie w Polsce,
ale leiaz mia speni si w swojej islocie wadzy penej.
Speni popizez naiuszenie oslalnich labu, kloie mia,
zwaszcza w Polsce: labu moialnego e anlysemilyzm
jesl niezgodny z lewicowoci, a socjalizm nie moe by
naiodowy; labu ideologicznego e jesl jaka dokliyna,
maiksizm, kloia ofcjalnie obowizuje. Syslem mia do-
lychczas w Polsce liudnoci z olwailym zaalakowaniem
ydow nie mog wic do koca swobodnie manipulo-
wa w dziedzinie ludowych iesenlymenlow. Mia iow-
nie liudnoci z ignoiowaniem wasnych zaoe ideolo-
gicznych nie mog do koca swobodnie manipulowa
w dziedzinie idei i iozwiza spoecznych.
Biulalno akcji anlysemickiej bya wowczas szcze-
golna, czego sobie wledy nie uwiadamiaem do koca. Te
pioblemy s ywe i dzisiaj piosz spojize na dyskusj
o Jedwabnem czy o oslalniej ksice Giossa, a lo byo i,
lal po wojnie, yli jeszcze i byli czynni dawni szmalcowni-
cy. Uizdzono manewiy na najwialiwszych elemenlach
lkanki moialnej Polski, w celu zniszczenia jej do koca
po lo, aby syslem wadzy uzyska peni opeialywnoci.
Chciaem zapyta o to, co si stao ze rodowiskiem koman-
dosow. Ze znanych mi relacji oraz tego, co Pan mowi, odno-
sz wraenie, e byo ono wobec siebie lojalne, miao poczucie
wspolnoty do czasu zmiany ustroju. Czy wtedy znaczenie za-
czy mie ronice ideowe, a moe istotniejszy by sposob uczest-
nictwa w transformacji, w ktorej cz marcowych kontestato-
row odegraa bardzo istotn rol?
W. G.: Nadawanie islolnego znaczenia podziaowi na
odgiywajcych wan iol i pozoslajcych w cieniu, uzna-
bym za mislyfkacj, nalomiasl izeczywicie w momencie
pizeomu ionice polilyczne unaoczniy si i w iodowi-
sku si licz. Pizemiany, kloiych bylimy wiadkami i klo-
iym lon nadawaa cz iodowiska opozycyjnego wyio-
sego popizez KOR z opozycji uniweisyleckiej i KIK-u,
miay chaiaklei libeialny w kalegoiiach ekonomicznych
i spoecznych. Pizyznam, e byem i jeslem zwolennikiem
lego iodzaju pizekszlace jako kieiunku inna spiawa lo
sposob, w jaki zoslao lo ziobione. Rownoczenie jednak
mielimy do czynienia z wyianym volum sepaialum wo-
bec lej linii pizekszlace, w poslaci piopozycji lub pize-
sliog lewicowych, mam lu na myli iodowiska lewicowe
(odiodzony PPS, Unia Piacy) z Kaiolem Modzelewskim,
Ryszaidem Bugajem, Janem Jozefem Lipskim.
Z ionych powodow opcja lewicowa dawnej opozycji
nie lylko nie dosza do gosu jako wyiazisly czynnik zmia-
ny, ale nawel jako silna opozycja. Slawiane s zaizuly, e
mamy lu cechy zmowy i zdiady. To znaczy, e lideizy nui-
lu libeialnego, majc w ikach wadz i Gazel Wyboicz,
choby dla zasady nie dopiowadzili do dyskusji nad lymi
dwoma opcjami i palionowali pizekszlaceniom pizez za-
skoczenie.
Moim zdaniem, mielimy do czynienia z libeialnym
lonem pizemian, kloiy aulenlycznie pizenika lideiow
zmiany, ale i zosla pizyjly szeizej czy lo jako wasny,
czy le, a lo ju goizej, jako nieuchionny w iodowisku
doslalecznie szeiokim, eby zmiany lakie pizepiowadzi
w slopniu obseiwowanym obecnie. Wiemy iownie, e len
chaiaklei zmiany pizyjmowany by iownie slosunkowo
szeioko jako zo, na kloie nie ma iady.
Zaizul, jaki slawiabym i jaki si slawia czy lo lideiom
zmiany libeialnej, lo okoliczno, e zmianie lej lowaizy-
szy biak zaufania. Wanie dlalego miaa cechy zaskocze-
nia. Ale le sposob jej pizepiowadzenia pizyczyni si do
dalszego zmniejszenia si poziomu spoecznego zaufania.
Moim zdaniem osi konlioweisji nie by dylemal: iy-
nek czy socjalizm lub zmiana czy biak zmiany, ale czy
zmiana piowadzona jesl w liybie manipulacyjnym, czy ne-
gocjacyjnym. Czy pioduklem zmiany jesl wziosl zaufania
spoecznego, czy jego iedukcja, czy powslaje infiasliukluia
inslylucjonalna zdolna do piowadzenia kolejnych zmian.
Dzikuj za rozmow.
Waiszawa, i, slycznia ioo8 i.
56

Chwila oddechu
57

jakie czynniki decyduj o tym, e niektore sporty tradycyjne s
dalej uprawiane, a nawet dokonuj ekspansji (np. zostaj w-
czone do programu olimpiad)?
Wojciech Liposki: Jako pieiwsza naizuca si kweslia
lego, w jakich waiunkach dana dyscyplina moe by upia-
wiana. Spoily pikaiskie wszdzie, ale upiawianie spoi-
low zimowych w Afiyce liudno sobie wyobiazi. Diugi
wany czynnik, lo uniweisalno danego spoilu, czyli lo,
jak apeluje on do kadej wyobiani i poszczegolnych spo-
sobow pojmowania wiala. Pizykadowo, s naiody, do
kloiych nie pizemawiaj azjalyckie spoily walki, kloie nie
lubi i nie umiej ich upiawia lub jesl im lo zabionione,
np. pizez syslem auloiylainy. Tizeci czynnik, lo wola spo-
eczeslwa, aby dany spoil upowszechni. Taekwon-do,
naiodowy spoil Koiei, pizyj si w wiecie nie dlalego, e
samoizulnie si spopulaiyzowa. Slao si lak, poniewa
Koieaczycy woyli w lo mnoslwo eneigii, pizez ponad
o lal diukowali podiczniki w ionych jzykach, kici-
li flmy, kszlacili lieneiow w jzykach obcych i wysyali
ich w wial, co byo subsydiowane w iamach piopagandy
polilycznej lego kiaju, kloiy chcia da co wialu. W ko-
cu dopiowadzili do lego, e mao kiedy znany koieaski
spoil znalaz si w piogiamie olimpijskim.
Czasem zwyky pizypadek, np. migawka medialna, de-
cyduje, e klo zainleiesuje si danym spoilem. Szwedzkie
kubb, piosly, powiedziabym nawel piymilywny iodzaj ki-
gli, nagle sla si lak populainy, e nawel w Auslialii powsla
zwizek upiawiajcych l dyscyplin. Inny pizykad lo cho-
dzenie z kijkami naiciaiskimi bez niegu i bez nail (noidic
walking), iownie do piymilywy spoil, ale lelewizja po-
kazaa go jako co nowego i jako nowo si pizyjmuje.
Kady spoil znajdowa si kiedy w sladium poczlko-
wym, by znany lylko w obibie jednego kiaju czy wicz
jednej wsi. Niekloie powslay w opaiciu o obseiwacje lu-
dowe, inne na zamowienie, jak koszykowka czy sial-
kowka, kloie slwoizono w collegeu w Spiingfeld w Sla-
nach Zjednoczonych. Dyiekloi wezwa modego nauczy-
ciela, Jamesa Naismilha, i powiedzia: piosz wymyli za-
jcie spoilowe dla sludenlow, ma spenia lakie a lakie wa-
iunki, a jak pan lo iozwie, jak dua bdzie pika, boisko,
ilu giaczy lo jesl wszyslko pana spiawa. To s spoily
powslae w duchu flozofi lzw. muskulainego chizecija-
slwa (muscular Christianity), wychodzcego z zaoenia, e
pizez spoil mona liaf do kadej dziaki osobowoci
ludzkiej. Zasada fair play moe pomoc kszlalowa elyk,
spoily diuynowe umiejlno wspodziaania, wysiek
podczas lieningow siln wol ild.
jakie czynniki decyduj, e tradycyjne sporty s wypierane
przez te globalne?
W. L.: To pochodna lych samych czynnikow, o kloiych
mowiem, jak lo, e niekloie dyscypliny maj w sobie wi-
cej pieiwiaslka uniweisalnego. To jednak nie wszyslko. S
spoily, o kloie dba midzynaiodowy zwizek spoilowy,
eby si iozwijay, nie jesl nalomiasl zainleiesowany pod-
lizymywaniem lokalnych ich odmian.
Pizykadem moe by ameiykaska koszykowka.
Gi w kosza znay ione kulluiy, w Euiopie jeszcze
w XIX w. powslay giy baidzo podobne, jak niemiecki
czy holendeiski korbball. Rozmailych giei, gdzie pik
wizuca si do kosza wedug ionych zasad, jesl na wie-
cie, moim zdaniem, ri odmian (np. horseball, iozgiywany
na koniach). Pozoslaj w cieniu, poniewa ameiykask
weisj koszykowki zajmuje si bogalszy zwizek, jesl ona
baidziej aliakcyjna medialnie, co zapewnia lamlejsza liga
i lelewizja, kloie swoj si niejako naizucaj wialu pew-
n wizj. Polska dziewczyna nie bdzie giaa w nieznany
u nas netball, kiedy codziennie widzi w lelewizji ameiy-
kask koszykowk.
Na lym wanie polega globalizacja wielkich spoilow
midzynaiodowych. One kiedy byy lak samo mao zna-
ne jak kade inne, jednak ekonomia i media powoduj, e
iozwijaj si, a biedny spoil iegionalny, mniej znany, nie
ma szans. Sld pojawi si iuch obiony spoilow liadycyj-
nych pod auspicjami UNESCO, w kloiym bioi udzia.
Sporty
patriotyczne i globalne
z piof. Wojciechem Liposkim
iozmawia Wiolela Beinacka
F
O
T
.

B
.

R
O
G
A
L
E
W
I
C
Z
56

Chwila oddechu
57

jak duy jest wkad Polski we wspoczenie uprawiane dyscy-
pliny sportowe?
W. L.: Jeli chodzi o udzia Polski w kalegoiiach mi-
dzynaiodowych, lo jesl on aden. Chopi noiwescy ska-
kali z usypanej skoczni na zboczu goiy i cay spoilowy
geniusz, lkwicy w naiodzie noiweskim, spowodowa,
e dzisiaj jesl lo spoil olimpijski i skacz pizedslawiciele
wszyslkich kiajow, kloie maj zim. Szkoccy chopi giali
kamieniami suwanymi po lodzie, a dzi lzw. curling jesl
spoilem olimpijskim. Angielska pika nona, niemiecka
pika iczna czy caa plejada odmian kigli w ionych
kiajach lo wszyslko byy zabawy iegionalne, a leiaz s
znane na caym wiecie i pizyspaizaj poszczegolnym
naiodom swoislej ienomy. Nas, Polakow, w lym gionie
nie ma. Kiedy pojawia si kolej, iadio i lelewizja, a wiaz z
nimi szansa wyjcia w wial, nie umielimy jej wykoizy-
sla, cho mielimy kiedy pikne slaiopolskie giy i spoi-
ly! Jako naiod nie poliaflimy si zdoby na lo, eby klo-
iy z nich pizyj si w wiecie.
Okoo poowy XIX w. Polacy slanli pized pylaniem,
co ziobi ze swoimi giami ludowymi. Aby kloia z nich
zyskaa slalus spoilu midzynaiodowego, lizeba byo do-
piacowa spizl, zuniweisalizowa pizepisy ionych ie-
gionalnych odmian lej samej giy, w kocu napisa jaki
podicznik ilp., co wymaga pewnego wysiku, cho nie
gwaianluje sukcesu. Polscy dziaacze spoilowi Soko-
a, lowaizyslw spoilowych waiszawskich, kiakowskich
i poznaskich poszli po najmniejszej linii opoiu. Po
co pizeiabia polskiego iochwisla, czoiomaja czy giele,
jeli mamy do dyspozycji szwedzk gimnaslyk, angiel-
sk pik non, fiancusk szeimieik, niemieck pik
iczn szczypioiniaka, po co iobi co swojego, skoio
woko w wiecie wszyslko jesl golowe: W len sposob za-
pizepaszczono szans na wyjcie w wial z polskim dzie-
dziclwem. Dzisiaj, gdy w Polsce jesl co nie lak, nie lylko
w spoicie, lo pocieszamy si, e pizynajmniej Albania jesl
wci za nami. Tymczasem ona ma co czleiy lala igizyska
spoilow naiodowych, a my jeslemy w wialowym ogonie,
jeli chodzi o kieowanie wasnego spoilu. Co znaczymy
w muzyce, malaislwie, lileialuize czy nauce, mamy kilku
noblislow, lymczasem z niewielkimi wyjlkami polski
spoil okaza si dziedzin nielwoiczych ludzi.
Nie ma wyjtkow od tej reguy?
W. L.: S, na pizykad Waldemai Robakowski, kloiy
jeszcze pized II wojn wialow z obseiwacji giy iybac-
kiej iybacy napiawiali sieci nad jezioiem i dla zabawy
izucali bojami pizez dziuiawe sieci ziobi pikn gi,
pieicieniowk. To moe by pieiwszy polski spoil znany
w wiecie i ju lioch jesl. Pokazywaem go na midzy-
naiodowych impiezach, na wialowym kongiesie TAFI-
SA Sportu dla Vszystkich, gdzie mielimy lylko godzin,
a widzowie szluimujcy boisko lak si lym iozbawili, e
giali pi...
Na AWF w Poznaniu ziekonsliuowalimy o giei, cho
kadziemy nacisk na pieicieniowk. Byo wiele pioble-
mow, np. ze spizlem, jak sialka z lizema dziuiami, ale
dziki wylwoini NETEX paslwa Podszusow z Wgiowa
olizymalimy pieiwsze sialki za daimo i leiaz za minimal-
n zapal wykonuj je oni kademu zainleiesowanemu.
Pieicieniowka jesl baidzo aliakcyjn gi, aliakcyjniej-
sz ni sialkowka, bo sialkowka lo upanie piki na boisko
pizeciwnika, lak aby nie odebia, w sumie do piymilyw-
na gia. A w pieicieniowce lizeba pik pizebi pizez jeden
z okigych olwoiow w podobnej na pozoi sialce lo lio-
ch liudniejsze, ale i ciekawsze.
Czy pastwo polskie wspiera takie dziaania?
W. L.: Minisleislwo popieia nasze dziaania i napiawd
pomaga. Pioblem nalomiasl w lym, e pizez oslalnie , lal
byo szeciu minisliow spoilu. Co z kloiym co uslaliem,
lo ju by inny i musiaem izecz nawija od nowa. Teiaz
bd si slaia dolize do nowego szefa iesoilu i pizeko-
na go, e Polska zasuguje nie lylko na Sladion Naiodowy.
Boj si, e pikaiskie Mislizoslwa Euiopy lak wydienuj
fnanse polskiego spoilu, e na spoily liadycyjne, kloie
chc ioziusza, nie slaiczy. Pika nona lo oplaczy spoil,
kloiego nie cieipi, gdy globalizuje kullui, a powslajce
woko niej negalywne zjawiska, np. chuligaslwo sladio-
nowe, pizenosz si na inne spoily.
jak dua cz polskich sportow tradycyjnych przetrwaa do
dnia dzisiejszego i w jak autentycznej formie?
W. L.: Spoil o nazwie rochwist foima wycigu konne-
go lub pieszego na wzgoizu, najduej ulizyma si w La-
skowicach pod Wiocawiem. To najslaiszy opisany spoil
w Polsce, kloiy wyslpuje ju w kionikach Kadubka i Du-
gosza, znajdziemy go u Kolbeiga i w sowniku ukasza Go-
biowskiego Giy i zabawy ionych slanow z r88 i. Gdy
skoczya si II wojna wialowa, Polakow lam mieszkaj-
cych uznano za Niemcow i wyizucono. Kiedy pojechaem
do Laskowic kilka lal lemu, nikl lam nie sysza o iochwi-
cie. Ta miejscowo moe by symbolem lego, jak dbali-
my o nasz liadycj...
Prof. Wojciech Liposki (ur. 1942) anglista, historyk
i popularyzator sportu. Profesor Uniwersytetu im. A. Mickiewicza
i Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, wykada na uczel-
niach zagranicznych, m.in. w USA i Korei Pd. oraz na Midzynaro-
dowej Akademii Olimpijskiej. By ekspertem przy Komitecie Orga-
nizacyjnym Igrzysk Olimpijskich w Seulu. W przeszoci z duymi
sukcesami uprawia lekkoatletyk, m.in. dwukrotnie by rekordzist
Polski w sztafecie 4 x 400 m, w tej samej konkurencji zaj dru-
gie miejsce w Pucharze Europy (1965). Autor wielu ksiek, m.in.
Sport-literatura-sztuka, Polska a Brytania, Humanistyczna en-
cyklopedia sportu, Dzieje sportu polskiego, Olimpizm dla ka-
dego. Popularny zarys wiedzy o historii, organizacji i flozofi ruchu
olimpijskiego, Encyklopedia sportw wiata (przetumaczona na
wiele jzykw), Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich, Dzieje
kultury brytyjskiej, Rochwist i palant studium etnologiczne daw-
nych polskich sportw i gier ruchowych.
58

Chwila oddechu
59

Na szczcie polskie spoily liadycyjne pizeliway lu
i owdzie, np. na Podhalu mamy wycigi kumoterek. Ludo-
we spoily mona wci spolka gownie w pojedynczych
wsiach, a ich liadycja czslo siga iedniowiecza. W Bu-
kowcu Goinym jesl bieg z koatkami, w Giabowie k. czy-
cy palant, gia odzwieiciedlajca podzia na niebo i pie-
ko, zieszl wikszo spoilow ludowych ma konolacje ie-
ligijne. W Giabowie od kilkusel lal w palanla gia si w spe-
cjalnie obchodzony lizeci dzie wil Wielkanocnych, co
szanoway nawel wadze PRL. Uioczyslo ma chaiaklei
celebiy ieligijnej, odpiawiana jesl specjalna msza z kaza-
niem na lemal palanla.
Swego czasu palanl by jedyn polsk gi, kloia miaa lig.
Nieslely, w r,,8 i. Polski Zwizek Palanla Spoilowego zacz
iozpowszechnia gi w baseball i sofball, lj. baidzo podobn
gi, ionic si liczb baz, zasadami punklacji ilp. Co lo za
kiaj, jaki lo paliiolyzm oiganizacji spoilowej, skoio iuguje si
polsk gi i na jej miejsce wiadomie wpiowadza ameiyka-
sk: To jesl paliiolyzm, kloiym my si lak chwalimy:
Niektorzy tumacz zanik polskich sportow take zaborami czy
okresem PRL.
W. L.: Pod zaboiami byo i jesl wiele euiopejskich na-
iodow, jak np. Baskowie, Walijczycy czy Szkoci. Im lo wca-
le nie pizeszkodzio. Odwiolnie oni chcieli popizez spoil
pokaza, e s silni biologicznie, niezaleni od zaboicy.
W Iilandii, kloia bya pod zaboiem mniej wicej lyle lal, co
Polska, w najwikszej oiganizacji spoilowej, Gaelic Alhlelic
Associalion, a do r,, i. panowa zakaz upiawiania angiel-
skich spoilow. Baskowie iozwinli w niewoli kilka spoilow
o zasigu midzynaiodowym, jak pelota, kloia w Ameiyce
Poudniowej konkuiuje z pik non, a w niekloiych kia-
jach, np. na Kubie, z ni wygiywa. Inne naiody ucisk zdo-
pingowa do lego, eby podlizyma biologiczn pino
i pokaza swoj oiyginalno, nalomiasl Polacy waciwie
lylko w spoicie odizucili wasn liadycj i wpiowadzili
obc. Co wicej, miay w lym swoj udzia, islniejce do dzi-
siaj, Ludowe Zespoy Spoilowe. Mona by izec, e byy ia-
czej anlyludowe, bo ze wzgldu na sam nazw powinny si
szczegolnie inleiesowa liadycyjnymi spoilami wiejskimi,
a wic ludowymi, a one wykoizeniy je ze wsi, wpiowadza-
jc lam spoily miejskie, jak kolaislwo czy pika nona.
jak silny jest wiatowy ruch na rzecz ocalenia sportow trady-
cyjnych?
W. L.: UNESCO uchwalio Kail Spoilow Tiadycyj-
nych, kloia zaleca poszczegolnym izdom opiek nad
nimi. Ruch spoilow liadycyjnych jesl, izecz jasna, nie-
poiownanie sabszy ni wielkich spoilow midzynaiodo-
wych, ale ionie w si. Mam zieszl w zwizku z lym lake
i pewne obawy e niekloie liadycyjne spoily slan si
kosmopolilyczne i zaliac swoj losamo.
Dobize jednak, e laki iuch islnieje. W Polsce jego
oiodkiem jesl AWF w Poznaniu, pomaga minisleislwo,
od czasu do czasu Towaizyslwo Kizewienia Kulluiy Fi-
zycznej. Powoli co si iusza, wychodzi z powijakow
zwaszcza pieicieniowka co ioku jesl midzynaiodowy
luiniej w Poznaniu, iozgiywany midzy uczeslnikami Fe-
sliwalu Folkloiyslycznego Taca i Kulluiy Ludowej, klo-
iy oiganizuje wanie AWF.
Ktor dyscyplin mona uzna za narodowy sport Polakow?
Czy tak rol moe peni dyscyplina wywodzca si z inne-
go kraju, a jeli tak jakie ma to konsekwencje dla tosamoci
i

dziedzictwa kulturowego narodu?
W. L.: Czasem si mowi, e spoilem naiodowym Pola-
kow jesl pika nona czy jedzieclwo, ale lo jesl piymilywne
upioszczenie. Spoil naiodowy lo laki, kloiy powsla w ob-
ibie danego naiodu i moim zdaniem nie wolno lak nazy-
wa czego, co wymylili inni, bo co lo za naiodowa zasuga
w samym upiawianiu: Wemy jedzieclwo. Mamy liadycje
polskiej jazdy husaii, uanow ale np. Anglicy ze swo-
jej liadycji jedzieckiej zbudowali foimu jedzieclwa an-
gielskiego, do kloiego duo wpiowadzili Hiszpanie i Wosi,
jesl le fiancuska szkoa jazdy. A polskiej nie ma. Nawel
z wasnej, bogalej liadycji jedzieckiej nie umielimy slwo-
izy wasnego spoilu! By nim iochwisl, a lake lzw. wyci-
gi wociaskie, kloie malowa jeszcze Januaiy Suchodolski
w poowie XIX w. gdzie lo wszyslko jesl: Obecnie sloso-
wane u nas slioje, nazewniclwo ilp. pochodz z Anglii.
Szeimieika le izekomo wielkie liadycje, ale konku-
iencja szeimieicza, kloia nazywa si szabla, opaila jesl na
liadycjach szabli wgieiskich, a nie polskich. To si pizejawia
w ionych izeczach: w nazewniclwie i leiminologii fachowej,
wzilej z danego jzyka, w sposobie oiganizacji, w zasadach,
kloie si wywodz z danego kiaju, w spizcie zaczeipnilym
z jego liadycji ild. Wpyw spoilow w poszczegolnych kiajach
wida najlepiej w jzyku: fulbol, golkipei wiadomo, z jakie-
go kiaju lo pizyszo. Nie ma w midzynaiodowym obiegu
polskiej leiminologii, bo nie ma adnego polskiego spoilu.
Sport jest zatem jednym ze wskanikow rozwoju kulturowego?
W. L.: Na ogo poslizega si jego iol z liadycyjnych
punklow widzenia, np. mowi si o podlizymaniu zdio-
wolnoci i spiawnoci polizebnych w wojsku i piacy ild.
To s jednak czynnoci suebne, spoil spenia lu iol
naizdzia. Foisuj pogld, e spoil jesl pewn dziaalno-
ci kulluialn czowieka sam w sobie, gdy on odnajduje
siebie, spiawdza swoje ciao, si, wol. Odgiywa le du
iol w innych dziedzinach kulluiy, np. gdy na jego lemal
powslaje lileialuia czy malaislwo. Najbaidziej populainy
zbioiek poezji polskiej za gianic lo lomik poezji spoilo-
wej Kazimieiza Wieizyskiego pl. Laui olimpijski, klo-
iy olizyma zoly medal na olimpiadzie w Amsleidamie
w r,i8 i. To by nb. pieiwszy polski zoly medal w ogole
laka bya wowczas idea, e konkuiencje ailyslyczne byy
liaklowane lak samo, jak czyslo miniowe. To jesl le
dowod, e spoil lo nie lylko wycigi na sladionie, lecz caa
sfeia kulluiy, w kloiej sawa Polski liwa lioch duej ni
wiadomo, e jaki boksei wygia walk w Tokio.
Dzikuj za rozmow.
Pozna, ro slycznia ioo8 i.
58

Chwila oddechu
59

By tu
Liczyrzepa...
1.Scena
Kollina Jeleniogoiska, slanowica zachodni cz Su-
delow, liczy ok. i,o kmi. Od ponocy gianic jej wylyczaj
Goiy Kaczawskie, od wschodu pizepikne Rudawy Jano-
wickie, od poudnia Kaikonosze, od zachodu za odiadza-
jce si po niedawnej klsce ekologicznej Goiy Izeiskie.
Milycznym panem lych ziem by Liczyizepa (in. Rze-
pioi), z niem. Rubezahl. Czesi, wiod kloiych podanie
o Rzepioize si naiodzio, zwali go Kikono. Zalewa on
szlolnie, poiywa ludzi, sliaszy wdiowcow. Panowa nad
Sudelami i goiskimi kollinami, poki nie zmieni si lyp
ludzkich wyobiae. W niemieckim Goililz powicono
mu placowk muzealn (www.iuebezahl-museum.ch).
Slolic iegionu zaoy, pizygolowujc si do najazdu
na Czechy, Bolesaw Kizywously. Byo lo w ioku rro8.
Jelenia Goia zaislniaa na szlaku kupieckim do Czech
i Niemiec, prosperity pizeya w wieku XIV, za panowania
ksil widnicko-jawoiskich. Polem jako wiano Anny
Piaslowny doslaa si poudniowym ssiadom. Z kocem
wieku XV miaslo wyszo poza swe muiy obionne. Znisz-
czone podczas wojny o-lelniej (w ro i. poai sliawi
waciwie cao zabudowy), iozkwilo ponownie dziki
lkaclwu dopieio po ioku r,r, gdy znalazo si w giani-
cach Kioleslwa Pius.
Pized II wojn najbaidziej znana posla Jeleniej Goiy
(Hiischbeig i. Rsgb.) lo pilolka Hanna Reilsch. Od 8 maja
r,, i. giod pozoslaje znow w gianicach Polski. W chwili wej-
cia do miasla Aimii Czeiwonej liczy on ok. 8o lys. miesz-
kacow. W lalach powojennych nim wyiuszy za Wielk
Wod spdzi lu modo wybilny pisaiz, Jeizy Kosiski.
Dzisiejsza Jelenia Goia kojaizy si gownie z Fesliwa-
lem Tealiow Ulicznych, polsk szko fologiafi elemenlai-
nej, piknymi podcieniami Rynku (zwanego Placem Ralu-
szowym) i powodzi ioku r,,,. Do lego niewykoizyslana
szansa wojewodzkoci, kiyzys w iuchu luiyslycznym,
kloiy zole lala pizey w lalach ,o. wieku XX oiaz slaa
lewicowo elekloialu, cho slaizy lowaizysze i ich dzieci
s leiaz wzoiowymi libeiaami.
2.Na scen wkracza aktor
Rodzice Gizegoiza Jdiasiewicza pizybyli do miasla nad
Bobiem z okolic Bechalowa. Gize uiodzi si w ioku r,,,
iepiezenlujc pieiwsze polskie pokolenie iegionu po kilku-
sel lalach naszej naiodowej nieobecnoci w Kaikonoszach.
Zawsze chciaem mie co wspolnego z dzieami ar-
tystycznymi albo duchownymi! Gd czasow szkoy redniej
najbliszym mi medium tworczym by prawdziwy, klasyczny
teatr. I czekaem na powoanie. Nie przyszo.
Od czwailego ioku ycia do poczlku lal oo. laczy
w Zespole Pieni i Taca Jelenia Goia, zwizanym z Miej-
skim Domem Kulluiy. Zespo skada si z osob doiosych.
Dzieci byo dwoje Gizegoiz i jego koleanka slanowiy
wic swego iodzaju iodzynki w ciecie. Bywao, i ta-
czylimy na imprezie pierwszomajowej. Guzik mnie obcho-
dzio, jaki nade mn sztandar, cieszyem si, e otwieram po-
chod. W MDK Jdiasiewicz nalea iownie do choiu ze
wszyslkich foim muzycznych do dzi najbaidziej pizey-
wa piew choialny, zwaszcza ceikiewny.
Malui zdoby w Cieplicach (od lal cz Jeleniej Goiy).
Jesl bowiem absolwenlem Zespou Szko Rzemios Aily-
slycznych, o specjalnoci lkacz maszynowo-iczny. Po
maturze marzyem o lsku lub Mazowszu. Gsiem dni
przed egzaminem do Mazowsza zamaem nog. tak
chciaem spotka si z Mir Zimisk-Sygietysk.... Zamiasl
w Mazowszu, po powiocie do zdiowia znalaz si w Slu-
dium Wychowania Pizedszkolnego, jako jedyny chopak na
ioku. Zawod nauczyciela pizedszkola jednak zdoby. Piobo-
wa le szczcia w Tealize Animacji podczas iekiulacji do-
lai a do... sekielaiialu. Zobaczy bowiem po diodze piob
na scenie i slchoizy. W iodowisku ludzi lealiu Jdiasiewicz
lkwi jednak po uszy. I nie jesl mu z lym chyba najgoizej.
Lech L. Przychodzki
G
R
Z
E
G
O
R
Z

J

D
R
A
S
I
E
W
I
C
Z
W

B
W
A

J
E
L
E
N
I
A

G

R
A
.

F
O
T
.

L
E
C
H

L
E
L
E

P
R
Z
Y
C
H
O
D
Z
K
I

60

Chwila oddechu
61

W midzyczasie myla o klaszloize piaklyki ieligijne
byy i s mu bliskie. Nigdy nie zarzekaem si, i nie zostan
ksidzem, teraz te, ale w tym wieku? mieje si Gizesiek,
podczas gdy o pilio wyej zaczyna si mniej ofcjalna cz
jubileuszu Juika Jakubow. Jdiasiewicz ju lam mia swoje
pi minul, leiaz iozmawiamy. V wikszoci jeleniogor-
skich spotka katolickich uczestniczyem sam mnostwo ludzi
starych, a ja jeden mody. Dopiero podczas zjazdow w Cz-
stochowie zobaczyem, e nie jestem adnym wyjtkiem.
3.Aktor gra Szwejka
Jdiasiewicz zosla ju panem pizedszkolankiem,
gdy pizypomniaa sobie o nim Wojskowa Komenda Uzu-
penie. Znaleziono mu miejsce odpowiednio dalekie od
domu wyldowa w lolniczej szkoce w Migowie, by
polem suy w Malboiku (lala r,,,-,,). V linii prostej
miaem do jelonki o:, km. Mogli da mnie bliej, ale prakty-
kujcy katolicy nie byli dobrze widziani w szeregach LVP.
Nie islniay powody, by Gizegoizowi wlepia subowe
kaiy, ale jego poslawa kua w oczy ofceiow. Polityczny
za kadym razem mnie pyta. jdrasiewicz, czy wy musicie
by tacy? Na to ja niezmiennie jacy mamy by?. Raz
lylko chciano go wiobi poniewa jako jedyny lizewy
w wilecznym lowaizyslwie mia podobnie do kolegow
czeiwon lwaiz (siedzia akuial pizy piecu) ofcei dy-
uiny zameldowa gdzie lizeba, i piewa zbyl gono
koldy. Pieiwsz pizepuslk spdzi w Olszlynie na wi-
ceniach kapaskich syna znajomych. wici owczesny bi-
skup waimiski Jozef Glemp.
W r,,8 i. Kaiol Wojlya zosla papieem. Viedzia-
em, e jan Pawe II przyjedzie do Polski, ustawiem moj
urlop tak, by si z nim spotka na trasie pielgrzymki. Za-
czynaem drugi rok suby, zarezerwowaem sobie na ten cel
dwa tygodnie wolnego od wojska. tu telefon z naczalstwa.
jdrasiewicz, N PEVNG nie pojedziecie na przyjazd papie-
a!. , maja r,,, i. Gizesiek dosla iozkaz uilopowy. Ju
ogoszono, i Jan Pawe II iozpocznie pielgizymk w Pol-
sce i czeiwca. Wowczas Jdiasiewicz mia by z powio-
lem w jednoslce. Pizeoeni nie wiedzieli jednak lego, co
ich Szwejk planuje w caym kiaju na liasie pielgizymki
liway pioby geneialne pized wizyl Jana Pawa II. 8 maja
w Kiakowie, polem w Jaslizbiej Goize czy Makowie Pod-
halaskim. Vykorzystaem pastwo i wojsko pojecha-
em do domu, do jeleniej Gory, tylko tras nieco okrn!.
Gdy wioci nie wysyano go na adne suby. To
upewnio Gizegoiza, e co jesl nie lak, olizyma iodzaj
cichego aieszlu domowego. jaka ponoc, pamitam, a tu
telefonuje dowodca puku (ro tysicy ludzi pod nim!) i pyta
wartownika, czy aby na pewno jdrasiewicz jest ju w o-
ku... Vartownik zaraz przychodzi i pyta mnie. Co z tob,
Grzesiek, e dowodc tak interesujesz?.
Nasz Szwejk by honoiowym kiwiodawc. Za oo ml
kiwi naleay mu si i dni uilopu. Odda 8oo ml, powi-
nien dysponowa czleiema dniami wolnego. Teoielycznie
nie wolno byo Gizegoizowi lego uilopu nie pizyzna.
W wojsku lymczasem pized wizyl papiea wpiowadzo-
no godzin W. i czeiwca Jdiasiewicz zameldowa pize-
oonemu, e naley mu si uilop. Stary dosta biaej go-
rczki. jak papie odjedzie, owszem, dostaniecie wolne. Teraz
nie. Szefoslwo poslawio na swoim dni pizyznano mu
od r, czeiwca.
Na sam przyjazd Vojtyy wiczylimy wkadanie ma-
sek. Vo, zdejmij... Ze :o razy. Byem w tym dobry. Zrobiem
swoje i pobiegem do telewizora. Zdyem Gjciec wity
akurat schodzi po schodach z samolotu!.
Ze wzgldu na wykszlacenie nauczycielskie, LWP
musiao wypuci Gizeka jeszcze pized wakacjami. Tak
slanowi jaki pizepis. Jednoslk poegna na w. Piolia
i Pawa, i, czeiwca r,,, ioku. Po godziny po opuszcze-
niu koszar byem ju na mszy.
4.A jednak sztuka
Po wojsku czekaa go zwyka piaca. r wizenia r,,, i.
zacz wykonywa wyuczony zawod. V obecnym czasie
to by si nie podobao po kilku dniach wiedziaem, ktore
dziecko nie ma ojca. Zabieraem te dzieciaki wszdzie. Kie-
dy tematem zaj bya praca kolejarzy, maszerowalimy na
dworzec PKP, studiowalimy rozkady jazdy, przygldalimy
si pracy pa w kasach i jECHLIMY pocigiem!.
Gizegoiz do dzi cieszy si, i mog wspouczeslniczy
w iozwoju najmodszych. r giudnia r,8r i. poszed, jak
zwykle, do piacy. Przecie nie wypadao zostawi dzieci
samych ich rodzice mogli by internowani. V oknie mojej
sali wisiaa polska faga dyrektorka osobicie j zerwaa.
No nic, ja z biao-czerwon opask robiem swoje. Z cza-
sow poczlku slanu wojennego Jdiasiewicz pamila jesz-
cze jedno zdaizenie. Vybraem si z moimi malcami na
sanki. V miecie mijalimy zmarznitych onierzy, a dzieci
pytay. Prosz pana, czy to wojsko to Niemcy?.
W ioku r,8i liaf do SP ni i w Jeleniej Goize, placow-
ki o pioflu muzycznym. Pizyjlo go, poniewa zgodzi si
piewa w choize. Uczeslniczy w poowie jednej pioby
poziom muzykow go pizeiazi. Byli zbyl dobizy. Dzieci,
kloie uczy, pieway polem w choize, jemu dano spokoj.
Ale w szkole pozosla.
Domylano si lub nie by czowiekiem pieiwszej
Solidainoci. Nikl go nie zadenuncjowa, cho pogldow
nie slaia si ukiywa. Inni mieli mniej szczcia. Pizez
dwa lala oslio piacowa nad sob pomidzy r,8 a r,8,
iokiem ukoczy nie lylko sludium lealialne, ale le Slu-
dium Kalechelyczne w Opolu.
Ju dziki piacy z pizedszkolakami zyska szacunek
popizedniej dyiekloiki miejscowego Biuia Wyslaw Aily-
slycznych. W r,8, i. olizyma lam elal jako insliukloi ds.
owialowych. Jeszcze pizez iok pozosla na poowie elalu
w podslawowce, po czym zwiza si wycznie z BWA,
poza sezonem r,8,l,o, gdy naucza ieligii, w I semeslize
za daimo, bo wowczas nikl jeszcze nie planowa kalechez
w sialkach owialowych pac.
Pizez dugie lala Jdiasiewicz piacowa z wszyslki-
mi giupami wiekowymi od maluchow do maluizyslow.
Oslalnio podzieli si licealislami z now koleank; pizy-
dzia czynnoci Gizegoiza obejmuje ju lylko pizedszkola-
kow i uczniow szko podslawowych. Viesz, nie ma sztuki,
ktora nie byaby dla dzieci. Gne nie maj adnych blokad, s
najszczersze i autentyczne, bardziej od swoich opiekunow.
60

Chwila oddechu
61

Takie podejcie czowieka wci olwailego do
jeszcze olwailej modziey musi piocenlowa. Byoby
pizesad slwieidzenie, i Gize jesl boyszczem swych
wychowankow, ale leimin auloiylel jesl lu zupenie na
miejscu. Szczeio i aulenlyczne zaangaowanie w iozwoj
podopiecznych pizekadaj si na ich slosunek do wspol-
nych zaj, waiszlalow, konkuisow. Dzieem Jdiusiewicza
s obozy plaslyczne w Kaipaczu, wypady w bliszy Jeleniej
Goize leien, woczgi plaslyczne po miecie.
Edukacja nie jesl pizez BWA Jelenia Goia, od kilku lal
bdce na wikcie samoizdu, liaklowana po macoszemu.
Pienidzy nie ma zbyl wiele, ba, los podobnych placowek
w ex-wojewodzkich miaslach w ogole jesl niepewny. Nie
slaicza zolowek na wiele ambilnych pomysow ekipy Biu-
ia na iazie jednak nie cieipi na pizejciowym (miejmy
nadziej) slanie izeczy pion edukacyjny.
Nie wszyslkie dzieci liac wziok pized moniloiami
kompuleiow, niekloie wci wol iozwija baidziej lwoi-
cz aklywno. Wida lo na zdjciach z aichiwum jelenio-
goiskiej placowki: modzie uczy si i jednoczenie niele
bawi, malujc jak nasi piehisloiyczni pizodkowie gazy
nad Bobiem czy slaiajc si ziozumie i po swojemu zin-
leipielowa wieloznaczne molla kolejnych zaj.
Do Gizegoiza w slolicy Kolliny ludzie zwyczajnie
pizywykli. Jesl baiwnym elemenlem miasla, jego nie-
odczn czci. Bieize udzia nie lylko w edukacji pla-
slycznej dzieci, ale le w yciu duchowym czy zwykej,
ssiedzkiej pomocy. Bez niczyich piob, bez ofcjalnego
wolonlaiialu, opiekuje si sabszymi od siebie. Jdiasie-
wicz wie libeializm ioziywa midzyludzkie ielacje.
Piodukuje jednoslki zdolne do konkuiowania, ale nie
do ycia. Sabszym odbieia szanse i nadziej. Pioces laki
liwa zaiazem w mikio- i makioskali. Bye siedziby woje-
wodzlw: Legnica, Wabizych czy Jelenia Goia, coiaz wy-
ianiej liac ieszlki dawnych pozycji na izecz Wiocawia.
Tam napywaj pienidze, lam lokowane s inweslycje,
lam wieszcie uciekaj lake z Kolliny Jeleniogoiskiej
ci, kloizy nie znajduj u siebie piacy albo nie godz si
na piowincjonaln bylejako.
Zoliwy, mciwy Liczyizepa powioci w iodzin-
ne sliony. Moe zieszl jedynie dizema: Poki naiwni
chc powlaiza ekonomiczn ba o samoiegulujcym
si iynku szluka pozoslanie jednym z iezeiwalow l-
pionej (choby niskimi pacami) myli humanislycznej.
O ile modzie bdzie do jej odbioiu pizygolowana
zwikszy sw elaslyczno, olwailo na innych, alwiej
ziozumie siebie.
Populaiyzaloiow lwoiczoci nigdy do. To nie-
wdziczna piaca na pogianiczu feeiii baiw i szaioci
zwykych dni. Dobize, i Gizegoiz wci chce wyzwala
w modziey sfei ducha jedyne wdzido, jakie ulizy-
ma moe Kikonoa z dala od seica iodgoiskiej kolliny.
9ech 9. 0rzychodzk
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych
11. Bieguny szczcia
Na pylanie, czy w dzisiejszej cywilizacji islniej socjo-
logiczne kalegoiie ludzi szczliwych, nasuwa si sponla-
niczna giomka odpowied: Nie.
Reszlki szczliwych dzikusow lpi si niemiosieinie,
a ci, co si jeszcze oslali, i lak cieipi z powodu biaku pusz-
ki z coca-col, kloia jesl jedyn powszechnie iozpoznawa-
n nazw na Ziemi. Mowimy oczywicie o dzikusach ma-
jcych doslp do wody i ywnoci, bo o ieszcie szkoda
nawel mowi.
Syluacja lak zwanej ludnoci cywilizowanej godna jesl
poaowania z lysica powodow, kloiych wymienienie za-
joby z kilkadziesil slion.
A jednak... a jednak miadcemu ciskowi szczk nasze-
go wspaniaego wiala wymykaj si dwie kalegoiie osob.
Jedn s posiadacze puslych kieszeni czyli lak nie-
pizylomnie bogaci, e nie nosz pizy sobie ani adnych
kail, ani komoiek, ani dokumenlow, najwyej chusleczk
w bulonieice. Obsuguj ich osobici sekielaize, niewi-
doczni dla oka, za aslionomiczni bogacze oddaj si co
najwyej jakiemu hobby oiaz obgiyzaniu owocow na
piywalnych wyspach. Na biak wesoego lowaizyslwa nie
naizekaj, lyle e ich sekielaize musz je dyskielnie na-
by diog kupna.
Diug kalegoii osob, kloie skulecznie zbiegy pized
cywilizacj s... obszczymuiki, iownie wchaniajce owo-
ce, lyle e kiajowe i w pynie.
Papieiow osobislych i w ogole adnych nie posiadaj,
gdy dawno je zgubili.
Za lo nie s samolni i pizebywaj w wesoym lowaizy-
slwie, cakowicie daimowym. Kieszenie le maj cakiem
pusle, bo nawel jak klo co lam wizuci, zaiaz lo co za-
mienia si w pyn.
Caa ieszla pizeogiomnej ludnoci wiala, pomijajc
osoby czasowo poiwane, cieipi nieopisane mki zwizane
z mlnymi, spizecznymi lub ukiylymi pized ni pizepisa-
mi uizdowymi, piodukowanymi w zasliaszajcym lem-
pie, z pizeionymi PIN-kodami, z ogiomn slial czasu na
konlakly z inslylucjami, pizecia sw pami mnoslwem
leiminow, a kieszenie kailami, nolalkami, dokumenla-
mi i leiminaizami (w weisji papieiowej i eleklionicznej),
wcieka si na nonsensy i niespiawiedliwoci, biak jej czasu
na wesoe lowaizyslwo, w koko napiawia coiaz wicej ize-
komo niezbdnych spizlow, a nawel owoce smakuj nie
lak, zaiowno w poslaci slaej, jak i pynnej.
0aplo 9aruda
Paplo Maruda
62

Chwila oddechu
63

Seice waiszawskiej Piagi. Labiiynl uliczek o slaiej,
pizedwojennej zabudowie. Obok Dwoizec Wileski,
kilkasel meliow dalej synny Royc. Miejsce nazywa-
ne czslo Tiojklem Beimudzkim. Budynek z czeiwonej
cegy pizy Inynieiskiej , podwoiko dawnego magazy-
nu mebli (polem fimy szkolcej psy), hala piodukcyjna,
iampa, boksy dla psow, schody pizeciwpoaiowe. Tak
wyglda miejsce, kloie Slowaizyszenie Tealialne Remus
obiao za siedzib.
Wrd ludzi
Zaoone jeszcze w r,,, i. pizez Kalaizyn Kazimiei-
czuk, pizez kilka lal wdiowao midzy Waiszaw a zapo-
mnianymi pizez Boga i ludzi miejscami, lakimi jak ma-
zuiskie popegeeiowskie wsie. Remus koizysla z gociny
w salach udoslpnianych pizez Cenlium Szluki Wspo-
czesnej, Teali Wgajly, Odin Tealiel, Teali Akl, Teali Aka-
demia, Mazowieckie Cenlium Kulluiy, czy le ze wspaicia
wadz lokalnych i miejscowych inslylucji. Wszdzie lam
stara si dociera do ludzi, ktrzy z rnych powo-
dw i w rny sposb znaleli si poza nawiasem spo-
eczestwa gonicego za sukcesem. Od ioor i. Slowaizy-
szenie osiado na slae na waiszawskiej Piadze.
Remus (nie myli z milycznym zaoycielem Rzymu),
bohalei modopolskiego, kaszubskiego eposu, wdiowny
spizedawca ksiek, yjcy we wasnym, odiealnionym
wiecie, zaludnionym pogaskimi boslwami, bohaleiami
czasow minionych, demonami i zakllymi kiolewnami,
niemal niemowa, slaia si iealizowa swoj wizj pizez
bezpoiednie dziaanie. Ta sama zasada pizywieca dzi
slowaizyszeniu, kloie uznao Remusa za paliona.
Czonkowie slowaizyszenia, iealizujc swoje pasje
i umiejlnoci, slaiaj si wnosi co do spoecznoci,
w kloiej funkcjonuj. Celem ich piacy jesl animowanie
kultury, ktra ma by czym wicej ni tylko stwarza-
niem okazji do spdzenia czasu w ciekawy sposb. Zgod-
nie z ich wizj, leali suy ma inicjowaniu niezalenych
piocesow kulluiowych w spoecznociach lokalnych.
Wycignita do
Miejsce dziaania nie jesl bez znaczenia i nie pozoslaje
bez wpywu na iealizowany piogiam ailyslyczny. Bowiem
leali laki, jak iozumie go Remus lo nie lylko wyslawia-
nie szluk, ieyseiowanie speklakli i oiganizowanie ludziom
wolnego czasu. Realizowanie prawdziwego teatru wyma-
ga zaangaowania nie tylko ze strony aktora i reysera,
ale take widza, ktry wychodzi poza tradycyjn rol
i przestaje by jedynie biernym obserwatorem.
Popizez laki slyl piacy Remus wpisuje si w wywodzcy
si z liadycji Giolowskiego nuil zwany Tizecim Tealiem.
Auloi lego leiminu, Eugenio Baiba, lak olo pizedslawia f-
lozof Tizeciego Tealiu: V ronych krajach wiata, zwasz-
cza wrod modego pokolenia, kontaktowi z teatrem zaczto
przypisywa zupenie nowe znaczenie. nie jest to ju potrzeba
ogldania teatru, lecz potrzeba tworzenia teatru, tworzenia
nowych relacji czcych widza i aktora. Teatr rodzi si jako
ekspresja maych grup, przedstawiajc potrzeby i konfikty
bdce czsto udziaem tylko nielicznych. Istniej one jednak
porod nas i daj o sobie zna. Grupy te wcale nie pragn su-
y wielkim hasom, wielkim przesaniom, wielkim debatom,
lecz poszukuj sposobow zetknicia si jednostki z jednostk,
odmiennego z odmiennym. Miejsce tradycyjnych treci teatru
zajmuj nie nowe treci, lecz nowe relacje, czsto trudne do
odczytania. To, co si rodzi, to nie aden inny teatr. To tylko
nowe sytuacje zaczyna si nazywa teatrem.
Tak widziany leali slaje si naizdziem sucym nawi-
zaniu konlaklu z widzem, kloiy pizeslaje by jedynie adiesa-
lem pizedslawienia i slaje si wany nie mniej ni sam pize-
kaz ailyslyczny. iodowisko spoeczne i kulluiowe, w kloiym
leali funkcjonuje, nabieia szczegolnego znaczenia i wpywa
w islolny sposob na kszlal podejmowanych dziaa.
Nie dla snobw
Czonkowie giupy mowi: Na Pradze znalelimy si
nieprzypadkowo, poniewa wywodzimy si z takiego nurtu
teatrow, ktore powstay z potrzeby reagowania na otaczaj-
c rzeczywisto. ]esremy ruraj ne z powodu rzw. praskej
egzoryk czy cekawych posrndusrralnych plenerw, krre
przycgaj ru wkszo arrysrw, ale dokadne z powodu
rej praskej rzeczywsroc, w krrej jesr ubsrwo, bezrobo-
ce, parologe spoeczne. Zazwyczaj teatr i grupy artystycz-
ne tworzone w takich miejscach przypominaj co w rodzaju
wyspy czy warowni, gdzie odbywaj si spotkania artystycz-
ne dla rodowiska, ktore zajmuje si jak alternatywn czy
wysok kultur, z towarzyszcym temu dreszczykiem emocji,
zwizanym z praskim dziedzictwem kulturowym.
Waiszawska Piaga od kilku lal zmienia bowiem swoj
chaiaklei. Pizybywa jej punklow, kloie zajmuj coiaz bai-
dziej islolne miejsce na kulluialnej mapie slolicy. Jej pized-
wojenna aichilekluia i popizemysowe obiekly pizycigaj
ailyslow, malaizy i peifoimeiow, kloizy osiedlaj si lu
i pizenosz swoje piacownie. Jak gizyby po deszczu powsla-
j nowe kluby, ieslauiacje, galeiie, puby. Piawobizena cz
miasla slaje si miejscem modnym, w kloiym si bywa.
Ewa Cylwik
Pierwszy
Trzeci Teatrna Pradze
62

Chwila oddechu
63

Wikszo tej oferty kierowana jest jednak do odbior-
cw z Warszawy. Przyjedaj tu zwabieni prask egzo-
tyk i jej szemran atmosfer. Remus, jako jedna z nie-
wielu nowych inicjatyw, bardzo wyranie nakierowuje
natomiast swoje dziaania na staych, dotychczasowych
mieszkacw dzielnicy. My probujemy nawiza kontakt
z otoczeniem i dlatego staramy si nie oddziela naszej pracy
od tych miejsc, ktore s naokoo teatru i od tych ludzi, ktorzy
tutaj yj. Nie chcielibymy, eby bya to relacja natury koloni-
zatorskiej lumacz swoj poslaw czonkowie zespou.
Sztuka w mikroskali
Teali i szluka, wiaz z szeiokim speklium ionoiodnych
dziaa, kloie zawieiaj si w lych pojciach, slaj si pomo-
slem, diog piowadzc do miejscowej spoecznoci. In-
teresuje nas wchodzenie w spoecznoci, w ktorych pracujemy
i wane s dla nas pytania zwizane z naszym stosunkiem
do otaczajcej rzeczywistoci mowi lwoicy. Teali jesl dla
nich lake naizdziem kszlalowania olaczajcej izeczywi-
sloci. Czy jednak wial da si zmienia popizez szluk:
Remus nie slawia pized sob lak szeioko pojlego celu.
Zakada dziaanie na lokaln skal, a w lym co iobi, kon-
cenliuje si na lym bliskim i namacalnym kawaku wiala,
w kloiym zdecydowa si funkcjonowa. Jego misja to pr-
ba zainteresowania ludzi z trudnych, czsto patologicz-
nych rodowisk, czynnym udziaem w kulturze. Adiesala-
mi jego ofeily s najblisi ssiedzi, mieszkacy Piagi, pizede
wszyslkim lulejsze dzieci i modzie a popizez nie iownie
ich iodzice. Nawizaniu konlaklow i zadzieizgniciu wizow
su piowadzone lu od kilku lal waiszlaly kuglaiskie i szczu-
dlaiskie oiaz nauka capoeiiy. Trudno oczekiwa, e modzi
mieszkacy Pragi, ktrzy czsto nie chodz nawet do szko-
y, wybior si do teatru. Teatr musi przyj do nich.
Wymiana darw
Wspopiacujc z pedagogami ulicznymi, czonkowie
slowaizyszenia wchodz midzy ludzi, piobujc pokaza
modym, e islnieje alleinalywa wobec lego, co ofeiuje
im ulica. Dziki piojeklom Kobieice oiaz Ulica lysica
i jednej bani oywaj lalem piaskie podwoika, gdzie pod
okiem insliukloiow dzieci ucz si chodzi na szczudach,
onglowa, bioi udzia w waiszlalach muzycznych, lealial-
nych i plaslycznych. Praskie podwrka-studnie zamienia-
j si na kilka dni w barwne ogrody dziki kobiercom
ukadanym przez dzieci z kulek kolorowego papieru.
Podwoikowe pokazy lealialne pizycigaj iownie
doios widowni. Z okien wychylaj si zaciekawieni
mieszkacy, a bywa, e niekloizy doczaj do zespou. Na
podwoiku pojawia si na pizykad iyceiz w zaimpiowi-
zowanym kosliumie hem sliaacki, paszcz z czeiwonej
zasony i miola zamiasl miecza, jeden z mczyzn wynosi
na podwoiko akoideon, inny pojawia si w lowaizyslwie
ywego sokoa.
Wedug czonkw stowarzyszenia, teatr powinien
opiera si na wymianie. To, co robi, okrelaj czsto
mianem teatru barterowego kada ze stron biorcych
w nim udzia powinna da co od siebie.
Okazj do midzykulluiowej wymiany sla si muzycz-
no-lealialny piojekl Jedno Echo. Speklakl powsla w wyni-
ku spolkania ailyslow piezenlujcych ione lechniki wokalne
i odibne liadycje muzyczne, od afiykaskiej i peiskiej, pizez
ukiaisk, bugaisk, polsk i lilewsk, a po luwiski piew
gaidowy. Cykl konceilow odbywajcych si w poslindusliial-
nej pizeslizeni o niezwykej akuslyce, by ambilnym pizedsi-
wziciem, ofeiujcym widzom gbsze pizeycia ailyslyczne.
Poszukiwacze zagubionych dusz
Waiszlaly capoeiiy, biazylijskiej szluki ni lo walki, ni lo
laca, bez liudu zdobywaj zainleiesowanie modych miesz-
kacow Piagi. ywa, lalynoska muzyka poiywa iylmem
i wyzwala pozylywn eneigi. Nastolatki maj okazj prze-
kona si, e czas da si spdza inaczej ni wczc po
ulicach i pijc piwo w bramach. Ucz si pracy w grupie
i poznaj poczucie wasnej wartoci. Ci, ktrzy opanowali
tajniki tej nieatwej sztuki, mog dzieli si ni z innymi.
Staje si to dla nich okazj, by poczuli, e mog co z sie-
bie da innym ludziom i nie zostan odrzuceni. W iamach
piojeklu Piaga-Waimia giupa piaan wzia udzia w waisz-
lalach capoeiiy we wsi Wgajly, zoiganizowanych wspolnie
z lamlejsz giup, a pokazy powaiszlalowe obu zespoow
zapiezenlowano podczas fesliwalu Wioska lealialna.
Mieszkacy Piagi lo nie jedyna giupa, wiod kloiej
piacuje Remus. Ze swoim piogiamem animacji kulluiy
slowaizyszenie slaia si docieia iownie do innych giup
wykluczonych, kloie znalazy si poza nawiasem spoecz-
nej aklywnoci, lakich jak np. osoby w podeszym wieku,
niepenospiawni umysowo czy uchodcy. Do lej oslalniej
giupy skieiowany jesl piojekl Bez lwaizy. Realizowany
we wspopiacy z Polsk Akcj Humanilain w oiodku
dla uchodcow w Lininie, ma suy aklywizacji mieszka-
jcych lam uchodcow z Czeczenii. Czekajc miesicami
na decyzj o swoim dalszym losie, pogiaj si w apalii
i maiazmie. Okazj do pizeamania lej baiieiy maj by
waiszlaly lealialne, podczas kloiych uciekinieizy z Kau-
kazu piacuj iazem z czonkami slowaizyszenia. Wspolnie
pizygolowuj piogiam ailyslyczny opaily na czeczeskiej
liadycji i kulluize czslo jedynym, co wywieli ze swo-
jego kiaju. Adiesowany zaiowno do dzieci, jak i doiosych
piojekl opieia si na muzycznych, lanecznych i plaslycz-
nych waiszlalach, podczas kloiych uchodcy nie lylko
piacuj nad piogiamem ailyslycznym, ale pizygolowuj
iownie slioje do pokazow liadycyjnego laca.
Niezwykle wane drobiazgi
Chcc zmieni wial, polizeba czego wicej ni szlu-
ka i leali. Jednak dajc jednoslce szans na wyiwanie si
z bieinoci, olwieiajc diog do samoiealizacji i umoli-
wiajc choby diobn yciow pizemian, udaje si cza-
sem zmieni jej may, piywalny, codzienny wial.
Z globalnego punklu widzenia, lo pewno niewiele, ale dla
kadego, komu udao si odnale nadziej lo baidzo duo.
Paiafiazujc synn senlencj Talmudu: klo pomaga jedne-
mu czowiekowi, pomaga caemu wialu.
cwa Cylwk
64 65
Z grubej rury
Ballada o wazelinie
Mdiy Giek fzyk Aichimedes
wypoiu piawa wci docieka
odkiy je w wannie si laplajc...
kizykn Euiopa (nie Euieka)
Gdzie Euioiodek spywa Wis,
gdzie wazeliny gadkie moize,
blini bliniego lyle linie
ile uliaci na honoize.
Medium lo wicz uniweisalne,
ma lak waciwa polilykom
doda, wypeni, podiasuje...
Cud-zud! I chaiakleiu lo... silikon!
Kleisla Vaselinum album
piaklyk czyni wpiosl z leoiii
w ginekologii jesl w uyciu,
i czslo zmienia bieg Hisloiii.
Pono pizydomku si doczeka
(cz hisloiykow lak uwaa)
za szach slolic Zygmu III
od Vaselinum dosla Waza
Nie chcia wielmoom poj na ik
(nie posmaiujesz nie ma spiawy)
i uciekajc pized zaiaz
pizenios slolic do Waiszawy.
Czy kapilalizm czy komuna,
sld jej bogale ioda pyn...
I panla ihei Waiszawki spiawka
kuis w niedoizecza wazelin.
Niech pynie song o wazelinie
Chopin-polacko lu nie iazi,
gdy do iodaka mowisz biacie
a w myli dopieszczajc wazi...
Sunie poinly wglowodoi...
Wesza. Czy wyjdzie: Z kloiej sliony:
Wpyna we i wiesz, e dzie
bez jej uycia dzie sliacony...
A ja to wszystko... kocham
A ja lo wszyslko... kocham
popadem w laki mezalians,
e z piawd id do oka
chocia jesl dla mnie za slaia.
Na wielkiej szumnej naiadzie
by podzia oideiow odznacze
medale na ziemi, na sloach
a ja lo wszyslko... pospizlam.
I ja lo wszyslko kocham
i ja lo wszyslko podziwiam
gdy od ciaiu medali
kigosup si musi wykizywia.
Raz jeden guchy i niemy
niemuzykalny od dziecka
dosla iefekloi w oczy
cud sla si i zacz piewa:
a ja lo wszyslko wypiewam
a ja lo wszyslko opowiem
pan niech odepnie osliogi
kiedy mi chodzi po gowie.
Gdy giabaiz na cmenlaizu
w moialno powlpiewa
lo panow pizenios na piawo
a panie zoslay po lewej.
Ty leiaz wszyslko kochaj
yj i nie czekaj slaioci
jak widzisz w pizyszym wiecie
nieslely nie bdzie mioci...
Bo ja lo wszyslko... kocham
popadem w laki mezalians,
e z piawd id do oka
chocia jesl dla mnie za slaia.
,
1ronezje-
Tadeusz Buraczewski
R
Y
S
.

P
I
O
T
R

W
I
D
E
R
E
K
,

W
W
W
.
R
Y
S
U
N
K
I
.
B
A
R
D
Z
O
F
A
J
N
Y
.
N
E
T
64 65
Z grubej rury
To, co mogoby nas wszyslkich zjednoczy lo nowy, ia-
dykalny paliiolyzm.
Olnienie zawdziczam ponadnaiodowej koipoiacji
odzieowej Gap. Mijaem wanie jej sklep fimowy, kie-
dy moj wziok pizyku plakal umieszczony w wiliynie.
Ogiomne lileiy gosiy: JESIENNA WYPRZEDA (Fall
Sale). CENY ,o W D!.
Chwil poliwao, zanim dolaio do mnie, e co lulaj
nie gia. Pizecie nie jeslem w USA, lecz w Anglii! U nas
nie ma lakiej poiy ioku jak fall po ANGIELSKU jesie lo
autumn! Ogaina mnie bezsilna iozpacz na lakie koipo-
iacyjne zawaszczenie mojego jzyka, kulluiy, pizeslizeni
publicznej. Rozejizaem si dookoa: nic nie wskazywao
na lo, by klokolwiek podziela moje uczucia.
By moe byem jedyn osob, kloia pizejmowaa si fak-
lem, e Anglicy zupenie dzi nie wiedz, kim s. Ich kultu-
ra jest w odwrocie, historia w duej mierze zapomniana,
olbrzymie poacie tutejszego krajobrazu s w zawrotnym
tempie przeksztacane w bezduszne ne-mejsca
1
. Mona
o nich, czyli o nas, powiedzie, e s zagubionym spoecze-
stwem. Ubieramy si jak Amerykanie, piewamy jak Ame-
rykanie, kupujemy jak oni. Zamieniamy puby w sieciowe
bary, wycinamy sady i likwidujemy gospodarstwa rolne, by
przeksztaci wsie w podmiejskie osiedla-sypialnie, a mia-
sta otaczamy kordonem obwodnic i hipermarketw.
Jeli Anglia bya, jak uwaa Geoige Oiwell, iodzin
z czainymi owcami pod konliol, leiaz baidziej pizypomi-
na iodzin iozbil. Anglicy slaj si naiodem bez losamo-
ci. Wyszydzana pizez lewic, dwuznacznie wykoizyslywa-
na pizez piawic, angielska kulluia bya pizez lala czym
kopolliwym; liupem w szafe, kloiy od czasu do czasu oy-
wa i z ogolon na yso gow i w glanach sliaszy ssiadow.
Komu zaley na Anglii: Z polilycznego punklu wi-
dzenia, wiod libeialnych elil nikl nie mie nazywa lej
mioci po imieniu. Na piawicy z kolei la mio, jeli lo
izeczywicie jesl mio, jesl lak silna, jak zawsze. W oslal-
nich dziesicioleciach na dobi spiaw jedynymi, kloizy
wyiaali golowo slawania w obionie Anglii, byli ci, na
widok kloiych wikszo czylelnikow niniejszego czasopi-
sma
i
pizeszaby na diug slion ulicy: wymachujcy fag
zagoizali konseiwalyci, dziadkowie, kloiych lisly ukazuj
si w dziale opinii czylelnikow Daily Telegiaph oiaz, cza-
jca si gdzie na miocznych obizeach, iasislowska pia-
wica, a poczeiwieniaa ze sliachu i wciekoci.
Co jednak z ieszl, ogiomn czci spoeczeslwa, klo-
ia ani nie jesl specjalnie iozpolilykowana, ani nie pizejawia
skonnoci do analiz kulluiowych: To ci, kloizy powiewaj
fagami z Kizyem w. Jeizego

z okien swoich samocho-

dow. To ci, dla ktrych Anglia jest czym realnie istnie-
jcym, ale zalecono im, aby o tym nawet nie wspomina-
li, z obawy, e mogoby to obudzi w nich namitnoci,
ktrych wszyscy wolelibymy unikn. Dla nich dla nas
Anglia jest obecnie zakazanym sowem.
W pozbawianiu Anglikw ich kultury ogromn rol
odegraa lewica. Poslmodeinislyczna, libeialna, XXI-
wieczna wykadnia angielskoci (Englishness) mowi, e
nie ma ona znaczenia i dobize. W kocu Anglicy maj
mioczn hisloii. Poza swoimi gianicami kolonializm.
Na wasnym podwoiku ciemienie Szkolow, Iilandczy-
kow i Walijczykow. Kady wybuch debaly na lemal naio-
dowej losamoci moe jedynie obudzi le upioiy. Zgodnie
z l wizj, obecnie jeslemy jedynie zbioiem ludzi zamiesz-
kujcych mullikulluiow wysp na Moizu Ponocnym.
Strach przed laniem wody na myn rasistowskiej
prawicy przywid Anglikw a przynajmniej ich in-
teligencj do wyparcia si istnienia wasnej kultury.
Wi si z lym dwa niebezpieczne skulki.
Po pieiwsze, wspomniana skiajna piawica cakowicie
zawaszczya angielsko i nadaa jej biay koloi skoiy, jesz-
cze baidziej uliudniajc debal na len lemal. Piawicowa
eksliema wykoizysluje biak wspomnianej debaly do wy-
giywania spoecznych lkow pized lym, e libeialne elily
i biuiokiaci z Biukseli knuj, by ju w ogole nie musie
pizejmowa si gosem zwykych obywaleli. Sliach i gniew,
jaki budzi lo w ludziach poszukujcych wasnej losamo-
ci, kieiowany jesl naslpnie na niewaciwe cele obecnie
na lopie s imigianci i uchodcy.
Paul Kingsnorth
Nowa wizja
patriotyzmu
F
O
T
.

K
A
P
T
A
I
N

K
O
B
O
L
D
66 67
Z grubej rury
Diugim naslpslwem jesl lo, e zmasowany alak na
ieszlki lego, co slanowi odibne angielskie dziedziclwo,
piowadzony zwaszcza pizez siy ameiykaskiego kapila-
lizmu, nie jesl w aden sposob odpieiany pizez lewic, klo-
ia powinna by ich najbaidziej zagoizaym obioc.
Czyme jesl Anglia: Legenda angielskiej muzyki fol-
kowej, Mailin Cailhy, niele lo uj. nglicy nie wiedz,
kim s mowi. Porzucili swoj tosamo i ukuli koncepcj
Brytanii. Tower of London to nglia, Buckingham Palace
to nglia, Yeomen of the Guard
,
to nglia... le tam nie ma
kultury. Myl, e to, co stanowi o odrbnoci nglikow od in-
nych, to ich muzyka, taniec, literatura i malarstwo.
Jesl co w lym, co powiedzia Cailhy. Muzyka i wszel-
kie inne dziedziny szeioko iozumianej lwoiczoci
,
poma-
gaj zdefniowa zbioiowoci. Podobnie, slyle ubioiu, ize-
mioso, dziedziclwo kulinaine, jzyk, kiajobiaz kulluiowy.
Wszyslkie iazem, wailoci le lwoiz idze danej kulluiy.
W pizypadku isloly lego, co jesl Angli, najalwiej chy-
ba uchwyci j w kiajobiazie. Puby, sklepy, kluby, miejsca
kullu, gospodaislwa iolne, ulice handlowe (high streets),
wioski: miejsca, kloie wybudowali Anglicy, kloie musiay
wyj spod ich ik i kloie nie mogyby powsla gdzie-
kolwiek indziej.
Takich miejsc jesl jednak coiaz mniej. Wemy inslylu-
cj lokalnego pubu, kloi mona by uzna za kulluiowy
kamie wgielny. Gdy utracicie swoje gospody, zatopcie wa-
sze puste jestestwa, gdy do koca stracicie ngli oznaj-
mi angielski poela fiancuskiego pochodzenia, Hilaiie
Belloc
o
w lalach o. ubiegego wieku. By moe ju czas
odkica kuiki, bo tradycyjne puby znikaj bardzo szyb-
ko zo kadego miesica! Poowa z pozostaych naley
do wielkich sieci, z ktrych wiele kontrolowanych jest
przez midzynarodowe banki. Prawdziwych browarw
regionalnych jest obecnie na Wyspach zaledwie 8
,
.
Podobnie izecz si ma z naszymi miaslami i miaslecz-
kami. Niemale zniky lokalne sklepy, nie nalece do
adnej sieci handlowej. Podobny los spolka laigowiska,
bdce pizejawem lokalnej losamoci. Lokalne ulice han-
dlowe slay si ponadnaiodowymi cenliami handlowymi,
pizyczyniajc si do powslawania lego, co New Economics
Foundalion (Fundacja Nowej Ekonomii) nazywa miasla-
mi-klonami (clone towns). Jej iapoil na lemal owego zja-
wiska jedynie ujmuje w liczbach lo, co wszyscy moemy
ujize woko siebie: midzy 1 a zooo rokiem Wielka
Brytania stracia co pity z maych sklepikw, placwek
bankowych i pocztowych oraz pubw cznie ponad
o tys. detalicznych punktw sprzeday. Ich miejsce za-
jy wielkie sieci.
Na wsi jesl nie lepiej. Ponad roo lys. miejsc piacy w iol-
niclwie uliacilimy lylko w popizedniej dekadzie. Rodzin-
nie gospodaislwa zanikaj. Zaiowno owiska, jak i nieza-
leni iybacy, oslio doslali w (k)o. Synne niegdy angiel-
skie sady id pod lopoi w pogoni za unijnymi dolacjami.
Z o lys. odmian naszych najbaidziej sawnych z iodzimych
owocow, jabek, w supeimaikelach mona bez liudu na-
by... dziewi. W coiaz szybszym lempie Anglia zamienia
si w ogiomny sklep wielobianowy, lecy pizy diodze do
globalnego iynku, zaludnionego pizez obywateli niczego.
Co wic iobi:
Kady z nas niech slaiannie pizyjizy si oloczeniu,
poslaia si je pozna i ziozumie, i zada sobie pylanie,
dlaczego ma ono dla nas znaczenie. Potrzebujemy nowej
wizji angielskoci: takiej, ktra zabierze nasz kraj z dala
zarwno od szydercw z lewa, jak i od fanatykw z pra-
wa. Powinnimy by w slanie mowi o kulturze i miej-
scu dwoch izeczach, kloie pizez swoj obecno bd
nieobecno okielaj egzyslencj kadego czowieka na
wiecie bez odwoywania si do koloiu skoiy.
F
O
T
.
T
I
M

E
L
L
I
S
66 67
Z grubej rury
W len sposob dochodzimy do apelu o nowy, pozy-
lywny angielski nacjonalizm: anlyiasislowski, palizcy
w pizyszo, lecz zakoizeniony w pizyszoci nacjona-
lizm, z kloiym kady, klo uwaa, e miejsce ma znaczenie,
bdzie w slanie si ulosami.
Pozwolcie zacz defniowa now angielsk kullui opai-
l o miejsce, nie o koloi skoiy angielsko opail na uznaniu,
e wszyscy pizynaleymy do lego samego miejsca i musimy
wspouczeslniczy w lwoizeniu lego, czym slaj si Anglicy.
W iamach lego, pozwolcie pizyj lyle konlioweisyjne,
co niezbdne zaoenie, e miejsce slwaizajcej pioblemy
koncepcji mullikulluializmu jesl na hisloiycznym miel-
niku. Kiedy nawel Tievoi Phillips
8
, szef Komisji na izecz
Rownoci Rasowej (Commission foi Racial Equalily, CRE),
podejmuje lo wezwanie, moemy miao slawa do debaly
bez obawy, e zoslaniemy pizedslawieni jako iasici.
Pozwolcie nam wyku angielsko opail nie o kullu-
iow, ieligijn czy iasow gelloizacj, kloie s czslo nieza-
mieizonym efeklem denia do mullikulluiowej ulopii, ale
o wieloiasowe spoeczeslwo yjce pod paiasolem slwo-
izonym pizez nas wszyslkich, od Anglosasow po Afio-Sa-
sow, w kloiym zaiowno folkowe piosenki Elizy Cailhy, jak
iap Te Slieels, slopy Waynea Rooneya
,
i pici Amiia
Khana
ro
iepiezenluj lo, czym jeslemy.
Czy laka idea jesl iasislowska, ekskluzywislyczna lub
wpiowadzajca podziay: Nie: jesl czym wicz pizeciw-
nym. Jesl wiadomie inkluzywn wizj kraju, ktry dobrze
czuje si sam ze sob, wita wszystkich przybyych, ale wie
te, z czym to si wie; jest wiadomy zarwno tego, na
co moe pozwoli, jak i czego nie powinien tolerowa.
Kultura, ktra dobrze czuje si sama ze sob, jest znacz-
nie bardziej odporna na rasizm, strach przed obcymi
i lk przez wasnym zanikiem. Zadowolona kultura osu-
szy bagno ksenofobii znacznie skuteczniej, ni byyby to
w stanie zrobi jakiekolwiek ustawy.
Pozwolcie nam zalem, noslalgiczni loiysi, winni libe-
iaowie, ieligijni eksliemici, poslmodeinislyczni akade-
micy, pizesla chcie by kim innym, gdzie indziej, w ja-
kich innych czasach. yjmy lulaj, iazem, i walczmy o lo.
Zbudujmy angielsko, kloia wypiowadzi piecz za dizwi
zaiowno libeialny wslyd, jak i konseiwalywn bigoleii.
Zapewne niekloizy izekn, e za pono na lo wszyslko, e
dzisiejsza Anglia i Anglia pizeszoci nigdy nie bd w slanie
si spolka. Nie bd mieli iacji, jako e cigo i zmiana za-
wsze id ika w ik. Co wspolnego moe mie nglia roku
r,,o z ngli nno Domini r8,o? pisa Geoige Oiwell pod-
czas II wojny wialowej w eseju Lew i jednoioec: socjalizm
i duch angielski. co ty masz wspolnego z tym picioletnim
dzieckiem, ktorego zdjcie postawia na kominku twoja matka?
Nic, poza tym, e jeste t sam osob
rr
.
0aul Kngsnorrh
tum. rtur F. Gwczarek
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si na amach opiniotwrczego lewicowego
tygodnika New Statesman z 15 listopada 2004 r. Przedruk za zgod autora. Tytu
pochodzi od redakcji Obywatela. Wicej tekstw Paula Kingsnortha znale mona
w Internecie: www.paulkingsnorth.net
Teksty angielskich autorw powicone ich spojrzeniu na patriotyzm publikowalimy
w Obywatelu nr 21, 35 i 36; cz jest dostpna take w naszym internetowym
archiwum.
Przypisy tumacza:
1. Non-places; okrelenie to wprowadzi francuski antropolog Marc Aug w swojej
ksice Non-places: wprowadzenie do antropologii nowoczesnoci (1995). Nie-
miejsca to przestrzenie, najczciej zwizane z komunikacj i konsumpcj, w ktrych
spdzamy wiele czasu, jednak nie przywizujemy do nich specjalnych znacze (przy-
kadem mog by centra handlowe czy lotniska). Jako e na caym wiecie s one
podobne do siebie, bywaj uwaane za jeden z symboli globalizacji.
2. Gazeta, w ktrej ukaza si tekst, jest lewicowym tygodnikiem.
3. Czerwony krzy na biaym polu, narodowa faga Anglikw. Stanowi jeden z elemen-
tw bardziej znanej, niebiesko-czerwono-biaej fagi Wielkiej Brytanii, w skad ktrej
wchodzi jeszcze czerwony krzy w. Patryka (patrona Irlandii) i biay w. Andrzeja
(patrona Szkocji). Zob. te artykuy, w ktrych symbol ten odgrywa centraln rol,
opublikowane w Obywatelu nr 21 i 36.
4. Krlewska gwardia przyboczna (halabardnicy).
5. W oryginale uyto sowa the arts, majcego szersze znaczenie ni sowo art (sztu-
ka), przez ktre rozumie si najczciej sztuki wizualne (flm, malarstwo, fotografa),
i obejmuje take np. sztuk kulinarn.
6. Hilaire Belloc (1870-1953) historyk, pisarz i poeta, wsptwrca (wraz z G. K. Che-
stertonem) doktryny dystrybucjonizmu, odrzucajcej niczym nieograniczony kapita-
lizm, z jego tendencj do powstawania monopoli, i nawoujcej do upowszechniania
drobnej, niezalenej wasnoci w przemyle, handlu i rolnictwie.
7. W oryg. family brewers; s one zrzeszone w Independent Family Brewers of Britain
i nadal reprezentuj ok. 4,5 tys. pubw i produkuj ok. 450 marek piwa.
8. Czarnoskry polityk Partii Pracy; po wielu latach wspierania idei multikulturalizmu sta
si obecnie jednym z najbardziej prominentnych jej krytykw (m.in. zwraca uwag,
e niekoniecznie musi ona dziaa na korzy mniejszoci).
9. Pikarz klubu Manchester United.
10. Czoowy brytyjski bokser o korzeniach pakistaskich. Czsto publicznie zachca do
integracji brytyjskich muzumanw i reszty spoeczestwa.
11. Cytat z Orwella podajemy w przekadzie Marcina Szustera za jedynym polskim tu-
maczeniem tego tekstu, zamieszczonym w George Orwell, Jak mi si podoba. Eseje,
felietony, listy, Fundacja Aletheia, Warszawa 2002. F
O
T
.
A
L
E
X

M
C
G
I
B
B
O
N
68

Z Polski rodem
69

Gdzie tylko zamieszka, skupia wok siebie
przyjaci. Cae jego ycie byo nieustannym
dialogiem z ludmi i caym wiatem. Wybitni
uczeni, chopi, onierze sowieccy przychodzili
do niego, by cho przez chwil w towarzystwie
tego dobrodusznego mczyzny odpocz,
zaczerpn ciepa i nadziei. A jego nic tak bardzo
nie zajmowao, jak poszukiwanie prawdy, ktra
jednoczy wszystkich ludzi na wiecie.
Slanisaw Vincenz y i lwoizy w jednym z najciekaw-
szych momenlow naszej hisloiii. Wiek XX by czasem gwa-
townego rozwoju techniki, zwaszcza rodkw transportu
i masowego przekazu. wiat sta si nagle may, ludzie mo-
gli prowadzi rozmowy czy interesy niezalenie od miej-
sca pobytu. Zdawa by si mogo, e oto nastay idealne
warunki do porozumienia ludzkoci ponad narodami.
Tymczasem rozwj cywilizacyjny zamiast zblia odda-
la. Ludzie dowiadczali coraz bardziej okrutnej samotno-
ci. XX wiek naznaczony by okruciestwem dwch wiel-
kich wojen wiatowych i systemw totalitarnych.
Jasn slion minionego slulecia byy nalomiasl dziaa-
nia zmieizajce do zachowania i poszanowania piaw czo-
wieka oiaz slaiania, by agodzi spoiy lokalne, naiodowe
czy midzywyznaniowe na diodze dialogu. Wiod pionie-
iow lego iuchu wymieni naley ydowskiego flozofa pol-
skiego pochodzenia, lwoic flozofi dialogu Mailina Bu-
beia, wybilnego iosyjskiego myliciela, lwoic dialogizmu
iosyjskiego Michaia Bachlina, a lake polskiego pisaiza,
myliciela, goicego izecznika budowania poiozumienia
pizez dialog wspomnianego Slanisawa Vincenza.
***
Uiodzi si o lislopada r888 i. w Sobodzie Rungu-
skiej na Huculszczynie jako syn inynieia-ziemianina.
Po mieici ojca, Slanisaw odziedziczy niewielki majlek
ziemski wiaz z wysychajcym ju polem wieilniczym, wy-
dobywajcym naf. Obco bizmice nazwisko pozoslao
ladem fiancuskich koizeni piadziada.
U podnoa Kaipal Slanisaw Vincenz pizey ,o lal.
W dziecislwie wiele czasu spdza w Kizywoiowni
u dziadkow ze sliony malki. Tu zapozna si z huculsk
gwai i obyczajami. Jego niani bya Paahna Slipenczuk-
Rybenczuk Hucuka, kloi z yczliw wdzicznoci
wspomina do koca ycia. Tu le zbieia pieiwsze male-
iiay do swego najwikszego dziea cyklu epickiego Na
wysokiej pooninie. Obiazy, dumy i gawdy z Wieichowi-
ny Huculskiej.
Vincenz odebia slaianne wykszlacenie. Najpieiw
w gimnazjum w Koomyi, poniej w gimnazjum klasycz-
nym w Sliyju. By uczniem niepokoinym, ale z pasj po-
znawcz. Uczeslniczy w spolkaniach koka samokszla-
ceniowego, kloiemu pizewodniczy Slefan Vilel-Wiei-
czyski, poniejszy wybilny naukowiec. Sludia Vincenz
iozpocz na Uniweisylecie Lwowskim, konlynuowa je
w Wiedniu. Pizez pewien czas nie mog znale swojego
miejsca w wiecie nauki. Inleiesowao go wszyslko, zalem
sludiowa piawo, biologi, sanskiyl, psychologi i flozo-
f. Edukacj uniweisyleck zakoczy piac dokloisk na
lemal wpywu flozofi Hegla na Feueibacha. Zebia iow-
nie maleiiay do iozpiawy habililacyjnej o Heglu, jednak
wszyslko zagino w zawieiusze wojennej.
Monika Kasprzak
C
zowiek
dialogu
68

Z Polski rodem
69

W czasie I wojny wialowej bia udzia w walkach pod
Haliczem, a lake w wypiawie kijowskiej Pisudskiego.
Piacowa jako wykadowca w szkole wojskowej w Mo-
dlinie. Po wojnie pizez kiolki okies zajmowa si polily-
k, szybko jednak zniechci si do lej foimy dziaalnoci.
Czas dwudzieslolecia midzywojennego spdzi z on
i dziemi w swoim majlku w Sobodzie Runguskiej.
Po wybuchu II wojny wialowej pisaiz wiaz z iodzin
uciek na Wgiy, lam zaangaowa si w pomoc ydom, za
co po wojnie pizyznano mu lylu Spiawiedliwego wiod
naiodow wiala. Nie wioci ju nigdy do kiaju. W lalach
r,o-, pizebywa w Niemczech, poniej zamieszka
w poudniowo-wschodniej Fiancji, a od r,o i. w Lozan-
nie w Szwajcaiii. Tam zmai i8 slycznia r,,r i.
W kadym miejscu, w kloiym si znajdowa, by zaan-
gaowany w ycie kulluialne danego kiaju czy iegionu.
***
Dziaalno lileiack iozpocz od pizelumaczenia
Tizech poemalow Walla Whilmana (r,ir). Poniej
wspopiacowa z miesicznikiem Dioga, kloiego pizez
dwa lala by iedakloiem naczelnym. Pized wojn wyda
diukiem pieiwsz cz huculskiej lelialogii, Piawd
slaiowieku. Cao Na wysokiej pooninie powslawaa
i bya publikowana na pizeslizeni kilkudziesiciu lal, do
r,,, ioku. W lalach r,8-r, piowadzi Vincenz zapiski
z czylanych leklui oiaz lunych pizemyle (wydane jako
Oulopos. Zapiski z lal r,8-r,, opiac. A. wVincenz),
kloie slay si poniej fundamenlem esejow lwoizonych
ju na emigiacji. Ich lemalem s zagadnienia zwizane
z wieloma dziedzinami: anliopologi, hisloiiozof, flozo-
f, ieligioznawslwem, jzykoznawslwem i lileialuioznaw-
slwem. Szkice le publikowane byy najpieiw w ionych
czasopismach emigiacyjnych, m.in. w paiyskiej Kulluize,
poniej zoslay zebiane w zbioize Po slionie pamici
(Paiy r,o,). Za ycia Vincenza opublikowano lake Dia-
logi z Sowielami (Londyn r,oo) eseje wspomnieniowe
z okiesu okupacji. Po mieici pisaiza ukazao si jeszcze
kilka zbioiow esejow: Temaly ydowskie, Z peispeklywy
podioy, Po slionie dialogu, Eseje i szkice zebiane.
***
Gn jest stamtd, skd wszyscy pisze Czesaw Miosz
o Vincenzie w eseju La Combe. Tak artobliwie okrela
si pochodzenie ludzi najbardziej intelektualnie aktywnych
na Zachodzie. W innym miejscu wspomina: Vincenz, zu-
kraiszczay i zydziay dokadnie w takim stopniu, jaki jest
niezbdny, eby w jego osobie dokona si stop trzech pier-
wiastkow jego ojczyzny. /.../ Kiedy chce uj co dobitnym
ludowym zwrotem, uywa ukraiskiego. V swoich medyta-
cjach nad Samaelem, czyli Zym, zapuszcza si w przeraaj-
ce gbie dialektyki ydowskich baaguow spod Kosowa /.../.
I nagle z polskiego szlachcica wyziera kto inny. cadyk w hu-
culskim kouchu.
Galicja Wschodnia, ojczyzna Vincenza i Bubeia,
w dwudziesloleciu midzywojennym bya piawdziwym
lyglem elnicznym i kulluiowym. Na leienie lym wspo-
islniay obok siebie wspolnoly pozoslajce pod wpywem
m.in. polskim, ukiaiskim, ydowskim, wgieiskim, mo-
dawskim i oimiaskim. Pizez wieki cieiay si lu wpy-
wy dziedziclwa bizanlyjskiego i zachodnioeuiopejskiego.
Wskulek wojen z impeiium olomaskim okiesowo silne
byy le wpywy luieckie. Pod koniec XVIII w., po upadku
Rzeczpospolilej, cz lych ziem wesza do wielonaiodo-
wej monaichii auslio-wgieiskiej. Obiazu wielokulluio-
woci dopeniay wspolnoly ydowskie, znajdujce w Gali-
cji schionienie pized wzbieiajcymi co jaki czas w Euio-
pie falami anlysemilyzmu.
Teren pogranicza kultur wymaga szczeglnych re-
lacji midzy czonkami poszczeglnych grup. Wzajem-
na otwarto, zrozumienie, tolerancja chroniy przed
koniktami i jednoczenie ubogacay ycie caych
wsplnot, gboko osadzonych we wasnych tradycjach.
To przenikanie si kultur, poczone z powszechnym
gbokim szacunkiem dla wiata przyrody, jego praw,
ksztatowao ludzi szczeglnie wraliwych, twrczych
i niezalenych.
Jednym z owocow obcowania w lym iegionie kul-
luiy ydowskiej z innymi, jesl chasydyzm, iuch ieligij-
no-mislyczno-spoeczny z XVIII w. Zapoczlkowa go
ydowski puslelnik i myliciel Baal Szem Towa. Wedug
jego nauki, Bog piowadzi dialog z czowiekiem za po-
iedniclwem wiala, zwaszcza pizyiody i diugiego czo-
wieka. Na poczlku XX w. chasydyzm mia wci wielu
zwolennikow, zwaszcza wiod huculskich ydow. Vin-
cenz zafascynowany by duchowoci chasydow, iadosn
i pobon, slojc jednak poza ieligi ydowsk nie mog
w niej uczeslniczy. Inleiesowa si chasydyzmem w jego
spoecznym wymiaize, szczegolnie skulecznoci nauki
Baal Szem Towa oiaz samym lwoic iuchu, osobowoci
niezwykle chaiyzmalyczn. W r, i. z pizyjaciomi od-
by wdiowk ladami Baal Szem Towa. W doiobku Vin-
cenza moemy odnale lady wpywu chasydyzmu pa-
lizenie na wial jak na wielk ksig, kloia zapiasza czo-
wieka do odczylania, do wejcia z ni w dialog, a pizez
lo odczylanie do ziozumienia samego siebie. W eseju
O ksikach i czylaniu pisaiz, pizeslizegajc pized nie-
waciwym, bezmylnym czylaniem ksiek, pizeslizega
jednoczenie pized zamkniciem si w wiecie lileialuiy:
Bymy nie stali si literoercami, ktorzy wszystko czerpi
z papieru, a nie umiej spojrze na ycie. Nie potraf spoj-
rze na las, na k, na chmury, na ludzi. Nie zaczn nig-
dy uczy si z tej wielkiej ksigi czyta niewidzialne pismo
wiatowe (Psd r, s. 8,).
***
Wszyscy, kloizy go znali, chylili czoa pized jego eiu-
dycj. Tiudno zaznaczy gianice midzy ionymi dyscy-
plinami naukowymi, w obszai kloiych wkiacza pisaislwo
Vincenza. Wedle sow Miosza, reprezentowa on rzad-
k garunek, garunek, krremu wedza humansryczna za-
wdzcza swoje najwysze osgnca: prywarnego my-
lcela, przerzucajcego pomosry mdzy rnym dyscy-
plnam, posugujcego s czyranym po grecku Homerem
w swoch rozwaanach nad herosam Karpar, nechrnego
70

Z Polski rodem
71

dyskusjom hsrorozof w oderwanu od flozof pasrerzy.
Jaiosaw Iwaszkiewicz napisa z kolei o nim, e tylko drob-
n cz swojej wiedzy i talentu przekaza nam w druku.
Vincenza cechowaa szczegolna pasja poznawcza. Tak
wielki by w nim god do kadego z najronorodniejszych
gosow czowieka w caej ich dosownoci i swoistoci po
mieici Vincenza pisaa Jeanne Heisch, szwajcaiska flo-
zofa i pizyjacioka iodziny Vincenzow e osign zdol-
no czytania w oryginale w czternastu rozmaitych jzykach.
le przywizywa si tylko do arcydzie. Nie wydaje mi si,
eby mog cho jeden dzie spdzi bez Homera czy Dante-
go i Szekspira. /.../ y za pan brat z najwikszymi autorami
naszych czasow w jakiej kpiarskiej komitywie, w poufaym
zachwycie. Wyiaz lego da w licznych esejach komenluj-
cych dziea swoich mislizow, w kloiych odkiywa najgb-
sze waislwy omawianych ulwoiow.
Eseislyka Vincenza slawia czylelnikowi baidzo wy-
sokie wymagania. Pisaiz jak zauwaa Eugeniusz Cza-
plejewicz, jeden z badaczy lej lwoiczoci w swoich
iozwaaniach kluczy, wypiowadza czylelnika w pole,
fglainie maskuje i ukiywa lezy, wnioski i inlencje. Ten
sposob pisania, kloiy pizypomina cechy sokialycznego
dialogu, moe zniechca czylelnika pizyzwyczajonego
do alwej lekluiy. Miosz w Przedmowie do paiyskiego
wydania esejow Po slionie pamici slwieidza, e naj-
wiksz liudnoci dla wspoczesnego czylelnika jesl
konieczno zmiany iylmu niespieszne rozwaanie
o sprawach trudnych, nie zmierzajce do adnych drama-
tycznych wnioskow moe znuy.
***
Dialog jesl najwaniejsz ide wskizeszon z liadycji
anlycznej pizez Vincenza. Najwaniejsz, bo z ni wi
si wszyslkie inne idee i wailoci. W naszej epoce mono-
logw monologsrw pisa w eseju powiconym Gan-
dhiemu jako, e zerway s, czy ukryy sec wsplnory,
ludze do rzadko przemawaj jeden do drugego. Raczej
mw obok sebe, ne srarajc s, ne dbajc o porozume-
ne, nawer wredy, gdy mw bardzo wyrane, a do okru-
cesrwa. Nie tylko ycie polityczne, nawet sztuka i literatura
daj wiele przykadow zawzitego monologizmu, take mo-
nologizmu grup i grupek, bez ogldania si na porozumie-
nie. I jako mimo woli rodzi si niesamowite przeczucie, e
wszystkich razem czeka takie porozumienie, a raczej unifka-
cja, w ktorej nikt nie bdzie mia nic do gadania. Vydaje si
przeto stosown form porozumienia, take w pisaniu powi-
nien by dialog. Niekoniecznie zewntrzna forma dialogu, ra-
czej jego zasada. wysuchanie innych, uwzgldnienie nie tylko
gosow, ale nawet szeptow.
Powysze sowa, pisane ju po II wojnie wialowej,
slanowi baidzo suiow ocen wspoczesnoci i skul-
kow, jakie powoduje biak lioski o poiozumienie. Za-
tracenie poczucia wsplnoty ludzkiej, monologizm,
tj. zamknicie si na odmienno, odrzucenie rno-
rodnoci i uznanie siebie za ostateczn miar prawdy,
to zagroenia, ktre dotykaj ludzi w kadym systemie
politycznym. Zagroone s nimi nie tylko poszczegl-
ne jednostki, ale i cae grupy. Skutki przyjcia przez
grupy postawy monologowej s szczeglnie okrutne,
rodz systemy monologizmu, czego przejawem w hi-
storii Europy byy faszyzm i komunizm. Dialog jest
antidotum na te zagroenia. Przytoczony fragment
dobrze ilustruje szerokie spojrzenie Vincenza na ide
dialogu dialog to nie forma, lecz zasada, postawa,
ktr moe przybra kady czowiek, twrca oraz cae
grupy spoeczne.
Twoiczo Vincenza, pizesycona jesl duchem dialogu.
Samo pojcie dialog nie zoslao jednak nigdzie pizeze
zdefniowane. Pisaiz najczciej uywa lego sowa na
okielenie syluacji konweisacji. Mimo lo, podobnie jak
w flozofi Bubeia i leoiii Bachlina, jego sens wykiacza
poza l syluacj, w chodzi w obszai ielacji midzy io-
nymi wspolnolami kulluiowymi. W odionieniu jed-
nak od wymienionych nuilow mylowych, dialog w jego
lwoiczoci nie jesl pizedmiolem iozwaa leoielycznych
jesl piaklyk.
Vincenz wielokiolnie powlaiza, e suchanie i zio-
zumienie w dialogu jesl po slokio waniejsze ni mo-
wienie. Na podslawie iozmyla iozsianych po ionych
esejach, osobislych wspomnie pisaiza, a lake ielacji
zachodzcych midzy bohaleiami cyklu Na wysokiej
pooninie, mona pokusi si o zeslawienie waiun-
kow niezbdnych do zaislnienia syluacji dialogowej. Po
pieiwsze, wykazywa on szczegoln liosk o dobie pize-
kady i komenlaize do wielkich dzie lileiackich. Uwa-
a bowiem, e podslawowym waiunkiem do zblienia
ionych kullui jesl ich objanianie w jzykach ziozumia-
ych dla odbioicow. Po diugie, dialog nie moe zaislnie

P
O
T
O
M
K
O
W
I
E

O
P
R
Y
S
Z
K

,

Z
D
J

C
I
E

Z

P
I
E
R
W
O
D
R
U
K
U

K
S
I

K
I

P
R
A
W
D
A

S
T
A
R
O
W
I
E
K
U
70

Z Polski rodem
71

w syluacji, gdy pailneizy slaj na nieiownych pozycjach,
zalem nie naley wailociowa siebie nawzajem. Po lize-
cie, w prawdziwym dialogu moe uczestniczy tylko
czowiek zakorzeniony w tradycji swojej wsplnoty,
wiadom wartoci, ktre moe wnie do powszechne-
go dziedzictwa. Dziki zakorzenieniu czowiek moe
odkry wasn tosamo, a to jest warunek auten-
tycznoci. Po czwaile, konieczne s olwailo poznaw-
cza, zaangaowanie, wzajemna sympalia, zainleiesowanie
pailneiem dialogu i jego spiawami. Bez lych czynnikow
liudno slwoizy syluacj, w kloiej kada ze slion zosla-
nie naleycie wysuchana.
***
Myliciel z Pokucia opowiada si za pizyznaniem kul-
luiom ludowym nalenego miejsca w dziedziclwie wialo-
wym. Zalicza je do diugiej waislwy kulluiy powszechnej
waislwy nieuwiadomionej i sponlanicznej. Doskonale
zna obyczaje i podania huculskie, na bieco ledzi lake
iozwoj myli anliopologicznej. Uwaa, e odkiycie kullui
piymilywnych, skazanych pizez wieki na swoisl banicj
kulluiow, jesl wydaizeniem doniolejszym ni odkiycie
psychoanalizy.
Vincenz ceni kullui niewiadom jako aulenlycz-
n, nieiozeiwalnie zwizan z yciem piac, iodzin,
pizyiod, a pizez lo odpowiadajc na najgbsze polize-
by czowieka: piagnienie pikna, niemieilelnoci, Boga,
bezpieczeslwa. W niej odnajdywa uniweisalny pieiwia-
slek, wspolny caej ludzkoci. Czslo podkiela w swoich
piacach szczegoln blisko ludow euiopejskich, kloi
doslizega w spiawach zawizanych ze wspoislnieniem
w obibie spoecznoci. Chizesl, konfimacja, wesela, po-
gizeby Vincenz wielokiolnie by wiadkiem lakich uio-
czysloci, nazywa je teatrami obyczaju i okazjami do ucze-
nia si dla pamici tradycjonalnej.
Pisaiz zaangaowany by w dziaania zmieizajce do
rozprzestrzenienia idei bliszej ojczyzny, w naszym
wspczesnym jzyku powiedzielibymy maej ojczy-
zny. Miejsce dorastania, jego krajobraz, tradycja, zanu-
rzenie w pewnej wsplnocie, daj czowiekowi poczu-
cie bezpieczestwa. Zakoizenienie w maej ojczynie
umoliwia lwoicy i kademu czowiekowi samoidenlyf-
kacj, jesl gwaiancj aulenlycznoci, a wic waiunku nie-
zbdnego do zaislnienia dialogu. Homei, Danle, Goelhe,
Mickiewicz lo pisaize wymieniani pizez Vincenza jako
ci, kloizy czeipic ze skaibca kullui, w kloiych wziaslali,
wnosili iegionalizmy do dziedziclwa wialowego. Vincenz
by jednym z oiganizaloiow zjazdow ludzi, kloiym bli-
ska bya idea zachowania poszczegolnych iegionow w ich
kszlacie kulluiowym.
***
Eseje Vincenza i pizedslawione w nich pogldy, wg
sow Eugeniusza Czaplejewicza, stanowi raczej kunsz-
town opraw i naturalne uzupenienie, rzec mona. to
dla koronnego klejnotu. Tyme klejnolem jesl nalomiasl
czleiolomowy cykl Na wysokiej pooninie. Sam pisaiz
nazywa go dzieem ycia, piacowa nad nim nieuslannie
piawie o lal. To ulwoi absolulnie oiyginalny i nie majcy
swoich odpowiednikow w lileialuize polskiej. Pizez ponad
ioo slion Vincenz snuje opowie o huculskim wiecie,
niesamowilej goiskiej pizeslizeni, mieszkacach nale-
cych do ionych wspolnol kulluiowych, ich obyczajach,
wieizeniach, piacy o wszyslkim, co slanowio islol ycia
huculskich pasleizy i ich ssiadow.
Poonina jesl opowieci gawdziaiza, kloiy nie dba
o chionologi wydaize, bo s one lylko pielekslem do
opowiedzenia o spiawach znacznie waniejszych, uniwei-
salnych o cieianiu si czowieka ze wialem pizyiody,
o odwiecznej walce dobia ze zem. Vincenz, wzoiem Ho-
meia, zbieia podania, obseiwacje wasne z wielokulluio-
wej Huculszczyzny i na ich podslawie buduje w najdiob-
niejszych szczegoach obiaz wiala odchodzcej cywilizacji
pasleiskiej. Jesl lo jednoczenie prba nakrelenia ideal-
nej wsplnoty, wzoru budowania gbokich relacji mi-
dzy ludmi i otaczajcym ich wiatem przyrody. Podsta-
w tych relacji jest sokratyczny dialog rozmowa rw-
nego z rwnym w atmosferze wzajemnej otwartoci.
T Allanlyd Sowiaszczyzny zalapia napyw cywili-
zacji zachodniej. Na wysokiej pooninie, a zwaszcza Pa-
smo i Nowe czasy. Zwada, lo gos spizeciwu Vincenza
wobec wpiowadzania piaw cywilizacji miejskiej w obszai
kullui ludowych. To zdeizenie dwoch zupenie ionych
poizdkow wiala, a nawel ionych czasow. Do miasta
przychodzi gazda opowiada naiialoi Piawdy slaiowie-
ku albo zbyt rano o wicie i tam wyczekuje cierpliwie
przed urzdem do poudnia, albo cho w biay dzie przyj-
dzie, ale dla nich czego za pono, czekaje teraz przez noc.
Tam u nich swoj czas. Piawa zachodniego wiala s dla
Hucua obce i buiz islol dialogu, bo miejsce czowieka
zajmuje absliakcyjna inslylucja, pizeslaje wic nagle funk-
cjonowa zasada, e gazda z gazd zawsze si dogada i po-
godzi. Foka, gowny bohalei cyklu, domyla si, e gow-
nym gazd w lym obcym wiecie jesl pienidz.
I
L
U
S
T
R
A
C
J
E

Z

P
I
E
R
W
O
D
R
U
K
U

K
S
I

K
I

T
E
M
A
T
Y

Y
D
O
W
S
K
I
E
72

Z Polski rodem
73
Czas goiski nie ma ukadu lineainego. Vincenz lak go
opisuje: czas si jako rozwiewa, rozpyla, a nie spieszy //
rozwija si, rozpociera jak wachlarz i rozszerza po kach
nie czas to, lecz fala wiecznoci. Kompozycja caoci
cyklu iozpocieia si na podobnej fali. Czas akcji Poo-
niny ma cile okielone iamy jesie r88, ioku. Jednak
akcja jesl lylko zaczynem, z kloiego wyiaslaj hisloiie mi-
nione le blisze, z lal oo. XIX w. i le najslaisze z pia-
wieku. Oywaj w nich dawni bohaleiowie i dawna liady-
cja. Dziki zeiwaniu z lineainoci czasow, jednoczenie
olwieia si lu peispeklywa wiecznoci: nasz obyczaj stary
/.../ najlepszy dla nas. I nas przeyje powie w Zwadzie
Foka woskim pizybyszom.
Molywem scalajcym wszyslkie lomy powieci jesl we-
sele we dwoize w Kizywoiowni. Temat wyjania pisaiz
w jednym z lislow wzity z wesela mojej Matki, na ktorym
spotykaj si wszystkie stany, a nawet cudzoziemcy przyby-
waj. Co to znaczy? To zagadnienie ju nie regionalne, tylko
pytanie, co nasz kraj, wzgldnie jego postacie duchowe, mog
da waru. // Idc ladami Platona, ale ne naladujc go,
chciaem postaw i wiatopogld wyrazi za pomoc tych na-
szych rodzimych mitow.
Vincenz obdaizony by niezwykym lalenlem gaw-
dziaiskim. Epicki iozmach lego dziea ma sw pizyczyn
pizede wszyslkim w lym, e od poczlku do koca wyia-
sla ono z liadycji uslnej. Andizej Vincenz, syn pisaiza, lak
wspomina piac ojca: cae Na wysokiej pooninie jest tek-
stem mowionym, jednym wielkim opowiadaniem, rozmow
z czytelnikiem. G tym naley stale pamita. Gdy take pisa-
ne byo w ten sposob. najpierw notowane // jako pierwszy
brulion, z ktorego dyktowa potem mojej Matce na maszyn
tekst mniej wicej defnitywny. Niektore teksty byy dyktowa-
ne dwa albo trzy razy, wszystkie powstay jako teksty ustne,
mowione. atwo si o tym przekona, czytajc je na gos.
Sam Vincenz po skoczonej piacy, gdy zebia woko
siebie iodzin i pizyjacio, czyta gono wieczorem przy wi-
nie swoje kroniki. o Boku, ktory tar czarnego byka w nadziei,
e wybieleje // o radoci jaka zapanowaa na dworze krola
Hiszpanii, kiedy zjawi si tam krawiec Pinkas, bo chrzecija-
nom jest nakazane kocha nieprzyjacio, a oni wytpili swoich
ydow i nie mieli ju kogo kocha. le przede wszystkim by
promieniujcy, epicki, z tym rodzajem humoru, ktory rowny
jest szczodrobliwoci // i obdziela wszystkich na rowni nie
po to, eby gorowa, ale eby komizm wczy w struktur
bytu wspomina Czesaw Miosz.
***
Dom Vincenzow, czy lo u podnoa Kaipal, czy w s-
siedzlwie Alp, czslo by peen goci. Nawel w czasach
emigiacji, gdy na slole u gospodaizy nie byo nic piocz
pomidoiow i mamaygi, pielgizymowali do Misliza z Po-
kucia inleleklualici ionych foimacji kulluiowych i wy-
zna. Pizychodzili, by szuka uspokojenia i uzdiowienia,
by, wedle sow Miosza, odliuwa si z jadu wspoczesnej
cywilizacji. Jozef Czapski napisa: jeeli nie zdziczelimy
wszyscy na naszych wyspach oddalonych /.../ zawdzicza-
my to paru ludziom wrod nas miary Stanisawa Vincenza
ktorzy byli naszym sumieniem historii.
W czym lkwi sekiel Vincenza: By czowiekiem
nadziei. Doslizega cywilizacyjne zagioenia, a w swej
lwoiczoci jak zauwaa Slanisaw Tomala zdawa
si zmieiza, wbiew opinii Miosza, do diamalycznego
wniosku: jeeli ludzko zrezygnuje z de do poro-
zumienia i nie przyjmie postawy dialogowej, moe
stan w oblczu zagroe, krrym ne bdze umaa
przecwdzaa. Mimo to, wzrok czytelnika i kadego
napotkanego czowieka, Vincenz stara si odwraca
w stron pikna i dobra, tak jakby przeczuwa, e le-
kiem na zo jest skierowanie uwagi na to, co naprawd
wartociowe.
Czapski napisa o Vincenzie: Do koca dominowao
w nim bogosawiestwo ycia, kadego ycia, w jego nie-
skoczonej ronorodnoci i nawet w latach wojny, klsk,
zbrodni, deptania wszelkiej godnoci ludzkiej, nawet wow-
czas umia jeszcze wskrzesza wiato. Miosz, opisujc
swoje pobyly w La Combe, wiosce, w kloiej Vincenzowie
spdzali lalo, wyznaje: Podpatrywaem sekret Vincenza.
Miaem przed sob kogo, kto obala /.../ rozdte mitologie
/.../ lamentujcych tuaczy, gotowych zmarnowa ycie na
tymczasowo i oczekiwanie powrotu /.../, byle udawa, e
nie s, gdzie s. /.../ Znikd nie by wygnany. /.../ Dokoa roz-
pocieraa si ziemia, dostateczna, bo wyposaona we wszyst-
ko, co nam jest potrzebne do codziennego podziwu.
Na pai lal pized mieici wyzna jednej z pizyjacio-
ek iodziny: Nie pamitam czowieka, ktorego bym pozna
i wobec ktorego bym nie czu, e mgby by mom przy-
jacelem. Piawdziwo lych sow polwieidzaj Dialogi
z Sowielami zapis wspomnie z okiesu II wojny wialo-
wej. Jesl lo suiowa ocena nieludzkiego syslemu, pized klo-
iym Vincenz ucieka, obawiajc si m.in. nudy wynikajcej
z jednokieiunkowoci mylenia. To iownie wspomnie-
nie spolka z sowieckimi onieizami, w kloiych pisaiz
doslizega pizede wszyslkim ludzi. Sowieci lo wyczuwali
i gainli si do niego. Wyiane jesl lo zwaszcza w opisie
wydaize z r, i., kiedy wojska iadzieckie weszy na
leien Wgiei. Pizychodzili zmczeni fionlem mczyni,
eby po pioslu pogawarit.
Pizyjaciomi Vincenza byli iownie ludzie, wiod
kloiych mieszka. W Sobodzie Runguskiej iozmawia
ze swymi ssiadami w ich naizeczu, by jednym z hucul-
skich mieszkacow podnoa Czainohoiy. Huculi daizy-
li go niezwyk pizyjani. I czslo lumnie odwiedzali
w niedzielne popoudnia, gdy Dochloi puszcza spe-
cjalnie dla nich z palefonowych pyl konceily muzyki
klasycznej.
Sekiel dobiego ssiedzlwa Vincenz zabia ze sob na
emigiacj. V maej wiosce La Combe, gdzie spdza dugie
letnie miesice /.../ by cudzoziemcem wspomina pizyja-
ciela Jeanne Heisch tym, ktory nie mowi tak jak wszy-
scy. le by ich przyjacielem. Skoro tylko mia chwil cza-
su, przychodzili do niego. Starzy, dzieci, mczyni, kobiety
wszyscy. Listonosz zjawia si z twarz rozpromienion
odwitnie. Przychodzili, aby opowiedzie, co si wydarzyo
albo e nic si nie wydarzyo. Kady siada na chwilk, aby
by wysuchanym, dostrzeonym, pokochanym.
9onka Kasprzak
72

Z Polski rodem
73
Rewolucjonista w sutannie i ugodowiec,
apologeta Aleksandra Wielopolskiego, gorcy
patriota, ekskomunikowany ultramontanin,
wsppracownik konserwatystw, narodowych
demokratw, socjalistw i ludowcw, prekursor
ruchu ludowego i chrzecijasko-spoecznego
na ziemiach polskich... Wszystkie te okrelenia
odnosz si do jednej osoby ks. Stanisawa
Stojaowskiego, dziaacza spoecznego
i politycznego, budzcego olbrzymie kontrowersje
i atakowanego ze wszystkich moliwych stron.
Kazimieiz Chdowski w swoich Pamilnikach
pizedslawi w laki olo pizeiysowany sposob posla na-
szego bohaleia: Do reszty obrzydliw fgur by ksidz
Stojaowski /.../ istna fgura zbrodniarza. Chudy, blady,
bez cery, w zasmarowanej brudnej sutannie, nie umyty, nie
uczesany, o spojrzeniu stpionym, podstpnym, peen faszu
i obudy. Vyglda tak, jakby cigle wala si po szynkach
i domach publicznych, a dla odpoczynku przychodzi od
czasu do czasu do parlamentu. Usta jego zapenione byy
lin ropuchy, ktora truje, gdy padnie na inne ywe stworze-
nie...
r
. U slop pomnika w. Slanisawa w Szczepanowie
znajduje si nalomiasl niewielkie popieisie z dedykacj:
Ks. Stanisawowi Stojaowskiemu, niestrudzonemu bojow-
nikowi i obrocy praw ludu, w dowod czci i wdzicznoci
ludno parafi i okolic Szczepanowa.
Ks. Slojaowski lo bowiem niewlpliwie posta, kt-
ra pooya niezwykle wielkie zasugi, jeeli chodzi
o walk o prawa warstw upoledzonych spoecznie
oraz o rozbudzenie wiadomoci ludnoci wiejskiej.
By jednym z pierwszych dziaaczy tego typu kon-
sekwentnie, przez lata, nie zraajc si pitrzcymi
trudnociami i kodami, ktre rzucano mu pod nogi,
pracowa usiujc urzeczywistni swe ideay. Wincenly
Wilos pisa wicz, i nie moe ulega najmniejszej wtpli-
woci, e pierwszestwo w pracy nad obudzeniem picego
snem wiekowym chopstwa naley si bezwzgldnie temu
kapanowi. Tej prawdy nie mog zmieni ani jego bdy,
ani przewinienia, jakie mu zarzucano, ani te mniejsze czy
wiksze wyniki prowadzonej przez niego roboty
i
.
***
Slanisaw Slojaowski uiodzi si r maja r8, i.
w Zniesieniu koo Lwowa, w ubogiej iodzinie szlacheckiej.
Uczy si w Pizemylu, poniej w gimnazjum we Lwowie.
W r8o i. wslpi do Towaizyslwa Jezusowego, gdzie zyska
solidn foimacj duchow i inleleklualn, sludiujc m.in. f-
lozof i leologi w Kiakowie. W r8,o i. pizyj wicenia
kapaskie, po czym zosla pizez pizeoonych wysany do
Belgii w celu pogbienia piowadzonych pizez siebie slu-
diow nad kwesliami spoecznymi.
Po powiocie opuci zakon, pizechodzc w szeiegi
duchowieslwa diecezjalnego. Najpieiw zosla wikaiiu-
szem w Giodku Jagielloskim, poniej we Lwowie, wiesz-
cie za pioboszcz em w Kulikowie niedaleko Lwowa,
gdzie iozwin oywion dziaalno duszpasleisk i spo-
eczn. Wincenly Wilos iysuje obiaz owczesnego chopa,
piszc, i sam uwaa si on za nisze i mniej wartociowe
Rafa tocha
Ks. Stanisaw
Stojaowski
obioca ludu polskiego
F
O
T
.
W
W
W
.
D
O
M
P
O
L
S
K
I
.
E
U
74

Z Polski rodem
75

stworzenie od innych. Nie tylko e w to sam wicie wierzy,
ale i drugich w tym umacnia, obniajc rozmylnie swoj
warto w ich oczach. By niewolnikiem tak z krwi, trady-
cji, wychowania, jak i z wasnej woli, pizeiaa go an-
darm, wojt, urzdnik. Czu wieczny lk przed lenym, kar-
bownikiem, polowym, nie mia oczu podnie na ksidza,
nauczyciela, leniczego, ekonoma. /.../ Namnoy sobie ro-
nych nie istniejcych grzechow i przestpstw, z ktorymi nie
mog sobie da adnej rady. Strach niemal przed wszystkim
i przed wszystkimi, niewiara w swoje siy i niemoliwo
zmiany robiy z niego posuwajcy si mechanicznie auto-
mat pozbawiony woli. /.../ Poza tym wiecznym strachem
przed wszystkim i wszystkimi, stosunki uczyniy chopa
podejrzliwym, nieufnym i niewiernym. Nie wierzy niko-
mu, bo zosta prawie przez kadego oszukany, podejrzewa
te wszystkich, e czyhaj na niego, bo mia do tego dosy
powodow

. Ks. Slojaowski poslawi sobie za cel zmia-

n lego slanu izeczy, powicajc w zasadzie cae ycie
pracy z ludem, wrd ludu i dla ludu, konlynuujc dzie-
o wielkich popizednikow, ks. Bionisawa Maikiewicza
czy ks. Wojciecha Blaszyskiego.
***
W r8,, i. naby, dziki wspaiciu fnansowemu
i pizychylnoci lwowskiego Aicybiskupa Fianciszka
Wieizchleyskiego, bankiulujce wydawniclwo, do klo-
iego naleay dwa pisma Wieniec i Pszczoka. Slo-
jaowskiemu udao si oywi podupadajce peiiodyki.
W jego zamieizeniu Wieniec powicony mia by le-
malyce spoeczno-gospodaiczej i polilycznej, nalomiasl
Pszczoka kwesliom ieligijno-moialnym. W r8,, i.
bd miay ju ,, lys. pienumeialoiow pizede wszysl-
kim wiod ludnoci wiejskiej, co, zwaywszy na poziom
analfabelyzmu na owczesnej wsi galicyjskiej, byo wyni-
kiem imponujcym.
Dziki sukcesowi wydawniczemu, Slojaowski mog
poszeizy ofeil o nowe pisma. Dla inleligencji pizezna-
czono Piasla i Polsk, do duchowieslwa skieiowany
by Dzwon, do ju islniejcych slwoizono specjalislyczne
dodalki (Niewiasla, Cepy, Gospodaiz Wiejski, Rol-
nik). Po lalach napisa o sobie: Postanowiem zosta agi-
tatorem i bez ukadania obszerniejszych programow, kto-
rych w owym czasie i tak nie byby lud zrozumia, ujem
program i haso ruchu ludowego w dwoch sowach. gazetki
polityczne i wiece. To byy rodki, a celem, ktory mi przywie-
ca, byo unarodowienie chopa i pozyskanie dla ojczyzny no-
wych synow i obrocow

.
Pisma le slanowiy naizdzie, za pomoc kloiego
ks. Slojaowski usiowa szerzy wrd ludu owiat,
zachca do wdraania nowych technologii i metod
upraw, uczy postaw obywatelskich, organizacji pracy,
propagowa ideay pomocy wzajemnej, a take podno-
si poziom intelektualny i moralny. Niemao uwagi po-
wici walce z plagami bdcymi jego zdaniem wany-
mi pizyczynami lakiej, a nie innej kondycji ludu wiod
nich naczelne miejsce zajmowao pijaslwo. iodkiem
walki z lym pioblemem miay by zakadane pizez niego
lzw. Biaclwa Tizewoci.
W dziaalnoci na izecz ludu ks. Slojaowski nie sla
bynajmniej na slanowisku klasowym, o co niejednokiol-
nie by oskaiany, nie dy do jlizenia i pogbiania
ionic. Zgodnie z wylycznymi pizedslawionymi pizez
Leona XIII w encyklice Rerum novarum, wzywa do
zgodnej wsppracy klas i warstw w imi dobra po-
wszechnego, widzc w solidaryzmie jedyny sposb na
rozwizanie bolczek wczesnego ycia spoeczno-go-
spodarczego. Dewiza Zygmunla Kiasiskiego Z pol-
sk szlachl polski lud, slanowia niejako dyieklyw caej
jego dziaalnoci. Teiminem lud okiela nie lylko lud-
no wiejsk, ale i piolelaiial. Zadanie jakie sobie slawia,
lo uczynienie z ludu wiadomych Polakow i obywaleli,
mogcych wzi samodzielnie odpowiedzialno za wa-
sny los. Podobnie jak w lamlym czasie naiodowi demo-
kiaci z Janem Ludwikiem Popawskim na czele, wydawca
Pszczoki dy do wpiowadzenia w kiwioobieg oiga-
nizmu naiodowego lego cigle jeszcze nieuwiadomio-
nego, bieinego elemenlu. Podkrela, i aby to osign,
naley do ludu si zbliy, ksztaci go, wciga w spra-
wy publiczne, rozwija jego naturalne predyspozycje.
Tego iodzaju piaca slanowia lake, zdaniem ks. Sloja-
owskiego, najwaciwsz diog do odzyskania niepodle-
goci, cho mudn i nie pizynoszc nalychmiaslowych
efeklow. Jawi si on jako pizeciwnik goiczki paliiolycz-
nej, niepizygolowanych i bezsensownych ziywow po-
wslaczych, pocigajcych za sob jedynie wzmoenie ie-
piesji ze sliony zaboicow. Uznawa, e lylko syslemalyczna
piaca u podslaw i czekanie na midzynaiodow koniunk-
lui spizyjajc wybiciu si na niepodlego, moe pizy-
nie liwae i wymieine efekly. Wzoi ulosamienia spiawy
naiodowej z ludow slanowi dla niego lsk, kloiy jak
podkiela posiada lak sam ilo ludnoci polskiej
co Galicja czy Wielkopolska, z l ionic, e s lo pizede
wszyslkim chopi i iobolnicy, poniewa szlachla i inleli-
gencja ulega w wikszoci zniemczeniu. Chop lski jak
pisa przez to, e zosta chopem polskim uratowa t dziel-
nic dla Polski /.../ rozbudzi spraw narodow, pomnoy
narod o po miliona
,
.
Piaklyczny wyiaz dziaalnoci ks. Slojaowskiego z lu-
dem i dla ludu slanowio chociaby Towaizyslwo Ludowe
Owialy i Piacy, zaoone w r8,8 i. Jego celem byo niesie-
nie pomocy wacicielom maych gospodarstw rolnych.
Prowadzio dziaalno owiatow, rolnicz, kredytow,
handlow, ubezpieczeniow. W r88i i. zaoy nalomiasl
Towaizyslwo Koek Rolniczych, popieiane w zasadzie
pizez wszyslkie ugiupowania polilyczne w Galicji. Poza
lym oiganizowa ionego iodzaju spoki izemielnicze,
zwizki zawodowe (np. Polski Zwizek Chizecijaskich
Robolnikow i Robolnic w Biaej) slowaizyszenia iobolni-
cze Bialnie Pomoce, placowki owialowo-kulluialne
o
.
***
W swej dziaalnoci ks. Slojaowski napolyka na
powane pizeszkody. Wszed w konfikl ze iodowi-
skiem konseiwalyslow galicyjskich, kloizy nie pizebie-
iajc w iodkach usiowali zdyskiedylowa jego dzieo.
Pizedslawiciele lych kigow byli najzacieklejszymi wio-
74

Z Polski rodem
75

gami i kiylykami dziaalnoci ks. Slojaowskiego. On
sam wobec nich nie pozoslawa zieszl duny, mimo e
jeszcze w r8,o i. wysuwa piojekl ulwoizenia slionnic-
lwa polsko-kalolickiego, skupiajcego wszyslkich Pola-
kow-kalolikow bez wzgldu na pochodzenie spoeczne
pod kieiowniclwem kiakowskich konseiwalyslow. Do
uizeczywislnienia lej idei jednak nie doszo, a piojekly
wspopiacy pizeiodziy si w bezpaidonow walk, pen
wzajemnych oskaie. Jeden z czoowych pizedslawicie-
li lego iodowiska, Slanisaw Tainowski, pisa w zwiz-
ku z lym o ks. Slojanowskim, i by przebiegy i zrczny,
umia w pismach swoich i prawd przekrci i do umysow
traf, namitny, przewrotny, umia wymownie namitno
podega. jedn rk drukowa pisemka, drug w prywat-
nych listach grozi biskupom i wieckim
,
. Stojaowskiemu
zarzucano sianie zamtu i anarchii, propagowanie ha-
se wywrotowych, komunistycznych.
Skutkiem tego byo umieszczenie przez biskupw
lwowskiego, przemyskiego i tarnowskiego pism Wie-
niec i Pszczka na indeksie, a naslpnie suspendo-
wanie ich iedakloia pod zaizulem zaniedbywania obo-
wizkow duszpasleiskich. W wyciszeniu konfiklu nie
pomaga poiywczy chaiaklei ks. Slojaowskiego, kloiy
coiaz mocniej okazywa nieposuszeslwo biskupom,
olwaicie kiylykowa ich poslpowanie. W efekcie Kon-
giegacja wilego Omcjum ii kwielnia r8,o i. zagiozi-
a mu kllw, a jako e ks. Slojaowski nie ukoizy si,
w maju nuncjusz papieski oizek wobec niego suspens
i inleidykl, a , sieipnia r8,o i. papie Leon XIII naoy
na niego imienn ekskomunik.
Wincenly Wilos wspomina, i Rzucona /.../ kltwa
na ks. Stojaowskiego /.../ zrobia w powiecie niesychane
wraenie. Podczas odczytywania jej w kocioach rozlega-
y si gone pacze i przytumione szlochania. Tak kltwa,
jak i ceremonia zastosowany przy odczytywaniu robiy
prawdziw groz i przestrach, ale rownoczenie wzbudza-
y te nie tylko zaciekawienie, ale cichy, zacity bunt, al do
wadzy i sympati dla wyklinanego. Ks. Stojaowski stawa
si dla chopow jak wielk legendarn postaci, budz-
c z jednej strony obaw, lecz z drugiej rosncy dla niego
z dnia na dzie niezwyky szacunek. Za jego wykltymi
gazetami specjalnie szukano, czytano je w nocy po kryjo-
mu, chronic si przed andarmami i niektorymi ksimi
8
.
Pomimo wic suspensy i kllwy, a lym samym zakazu
konlaklow z ks. Slojaowskim oiaz czylania wydawanych
pizez niego pism, spolka si on z pomoc i popaiciem
w iodowisku wiejskim.
Poczlkowo ks. Slojaowski zaieagowa na lo wszysl-
ko w swoim slylu, haido i buczucznie. Ogosi pismo pl.
Nie pojdziemy do Kanossy, w kloiym lwieidzi, i kllwa
nie iobi na nim adnego wiaenia
,
. Wkiolce jednak zoy
na ice papiea obszeiny memoiia Fiaclionis Chiislia-
no-Socialis in Polonia Ausliiaca, w kloiym pizedslawi
swoje pogldy spoeczno-polilyczne. Doczono do niego
iownie pisemne owiadczenia znanych ausliiackich dzia-
aczy spoecznych, Kaila Luegeia i ksicia Johanna von
Liechlensleina, kloizy udzielali mu popaicia, iczc, e
piopagowany pizez niego piogiam jesl cakowicie zgodny
z nauczaniem kalolickim. Papie po zapoznaniu si z me-
moiiaem nie wyiazi adnych zaslizee wobec pizedsla-
wionych lam pogldow.
W zwizku z lym po odwoaniu i polpieniu pizez ks.
Slojaowskiego swojego poslpowania wzgldem zwieizch-
nikow, nie byo ju pizeszkod, aby ekskomunika zoslaa
cofnila, co slao si faklem , wizenia r8,, i. Nie ozna-
czao lo jednak koca konlioweisji pomidzy kinbinym
duchownym a jego zwieizchnikami, zwaszcza kaidyna-
em Janem Puzyn, jednak ks. Slojaowski by ju o wiele
oslioniejszy. Po oczyszczeniu si z zaizulow uda si do
Biaej na Podbeskidziu (obecnie Bielsko-Biaa), gdzie kon-
lynuowa swoj piac.
***
Ks. Slojaowski mocno angaowa si iownie w dzia-
alno polilyczn, bdc jednym z piekuisoiow na zie-
miach polskich nie lylko iuchu ludowego, ale i chizeci-
jasko-demokialycznego. Na lej paszczynie lake nie
obeszo si bez powanych liudnoci i szykan, kilkakiol-
nie bowiem ks. Slojaowski w zwizku ze swoj aklywno-
ci by aieszlowany.
W wyboiach do Sejmu Galicyjskiego z r88, i. czynnie
uczeslniczy w kampanii, pizepiowadzajc wyboi lizech
posow na czele ze Slanisawem Poloczkiem, kloizy ulwo-
izyli klub kalolicko-ludowy, bdcy zalkiem powslaego
w r8,i i. Slionniclwa Chopskiego (SCh). Ks. Slojaowski,
cho wszed do jego zaizdu, lo na pizewodniczcego wy-
sun wanie posa Poloczka. Wkiolce jednak naslpio
zeiwanie midzy SCh a Slojaowskim, kloiy pized wy-
boiami do sejmu w r8,, i. zaangaowa si w slwoizenie
midzypailyjnego Slionniclwa Ludowego. Oslalecznie nie
wszed jednak do niego i w konsekwencji w r8,, i. ogosi
piogiam nowopowslaej foimacji Slionniclwo Chizeci-
jasko-Ludowe (SChL).
Gwnym celem, ktry stawiaa sobie ta organizacja,
byo przywrcenie prawu chrystusowemu znaczcego
miejsca w yciu spoeczno-gospodarczym i politycznym
oraz dziaania na rzecz warstw upoledzonych. Ruch len
bez wlpienia moemy okieli mianem jednego z pieiw-
szych na ziemiach polskich ugiupowa o chaiakleize
chizecijasko-demokialycznym czy iaczej chizecija-
sko-spoecznym. Jesl lo demokiacja chizecijaska w du-
chu encykliki Graves de communi Leona XIII czy le gow-
nego leoielyka lej pioblemalyki z pizeomu XIX i XX w.,
Giuseppe Toniolo, podkielajcego, i chrzecijaska de-
mokracja jest to porzdek spoeczny, w ktorym wszystkie siy
spoeczne, prawne i ekonomiczne w peni swego rozwoju hie-
rarchicznego wspodziaaj proporcjonalnie dla dobra wspol-
nego, aby osign ostateczny cel przewaajc korzy dla
klas niszych
ro
.
Rozumienie lego leiminu jesl zalem diamelialnie od-
mienne od wspoczesnego opieia si nie na zacieianiu
ionic, lecz na hieiaichicznej sliukluize spoeczeslwa.
Dowodem na lo jesl chociaby fakl, i ks. Slojaowski by
zwolennikiem monaichii, uznajc j za uslioj najdosko-
nalszy. Nie negowa iownie polizeby islnienia waislwy
szlacheckiej, akcenlujc jej niezwykle donios iol jako
iezeiwuaiu naiodowych liadycji, obyczaju czy wiaiy. Nie
76

Z Polski rodem
77

ma wic mowy o bialaniu si z ludem, a len, klo yje po-
iod niego lak w kaiczmie jak i w chacie, nie wail jesl
miana szlachcica. Dla ks. Slojaowskiego islniejca slialy-
fkacja ma chaiaklei naluialny i lizeba j podlizymywa,
wykluczone jesl mechaniczne ziownanie, zglajszachlowa-
nie wszyslkiego, a zwaszcza iownanie w do. Mimo lego,
e nie pizebieiajc w sowach kiylykowa szlachl za sob-
koslwo i lenislwo, lo widzia polizeb jej islnienia jako od-
ibnego slanu. Zionicowanie owo nie upowania jednak
szlachly do wyzysku waislw niszych. Pomidzy islniej-
cymi klasami, wedle ks. Slojaowskiego, powinna zapano-
wa nie walka, a pokoj i wspopiaca. Z biegiem lal za, jak
pizewidywa, ionice owe by moe zoslan zniwelowane
na skulek poslpu spoecznego i nowej iedysliybucji dobi.
Winno jednak lo zachodzi slopniowo, ewolucyjnie, a nie
na diodze nagego pizewiolu.
Pizeciwny by iownie nadmieinemu wzmacnianiu
upiawnie oiganow cenlialnych. Obseiwujc zapewne
iozbudow apaialu biuiokialycznego w Ausliii, slwiei-
dza, i nazbyt szeroka dziaalno pastwa niszczy od-
dolne inicjatywy, ducha samodzielnoci, kreatywno
jednostek. Postulowa wic, zgodnie z fundamentaln
dla katolickiej nauki spoecznej zasad pomocniczoci,
ograniczenie interwencji pastwa w sprawy tak jedno-
stek, jak i mniejszych grup spoecznych.
Specyfk iuchu ks. Slojaowskiego, w poiownaniu
z analogicznymi oiganizacjami lwoizcymi si w caej
Euiopie, jak np. Pailia Chizecijasko-Spoeczna Kaila
Luegeia, z kloiym zieszl ks. Slojaowski wspopiacowa,
byo lo, i o ile lamle naslawiay si na piace w iodowisku
iobolniczym, o lyle zaoyciel SChL kieiowa swoj uwag
w slion wsi. Zwizane jesl lo oczywicie pizede wszysl-
kim z leienem, na kloiym pizyszo mu dziaa. W sabo
upizemysowionej Galicji, bdcej synonimem biedy i za-
cofania, zainleiesowanie spoecznikow si izeczy musiao
zwiaca si w kieiunku ludnoci wiejskiej. Nie ma lulaj
jednak mowy o jakiej wycznoci na lsku Cieszy-
skim oddziay SChL miay bowiem ju chaiaklei pizede
wszyslkim iobolniczy.
W r,oo i. doszo za do poczenia SChL ze Slion-
niclwem Kalolicko-Naiodowym i ulwoizenia nowej foi-
macji pod nazw Polskie Cenlium Ludowe
rr
. Miaa ona
chaiaklei slionniclwa ponadklasowego, na jej czele sla-
n ks. Leon Pasloi, a do komilelu wykonawczego weszli
poza ks. Slojaowskim duchowni, chopi, pizedslawicie-
le aiyslokiacji (np. Andizej Beaupie, wowczas zwizany
z Gosem Naiodu, a w lalach midzywojennych iedak-
loi kiakowskiego Czasu) czy piofesoiowie Uniwei-
sylelu Jagielloskiego (m.in. Wodzimieiz Czeikawski
i Mauiycy Sliaszewski). Zasadnicze cele, jakie slawiaa
sobie la foimacja, lo obiona iodziny, wiaiy, wasnoci,
naiodowoci oiaz waislw piacujcych, gownego pize-
ciwnika poslizegaa za w konseiwalyslach galicyjskich.
Po kilku lalach, na skulek animozji pomidzy ks. Paslo-
iem a ks. Slojaowskim, doszo do iozpadu i likwidacji
PCL. Wowczas lo ks. Slojaowski coiaz mocniej zblia si
do naiodowej demokiacji. W wyniku poczenia posow
ieaklywowanego SChL z posami naiodowymi, w r,o, i.
powsla w pailamencie wiedeskim blok pailyjny pod
nazw Zwizek Naiodowo-Ludowy. Na kilka miesicy
pized mieici pisma Wieniec i Pszczoka pizekaza
Slionniclwu Naiodowo-Demokialycznemu.
Oslalnie lala ycia spdzi w Kiakowie, umieiajc w n-
dzy i zapomnieniu i padzieinika r,rr i. Pochowany zo-
sla na Cmenlaizu Rakowickim, pogizeb zgiomadzi ol-
bizymie lumy. Na nagiobku widnieje napis: Ks. Slanisaw
Slojaowski, obioca ludu polskiego, ui. r, maja r8, zm.
i padzieinika r,rr i. Wiecznie wdziczny lud polski.
***
Wielu badaczy podkiela, i w zasadzie ks. Slojaowski
nie osign lego, co chcia i mog. Na pizeszkodzie mia-
a slan jego bezkompiomisowo, nadmieinie wybujay
lempeiamenl, indywidualizm i poiywczo. Cechy le sla-
nowiy z pewnoci pizyczyn do czslych woll poli-
lycznych ks. Slojaowskiego, piob zawieiania poiozumie
z pizedslawicielami w zasadzie wszyslkich pailii w Galicji.
Tizeba jednak pamila, e przewodni ide nie-
zmiennie pozostawao dobro ludu, by to naczelny im-
peratyw caoksztatu jego dziaa. W zwizku z tym
wszelkie sojusze traktowa instrumentalnie, jako rodek
przybliajcy do tego nadrzdnego celu. Chaiakleiy-
slyczna dla ks. Slojaowskiego, a wynikajca zapewne z je-
go lempeiamenlu, bya olbizymia ilo ionoiakich inicja-
lyw, kloie podejmowa, a pizy lym nieslely czslokio ich
kiolkoliwao.
Jednak jego wieloletnia, mudna, pena wyrzecze
i przeciwnoci praca, nie posza na marne. Cylowany
ju Wilos konslaluje wicz, w swoich wspomnieniach pi-
sanych na emigiacji w Czechosowacji, i powialy, w klo-
iych dziaa ks. Slojaowski nale dzi do najlepszych, tak
pod wzgldem zdrowia moralnego, jak i solidarnoci chopow.
Dotyczy to szczegolnie Maopolski rodkowej. Zachodnie po-
wiaty, zaraone socjalizmem, byy gorsze. Vicej tam wida
warcholstwa, samolubstwa i maostkowoci
ri
.
Rafa rocha
1. K. Chdowski, Pamitniki. Wiede 1881-1901, t. II, Wrocaw 1951, ss. 280-
281.
2. W. Witos, Moje wspomnienia, cz. 1, Warszawa 1998, s. 200.
3. Ibid., ss. 64, 65, 66.
4. Cyt. za: A. Zakrzewski, Od Stojaowskiego do Witosa, Warszawa 1988, s. 13.
5. Warszawiak [w. ks. S. Stojaowski], Ze spraw lskich, Lww 1895, s. 169.
6. A. Kudaszyk, Ksidz Stanisaw Stojaowski. Studium historyczno-prawne,
Wrocaw 1998, ss. 53-56.
7. S. Tarnowski, Lud wiejski midzy adem i rozkadem, Krakw 1896, s. 23.
8. W. Witos, op.cit., ss. 192-193.
9. A. Kudaszyk, op. cit., s. 16.
10. Cyt. za K. Domagalski, Pionierzy katolickiej nauki spoecznej, Zbki 2000,
s. 223.
11. Cz. Strzeszewski, Chrzecijaska myl i dziaalno spoeczna w zaborze au-
striackim w latach 1865-1918 [w:] Historia katolicyzmu spoecznego w Polsce
1832-1939, red. Cz. Strzeszewski, R. Bender, K. Turowski, Warszawa 1981, ss.
167-168.
12. W. Witos, op. cit., s. 203.
76

Z Polski rodem
77

Mona zaiyzykowa lwieidzenie, e wikszo ludzi
chciaaby y w spiawiedliwym wiecie i pizedkada poczu-
cie spiawiedliwoci nad idee poslpu lub dobia powszech-
nego. Kieiujc si poczuciem spiawiedliwoci, nie wymagaj
oni wcale, by wial mia by lepszy pod kadym moliwym
wzgldem. Wicz pizeciwnie, mogby by pod pewnymi
wzgldami goiszy, byle by baidziej spiawiedliwy. Pioblem
pojawia si jednak, gdy pizychodzi im odpowiedzie na
pylanie, na czym waciwie polega spiawiedliwo i czym
miaby si chaiakleiyzowa spiawiedliwy uslioj spoeczny.
W slaioylnoci spiawiedliwo uwaano za cnol,
czyli cech chaiakleiu. Wedug Plalona, spiawiedliwo
polegaa na wewnliznej haimonii wadz uczu, iozumu
i woli. Czowiek spiawiedliwy cechowa si lym, e w ka-
dej syluacji slaia si poslpowa mdize i nieegoislycznie,
slawia sobie iacjonalne cele, z kloiymi jego uczucia i czyny
pozoslaway w zgodzie. Plalon slwoizy ca wizj paslwa,
na czele kloiego mieli sla spiawiedliwi mdicy. Uwaa
laki uslioj spoeczny za najlepszy z moliwych, najbaidziej
koizyslny dla wszyslkich i najbaidziej spiawiedliwy.
W czasach nowoylnych naslpio pizesunicie akcen-
low w elyce od pojcia cnol, czyli cech podmiolowych,
w slion zasad, czyli bezosobowych iegu. Filozofowie po-
izucili jzyk cnol i zaczli budowa leoiie spoeczne od-
woujc si do jzyka zasad, cho oczywisle jesl, e adna
zasada nie slanowi wyczeipujcego opisu cnoly i moe je-
dynie pizybliy jej sens. By moe jednym z powodow
byo lo, e cnola nie podlega konlioli iozumu, a zasady
lak. Zasady mona inleipielowa, podda dyskusji, uczy-
ni iegu spoeczn lub hasem ideologii. Ponadlo atwiej
jest gosi zasady ni wieci przykadem wasnych za-
let. Dlatego nadmierny racjonalizm z jednej strony oraz
upadek obyczajw z drugiej, prowadz w naturalny spo-
sb do faworyzowania zasad, a nie cnt.
Etyka cnt tym rni si od etyki zasad, e okrela,
jaki czowiek pownen by, podczas gdy etyka zasad
mwi jedynie, co pownen rob. W etyce zasad obojtne
jaki jest czowiek, wystarczy, e jego czyny mieszcz si
w granicach pewnego kodeksu zasad. Postawa taka cz-
sto czy si z pogldem zwanym formalizmem etycz-
nym, wedle ktrego w moralnym sensie liczy si wycz-
nie substancja czynu, nie za motywy czy skutki. Nie s
wane ani subiektywne stany duszy, zwane intencjami,
ani to, co faktycznie dzieje si z blinimi.
Zasad spiawiedliwoci da si sfoimuowa naslpu-
jco: Spiawiedliwo polega na lym, e kady olizymuje
lo, co mu si naley. Defnicja jesl jasna i piosla, jednak
pylanie, co si komu naley, olwieia dyskusj, kloiej koca
nie wida. Niekloizy uwaaj, e kademu naley si lyle
samo, co w konsekwencji piowadzi do egalilaiyslycznych
koncepcji spoecznych.
Spoeczeslwa s na ogo zbudowane hieiaichicznie,
a ione pozycje spoeczne maj pizypisane ione pizywi-
leje. Spoecznoci homogeniczn, w kloiej wszyscy peni
l sam funkcj, jesl lum. Zanikaj w nim zaiowno indy-
widualne cechy jednoslek, jak i cechy sliukluiy spoecznej.
Tum jesl wic idealnym modelem dla idei iownoci iozu-
mianej jako jednakowo wszyslkich. Jeli len sposob my-
lenia skojaizymy z maleiialislyczn koncepcj ycia, gdzie
celem czowieka jesl wycznie konsumpcja pizyjemnoci,
olizymamy lak foimu spiawiedliwoci, wedle kloiej po-
lega ona na iownej dysliybucji wylwaizanych dobi.
Mona jednak upieia si, e islol bycia czowiekiem
nie jesl konsumpcja pizyjemnoci, lecz pewien liway slan
ducha, zwany szczciem. Jeli kady czowiek ma iowne
piawa do szczcia, lo zaiowno syslem piaw, jak i sie ie-
lacji spoecznych powinny lo uwzgldnia. Z dowiadcze-
nia wiadomo jednak, e istniej zadowoleni szewcy obok
niezadowolonych ministrw, a wic aden szewc nie musi
otrzymywa dodatkowej rekompensaty z tego tytuu, e
nie jest ministrem. Z drugiej strony, nie powinien by jed-
nak zmuszany do pracy niewolniczej, ktra czyni go nie-
szczliwym i obnia jego poczucie osobistej godnoci.
Syslem spoeczny jesl wic w miai spiawiedliwy, jeli
z kad pozycj spoeczn zwizane jesl odpowiednie qu-
antum salysfakcji, kloi moe odczuwa jednoslka w miai
noimalna. Spiawiedliwo wymaga pizede wszyslkim iow-
noci moialnej, a spiawiedliwy syslem umoliwia kadej
jednoslce iealizacj osobislych wailoci i uzyskanie dla nich
spoecznej akceplacji. Podzia pioduklu jesl kwesli diugo-
izdn, islola lkwi pizede wszyslkim w waiunkach godnego
islnienia. A wic nie dystrybucja dbr materialnych, lecz
przede wszystkim dystrybucja wartoci moralnych, czyni
system spoeczny sprawiedliwym lub niesprawiedliwym.
Wolno i istnienie
Islnieje pogld, e jedyna spiawiedliwo w sensie spo-
ecznym, jaka si ludziom naley, lo iowna wolno dla
wszyslkich. Specjalizuj si w lego iodzaju slwieidzeniach
iozmaile ideologie skiajnie libeialne. Koncepcje le ignoiuj
fakl, e ludzie s baidzo ioni i iealne osoby nie s odbiciem
idealnej naluiy ludzkiej. Ludzie pizychodzc na wial, nie
Marek Has
Sprawiedliwy
wiat
78

Z Polski rodem
79

wybieiaj swego lempeiamenlu, chaiakleiu czy piedys-
pozycji. Jedni z naluiy s agiesywni i li, inni s agodni,
ufni i pioslolinijni. wial ludzki zawieia w sobie bogaclwo
poslaw i chaiakleiow, a za fasad ubia kiyj si zaiowno
wilki, jak i owce. Kade z nich chciaoby mie zagwaianlo-
wan wolno poslpowania zgodnie ze sw nalui.
Jeli jednak pozostawimy wilka z owc w warunkach
penej wolnoci, wilk natychmiast zje owc i na tym za-
koczy si ich wsplna przygoda. Pena, nieograniczona
wolno wilka stanowi miertelne zagroenie dla owcy.
Tak wic, jeli jedno i drugie ma takie samo prawa,
wspomniana sytuacja nie jest sprawiedliwa. Z moral-
nego punktu widzenia wilk nie ma prawa zje owcy,
poniewa owca nie ma zamiaru zje wilka, jej istnienie
dla niej samej jest tak samo cenne, jak istnienie wilka dla
niego samego. Poczucie sprawiedliwoci nakazuje wic
ogranicza wolno pewnym istotom, pozostawiajc
wolno innych bez zmian. iodem lego ogianiczenia s
piawa podmiolu do islnienia.
Pojcie moialnego podmiolu jesl kluczowe dla ziozu-
mienia idei moialnych w ogole, a spiawiedliwoci szcze-
golnie. Jeli palizymy na wial jako na cao, wowczas
moemy ocenia go eslelycznie, ale wial jako cao nie
ma adnych moialnych waciwoci. Wailoci moialne isl-
niej jedynie w wiecie indywidualnych islol, kloie maj
moialn wailo jako jednoslki. Mona mowi sensownie
o spiawiedliwoci lylko lam, gdzie islniej podmioly, klo-
ie maj poczucie wailoci wasnego islnienia, nie za lam,
gdzie wszyslko slanowi jedn spojn cao.
Taki punkl widzenia ma oczywicie swoje konsekwen-
cje, kloiych libeialne ideologie, afimujce wailo jed-
noslki, zdaj si czslo nie widzie. Jeli kady podmiot
moralny jest wartoci, wtedy musi istnie pewne mini-
mum dbr, ktre nale mu si z racji tego, e istnieje.
Jest to minimum, ktre umoliwia mu w ogle istnienie.
W sprawiedliwym wiecie istota ludzka powinna mc
przey i przetrwa, zachowujc sw godno.
Niekloizy libeiaowie o iodowodzie pioleslanckim
aigumenluj, e jesl lo nieelyczne, nikl nie ma piawa do
minimum dobi, kloie slanowioby niezasuon koizy,
gdy byoby lo niespiawiedliwe. Taka aigumenlacja bizmi
moe sensownie w jzyku biznesu, ale islnienia nie mona
iozpaliywa w kalegoiiach koizyci. Nikl nie pizychodzi
na wial z wasnej woli, a naiodziny nie s pizychodem ani
zyskiem. Istnienie jest dobrem samym w sobie. W wie-
cie ludzkim istoty kochane otrzymuj rzeczy, na ktre
wcale nie zapracoway. Otrzymuj je nie dlatego, e co
czyni, ale dlatego, e s takie, jakie s. Mio wyraa
si trosk i ahrmacj czyjego istnienia oraz wol, by ja-
ka istota nie przestaa istnie. Std bierze si nakaz, by
godnego nakarmi, chorego leczy, a sabego wesprze.
Sprawiedliwo nacechowana trosk nie musi by prze-
ciwiestwem mioci bliniego, a wrcz przeciwnie
moe wypywa z niej. Teologia protestancka i wywo-
dzca si z niej doktryna liberalna (na ktrej opar si
kapitalizm) wyniosy samolubstwo do rangi cnoty. Tego
iodzaju poslawa nie wynika bynajmniej z isloly spiawie-
dliwoci, lecz z dogmalycznych upizedze, ukiywajcych
obojlno i egoizm. Poczucie spiawiedliwoci opaile na
empalii moe uwzgldnia obieklywne polizeby innych.
Znany flozof, Kazimieiz Ajdukiewicz, lego iodzaju spia-
wiedliwo nazywa spiawiedliwoci miosiein. Nie jesl
wledy biein akceplacj wiala wiaz jego cynicznym okiu-
cieslwem, ale aklywn wol uczynienia go lepszym.
Ideologia i manipulacja
Idea spiawiedliwoci jesl wpisana w nalui podmiolu
i slanowi ide, do kloiej kady moe doj swoim iozu-
mem. Dochodzimy do niej z chwil uwiadomienia wa-
snego islnienia we wspolnym wiecie wieloci podmiolow
i faklu, e aden podmiol nie jesl podmiolem w sensie
obieklywnym. Podmiolowo jesl czym subieklywnym,
bo kady podmiol ma wewnlizne poczucie wasnej wai-
loci i sam siebie uznaje za wailo, ale nie islniej adne
obieklywne iacje pozwalajce uzasadni l wailo. Z diu-
giej sliony wanie dziki lemu, nie da si lake ionicowa
piaw podmiolu, kloie mu pizysuguj. Jeli mowimy o pia-
wach jednoslki wynikajcych z lego, e jesl ona podmio-
lem moialnym, nikomu nie pizysuguj adne wyjlkowe
piawa, a lylko lakie, kloie pizysuguj wszyslkim. Poczucie
spiawiedliwoci oznacza wiadomo lego faklu.
Poczucie spiawiedliwoci jesl z naluiy czym subiek-
lywnym, a la subieklywno spiawia, e jesl ono podalne
na manipulacj. Pizede wszyslkim zaley w duym slopniu
od indywidualnej inleipielacji zdaize. Ludzie odczuwaj
jaki slan izeczy jako niespiawiedliwy nie lylko z powodu
jego obieklywnych waciwoci, ale najczciej w wyniku
poiownania go do innego slanu izeczywislego lub wy-
obiaonego. Dokonujc odpowiedniej inleipielacji, alwo
jesl nim manipulowa i na nie wpywa. Manipulujc ich
wyobiani, mona spiawi, e poliaf by subieklywnie
zadowoleni z goiszych waiunkow lub niezadowoleni z lep-
szych. Taka manipulacja jesl chaiakleiyslyczn cech ioz-
mailych ideologii nawoujcych ludzi do iewolucji bd
zmian zaslanej izeczywisloci.
Ideologia, kloia wyjania czowiekowi, e nie posiada
on czego, na co napiawd zasuguje, moe alwo wywo-
a iuchy spoeczne w daleko wikszym slopniu ni pioba
odwoania si do konkielnych ideaow i wailoci. Ponadlo
subieklywne poczucie spiawiedliwoci wywouje na ogo
oslizejsz ieakcj ni obieklywne slialy lub koizyci. Liczy
si pizecie nie lyle slan faklyczny, ile nasze wewnlizne
pizekonanie, e co si nam susznie naley. Jeli nie olizy-
mujemy lego, o czym sdzimy, e jesl nam nalene, wow-
czas mamy wiaenie, e zoslaa zamana jaka uniweisalna
zasada, kloiej islnienie wszyscy akcepluj. Nasze poczucie
kizywdy pizeslaje by lylko naszym osobislym pioble-
mem, slaje si skaz i iys na doskonaej sliukluize wiala.
Koizyslajc z lego mechanizmu, ione ideologie usiu-
j zawadn dusz ludzk, a wiod nich dwa podslawo-
we iodzaje mona okieli ideologi bogalych i biednych.
Obie opieiaj si na mechanizmie psychologicznym, kloiy
spiawia, e upizywilejowani bagalelizuj swoje niezasuo-
ne koizyci, a poszkodowani maj wyolbizymione poczu-
cie kizywdy. Jedni i diudzy, uwizieni we wasnym subiek-
lywizmie usiuj swoj ideologi sleiioiyzowa innych.
Ideologia bogatych sprowadza si do stwierdzenia, e
78

Z Polski rodem
79

bogactwo bez wzgldu na swj rozmiar nie wymaga
usprawiedliwienia, a biedni s winni wasnej sytuacji.
Ludzie uprzywilejowani niechtnie te przyznaj, e
istnieje co takiego, jak niesprawiedliwo strukturalna,
z gry faworyzujca pewne grupy spoeczne. Ideologia
biednych lumaczy wial w len sposob, e wszelki dobio-
byl i bogaclwo s niezasuone i niemoialne. W lym pizy-
padku odwouje si le czslo do ewangelicznej pizypo-
wieci o uchu igielnym i kioleslwie niebieskim.
Na lym lle osobn kalegoii slanowi ideologie depiecjo-
nujce jednoslk w ogole. S lo ideologie odwoujce si do
spoeczeslwa jako caoci, w kloiych liczy si pizede wszysl-
kim cao i jej bezosobowa wola ycia. W pizypadku lego
iodzaju ideologii pojcie spiawiedliwoci pizeslaje mie sens,
poniewa pizeslaj by w nich islolne losy jednoslek. Indywi-
dualne krzywdy i cierpienia na og nie interesuj twrcw
totalnych systemw, lak jak iolnika nie inleiesuj pojedyncze
kosy zboa, lecz ogolna wailo plonow. Wartoci spoecz-
n staje si w tym przypadku bezosobowa masa, a wraz
z apoteoz masy pojawia si pogarda dla praw podmiotu.
Lekcewaone jest jego poczucie sprawiedliwoci, wartoci
ycia i sensownoci istnienia. W slosunku do caoci wszysl-
kie wiadome siebie podmioly liac aulonomiczn wailo,
ich islnienie slaje si iluzoiyczne, a wailo ielalywna.
Taka totalna wizja wiata, pomimo drastycznych
przykadw z historii, posiada jaki dziwny, atrakcyjny
walor i sprawia, e powraca raz po raz w formie lewico-
wej lub prawicowej. Wizja taka stanowi doskona po-
ywk dla neurotycznych osobowoci, gdy umoliwia
ich ekspansj. Jednoslka wyznajca lego iodzaju ideologi
moe popizez idenlyfkacj z pewn absliakcyjn ide do-
bia pizeywa co w iodzaju kosmicznego oigazmu. Czslo
jednoslka laka ma skonnoci pizywodcze, a jzyk uniwei-
salnej caoci jesl jedynie kamufaem majcym umoliwi
jej osobisl kaiiei. Destrukcyjny charakter tego rodzaju
hlozohi wynika gwnie std, e jest ona oparta na mio-
ci do abstrakcyjnych poj, przy cakowitej negacji i po-
gardzie dla tego, co realne i jednostkowe. Jest to hlozoha
wilkw, ktre chciayby by pasterzami owiec.
Zasada rwnoci
Spiawiedliwo jako zasada elyczna posiada cechy
wszyslkich zasad elycznych, kloie z naluiy swej odwouj
si do iownoci i uniweisalnoci. Wszyslkie piawa moial-
ne maj len sam uniweisalny chaiaklei, obowizuj i do-
lycz wszyslkich w jednakowym slopniu. Mona powie-
dzie, e len podslawowy fakl moialny slanowi lake islol
spiawiedliwoci.
Z pojciem iownoci wie si jednak pewien kopol,
poniewa dowiadczenie uczy, e iowne liaklowanie io-
nych zachowa nie jesl na ogo spiawiedliwe. Rowne liak-
lowanie pizeslpcy i ofaiy nie miaoby nic wspolnego ze
spiawiedliwoci. Slawianie jednakowych ocen uczniom
w szkole albo uznanie wszyslkich za zwycizcow w zawo-
dach spoilowych, slanowioby jawne pogwacenie spia-
wiedliwoci. Nieiowne liaklowanie wydaje si nalee do
isloly spiawiedliwoci. W kocu jej foimua jesl wanie
laka: kademu lo, co mu si naley, niekoniecznie iowno.
Jeli jednak pizyjizymy si wyej podanym pizyka-
dom uwanie, lo zauwaymy, e w pizypadkach lych
wyslpuj uzasadnione powody nieiownego liaklowania.
Innymi sowy, nieiownoci spiawiedliwe zawsze s jako
uzasadnione. Niespiawiedliwe nalomiasl wydaj si nie-
iownoci, dla kloiych nie ma adnych iacji. Na pizykad
za niespiawiedliwe uchodzi liaklowanie kogo inaczej ni
innych,w syluacji, gdy nie ma adnych pizesanek uzasad-
niajcych lak wyjlkowo.
Rowno, o kloiej jesl mowa pizy okazji spiawiedli-
woci, dolyczy czego, co pizysuguje wiadomym siebie
podmiolom a priori, niejako w sensie foimalnym. Mona
powiedzie, e iowno la ma chaiaklei lianscendenlalny,
a nie empiiyczny. Rowno oznacza jedynie biak dyskiy-
minacji powzilej z goiy. Mona by w lym miejscu pizywo-
a pojcie rownej troski, kloie iownie nie oznacza iowno-
ci w sensie ilociowym. Malka z lak sam uwag lioszczy
si o swoje dzieci, co nie oznacza, e choiemu dziecku nie
powica wicej uwagi i czasu. Take spiawiedliwy sdzia,
wymieizajc kai spiawcy i uznajc kizywd ofaiy, nie jesl
neulialny i nie liakluje obu slion iowno, lecz pizeciwnie
podziela uczucia i pogldy jednej ze slion, nalomiasl nie
podziela pogldow i odczu sliony diugiej. Podobnie, nikl
pizy zdiowych zmysach nie domaga si, by w piocesach
kainych w skad awy pizysigych wchodzili pizeslpcy,
aby weidykl oslaleczny by baidziej spiawiedliwy.
Podatek progresywny
W mediach, a zwaszcza w Inleinecie, peno jest rady-
kaw protestujcych przeciwko egalitarnym koncep-
cjom spoecznym. Co ciekawe, radykaowie ci kiedy
pojawia si temat podatkw argumentuj, e podatek
progresywny jest niesprawiedliwy, poniewa amie za-
sad rwnoci. A przecie, skoro rwno nie ma ad-
nego uzasadnienia, to tym samym chyba take rwno
w skali podatkowej. Jeli uznajemy nierwnoci spo-
eczne za naturalne, to nie ma nic dziwnego w fakcie, e
system podatkowy take oparty jest na nierwnoci.
Wydaje si oczywisle, e w hieiaichicznym spoecze-
slwie obok nieiownej dysliybucji dobi musi pojawi si
niejednakowa dysliybucja odpowiedzialnoci. W spiawie-
dliwie uizdzonym spoeczeslwie z kad wysz pozycj
spoeczn wie si wiksza odpowiedzialno i wiksze
obowizki. Innymi sowy, bogaci maj obowizek moialny
wobec biednych, a nie odwiolnie. Jeden z lakich obowiz-
kow jesl iealizowany w foimie podalku.
Co ciekawe, nie lizeba pizy lej okazji wcale siga do
aigumenlow socjalislow. Wyslaiczy pizywoa pizedslawi-
cieli anglosaskiej myli libeialnej, J. S. Milla czy J. Rawlsa.
Wedug Milla, uzasadnieniem spoecznych nieiownoci
jesl wspolna koizy wszyslkich. Jeli nieiownoci nie s
z koizyci dla wszyslkich, wledy s niespiawiedliwe. Po-
gld idenlyczny zawai w swojej Teoiii spiawiedliwoci
Rawls. Moemy lam pizeczyla, e niesprawiedliwo to
nierownoci, ktore nie s z korzyci dla wszystkich.
W kiylyce podalku piogiesywnego zawaily jesl jesz-
cze jeden bd, naluiy baidziej fundamenlalnej. Wynika on
z iluzoiycznego pizewiadczenia, e dochody indywidual-
80

Z Polski rodem
81

ne s pieiwolne w slosunku do sliukluiy spoecznej, klo-
ia je umoliwia. Libeialni dogmalycy liakluj mianowicie
podalki jako iodzaj indywidualnej liansakcji z paslwem,
w wyniku kloiej zabieia ono komu jego wasne, zaiobione
pienidze. Ten iodzaj mylenia wynika z niewiadomoci
faklu, e zaiowno pienidz, jak i wszyslkie ielacje zwizane
z nim s kwesli umowy spoecznej, a wyliczenie podalku
jako piocenlowej kwoly od dochodu ma laki sam konwen-
cjonalny chaiaklei, jak sposob numeiacji kapeluszy.
Oczywicie zawsze bd istnie egoici, ktrzy boga-
cc si nie zechc przyj wikszej odpowiedzialnoci
i ponosi dodatkowych kosztw. Tym osobnikom, go-
no protestujcym przeciwko socjalnej polityce pa-
stwa, mona odpowiedzie argumentem Rawlsa, e
ludzie egoistyczni, obojtni na dobro wsplne, nie po-
winni si skary, gdy spotyka ich niesprawiedliwo.
Jeli wic uwaaj piogiesywne obcienia podalkowe za
niespiawiedliwe, lo maj pioblem, z kloiym powinni uda
si do psychologa, a jeli pizypadkiem znajd si u wadzy,
nie powinni liczy na spoeczny poklask.
Kultura i natura
Piawa moialne s czci kulluiy, a nie czym, co jesl
naluialne. Wedle piaw naluiy, kade dzikie zwieiz moe
poie inn yw islol wbiew jej woli. Czowiek swoim
iozumem odkiywa, e nie jesl lo cakiem w poizdku i we
wasnym wiecie uslala piawa zabianiajce lakiego pioce-
deiu. Kulluia slanowi l pizeslize, w kloiej dokonuje on
ingeiencji w wial naluialny. Jesl l domen izeczywislo-
ci, w kloiej czowiek sam uslala piawa.
Pojcie kulluiy, jak wiadomo, pochodzi od upiawy ioli
i w swoim iodowym sensie zawieia co lakiego, jak ko-
szenie liawy i wyiywanie chwaslow. Jeli kto uwaa, e
nie wolno ogranicza nierwnoci spoecznych, to po-
winien by take przeciwnikiem strzyenia ywopo-
tu oraz podwaa sens kultury w ogle. Bdc konse-
kwentnym, powinien dy do zakazu ingerencji w na-
turalny bieg rzeczy w kadym przypadku, np. nie korzy-
sta z lekarstw w razie choroby i nie sprzta chodnikw
w zimie. Jesl lo w giuncie izeczy pogld lak idiolyczny, e
dziw bieize, i jesl w ogole foimuowany. Czowiek biolo-
gicznie nie jesl w slanie islnie bez minimum cywilizacji
i ingeiencja w nalui jesl dla koniecznoci. Ponadlo,
slizyenie liawy nie oznacza wyiywania jej z koizeniami,
a wyiownywanie iozwaislwienia spoecznego nie musi
oznacza zniesienia wszelkiej hieiaichii.
Piawa moialne nie slanowi czci naluiy. S one
piojekcj wiala umysu i pochodn jego idei. Zwieizla
pizyjmuj wial lakim, jaki jesl, nalomiasl czowiek dziki
iozumowi odkiywa, jaki on by powinien. Wszelkie idee
moralne, jakich uczymy si w szkole, w domu czy na lek-
cjach religii, s w oczywisty sposb sprzeczne z prawa-
mi natury. S bowiem normatywne mwi nie jak jest,
ale jak by powinno. Przy czym rzeczywisto na og
nie spenia zawartych w nich postulatw. Zwolennicy
postaw naturalistycznych chcieliby wszystko pozosta-
wi tak, jak jest. W takim myleniu wyraa si bezwad
i lenistwo, charakterystyczne dla postaw liberalnych. Li-
beiaowie chaiakleiyzuj si lym, e umiej adnie mowi
i niewiele iobi. Spoeczeslwo zmczone jak agiesyw-
n ideologi gosuje czasem na nich, gownie po lo, aby
psychicznie odpocz i podda si auloleiapii. Na dusz
mel laki wyboi bywa jednak niebezpieczny. Cywilizacja
wymaga nieuslannego popiawiania lego, co w naluialny
sposob si psuje. Dolyczy lo lake usliojow spoecznych.
W pizyiodzie nie ma spiawiedliwoci, bo adna jednosl-
ka nie ma lam specjalnej wailoci. Naluialislyczny punkl
widzenia piowadzi do lego, e jednoslce odmawia si piaw
i akcepluje niespiawiedliwy kszlal wiala mimo oczywi-
slych moliwoci jego popiawienia. W len sposob podwa-
a si lake piawa moialne, gdy maj one sens lylko wiaz
z pizyznaniem jednoslce wailoci, lylko wledy, gdy uzna si,
e zasuguje ona na swoje ycie, na wasne islnienie.
Jeli mona i wicz lizeba popiawia wial, lo w jaki
sposob lo iobi, jak uczyni go lepszym: Islniej dwie
poslawy wobec wiala jako caoci, kloie maj zwizek
z poczuciem spiawiedliwoci. Jedna z nich polega na
przekonaniu, e wiat jest z istoty sprawiedliwy, wic
mona go zostawi takim, jaki jest. Wedle tego pogl-
du, naturalny bieg rzeczy wyrwnuje krzywdy i jest
optymalny dla wszystkich. Postawie takiej towarzyszy
czsto wiara w jaki gbszy mechanizm kontrolujcy
przebieg zdarze, pozwalajca uzasadni bezczynno
i obojtno. Wedle zwolennikw tego pogldu, ni-
czego nie trzeba poprawia, bo wszystko reguluje si
samo. Przyjmujc taki punkt widzenia trzeba jednak
pamita o kilku rzeczach. Po pierwsze, systemy sa-
moregulujce dbaj przede wszystkim o to, by zacho-
wa same siebie, a wic samoregulacja dotyczy caoci,
a nie jednostek, ktre s powicane. Po diugie, wiaia
w samoiegulujce siy lkwice w sliukluize spoecznej,
pozoslaje najczciej lepa na fakl, e syslem, aby osi-
gn homeoslaz, moe wygeneiowa z siebie lake zja-
wiska palologiczne. Takim zjawiskiem palologicznym,
penicym pozylywne funkcje, jesl np. pizeslpczo,
wpywajca na inlegiacj spoeczn. Jej islnienie umoli-
wia wspolne pizeywanie sliachu. Dlalego wiaia w spia-
wiedliwy wial idzie czslo w paize z akceplacj pizemo-
cy i gwalu. Wieszcie na koniec, wiara, e wszystko na-
prawi si samo, przypomina postaw czowieka, ktry
modli si o wygran na loterii, nie zakupiwszy wcze-
niej losu. Zakada on bdnie, e ingeiencja si wyszych
w wial jesl nieogianiczona i nie jesl konieczne jego za-
angaowanie, by j uczyni moliw.
Wci jednak pozoslaje olwaile pylanie: jeli lizeba co
iobi ze wialem, lo co: Odpowied na lo pylanie nie jesl
piosla, bo nie ma w pizyiodzie punklu odniesienia do lak
poslawionych pyla, a wszelkie uzasadnienia, jakie odkiy-
wamy umysem, mona podda kiylyce. By moe nie da si
skonsliuowa spiawiedliwego wiala wedug jakiej pioslej
foimuy. By moe kszlalowanie spiawiedliwego wiala jesl
pewnym piocesem i wymaga slaego wysiku w okielonym
kieiunku. Wana jesl jednak wiadomo i spoeczna zgoda,
czy mamy moialny obowizek lo czyni. Akceptujc nie-
sprawiedliwy wiat, ponosimy take odpowiedzialno
za to, e jest wanie taki.
9arek 3as
80

Z Polski rodem
81

Richard Rees, ktory obserwowa go spokojnie przez
znaczn cz dwoch dziesicioleci, stwierdzi, e konserwaty-
zmem naznaczona bya kada strona jego natury, wyjwszy
polityk lakie znamienne zdanie napolkamy ju na wsl-
pie lekluiy ksiki D. J. Tayloia Oiwell. r,o-r,,o. Bio-
giafa synnego pisaiza, uwaana za najlepsz z dolychcza-
sowych, ukazaa si niedawno w polskim pizekadzie.
Kady, klo inleiesuje si auloiem Roku r,8 i Folwaiku
zwieizcego w slopniu wykiaczajcym poza leklui wanie
lych dwoch ksiek, uzna opini Reesa za oczywislo. Nie
jesl adn lajemnic, e Eiic Ailhui Blaii, znany wialu jako
Geoige Oiwell, by politycznym radykaem i kulturowym
konserwatyst domaga si daleko posunitych zmian
w interesie niszych warstw spoeczestwa, a jednocze-
nie tsknie wzdycha za wiktoriask Angli i ostronie
podchodzi do gwatownych przeobrae kulturowych.
By socjalist, a jednoczenie kim, kto zajadle zwalcza
komunistw. Z broni w rku bojowa z faszystami, lecz
w pomiennych esejach sawi patriotyzm i siln tosamo
narodow oraz pitnowa lewicowych kosmopolitw, gar-
dzcych swoj ojczyzn. Wierzy w moliwo stworzenia
nowego lepszego wiata, a przy tym ceni i wielbi trady-
cj, zwyczaje, etos kulturowy, czyli stary dobry wiat.
Rzecz nie byaby waila dyskusji, gdyby nie dwie kwe-
slie. Olo mao kloiy pisaiz jesl w lak wielkim slopniu po-
slizegany pizez piyzmal dwoch zaledwie ulwoiow, a iaczej
ich oloczki. Piawie wszyscy syszeli, a mnoslwo osob na-
wel czylao o Wielkim Biacie i ziewollowanym inwenla-
izu z faimy pana Jonesa, a jednoczenie ow wycinek lwoi-
czoci zosla niemal zupenie wyiwany z konlekslu wialo-
pogldu auloia i jego poczyna. Populaino innych wa-
nych ulwoiow, jak choby Biak lchu, jesl niepoiownanie
mniejsza, a ju zupenie nie pozoslawiy one ladu w sko-
jaizeniach opinii publicznej i sloganach kulluiy masowej.
O lym, e Oiwell by w dodalku baidzo podnym eseisl
i publicysl polilycznym, wie ju lylko uamek osob.
Nic zego w lym, e ogiomnej populainoci wybianych
ulwoiow nie lowaizyszy iownie szeioka iecepcja pozoslaej
lwoiczoci wybilnych pisaizy, kloiym pizypad w udzia-
le podobny los, mona znale jeszcze kilka dziesilek. Nie
dziwi le wiksze zainleiesowanie lileialui ni publicyslyk
sliicle polilyczn czy wyiafnowanymi esejami powicony-
mi zjawiskom kulluiowym. Jednak nawel wiod lych, klo-
izy wykioczyli poza obiegowe opinie o auloize Roku r,8,
wiele jesl osob majcych bdne wyobiaenia na jego lemal.
To z kolei efekl piob zawaszczenia pisaiza i jego dzie pizez
ione obozy polilyczne, kloie naganiay wygodne dla sie-
bie opinie Oiwella, slaiannie pizemilczajc pozoslae.
Konseiwalywna piawica pizedslawiaa go jako anlyko-
munisl, w najlepszym iazie jako anlylolalilaiysl. O ile nie
dao si cakowicie pomin udziau Oiwella w hiszpaskiej
wojnie domowej po slionie iepublikaskiej, o lyle jego ia-
dykalnie lewicowe pogldy, wyiaone w selkach lekslow
publicyslycznych, byy do skizlnie pizemilczane w lych
kigach. Z kolei skiajna lewica piezenlowaa auloia Fol-
waiku zwieizcego jako naszego czowieka, kloiy wal-
czy z wypaczeniami Slalina w obionie sedna dokliyny.
Nie wspominano ni sowem, e kiylycznie ocenia on lake
wiele iozwiza, poslulalow i melod z aisenau niewypa-
czonego komunizmu. Tiockici i anaichici chlnie pized-
slawiali Oiwella jako onieiza ludowej milicji na fioncie
w Hiszpanii, zadeklaiowanego anlyfaszysl, obioc wol-
noci sowa dla polilycznych iadykaow albo wspopiacow-
nika ich czasopism. Znacznie mniej chlnie infoimowali,
e Oiwell uwaa za kwesli bzduin, a nawel szkodliw
epalowanie obyczajowym luzem i kizykliwe demonslio-
wanie swoich poslulalow pizez mniejszoci seksualne, albo
e wolnoci sowa i pizekona bioni niezalenie od oiien-
lacji polilycznej pizeladowanych, np. ju po (sic!) II wojnie
wialowej domaga si zapizeslania iepiesji wobec biylyj-
skich faszyslow z iuchu Oswalda Mosleya.
***
W lych pailyjno-piopagandowych zabiegach zupenie
giny faklyczne pizekonania i poslawy pisaiza. Wailo je
pizypomnie jednak nie lylko w imi elemenlainej piawdy
o lym czowieku. Naley lo uczyni lake po lo, aby wskaza
manipulaloiom z piawa i lewa, i Orwell nie tylko mia nie-
Konserwatywno-liberalny
socjalista,
czyli o geniuszu, kloiy hodowa kuiy
Remigiusz Okraska
82
Z Polski rodem
83
wiele wsplnego z ich partyjnymi czy ideologicznymi or-
todoksjami, ale w dodatku znakomicie wyczuwa saboci
cechujcych je ogranicze i sekciarskich podziaw.
Pizypadek poslawy auloia Coiki pioboszcza jesl
wail uwagi lake z jeszcze jednego powodu. Pokazuje on,
e midzy iadykalizmem a iozsdkiem nie islnieje adna
niepizezwycialna spizeczno. Twoiczy iadykalizm nie
oznacza poslawy spod znaku na zo babci odmiozimy
sobie uszy, czyli aulomalycznego negowania wszyslkiego,
co zawieia ugiunlowany elos kulluiowy lub co piopaguje
polilyczny eslablishmenl. Oznacza nalomiasl synlez kul-
lywowania lego, co spiawdzone, liwae i znajdujce od-
zwieiciedlenie w syslemie wailoci spoeczeslwa, z od-
wag wskazywania wad islniejcych iozwiza i foimuo-
wania poslulalow daleko idcych zmian.
***
Banaem jesl slwieidzenie, e inleleklualisla powinien
cechowa si odwag i poszukiwaniem piawdy. Ale ju nie
banaem, lecz izadkim pizypadkiem bya poslawa, klo-
i demonsliowa Oiwell. Bya to odwaga poszukiwania
prawdy przede wszystkim przeciwko wasnemu ro-
dowisku i jego schematom, normom i powinnociom.
Tak slao si, gdy poizuci kaiiei policjanla w Biimie, gdy
wbiew swojej pizynalenoci klasowej i wykszlaceniu
zadawa si z woczgami i iobolnikami ale i wledy,
gdy jako czowiek lewicy bioni pized swymi lowaizysza-
mi lakich wailoci i poslaw, jak paliiolyzm, ycie iodzinne,
szacunek wobec liadycji kulluiowych, albo gdy pilnowa
zasad cel uwica iodki.
Tymczasem obecnie za odwane inleleklualnie uchodz
poslawy zgoa odmienne. Na piawicy powaanie ma len,
klo w opluwaniu Michnika pizelicyluje swoich kolegow, na
lewicy nalomiasl len, kloiy najgoniej i bez elemenlainej
uczciwoci pomsluje na kaczyzm. eby byo ju cakiem
gioleskowo, jedni i diudzy lubi powoywa si na Oiwella
jako symbol inleleklualnej odwagi i niezalenoci.
***
D. J. Tayloi piowadzi nas pizez ycie bohaleia ksiki
w sposob wail uznania z co najmniej dwoch powodow.
Po pieiwsze, diobiazgowy wywod biogiafczny iejesliuje
iozliczne meandiy poslaw Oiwella, pozwalajc ziozumie
kszlalowanie si pogldow w konlekcie osobislych pize-
y oiaz klimalu lamlej epoki. Po diugie, nie ma lu nic
z hagiogiafi olizymujemy obiaz czowieka z kiwi i ko-
ci, obaiczonego licznymi sabociami i wadami chaiakleiu,
spiawc bdow i gupslw, pogionego w iozleikach i ioz-
mailych kombinacjach. Ba, daj gow, i niejeden czylel-
nik pomyli sobie, e len cay wielki pisaiz lo w islocie ofei-
ma, safandua, eby nie izec duie. A jednak len daleki od
lauiki obiaz auloia Na dnie w Paiyu i w Londynie lylko
wzmacnia, w mojej opinii, pizekonanie o geniuszu Oiwella.
Mona na lo spojize dwojako. Jedni achn si, e nic
nie waila jesl negalywna ocena komunizmu, skoio kiyly-
kujcy nie ledzi leoielycznych wywodow lwoicow dok-
liyny, nie analizowa diobiazgowych spoiow ideowych,
a nawel niezbyl liafnie iozionia poszczegolne nuily
myli maiksowskiej i wynikajce z nich podziay polilycz-
ne. Ale wanie lym wiksze uznanie naley si komu,
klo lak liafnie opisa swoisl psychologi komunizmu
(wialopogld adeplow lego iuchu) oiaz spoeczne skulki
wcielania dokliyny w ycie czy lo w poslaci dziaalnoci
pailyjnej, czy lwoizenia odibnego nuilu w kulluize, czy
w odniesieniu do polilyki caego paslwa (ZSRR).
Mona iownie zamiewa si do ez z niepoiadno-
ci paniczyka z klasy iedniej, kloiy nieudolnie biala si
z ludem. Nie zmienia lo jednak faklu, e budzi uznanie
odwaga i powicenie zwizane z yciem wrd auten-
tycznych wyrzutkw spoeczestwa; e Orwell pozo-
stawi takie opisy ycia klasy robotniczej, ktre bij na
gow zarwno analizy socjologw, jak i propagandowe
czytanki wielu obrocw ludu; e w tym wszystkim
tkwia wielka szczero i dugotrwaa fascynacja, nie za
chwilowa podnieta lub bieca moda.
***
Wanie w zeslawieniu z lwoiczoci auloia Diogi na
molo w Wigan powieciami, esejami i doian publi-
cyslyk biogiafczna opowie D. J. Tayloia unaocznia
genialn inluicj i zmys obseiwacyjny Geoigea Oiwella.
Po czci byy lo zapewne pizymioly wiodzone, po czci
skulek cikiej piacy (czy lo lekluia lysicy ksiek, czy
wyjazdy w miejsca i do zbioiowoci bdcych pizedmio-
lem analizy). Swoje ziobia chyba jednak lake poslawa
Oiwella, kloiy wiadomie sla czslo z boku, zachowujc
dyslans wobec iozmailych iodowisk czy lowaizyslw
lileiackich, polilycznych, lowaizyskich i zawodowych. By
autsajderem tyle z powodu charakteru, co z wyboru,
rozumiejc, e zbyt silne identyhkacje grupowe ozna-
czaj utrat wieego, niezalenego spojrzenia.
Wicz obsesyjnie powiaca pisaiz do lemalu spioflo-
wania spojizenia i oceny ionych zjawisk pizez piyzmal
pizyiodzonej i nabylej losamoci. Pizez cae ycie boiyka
si np. z pioblemem lego, jak lypowa edukacja dziecka z kla-
sy iedniej ufoimowaa sposob poslizegania izeczywisloci,
naznaczya wailociowanie sleieolypami wyiaajcymi jej
pozycj i inleiesy, lecz chccymi uchodzi za obieklywne.
***
Omawiana biogiafa slanowi znakomily punkl wyjcia
do dyskusji na lemal wolnoci sowa. Pozwala le lepiej zio-
zumie iadykalny, czy le, jak izekliby niekloizy, zoologicz-
ny anlykomunizm Oiwella. Pizy okazji lego lemalu czslo
pizywoywane s dowiadczenia z ogainilej wojn Hiszpa-
nii, gdzie auloi W hodzie Kalalonii pad ofai slalinow-
skich czyslek i mia okazj jak w soczewce oglda zieszl
z pozycji nadei naiwnego obseiwaloia komunislyczne za-
giywki. Jednak diugim wanym czynnikiem, kloiy ukszla-
lowa jego poslaw, byy peiypelie w obionie wolnoci
sowa. Walczc po iepublikaskiej slionie, nie mia jeszcze
spiecyzowanych pogldow na komunizm. Podoba mu si
idzenny socjalizm ugiupowania POUM, imponowa enlu-
zjazm i szczeio anaichislow, ale poliaf le doceni siln,
82
Z Polski rodem
83
zwail i golow poslaw komunislow jako nieiaz spiaw-
dzajc si lepiej w waiunkach wojennych ni maizycielskie
wizje pozoslaych podmiolow fionlu anlyfaszyslowskiego.
Wiele do mylenia day mu nalomiasl iealia biylyjskiego
iynku wydawniczego, kloiego lewicowo zoiienlowana cz
bya zdominowana pizez jawnych funkcjonaiiuszy pailii
komunislycznej, ich szczeiych naiwnych zwolennikow lub
niejawnych agenlow wpywu. Nie lylko sam pad ich ofa-
i, napolykajc iozmaile zakazy i cenzui, lake w pismach
i wydawniclwach leoielycznie zupenie niezalenych od dy-
ieklyw pyncych z Moskwy, ale widzia, e wielu innych
auloiow pizeywa podobne pioblemy. Jak dziaao lo io-
dowisko, dobilnie obiazuje sfoimuowane pizeciwko niemu
samemu pizez komunislycznych publicyslow oskaienie, ja-
koby z lypow buiuazyjn pogaid lwieidzi, i klasa io-
bolnicza mieidzi. Tymczasem Oiwell, owszem, pisa na len
lemal lyle, e kiylykujc iozpowszechniony w klasie ied-
niej i wpajany jej kolejnym pokoleniom mil, jakoby iobol-
nicy z naluiy byli goisi w kweslii higieny osobislej. Ol, laki
diobny pizyczynek do moialnoci cechujcej ludzi, kloiych
gowne oiganizacyjne czasopismo nosio lylu Piawda...
Na lym lle znacznie alwiej ziozumie lake gony swe-
go czasu i mocno wyolbizymiony poslpek Oiwella, kloiy
dla inslylucji izdowych slwoizy u schyku ycia amaloi-
sko-inluicyjn lisl agenlow komunislycznych. Gdy izecz
wysza na jaw pized kilkoma laly, iozlegy si gosy obu-
izenia, e klo, klo pozowa na pizeciwnika lolalilaiyzmow
i inwigilacji, sam bia udzia w lwoizeniu paslwa policyj-
nego. Zapominano wowczas doda, e lisla Oiwella nie
skulkowaa adnymi iepiesjami, a liafy na ni gownie
osoby, kloie bez paidonu i pizeladoway innych.
***
Jesl lo lake opowie o wieinoci ideaom, w sensie
jak najbaidziej namacalnym. Oiwell niemal cae ycie bie-
dowa, a mimo lo upaicie lizyma si cieki, kloi sobie
wylyczy. Oczywicie poliaf koizysla w polizebie z pio-
lekcji pizyjacio, siga le po iozmaile fuchy. Nie zamie-
rza jednak zmienia adnej ze swoich zasad ani rezy-
gnowa z tych zaj, ktre uzna za najwaniejsze. Chcia
by pisaizem a zanim u schyku ycia osign populai-
no i w miai pizyzwoile dochody (najwiksze zyski jego
ksiki zaczy pizynosi po mieici auloia), oznaczao
lo poniewieik po wynajmowanych klilkach, gioszowe
zaiobki, zaliudnienie w ksigaini, alanie budelu mno-
slwem doiywczych zlece jako iecenzenl ksiek ilp.
Geoige Oiwell, omawiajc jedn z ksiek Cyiila Con-
nollyego, napisa: Pewnk, krrego musmy s kurczowo
rrzyma, rak jak rozbrkowe rrarwy, ro ren, e mona pozo-
sra zwykym, porzdnym czowekem, a przy rym bra od
losu wszysrko, co najlepsze. Nie ma w lym ani kizly pozy.
Z biogiafi wyania si obiaz czowieka, kloiy nie szuka
w swej pisaiskiej dziaalnoci, czy iaczej pasji, sposobu na
zyskanie sawy i wygodne ycie. Nic z lych izeczy. Cieszy
si z uznania ze sliony czylelnikow i kiylykow, jednak ze
spokojem pizyjmowa konieczno biedowania nawel
wledy, gdy wynaj slaiy, zaniedbany wiejski dom, po-
zbawiony wszelkich udogodnie (pisa pizyjacielowi, za-
piaszajc go w odwiedziny: Sam wiesz, jaka jest ta nasza
chaupa. Kurewska), i zacz piowadzi w nim niewielki
wiejski sklepik. Zaledwie na kilka lal pized wlaigniciem
na szczyl lileiackiego painasu, zajmowa si hodowl kui
i sadzeniem ziemniakow oiaz infoimowaniem swoich ko-
iespondenlow, lake lych z kigow baidziej zawodowych
ni lowaizyskich, o iezullalach owych wysikow...
Ubogie, w najlepszym iazie skiomne maleiialnie byo
niemal cae doiose ycie Oiwella. Nawel gdy wziosa jego
pozycja lileiacka, a wiaz z lym dochody, poslpujca, coiaz
baidziej dolkliwa choioba spiawiaa, e nie dysponowa
powanymi iodkami kilkakiolnie lylko dziki anonimo-
wej pomocy zapizyjanionych osob zdoby pienidze np.
na wyjazd iehabililacyjny. Pisaiz pizywyk do lego i niespe-
cjalnie zwiaca uwag na kweslie maleiialne. Do legendy
pizeszed biak zainleiesowania salonowym blichliem i no-
winkami, jego nieslaianny, niemodny ubioi, nieznajomo
wielu liendow. Gdy osign jako tak pozycj, czciej
wykorzystywa wpywy do pomocy komu, ni do inten-
syhkowania wasnych prohtw czy popularnoci.
Pozosla lake czowiekiem niezwykle skiomnym
w ocenie swoich dokona lileiackich i publicyslycznych.
Czciej bywa z nich niezadowolony ni usalysfakcjono-
wany, wci y w pizekonaniu, zwaszcza wobec kolejnych
powieci, e i lym iazem lo jeszcze nie lo. Do koca y-
cia zabiania wznawia Coik pioboszcza, odizuci dwie
ofeily wznowienia Wiwal aspidislia nie by bowiem
z lych ksiek zadowolony.
***
Mona powiedzie, e w zasadzie jesl lo biogiafa
zwykego czowieka. Mia dwie ony i kilka kochanek,
adoplowanego syna, w modoci by policjanlem w Bii-
mie, a u schyku ycia auloiem mao populainych audycji
w BBC, ukoczy pizyzwoil szko, ubieia si niemodnie,
lskni za miejscem dziecislwa, czyli maym miaslecz-
kiem nad Tamiz, lubi baidzo mocn heibal i papieiosy,
bezskulecznie podiywa wiele kobiel, by na wojnie, pisy-
wa do diugoizdnych, gownie niskonakadowych gazel,
y , lal, zmai wskulek zaawansowanej giulicy...
Ot, yciorys jakich wiele. Z t drobn rnic, e w
zwyky czowiek by, niejako mimochodem, prawdziwym
geniuszem. Ksika D. J. Tayloia, diobiazgowa, moe nawel
zbyl pizegadana, niespiesznie piowadzca czylelnika pizez
ycie Oiwella, pokazuje, e nie ma adnej spizecznoci mi-
dzy iozsdkiem i wizjoneislwem, midzy pioslol egzyslen-
cji i odkiywaniem najgbszych pokadow sensu islnienia,
midzy piozaicznym yciem i uczeslniclwem w kluczo-
wych wydaizeniach swojej epoki.
Remgusz Okraska
D. J. Taylor, Orwell. 1903-1950, Wydawnictwo Ksikowe Twj Styl, Warszawa 2007,
tum. Bartomiej Zborski.
Ksik mona naby w sprzeday wysykowej u wydawcy: Wydawnictwo Ksikowe
Twj Styl, Dzia Dystrybucji, ul. Kolejowa 19/21, 02-217 Warszawa, tel./fax. (022)6318125,
e-mail: dystrybucja@wkts.com.pl, internetowa ksigarnia: www.wkts.com.pl
84
Z Polski rodem
85
Wyobiamy sobie XIX wiek. Maa wie, w niej szeiego-
we domy, zbudowane wedug jednego wzoica. Obok nich
baiaki, wybudowane na szybko. Efekl nagego pizyioslu
liczby mieszkacow. Opiocz lego, goiujce nad okolic
dwa wielkie kominy. Oloczone muiami. Fabiyka.
Poniewa ziemia nieuiodzajna, iolnicy maj ciko,
jesl ich niewielu. Klo mog, wyjecha lub zacz piacowa
w fabiyce. Woko niej, a nie woko kocioa czy iynku,
zbudowano ca miejscowo. To pizdzalnia baweny.
Zoly inleies swego czasu, szczegolnie
dla waciciela. Cho i piacownikow
nigdy nie biakowao, mimo cikich
waiunkow, dugich, kilkunaslogodzin-
nych zmian. Na chleb dla siebie i iodzi-
ny slaiczao, a i mieszkania w dobiym
slanie. Zwolnienia byy baidzo izadkie.
Szczegolnie poniej, gdy idee zwizko-
we dolaiy i lulaj, los iobolnikow jesz-
cze nieco si popiawi.
Poczlek XX wieku. Zmiany w zwiz-
kach zawodowych, czas polilycznego
wizenia. Jeszcze w lalach r,i8 i r,i, fa-
biyka si iozwija: nowe sposoby pioduk-
cji, nowe maszyny, wicej piacownikow
ilp. Wledy kiach, kloiego kulminacyjny
momenl pizypada na iok r,o. Rozpo-
czynaj si piace likwidacyjne.
Dwa lata pniej. Ta sama miejsco-
wo. Wok bieda. W trzech rodzi-
nach na cztery nikt nie pracuje. Sytu-
acja dramatyczna, wie jest, ale jakby
jej nie byo. Mao si tu dzieje, nikt nie kupuje sodyczy,
wszyscy chodz w znoszonych, podartych ubraniach.
I fabryki ju nie ma, tylko resztki tego, co z niej zostao.
Tak wyglda Maiienlhal, osada fabiyczna pod Wied-
niem, kloiej opisu podja si liojka badaczy, Maiie Jaho-
da, Paul F. Lazaisfeld oiaz Hans Zeisel, w ksice pod lylu-
em Beziobolni Maiienlhalu (nad badaniami piacowao
wiele osob, liojka wymienionych imiennie zajmowaa si
pizede wszyslkim analiz infoimacji zebianych wczeniej
pizez pomocnikow). Dugo musielimy czeka na wydanie
lej pozycji w Polsce piawie ,, lal.
Wiele czasu mino, syluacja na wiecie i w Maiienlhalu
zmienia si nie do poznania. Co wiemy o beziobociu: lo
pylanie, po lylu lalach, powinno by zadane ju wielokiol-
nie, a i liczba odpowiedzi powinna by znaczna. Odpowie-
dzi coiaz baidziej izeczowych, wiaiygodnych. Mamy infor-
macje statystyczne o zakresie bezrobocia i wymiarze zasiku,
niekiedy zwizane z dokadnym podziaem wedle wieku, pci,
struktury zawodow i stosunkow lokalnych. Mamy te reportae
spoeczne. zarowno dziennikarze w gazetach, jak i znani pisa-
rze z bardzo dobrym skutkiem przedstawiali ycie bezrobot-
nych na przykadach i obrazowo przybliali
je publicznoci nie dotknitej jeszcze nie-
szczciem. Midzy nagimi liczbami ofcjal-
nych statystyk a przypadkowoci wrae
z reportay spoecznych zieje luka, ktorej
wypenienie stanowi sens naszego przedsi-
wzicia napisano lo lyle lal lemu, a nie-
wiele si zmienio. Wci la luka islnieje,
cho moe jeszcze baidziej pogbiona
pizez nowomow neolibeialnej ekono-
mii, mowicej o beziobolnych w sposob
pizedmiolowy. W syluacji lakiej niewie-
dzy powslaj mily, z kloiymi lie Bez-
iobolnych Maiienlhalu w pewien sposob
si iozpiawia. I lo mimo upywu lal.
Na szczcie wydawca w znaczny spo-
sob poszeizy polsk edycj ksiki. Wa-
ciw lie Beziobolnych Maiienlhalu
popizedzi lizema pizedmowami (z ioku
r,oo, r,,r i iooi) oiaz doczy dwa lek-
sly, Psychologiczne konsekwencje bez-
iobocia (r,,) Bohdana Zawadzkiego
i Paula Lazaisfelda oiaz posowie Anloniego Suka pl. Ba-
dania w Maiienlhalu i badania nad beziobociem w Polsce
(niepublikowany wczeniej iefeial z konfeiencji Midzyna-
iodowego Slowaizyszenia Socjologicznego z ioo i.).
Nie znajdziemy lulaj jednak leoielyzowania, gdybania
o lym, jak by powinno lub jak moe by. Teksl liojki ba-
daczy jesl lak islolny wanie ze wzgldu na skiupulalne
wykoizyslanie wielu melod badawczych. Poczwszy od
wywiadow z beziobolnymi, popizez obseiwacje uczesl-
niczce w kuisach kioju i kuisach gimnaslycznych dla
dziewczl, a koczc na analizie liczby pienumeial gazel.
Podziw budzi musi zmys badawczy oiaz naukowa wy-
obiania, kieiujca zainleiesowanie badaczy w slion ize-
czy czasami banalnych. Choby laka syluacja: Ukryci za
oknem, z zegarkiem w rku probowalimy zmierzy prdko
poruszania si obserwowanych osob. Wielo lakich melod,
Bartomiej Grubich
Ziemia
prawie jaowa
84
Z Polski rodem
85
powizanych w jednolile sludium na lemal beziobocia,
czyni analiz syluacji w Maiienlhalu kompleksow i pize-
omow dla badawczych piac empiiycznych.
Auloizy, nie wikajc si w wielopoziomowe labelki
i heimelyczny jzyk naukowy, pizedslawiaj obiaz by-
ych iobolnikow w Maiienlhalu. W momencie wyjtko-
wym, niestety w negatywnym tego sowa znaczeniu, na
{y8 rodzin tylko w znajduje si przynajmniej jedna
osoba, ktra gdzie pracuje. Z czego znaczna wikszo
ju nie w Maiienlhalu, lecz w jednej z okolicznych miej-
scowoci. Dzi laka syluacja, pizynajmniej w Euiopie,
jesl niespolykana. Wledy umoliwiaa nie lylko badania
jednoslki dolknilej beziobociem, ale pizede wszyslkim
analiz osady beziobolnej. Niesie lo ze sob pewne
konsekwencje. Paul Lazaisfeld pisze: Na jedno ogranicze-
nie chcemy zwroci szczegoln uwag, poniewa prowadzi
ono do ciekawych konsekwencji. Mielimy do czynienia ze
spoecznoci, ktora jest w caoci bezrobotna. Z braku ci-
sych bada rownolegych nie mona stanowczo stwierdzi,
jak dalece bezrobotny, ktory yje wrod pracujcych np.
w wielkim miecie roni si od bezrobotnego otoczonego
samymi podobnie jak on bezrobotnymi. [W Maiienlhalu]
subtelne skutki psychologiczne wywoane bezczynnoci
i beznadziejnym pooeniem byy widoczne i wyraziste
niby na zwolnionym flmie.
W ksice pojawia si kilka wlkow, kloie kontrastu-
j z dzisiejsz wiedz potoczn i stereotypami na temat
bezrobotnych. Choby takim, e nic oni nie robi, by
zmieni swj status. jeeli w okolicznych fabrykach po-
jawia si dobra robota, jest chciwie rozchwytywana. Mimo
niezwykle niskich pac robotnicy z Marienthalu chodz do
pracy do ktorej z pobliskich fabryk, czsto droga zabiera im
par godzin, a za drobn opat w naturze wiadcz rolni-
kom rozliczne usugi. jednake wydaje si, e dorywcze prace
wspomagajce nastrczane s przede wszystkim ludziom po-
zbawionym prawa lub uprawnie do zasiku, motywem jest
tu po czci faktyczna solidarno, po czci okoliczno, e
zapata nie wysza od zasiku dla bezrobotnych bynajmniej
nie moe suy jako zachta. /.../ Nie ulega wszake wtpli-
woci, e marienthalczycy jako cao wykorzystuj moli-
wo najmniejszego nawet zarobku.
To niepiawda lake, i beziobolni nie s zaiadni, e
maj wszyslko gdzie. Wci wielu, szczegolnie lzw. ludzi
sukcesu, uwaa, i kady jesl kowalem swojego losu, bez
wzgldu na okolicznoci i konleksl spoeczny. Kiylycznie
oceniaj oni beziobolnych jako lych, kloizy si nie do-
slosowali, pizez lenislwo lub biak iacjonalnoci sliacili
piac, a poniej i pienidze. Olo badania maiienlhalskie
wykazay, e utrzymanie si za pienidze, ktore przecitnie
rownaj si ledwie wierci normalnego zarobku robotnika,
moliwe jest tylko dziki przemylanym w najdrobniejszych
szczegoach, wrcz wyrafnowanym kalkulacjom. Kloiych
myl, e mona lulaj doda nie powslydziaby si
i wykszlacona ksigowa.
Wailo zwioci uwag na jeden aspekl. Cho kwoly,
jakimi dysponowaa pani domu (gdy lo gownie kobie-
ly odpowiedzialne byy za gospodaiowanie pienidzmi),
byy skiajnie niskie, lo jednak zawsze w budecie domo-
wym znalazy si pienidze na spenienie polizeb dziecka.
Jak wykazay analizy maiienlhalskich budelow, wydatki
na dzieci byy jedynymi, ktrych nie mona nazwa ca-
kowicie podstawowymi. Mimo biaku pienidzy na miso
czy szeioko iozumian kullui (np. wczeniej iegulainie
nabywane gazely), zwraca /.../ uwag regularne i stosun-
kowo kosztowne spoycie mleka (: l dziennie), ktore przypa-
da przede wszystkim na dzieci. Ta troskliwo, ktor rodzice
okazuj dzieciom rezygnujc z najbardziej podstawowych
potrzeb wasnych, zawsze uderzaa take podczas wizyt do-
mowych skadanych tej rodzinie.
Dojcie do lakich sposlizee wymaga jednak pizebi-
cia si pizez mui monolonii, olaczajcy Maiienlhal. Pizy-
lpiona jednoslajno, jak mowi o lym zjawisku auloizy,
izuca si w oczy na samym poczlku. To slan, w kloiym
ludzie pizyzwyczaili si posiada, iobi i oczekiwa mniej,
ni dolychczas uwaano za konieczne. Nie pizejawia si
lo jednak lylko, wbiew obiegowym opiniom, w jednosl-
kowych poslawach biaku chci do czegokolwiek. W lym
pizypadku bezrobocie oddziauje na ca spoeczno,
poczwszy od sekcji lealialnej, gdzie biak waciwego en-
tuzjazmu u aktorow. Trzeba ich zmusza do gry, bieda spra-
wia, e nie maj gowy do tych rzeczy. Paru dobrych aktorow
odeszo. Mimo e mamy teraz o wiele wicej czasu, brakuje
waciwej motywacji. I lak kada instytucja (oprcz bar-
dzo niewielu, ktre mog przynie materialne korzy-
ci), po kolei zmniejsza poziom aktywnoci. Bibliote-
ka, ktra coraz rzadziej wypoycza ksiki i zamknite
przedszkole. Nawet polityka, tak draliwy i ywy te-
mat, ju nie porusza mieszkacw aktywno poli-
tyczna jest co najwyej rzecz tych nielicznych, ktrzy
maj prac. Mona wrcz zauway regres polegajcy na
zejciu z wyszego kulturowo szczebla na niszy. I to nie
poszczeglnych robotnikw czy rodzin, lecz caej miej-
scowoci. Nie musz chyba dodawa, e szansa zaislnienia
w Maiienlhalu choby namiaslki spoeczeslwa obywalel-
skiego, bya bliska zeiu. Powodem lego beziobocie.
Wydaje si jednak, e najislolniejszym z milow, z klo-
iym mimochodem iozpiawia si ksika, jesl obalenie lezy
o iewolucyjnym polencjale wyzyskiwanych iobolnikow.
Olo badacze wyszczegolnili czleiy lypy beziobolnych:
nieugilych, ziezygnowanych, ziozpaczonych i apalycz-
nych. Podzia jesl o lyle islolny, e w wielu poniejszych
piacach, badacze (lake nieznajcy lekslu nl. Maiienlhalu)
wyioniali baidzo podobne lub nawel lakie same, aczkol-
wiek czasami inaczej nazwane, giupy beziobolnych. Teza,
kloi wysuwali zwolennicy idei komunislycznej, opieiaa
si, mowic w upioszczeniu, na pizekonaniu, i lo wanie
piolelaiial w diodze walki klasowej dopiowadzi do slwo-
izenia nowego, spiawiedliwego syslemu spoecznego. Wy-
zysk dopiowadzi mia do iewolucyjnego ziywu klasy io-
bolniczej. Tak si jednak nie slao. Robotnicy organizuj-
cy si do rewolucji, mieliby by nieugitymi, majcymi
siy do walki o lepsze jutro. Jak to jednak moliwe w sy-
tuacji zastanej w Marienthalu, gdzie rodziny nieugi-
tych stanowiy jedynie 1o ogu: Bezrobocie trwajce
duszy czas, powoduje beznadziej, postawy zwtpie-
nia. Nie myli si ju o planach na pizyszo, co najwyej
o absliakcyjnych ideach (np. socjalislyczna iewolucja), klo-
ie maj nadej, cho bez udziau samych iobolnikow.
86

87

Z grubej rury
Wida lo szczegolnie u modych. Beziobolni opisujc
plany na pizyszo, s slion biein w wydaizeniach. Na-
lomiasl moliwo choby leiminowania w zakadzie ize-
mielniczym powoduje, e laki czeladnik pisze ju o lym,
co chciaby ziobi, gdzie si zaliudni, gdzie wyjecha. Jesl
slion czynn. Tym, kloizy nie maj piacy, nawel czas
pizecieka pizez palce. Zajcia nie trwajce duej ni , mi-
nut cigny si na ca godzin. /.../ Bezrobotny po prostu
nie jest w stanie zda sprawy ze wszystkiego, co robi w cigu
dnia. Nazwa i wyliczy mona oprocz punktow orientacyj-
nych tylko nieliczne sensowne dziaania w cigu dnia. my-
cie chopaka, karmienie krolikow itd. Vszystko, co si dzieje
poza tym, pozbawione jest sensownego zwizku z wasn
egzystencj bezrobotnego. I oni zdaj sobie z lego spiaw,
piszc w aikuszach badawczych: Kiedy miaem mniej cza-
su dla siebie, ale wicej dla siebie robiem. Pizyzna naley
jednak, e nie musi lo by zasad, o czym wiadczy posla-
wa kobiel, kloie straciy zarobki, ale nie stay si bezrobot-
ne w sensie cisym. Nadal piacuj, zajmujc si domem.
I cho po zamkniciu fabiyki miay na lo wicej czasu, lo
jednogonie pizyznaj, e kiedy byo lepiej. Szczegolnie,
i oprcz dawania pracy, fabryka poszerzaa przestrze
yciow, oferowaa kontakty z innymi ludmi.
Jesl jeszcze wiele ciekawych wlkow w polskim wyda-
niu Beziobolnych Maiienlhalu, zaiowno we waciwym
lekcie, jak i w maleiiaach dodalkowych. Pai kweslii
mona ksice zaizuci, choby lo, e pizedslawia sy-
luacj eksliemaln. Nie bez pizyczyny oslalnie zdanie
lekslu bizmi: Na ziemi Marienthalu wkroczylimy jako
naukowcy, a opucilimy j pragnc, eby tragiczna szansa
przeprowadzania takich eksperymentow zostaa naszej epoce
odebrana. Dlalego czylajc ksik naley by uwanym
i w sposob kiylyczny odnosi lo, co jesl leiaz, do lego,
co dziao si w lamlych okolicznociach. Z diugiej slio-
ny, dua liczba danych empiiycznych powoduje, e spoio
izeczy z Maiienlhalu pizyoy mona do wspoczesnoci.
Tym, co slawia Beziobolnych... w izdzie ksiek
wanych, jesl uwialiwienie czylelnika. Nie posiada ona
niemal adnego adunku emocji, napisana jesl oszczd-
nym, naukowym jzykiem, a mimo lo uwraliwia na
postrzeganie bezrobotnych jako osb, nie za zestawu
danych statystycznych. Paiadoksalnie, efekl len uzyskany
jesl lake dziki spoiej iloci liczb, label ilp. Ksika la staje
w poprzek wspczesnego dyskursu o bezrobociu jako
czym zym gwnie dla gospodarki, pastwa czy hrmy,
a dopiero na kocu dla samego bezrobotnego. Czowie-
ka bez pracy w mediach nie ma, s statystyki bezrobo-
cia. I wanie pomidzy such i chodn kalkulacj, a cz-
slo efekciaiskim, dziennikaiskim iepoilaem, s Bezio-
bolni Maiienlhalu. To ksika, kloia umoliwia spojizenie
na pioblem beziobocia w sposob odmienny od obecnie
dominujcego. Slwieidzenie, e beziobolny musi co je,
oiganizowa sobie czas, ma iodzin i znajomych nie jesl
oczywicie wielkim odkiyciem. Jednak dostrzeenie, jaki
wpyw na czowieka ma brak pracy, jest spostrzeeniem
istotnym, pozwalajcym zrozumie nie tylko bezrobo-
cie i bezrobotnych, lecz take otaczajc nas rzeczywi-
sto, w ktrej praca (a zatem take jej brak) jest spraw
tak podstawow.
Tarromej rubch
Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, Hans Zeisel, Bezrobotni Marienthalu, Ofcyna Na-
ukowa, Warszawa 2007, tum. Robert Marszaek.
Ksik mona naby w sprzeday wysykowej u wydawcy: Ofcyna Naukowa, ul. Mo-
kotowska 65, 00-533 Warszawa, tel. (022)6220241, e-mail: ofcyna.naukowa@data.pl
oraz w internetowej ksigarni wydawnictwa: www.ofcyna-naukowa.com.pl
Audycja radiow
a
dla wymagajcych sychaczy...
spoeczestwo
ekologia
polityka
Suchaj co dwa tygodnie w soboty
w godzinach 15-18: w Studenckim Radiu ak:
w odzi i okolicach na 88.8 mHz
przez internet: www.zak.lodz.pl
lub z plikw MP3 (podcast) na stronie internetowej:
www.czy-masz-swiadomosc.oai.pl
86

87

Z grubej rury
Czylaam kiedy syslemalycznie Conseivalive Chio-
nicle, znakomile pismo, na wysokim poziomie. Clinlo-
na, wowczas kandydala na uizd piezydenla, alakowao
oslio, ale uczciwie. Znalaz si le gos iozsdku, e ame-
iykaski slyl kampanii eliminuje z polilyki ludzi wy-
bilnych, wyiazisle osobowoci. Pizez magiel wyboiczy
gadko pizechodz lylko konfoimici, hipokiyci, pize-
cilni inleleklualnie i moialnie. Wykiylo wowczas, e
Clinlon jako sludenl pali maiihuan. Piasa izucia si do
alaku, a Clinlon gupio si lumaczy, e pali, ale si nie
zaciga. Conseivalive Chionicle skomenlowaa ca
afei dowcipem iysunkowym. Dwa bobasy siedz w pia-
skownicy z wiadeikami, opalkami i pal papieiosy. Jeden
mowi: nie zacigaj si, bo nie zoslaniesz piezydenlem.
W jednej lylko spiawie pismo konseiwalyslow nie
lizymao klasy. Bionio swobodnego, wolnoiynkowego
wyibu lasow w imi piawa wasnoci i w inleiesie ludzi
piacy. Biulalnie, jadowicie alakowano obiocow lasow.
Aigumenlowano, e mionicy jakiej lam sowki za nic
maj lysice diwali, piacownikow lailakow i ich iodziny,
skazanych na beziobocie i ndz. Spoza sympalycznej lwa-
izy konseiwalysly wychylia si piymilywna gba biznesu,
kloiy dla zysku ziobi wszyslko i uyje kadego aigumenlu.
Pizypomniao mi si lo nad Rospud.
Pizyjo si, e slosunek do ochiony pizyiody jesl
wanym kiyleiium podziau na lewic i piawic. Pew-
nie lak jesl, ale wedug lego kiyleiium, komunizm na-
ley wykieli z syslemow lewicowych. Szlandaiowym
hasem ZSRR byo pizeobiaanie pizyiody. Takich osi-
gni w niszczeniu pizyiody i zanieczyszczaniu iodowi-
ska nie maj ani Slany Zjednoczone, ani Chiny. Nigdzie
na wiecie poza ZSRR nie wybuch mielnik alomowy.
A kiedy Chiuszczow bawi si bombkami wodoiowymi,
o mao nie wysadzi kuli ziemskiej. Specjalici lwieidzi-
li, e bylimy o wos od gianicy, kiedy w ieakcji wziby
udzia wodoi z oceanu. Dlaczego lewica nie wypomina
lego ZSRR i nie moniloiuje ochiony pizyiody w Rosji:
Rosjanie wci uwaaj, e maj nadmiai nieskaonej
pizyiody. Mieszkalimy we wsi Znamienka na Sybeiii,
oloczonej lakim waem mieci i iupieci, e kade wyjcie
do lajgi giozio poamaniem nog. Wie ugawskoje nad
bizegiem Jeniseju zbudowano lak, aby gnoj z oboi spy-
wa wpiosl do izeki.
W ideologii le nie ma adnej ionicy w slosunku do
pizyiody midzy lewic i piawic. Jedni i diudzy baidziej
ni sowk albo miodokwial kochaj czowieka, a nawel
ca ludzko i dla naszego dobia musz pizede wszyslkim
dba o iozwoj.
Pod wpywem alaimow obiocow pizyiody, ekolo-
gia jesl modnym lemalem na foium midzynaiodowym.
Sawni ludzie angauj si w obion gincych galunkow.
Polilolodzy oslizegaj pized skulkami globalnego ocieple-
nia, pized wojnami o iop i wod, cho lo ju nie pizy-
szo, lecz leianiejszo. Piopaguje si eneigooszczdne
lechnologie, odnawialne ioda eneigii: elekliownie wia-
liowe, soneczne, biomas ilp.
Wszyslkie le dziaania s szlachelne, suszne, nauko-
we i jeslem za. Mam lylko jedno pylanie. Dlaczego piawie
nikl, a pizynajmniej nikl, klo moe pizebi si do szeiszej
opinii publicznej, nie alakuje gownego winowajcy: nad-
mieinej moloiyzacji i iozpasanego lianspoilu midzyna-
iodowego: Co bdzie, kiedy pizeszo miliaid Chiczykow
pizesidzie si do piywalnych samochodow: Widziaam
szeiokie ulice Pekinu podzielone na po. Jedn poow
pizesuwa si lum olych aulobusow publicznej komu-
nikacji, lioch laksowek i baidzo jeszcze nieliczne samo-
chody piywalne. Diug jedzie zwaila awa ioweiow. Eko-
nomici i polilycy ciesz si, e Chiny podaj lak sam
diog wolnoiynkowego iozwoju jak wial zachodni, bo
ich zdaniem oywia lo koniunklui i gwaianluje pokoj
i dobiobyl caej ludzkoci.
Diugiego pylania czy nie jesl nas za duo: nie za-
daj, gdy odpowied mogaby piowadzi do nieludzkich
wnioskow. Wailo mie na uwadze, obseiwujc np. Afiyk,
e by moe klo sobie lo pylanie zada i na nie odpowie-
dzia. Rasizm i nacjonalizm nie s w modzie, ale wyianie
wida, e islniej naiody i kulluiy, kloie nie powinny wy-
gia w wialowej konkuiencji. Nie mog si le uchyli od
udziau w wycigach, w konkuiencjach i na waiunkach na-
izuconych z zewnliz.
Moloiyzacji, bokowi XXI wieku, su wszyscy, nie-
kloizy w maskach zwolennikow ziownowaonego iozwo-
ju, a nawel jako ekolodzy. W Polsce czcimy moloiyzacj
jawnie, na kolanach. Jednak nawel do Polski dolaia moda
na walk z globalnym ociepleniem. W mediach pojawia
si dziwna ieklama caujcie si po ciemku i apel o wy-
ciganie z konlaklu wlyczki lelewizoia. A dlaczego nie np.
apel o ogianiczenie piodukcji ieklamowej makulaluiy,
iownie lej wyboiczej:
wialem izdz nie ydzi i masoni, nie spadkobiei-
cy iewolucji fiancuskiej albo wilej inkwizycji. wia-
lem izdz Slany Zjednoczone i Rosja, a na polilyk lych
paslw duy wpyw wywieiaj konceiny nafowe, klo-
iym len model iozwoju napdza kolosalne zyski. Pize-
mys moloiyzacyjny moe wyda dowolne iodki na
foisowanie idei powszechnej moloiyzacji. Te pizyczyny
niedoslizegania gownego winnego s lak banalne, a po-
lilyka polnego lobby lak egoislyczna i kiolkowzioczna,
e wszyscy szukaj gbszych pizyczyn i wiadomie lub
nie mydl ludziom oczy.
Jak lak dalej pojdzie, jedynym iealnym sposobem
walki z globalnym ociepleniem i kuiczeniem si zasobow
naluialnych bdzie palenie samochodow pizez chuliga-
now na pizedmieciach wielkich miasl, co ju zdaizyo
si w Paiyu.
]oanna 0uda-wazda
Joanna Duda-Gwiazda
Krl jesr nag
odkrywamy
kamsrwa
propagandy
O czym
nie mwi
ekolodzy
88 89

Z grubej rury
Zaiaz Wielkanoc, a ja jeszcze o Wigilii. Nasza Kolka
wci wazia pod choink, choinka si lizsa lizeba
byo czym obciy szafeczk, na kloiej slaa. eby nie
wiem co mowi o mnie Ludwik Doin, mam w domu
gownie ksiki. Jedenacie lomow Noiwida i pi Wy-
spiaskiego wyldowao wic pod choink. Tak naslpia
slabilizacja Wieszczem, kloie lo okielenie dobize odda-
je lo, co mnie zajmuje. Ta choleina polska demokiacja.
Wci i wci. To ju zaczyna by obsesja, e wslaj iano
i zapisuj w kompuleize pylania, kloie polem lduj, na
pizykad, na slionie inleinelowej Obywalela. O, lakie
choby: jak sprawi, eby Gbywatele chcieli i mogli mie
realny wpyw na ycie caej spoecznoci? V jaki sposob wy-
ania kandydatow do sejmu i samorzdow? jaka powinna
by najlepsza dla naszej modej demokracji ordynacja wy-
borcza? jak wymusi na rzdzcych zawarcie czego w ro-
dzaju nowej umowy spoecznej, w ktorej obywatele okrel,
w jaki sposob bd wydawane ich podatki?
No wic, kiedy si dowiaduj, e Inslylul Spiaw Pu-
blicznych ma piopozycje zmian piawa wyboiczego, izu-
cam si z nadziej. Co znajduj: A lo, e polizebne jesl:
wprowadzenie instytucji penomocnika dla osob starszych
i niepenosprawnych, wyduenie czasu trwania wyborow,
wyduenie czasu pracy komisji wyborczych, indywidualne
zawiadomienie poczt o dacie wyborow. Moe lo i wane,
ale po duej pozaizdowej inslylucji spodziewaabym si
jednak choby dolknicia isloly polskiego kopolu. Kloiy
polega na lym, e obywalele o kady dupeiel musz si
z wadz kloi sami sobie wybiali wykoca i ciga
po sdach. I e o wadzy kloi wybiali z lakiego menu,
jakie im podano znow, jak za peeielu, myl: ONI.
Ale olo nowa nadzieja. W skizynce mailowej infoima-
cja z Fundacji Baloiego. Ma by konfeiencja podsumo-
wujca kampani Zmie kiaj, id na wyboiy, kloia za-
chcia do udziau w wyborach ponad :o proc. gosujcych
/.../ i zostaa przeprowadzona przez koalicj ponad r,o or-
ganizacji. Ma le by piezenlacja obywalelskiego piojeklu
nowelizacji oidynacji wyboiczych. Pod czym bdzie si
zbieia roo lysicy podpisow: Uatwienia dla osob niepe-
nosprawnych, gosowanie korespondencyjne dla Polakow za
granic, dwudniowe wybory, dotarcie z informacj o wybo-
rach do uprawnionych np. poprzez wysyanie zawiadomie.
Jakby im klo zaoy na oczy l sam opask.
Od Fundacji Baloiego dowiaduj si le, e ,r stycznia
wystartuje kampania Sprawdzaj tych, ktorych wybrae
/.../ Ma ona przypomnie, e ponad rok temu wybralimy
wadze lokalne i warto sprawdzi, co udao im si zrobi.
Grganizatorzy przypomn, jakie kompetencje ma samorzd
i podpowiedz, jak obywatele mog wpywa na to, co dzie-
je si w ich miejscowociach. Ja mojego iadnego wanie
pizekonuj, e skoio wpad na pomys zaoenia nam pod
domem moniloiingu, lo powinien spyla mieszkacow
domu, czy im len moniloiing polizebny. Bo oni mowi,
e polizebny im ekian oddzielajcy od haasu ulicy i o lo
piosz buimisliza. Ale iadny wie lepiej i palizy na mnie
oczyma okigymi ze zdumienia. To mam si ich pyta?
Przecie ja chc dobrze ka mi w mankiel. Klo go wybia:
Z lakimi nie-kompelencjami spoecznymi: Ja nie pizy-
namniej lu mam czysle sumienie. Bo nie gosowaam.
A nie gosowaam, bo nie mam wpywu na lo, klo znaj-
dzie si na licie.
W Fundacji Baloiego pisz: Vydaje si, e potencja
dalszego zwikszania frekwencji tkwi bardziej w zmianach
prawa wyborczego ni w kolejnych kampaniach spoecznych.
e kampanie spoeczne s lu na plaslei, lo si zgadzam. Ale
dlaczego wielkie inslylucje bij pian na lemal spiaw diu-
goizdnych, zamiasl bia si za islol izeczy: Dlaczego nie
widz lego, co jesl:
e w iodku chionionych piawem lasow powslaj ho-
lele, jak w Lasach Oliwskich. e paslwowe uczelnie jak
SGGW skai do sdu konseiwaloiow zabylkow, kloizy
nie pozwalaj im budowa i buizy lego, co chc, jak na
waiszawskiej Piadze. e dewelopeizy znikaj z pienidzmi
lokaloiow, jak na osiedlu Kiyszlaowym w Gdasku-Jasie-
niu, a samoizdowi nic do lego. e choizy ludzie na ien-
lach piocesuj si w sdach z ZUS-em, gdy maj si i gdy
im Supei Expiess podsunie golowca z pozwem.
Zdaje si, e jedyny wpyw, jaki jeszcze mamy, lo
wpyw pisma piocesowego do sdu. Kloiy bdzie mieli
dugo i nie zawsze spiawiedliwie. Ale polem moemy do
Tiybunau w Sliasbuigu. Niby nie za wiele lych spiaw
lylko r w cigu ioku ale zawsze. W ubiegym ioku
budel musia wypaci z lego powodu obywalelom po-
nad dwa i po miliona odszkodowa. Czyli lyle zapaci-
limy sami sobie, z naszych podalkow, za lo, e wybiane
pizez nas wadze podejmuj decyzje niezgodnie z pia-
wem i naszym inleiesem. Piana. Piana. Piana. Kady po-
izdny Wieszcz pizewiaca si leiaz w giobie, palizc, jak
Polacy nie poliaf izdzi si sami. Jak wci sysz po
uizdach: tego si nie da zrobi, takie s przepisy. Jak sami
sobie popizez posow i uizdnikow opacanych z wa-
snych pienidzy slwoizyli lakie pizepisy. Po r,8, ioku.
W wolnej Polsce.
By moe Polacy musieli po lalach ycia w peeielow-
skiej klalce zbudowa dla siebie klalk now. Z pizepi-
sow, kloie leiaz ma eliminowa pose Palikol. To by pa-
sowao do wszyslkich znanych mi leoiii psychoanalilycz-
nych. Czowiek umie funkcjonowa w lym, co znane. Jeli
znane jesl klalk, bdzie chcia j odlwoizy za wszelk
cen. Chyba, e zstpi do gbi jak kae Wieszcz. To moe
lepiej zslpmy:
5nna 9eszczanek
Anna Mieszczanek
7a
pojedynczy
rozum
Stabilizacja
Wieszczem
88 89

Z grubej rury
Wydaizenia maicowe dawno mogyby ulon w sludni
hisloiycznej niepamici. Teiaz o wadz w slolicy walczy si
zupenie inaczej ni lo czyniy fiakcje PZPR. Pewnie nawel
len skiol liudno byoby iozszyfiowa najmodszym poko-
leniom w iownej mieize lak zwanym danonkom, wycho-
wankom JP II, geneiacji X czy Nic. Tym baidziej pizezwiska
konkuiencyjnych odamow i koleiii wewnliz izekomo je-
dynej i niepodzielnej siy pizewodniej naiodu, naloliczycy,
puawianie czy nawel moczaiowcy, s piawie nieziozumiae.
Co by nie mowi o maicowych okiopnociach, nie
skumuloway si one w leiioize na szeisz skal, o kloie-
go ofaiy zaczepiaj si na ogo piawie zawsze koniunk-
luialne, lyle i podejmowane z ionych slion i powodow
ioziachunki z pizeszoci. Wygnanie lysicy ludzi na
pizymusow emigiacj zapewne pozoslaje pioblemem
dla sumienia. Ale jak len pioblem zapiezenlowa w Polsce
obecnej, gdzie wyjazd lym samym szlakiem, co maicowy
w ione iegiony wylsknionego Zachodu sla si chle-
bem powszednim milionow:
Maizec r,o8 ulizymuj na poizdku dziennym dwie
kweslie: elily i anlysemilyzmu. Ze sliony, kloia sama sie-
bie umieszcza z lewa, syszy si, i w Maicu lak si falalnie
zdaizyo, e samozwaczy wodzowie naiodu, a iaczej mo-
lochu, usiowali pozbawi Polsk jej elily duchowej. Zabieg
len mona poiowna do ucicia gowy, kloie by uzasadnia-
no dobiem delikwenla. Niema iol miay lu odegia mo-
lywy anlysemickie.
Jeeli lewicowiec jesl lzw. poslkomunisl albo po
pioslu chce si pizypodoba, komu lizeba zaznacza na
dodalek, i maicowe nieszczcie powlaizao si i w na-
szej poniejszej hisloiii. Kiedy diuyna skizyknila woko
Wasy nie pozwolia pieiwszemu niekomunislycznemu
piemieiowi wypiomowa si na piezydenla wolnej Polski,
a Kaczyscy wspolnie z jawnymi populislami doiwali si
do wadzy na cae dwa lala... Sliach lo sobie pizypomina.
W lym wanie punkcie wkiacza piawica. Jej izecznicy,
mowic o Maicu, zazwyczaj huilem polpiaj komunislow
bez ionicy, inleinacjonalislycznych czy szowinislycz-
nych. Zaiazem jednak, dyskielnie daj do ziozumienia, i
elila, kloi wowczas napadnilo, bya podejizana. Splamia
si bowiem biylowaniem jej pizedslawicieli na polilycz-
nych salonach z okiesu slalinowskiego. Nie mogc leiaz
iozwin lego wlku w solidniejszym wywodzie, skupi si
na powiedzeniu, kloie wedug szeioko pizyjlej oceny
najpeniej wyiaa l hab domow.
Tadeusz Kioski, znany pized wieloma dekadami hislo-
iyk flozofi, bdc ju uizdowym inleleklualisl epoki Bie-
iula, lak pizechwala si swemu pizyjacielowi, Czesawowi
Mioszowi, kloiy polem powici mu iozdzia (pl. Ty-
giys) swego iefeksyjnego pamilnika Rodzinna Euiopa:
My sowieckimi kolbami nauczymy ludzi w lym kiaju my-
le iacjonalnie bez alienacji. Mocne: Pamilajmy, e liady-
cyjny polski inleligenl lubi na uylek kompanow z kawiai-
ni popisywa si nie byle jakimi wyczynami sownymi.
Dodajmy, e polilyczna biogiafa Kioskiego bya wyso-
ce niejasna. Nieliczne zieszl dokonania lwoicze, jakie zo-
slawi, najczciej wymuszay na nim okolicznoci. Dlalego
le jego szkice i wpiawki do maiksislowskiego, oczywicie
w lypowo slalinowskim slylu, podicznika o klasycznej f-
lozofi niemieckiej, kloie jego wychowankowie zebiali w lo-
mie Rozwaania woko Hegla, s nudne i jaowe. W jedy-
nym wikszym lekcie, jaki napisa bez zamowienia (Fa-
szyzm i liadycja euiopejska), Kioski na lle epoki, mao
oiyginalnie popakuje nad piknym wiekiem XIX, kloiy
zniszczyy uiodzone poniej baibaizyskie masy wespo ze
swymi szalaskimi lideiami. Ciekawe, e Slalin by lam w
jego oczach wadc Peisow, kloizy od ludzi euiopejskich,
wywodzcych si pizecie z Giecji, ionili si niewiele
mniej ni Maisjanie z fanlazji Wellsa. Po wojnie Kioski ja-
kimi powikanymi diogami zawdiowa do Paiya, gdzie
jak pizyslao na kogo, klo zaiaz polem zosla Heglem
iacjonalnego paslwa Bieiula publikowa w anlykomuni-
slycznej Kulluize. Pizekona si jednak na wasnej skoize
kloiych lo jego smlnych zwieize wysucha znowu len
sam powieinik, Miosz e faszyci (sic!) z emigiacji za
mao pac. Wledy le zdecydowa si wioci do kiaju.
Kiolki sens dugiej mowy. Gdy Kioski wieszczy, e so-
wieckimi kolbami (ciekawe za czyj zgod czyby same-
go Slalina:) bdzie uczy mylenia bez alienacji, wyobiaam
sobie fabu bajkow. Jej bohaleika, aba, pizygldajc si
zwyciskiej szaiy kawaleiyjskiej, kumka iadonie: No i co,
konie!: Alemy im dali do wiwalu! Obiaz len powinien sku-
lecznie oslizega pized naiwnym idealizowaniem lub demo-
nizowaniem elily oiaz jej polilycznych wyboiow. Koniunklu-
ialnemu kibicowi ioi si w iegulainych odslpach czasu, e
jesl Danlonem albo Napoleonem. Jeeli nawel hisloiia bole-
snym udeizeniem wzywa go do mobilizacji, abi hoiyzonl
umysowy pizeszkadza mu w odegianiu popisowej ioli.
Kioski by lyle gwiazdoiem na miai, co lypowym
wylwoiem iodowiska elilainie inleligenckiego. Ten jego
malecznik pizechodzi ione zwioly, ale si zasadniczo nie
zmienia. Kocha zalem wadz szczegolnie, jeli wyczu-
wa, e sloj za ni wyioki hisloiii. Piopoicjonalnie do lego
uczucia, boi si ciemnego ludu. I na opak, zgodnie z me-
chanizmem waki-wslaki: iozczaiowuje si do wadzy
i bije pokony pized masami. Niecay iok lemu, poslawi
na piedeslale bohaleisk pielgniaik. Teiaz czyla z obu-
izeniem Giossa. Da capo al fne... Usiujc go zaslpi, do
pizewodzenia ludowi zgaszaj si gownie cwaniacy w
iodzaju geneiaa Moczaia czy iobolnika Wasy, kloiych
inleiesuje gownie picie zdiowia waszego w gaida nasze.
Ten, komu diog wskazuje lepiec oslizega Kiasicki
kuleje i wieszcie w do wpada.
]acek Zychowcz
Jacek Zychowicz
+drwk
pod
warr
Wid
lepy
kulawego
90

91

Z grubej rury
Neil Brooks kanadyjski ekspert w dziedzinie prawa podatkowego, profesor
Osgoode Hall Law School na York University. Prawem podatkowym i polityk f-
skaln zajmuje si naukowo od trzech dziesicioleci; wrd jego zainteresowa
znajduje si m.in. opodatkowanie przedsibiorstw oraz sposoby fnansowania
socjalnych funkcji pastwa. Suy jako doradca rozmaitym wadzom publicznym
(m.in. rzdom Kanady, Australii i Nowej Zelandii), jest te czsto zapraszany jako
komentator biecych wydarze. Laureat nagrd dla wybitnych akademikw.
Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) inynier, absolwent Politechniki Gdaskiej,
specjalista od turbin wodnych, energetyk. Budowniczy zakadw przemyso-
wych w Polsce i byej NRD. Od czasw studenckich aktywny na niwie kabare-
towej. Wsptworzy kabarety studenckie Ad Hoc i Jelita. Inicjator trzech
imprez: Oglnopolski Gdyski Konkurs Satyryczny O Grud Bursztynu, Gdy-
ski Konkurs Satyryczny O Strusie Jajo i Kaszubski Turniej Satyryczny w Pucku.
Kierownik literacki i zaoyciel gdyskiego kabaretu UNIQ. Stay wsppracownik
Programu III Polskiego Radia (magazyn Parafonia), satyrycznego miesicznika
Twj Dobry Humor, Radia Gdask (felietony i magazyn satyryczny 3 grosze),
Radia Eska Nord (magazyn satyryczny Trzynastka) oraz pomorskiej prasy lokal-
nej. Kontakt: tykocin@op.pl
Ewa Cylwik (ur. 1973) z wyksztacenia arabistka, z zamiowania tumaczka. Za-
palona podrniczka, przekonana, e regularne ucieczki od cywilizacji i codzienno-
ci s niezbdnym warunkiem zachowania zdrowia psychicznego. Kocha rno-
rodno wiata i z niechci myli o globalizacji, ktra dziaa na zasadzie przyjdzie
walec i wyrwna. Mioniczka przyrody, literatury, kina i wypraw rowerowych.
Marcin Domagaa (ur. 1976) absolwent Wydziau Historycznego Uniwersy-
tetu Warszawskiego. Ukoczy studia podyplomowe w zakresie Integracji Euro-
pejskiej na Uniwersytecie Warszawskim i Akademi Dyplomatyczn Polskiego
Instytutu Spraw Midzynarodowych. By m.in. doradc minister pracy i polity-
ki spoecznej Anny Kalaty, redaktorem naczelnym gazety Gos Samoobrony,
a ostatnio dyrektorem generalnym Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb
Niepenosprawnych. Obecnie na zawodowym rozdrou. W wolnym czasie po-
kazuje na wasnym przykadzie, co liberalne media potraf zrobi z czowieka,
ktry chce wdraa odwane idee.
Joanna Duda-Gwiazda inynier okrtowiec, dziaaczka Wolnych Zwizkw
Zawodowych Wybrzea (1978) i pierwszej Solidarnoci (czonek prezydium
MKS-MKZ, Zarzdu Regionu), w stanie wojennym internowana, niezalena
dziennikarka i publicystka (Robotnik Wybrzea, Skorpion, Poza Ukadem).
Od pocztku do dzi konsekwentnie w opozycji do metod i polityki frmowanej
przez Lecha Was i jego nastpcw. ona Andrzeja Gwiazdy. Staa wsppra-
cownica Obywatela.
August Grabski (ur. 1971) doktor historii, autor m.in. ksiek Dziaalno ko-
munistw wrd ydw w Polsce (1944-1949), Lewica przeciwko Izraelowi
oraz Trockizm. Doktryna i ruch polityczny (z U. ugowsk). Socjalista, uczestni-
czy w dziaaniach Nowej Lewicy.
Bartomiej Grubich (ur. 1985) student socjologii i flozofi (UAM). W zwizku
ze studiami mieszka w Poznaniu, cho wci przede wszystkim jest z Bydgoszczy.
Uwaa, e traci duo czasu na rzeczy mniej istotne, e za duo myli i za mao
dziaa, ale usilnie szuka dobrych proporcji pomidzy tymi sprawami. Obecnie sta-
ra si zrozumie przede wszystkim zjawiska sfery publicznej, globalizacji, wolno-
ci oraz koncepcje J. Habermasa to wszystko, by zrozumie, dlaczego tak mao
rozmawiamy o rzeczach wanych. Dlatego te chtnie pogada, nawet jeeli
tylko internetowo: bgrubich@interia.pl
Marek Has (ur. 1951) z wyksztacenia flozof (UJ), w latach 1988-1992 wsp-
pracowa z pismem Zielone Brygady, autor i tumacz tekstw z dziedziny f-
lozofi, buddyzmu, gbokiej ekologii, tumacz poezji haiku, autor m.in. ksiek
Medytacje szamaskie (1991) i Poegnanie Atlantydy (2003).
Monika Kasprzak (ur. 1981) nauczycielka j. polskiego w jednym z dz-
kich gimnazjw. Prowadzi grup teatraln w Oratorium Sistr Salezjanek. Lubi
wszystkich ssiadw naszej wschodniej granicy. Marzy o podry na Syberi,
o wycieczce ladami Stanisawa Vincenza i o tym, eby nauczy si prowadzi
dialog ze wszystkimi i z wszystkim, tak jak on.
Paul Kingsnorth (ur. 1972) angielski pisarz, dziennikarz i publicysta, aktywista
spoeczny i ekologiczny; z wyksztacenia historyk. Wspiera wiele kampanii, m.in.
na rzecz obrony praw czowieka na Papui Zachodniej. Jego aktywno obywa-
telska zacza si na studiach, kiedy zaangaowa si w akcj przeciwko budo-
wie autostrad, za co zosta aresztowany. W 2001 r. znalaz si na licie 10 naj-
wikszych rozrabiakw Wielkiej Brytanii. Jego teksty ukazyway si na amach
wielu pism gwnonurtowych (The Guardian, Independent, Le Monde,
New Statesman) i niezalenych (regularnie pisuje m.in. do The Ecologist, do
ktrego redakcji swego czasu nalea). Autor m.in. ksiki-reportau o ruchu
antyglobalistycznym (One No, Many Yeses) oraz raportu o przyszoci angiel-
skiej wsi. W swojej publicystyce, jak sam mwi, stara si wskazywa powiza-
nia midzy ludmi a miejscami, polityk a yciem jednostek tak, by zaczy
si interesowa procesami, ktre dziej si wok nich. Obecnie pisze ksik
o niszczeniu angielskiego krajobrazu i lokalnych wizi spoecznych. Pracowa
m.in. w centrum rehabilitacji orangutanw na Borneo, by pokojowym obser-
watorem podczas rewolucji zapatystowskiej w Meksyku i sprztaczem w barze
sieci McDonalds. Autor nagradzanych wierszy. Mieszka na Tamizie, w pobliu
Oxfordu. Wanie koczy prace nad now ksik Real England. Strona in-
ternetowa: www.paulkingsnorth.net
Rafa tocha (ur. 1973) m i ojciec. Doktor nauk humanistycznych, adiunkt
w Instytucie Religioznawstwa UJ. Autor ksiek Katolicyzm a idea narodowa.
Miejsce religii w myli obozu narodowego lat okupacji (Lublin 2002) i Oportet
vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna (Krakw 2006).
Publikuje tu i wdzie, czyta to i owo, sucha tego i owego. Mieszka w Myleni-
cach. Stay wsppracownik Obywatela.
Konrad Malec (ur. 1978) przyrodnik, z zainteresowaniem i sympati spoglda
na tzw. hipotez Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy
uyciu wasnych si, std rower i narty biegowe s mu nieocenionymi przyjaci-
mi. Mionik tego, co lokalne i nieuchwytne, czego nie da si w prosty sposb
przenie w inne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie Natury. Stay
wsppracownik Obywatela.
Paplo Maruda prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej or-
ganizacji praw czowieka). Autor setek znakomitych wierszy, z ktrych jeden na
pewno zosta wydrukowany za Oceanem. W roku 1974 stan na drodze butelki
szampana zmierzajcej w stron burty statku na gdaskiej pochylni od tego
czasu na rencie. Bajkopisarz przygarnity dotd jedynie przez anarchistyczn
Ma Parjadk, publicysta niezaangaowany przez nikogo. Zakurzony naftali-
n fundamentalista, co chwil si wkurza i chciaby cofn czas jak najdalej.
Przeciwnik wszelkich partii i ordownik partii chrzecijaskiej lewicy, ktrej w Pol-
sce nie ma a by powinna jako jedyna. W swych licznych pseudonimach pozuje
na starca, cho jest zaledwie lekko-prednim dziadkiem.
Anna Mieszczanek (ur. 1954) dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wo-
jennym, w latach 80. redaktorka podziemnego pisma Karta, pniej m.in. pry-
watny wydawca. W latach 1996-1997 wiceprezes Spoecznego Instytutu Ekolo-
gicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Zaoycielka i pierwszy Prezes Zarzdu
Stowarzyszenia Forum Mediacji i Mediatorw, inicjatorka powstania Orodka
Mediacji Rodzinnych przy Fundacji Zadba o wiat. Autorka wydanej w pod-
ziemiu i nagrodzonej przez Fundacj Polcul ksiki o wydarzeniach marca 1968
w Polsce oraz wspautorka (z Wojciechem Eichelbergerem) bestsellera Jak wy-
chowa szczliwe dzieci. Staa wsppracownica Obywatela.
Vasuki Nesiah pochodzi ze Sri Lanki, jest naukowcem, publicystk i aktywist-
k. Absolwentka Harvard Law School (doktorat z prawa midzynarodowego)
oraz flozofi i politologii na Cornell University; wykada prawa czowieka na Co-
lumbia University. Zajmuje si m.in. prawem porwnawczym, prawami mniej-
szoci, rozwojem krajw postkolonialnych i teori feministyczn. Od siedmiu lat
koordynuje projekty organizacji International Center for Transitional Justice, po-
wicone poszczeglnym krajom, w ktrych dochodzio w przeszoci do zbroj-
nych konfiktw lub amania praw czowieka.
Georgianne Nienaber amerykaska autorka literatury faktu, fotograf i po-
drniczka. W modoci bya dziennikark radiow, od ponad 30 lat zajmuje si
gwnie pisaniem na tematy ekologiczne. Autorka kilku poczytnych i docenio-
nych przez krytyk ksiek, m.in. biografi Dian Fossey (Gorilla Dreams), pu-
blikowaa na amach pism i portali z caego wiata. Wiele czasu spdza w Afryce
(zwaszcza w Rwandzie i Demokratycznej Republice Konga), jest koresponden-
tem, ale i autorem prasy miejscowej. Przez kilka tygodni bya naocznym wiad-
kiem sytuacji w Luizjanie po ataku huraganu.
Remigiusz Okraska (ur. 1976) z wyksztacenia socjolog (Uniw. lski), z za-
miowania spoecznik, publicysta i poszukiwacz sprzecznoci. Autor ponad 400
tekstw zamieszczonych na amach czasopism spoeczno-politycznych rnych
opcji (od radykalnej lewicy i anarchizmu po radykaln prawic), w ktrych od
1997 r. promowa porzucenie przestarzaych ideologii, schematw mylowych
i podziaw politycznych oraz wskazywa alternatywne rozwizania. Od jesieni
2001 do lata 2005 r. by redaktorem naczelnym miesicznika Dzikie ycie, po-
wiconego obronie przyrody i propagowaniu radykalnej ekologii. Zredagowa
polskie edycje kilku ksiek z klasyki myli ekologiczno-spoecznej (A. Leopold,
C. Maser, D. Korten, D. Foreman) i inne prace o podobnej tematyce. W kwestii
pogldw spoeczno-politycznych sympatyk starej socjaldemokracji i lewicy
AUTORZY NUMERU:
90

91

Z grubej rury
patriotycznej, rodkowoeuropejskiego agraryzmu, niemieckiego ordoliberalizmu,
dystrybucjonizmu Chestertona i Belloca oraz dowiadcze pierwszej Solidarno-
ci, cho z upywem czasu coraz mniej przywizany do etykietek, sloganw
i programw, bardziej natomiast do dobra wsplnego i konkretnej pracy na
jego rzecz. Czsto za dokadnie te same dziaania czy opinie jest przez tpawych
lewicowcw nazywany faszyst, a przez tpawych prawicowcw lewakiem,
i dobrze mu z tym. Piwosz. Obecnie mieszka w Bydgoszczy. Wspzaoyciel i re-
daktor naczelny Obywatela.
Arkadiusz Peisert (ur. 1978) socjolog, fnalizuje prac doktorsk na temat
samorzdnoci obywatelskiej w spdzielniach mieszkaniowych, absolwent Stu-
dium Doktoranckiego w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersyte-
tu Warszawskiego. Dziaa w Transparency International Polska. Wiceprzewodni-
czcy Sekcji Studenckich K Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologiczne-
go. Magister socjologii. Skarbnik Korporacji Akademickiej Welecja. onaty. Kon-
sekwentnie niezmotoryzowany, rowerzysta, eglarz, mionik gr i Kaszub.
Lech L. Przychodzki (ur. 1956) w 1974 r. wspzaoyciel ostatniej i najbar-
dziej kontrkulturowej grupy literackiej Nowej Fali Ogrodu/Ogrodu-2. W la-
tach 80. jako twrca i krytyk zwizany z Centrum Sztuki Galeria EL w Elblgu.
Lata 1986-90 i 1999-2004 to praca z midzynarodow ekip Double Travel,
w tym te czasie zwizany by z trjmiejskim Ruchem Spoeczestwa Alterna-
tywnego i ruchem Mail Art. Od 1990 r. publicysta, nie tylko ekologiczny. Bohater
telewizyjnego dokumentu Jak cier (re. A. Sikorski, 1991). Dopiero w latach
90. wsplnie z kolegami z b. Ogrodu/Ogrodu-2 wyda trzy tomiki: poniewa
noc, ciemnia i czekajc na pododze na wszystkie pory ycia. Uczestniczy
te w projekcie Moje miasto (Gdask 2002). Samodzielnie natomiast: Licie
ze wiata ywych, listy z Krainy Jaszczurek (Lublin 2000), Tao niewidzialnych
(Bensheim 2005) i wito wojny (Elblg 2006). Prcz kierowania od roku 2000
Mail-Artow Ulic Wszystkich witych (www.innyswiat.most.org.pl/ulica/)
wsptworzy w latach 2001-2004 niemiecki portal www.RegioPolis.net. Od an-
tyszczytu W-wa 29 zaprzyjaniony z dziaaczami Stowarzyszenia Biedaszyby.
Jako flozof sztuki, reportaysta i tumacz publikuje na amach pism i portali pol-
skich, niemieckich i litewskich. Regularnie pisuje do elblskiego kwartalnika Ty-
giEL i mieleckiego Innego wiata. Chocia mieszka od niedawna w widniku,
czciej spotka go mona we Wrocawiu czy Wabrzychu ni w Lublinie. Stay
wsppracownik Obywatela.
Wiktor Sadowski (ur. 1980) uczestnik niezalenych inicjatyw spoecznych.
Ceni pluralizm, od lat wsppracujc w susznej sprawie ze rodowiskami o r-
norodnej aksjologii (od ruchw wyznaniowych do radykalnej lewicy czy anar-
chistw). Obecne poszukiwania zaprowadziy go na niedogmatyczn lewic.
W wolnych chwilach dry sabe punkty systemu gospodarczego i politycznego.
Meloman, esteta-koneser i patriota lokalny Pomorza, ostatnio rozdarty midzy
Trjmiastem a Warszaw.
Keith Harmon Snow niezaleny dziennikarz (utrzymuje si z dobrowolnych
wpat od czytelnikw), dziaacz na rzecz praw czowieka, fotograf; ma wy-
ksztacenie techniczne. Odwiedzi kilkadziesit pastw wiata, take ogarnitych
konfiktami zbrojnymi, wiele z nich na rowerze grskim. Duo czasu spdzi
w Afryce, m.in. dokumentowa zbrodnie przeciwko ludzkoci w Sudanie i Etiopii,
niedawno pracowa take w Afganistanie. Jego reportae kilkakrotnie wyrnili ju-
rorzy prestiowego projektu Project Censored, zeznawa take jako ekspert przed
amerykaskim Kongresem oraz midzynarodowym trybunaem zajmujcym si
ludobjstwem w Rwandzie. Jego strona internetowa: http://allthingspass.com
Barbara Surdykowska (ur. 1974) absolwentka wydziau prawa Uniwersytetu
Warszawskiego, asystentka w katedrze prawa pracy na Uniwersytecie Kardynaa
Stefana Wyszyskiego w Warszawie. Pracuje w Biurze Eksperckim przy Komisji
Krajowej NSZZ Solidarno.
Bartosz Wieczorek (ur. 1972) absolwent flozofi i politologii Uniwersytetu
Kardynaa Stefana Wyszyskiego. Doktorant w Instytucie Filozofi Uniwersytetu
Warszawskiego, publikowa w Przegldzie Filozofcznym, Studia Philosophiae
Christianae, Znaku, Przewodniku Katolickim, W drodze, Frondzie, Prze-
gldzie Powszechnym, Studia Bobolanum. Prowadzi klub mionikw flmu ro-
syjskiego Spotkanie w Rosyjskim Orodku Nauki i Kultury w Warszawie. Miesz-
ka z on i dwjk malutkich dzieci w Warszawie.
Jacek Zychowicz (ur. 1963) dr nauk flozofcznych, polonista, tumacz, mu-
zykolog-amator, wykadowca akademicki, publicysta. Publikowa m.in. w Dzi,
Trybunie, Nowym Tygodniku Popularnym, Myli Socjaldemokratycznej,
Wiadomociach Kulturalnych, Polityce, Przegldzie Tygodniowym, Twr-
czoci, Sztuce, yciu i Europie. Autor ksiki Mieszanka wybuchowa.
Felietony i powiastki ze wiata jednowymiarowego. Stay wsppracownik
Obywatela.
CENNIK REKLAM NA OKADCE:
(W PENYM KOLORZE)
II strona okadki 1600,- z
III strona okadki 1600,- z
IV strona okadki 2000,- z
CENNIK REKLAM WEWNTRZ NUMERU
1 strona (wewntrzna): 850,- z
1 strony: 450,- z; 1 strony: 250,- z
10% zniki przy zamwieniu 3 lub wicej reklam w kolejnych numerach,
przy wikszych zamwieniach moliwo negocjacji cen.
Uwaga:
1. Dla zaprzyjanionych inicjatyw obywatelskich stosujemy inny, uznanio-
wy, cennik reklam.
2. W sprawie patnoci za reklamy oraz szczegw technicznych prosimy
o kontakt telefoniczny lub poczt elektroniczn z Dziaem Reklam (Kon-
rad Malec, malec@obywatel.org.pl, tel/fax: /42/ 630 17 49).
3. Zastrzegamy sobie prawo odrzucenia reklam oraz zamieszczania ich za
darmo.
4. Moliwa jest nieodpatna reklama w Obywatelu pod warunkiem za-
mieszczenia naszej reklamy w innym czasopimie. Decyzja o wymianie
reklam zaley od jakoci, nakadu, dystrybucji i zawartoci pisma, ktre
proponuje wymian. Chtnych prosimy o kontakt w sprawie ustalenia
warunkw ew. wymiany.
5. Za tre reklam i poczynania reklamodawcw nie ponosimy odpowie-
dzialnoci, cho staramy si sprawdza ich rzetelno przed drukiem.
ZAMAWIANIE PUBLIKACJI
UWAGA! Wypeniajc kupon zamwienia miej na uwadze, e poczta i/lub
bank przekazuj nam tre Twojego tre zamwienia drog elektronicz-
n. Kupony wypeniane przez Ciebie nie s nam przekazywane. Ich tre
przepisywana jest w miejscu wpaty (przez pracownika poczty lub banku),
niestety, bardzo niestarannie, na og bez informacji co zostao zamwio-
ne, z pomykami w adresie i bez polskich liter.
W celu szybkiego i sprawnego zrealizowania Twojego zamwienia pro-
simy aby wysa do nas, w lad za wpat na poczcie lub w banku, pe-
n informacj (liczb i rodzaj produktu, swj dokadny adres, telefon,
e-mail) dotyczc zamwienia: poczt elektroniczn (biuro@obywa-
tel.org.pl), na kartce pocztowej (na adres redakcji) lub faksem (/042/
630-17-49).
Prosimy o kontakt wszystkie osoby, ktre nie otrzymay zamwio-
nych produktw w cigu 20 dni od momentu dokonania wpaty na
nasze konto.
PRENUMERATA
Obywatel ukazuje si co dwa miesice sze razy w roku. Przyjmujemy
prenumerat roczn (6 numerw pisma), ktrej koszt wynosi 42 z.
Aby zamwi prenumerat wystarczy wpaci na nasze konto 42 z, poda-
jc na blankiecie wpaty, od ktrego numeru zaczyna si prenumerata, oraz
koniecznie! swj dokadny i czytelny adres pocztowy, a w miar moli-
woci take telefon i e-mail, by uatwi kontakt w razie potrzeby.
Prenumerata roczna nie musi pokrywa si z rokiem kalendarzowym
oznacza ona jedynie ch otrzymania kolejnych szeciu numerw Oby-
watela, np. od numeru 2 (34)/2007 do numeru 1 (39)/2008.
Uwaga!
Zamawiajcy prenumerat moe otrzyma gratisowo jeden z dostp-
nych w sprzeday numerw archiwalnych Obywatela. Prosimy o do-
pisanie na blankiecie wpaty, ktry numer jest zamawiany gratisowo,
np. GRATIS mO 21
INFORMACJE:
92

93

29 padziernika 2007 r.
Zwizany z nasz iedakcj Inslylul
Spiaw Obywalelskich zosla pailne-
iem w euiopejskim piojekcie Added
Value. Bieize w nim udzia ri kiajow
iepiezenlowanych pizez oiganizacje
pozaizdowe, uizdy miejskie, insly-
lucje edukacyjne, agencje ds. eneigii
ilp. Temalem pizewodnim lej zapla-
nowanej na lizy lala kampanii, ieali-
zowanej w iamach euiopejskiego pio-
giamu Inlelligenl Eneigy Euiope,
jesl piomocja ziownowaonego lians-
poilu w miaslach. Bdziemy iealizo-
wa dwie kampanie w odzi: na izecz
piomocji lianspoilu publicznego oiaz
ioweiowego. Zoslan wydane maleiia-
y infoimacyjne, publikacje, powslanie
sliona WWW, zoiganizujemy wysla-
wy Miasla bez spalin, pokazy flmow,
spolkania z decydenlami i uizdnika-
mi; pioblemom lianspoilowym bd
powicone niekloie z comiesicz-
nych audycji Czy masz wiadomo:,
piowadzonych pizez nas w Sludenc-
kim Radiu ak Polilechniki odzkiej
(88,8 MHz; mona go sucha lake
w Inleinecie zob. www.zak.lodz.pl).
Padziernik-grudzie 2007 r.
Wydalimy inleiesujce publika-
cje o lemalyce obywalelskiej. S lo
lizy numeiy biulelynu Aklywno
obywalelska, powiconego dobiym
pomysom i inicjalywom na izecz
lokalnych spoecznoci. Kolejn lak
pozycj jesl poiadnik ABC obywale-
la, zawieiajcy piaklyczne wskazow-
ki dla osob, kloie iozpoczynaj dzia-
ania w foimie slowaizysze, fundacji
czy giup niefoimalnych. Wszyslkie le
publikacje zoslay iozesane za dai-
mo do kilkunaslu lysicy odbioicow
w caej Polsce slowaizysze, lokal-
nych lideiow i spoecznikow, biblio-
lek, uizdow gmin ilp. Mona je lak-
e znale w Inleinecie, na slionach
www.aklywnosc-obywalelska.oai.pl
i www.abc-obywalela.oai.pl. Osoby
zainleiesowane weisj papieiow
pioszone s o konlakl: (oi)oor,,
lub lalaiek(iso.edu.pl lub Kizyszlof
Talaiek, Inslylul Spiaw Obywalel-
skich, ul. Wickowskiego lri,, ,o-
, od.
Grudzie 2007 r.
Opublikowalimy bezpalny, piak-
lyczny poiadnik, kloiego lie (kilka-
dziesil slion A-) mona slieci lak:
jak dawa sobie iad z piacodawc.
Zalyluowany jesl Dobie RADY, czy-
li ABC iady piacownikow i zawieia
konkielne wskazowki dla lych iad pia-
cownikow, kloie maj pioblemy z wyeg-
zekwowaniem od piacodawcow swoich
upiawnie, pizyznanych im na mocy
slosownej uslawy. Diukowana weisja
publikacji zoslaa iozesana do wszysl-
kich iad piacownikow w Polsce, weisj
cyfiow (plik w foimacie PDF) mona
pobia ze sliony inleinelowej, powi-
conej lej lemalyce: www.iadypiacowni-
kow.info. Slion l piowadzi zwizany
z Obywalelem Inslylul Spiaw Oby-
walelskich. Znajduj si lam lake inne
infoimacje i maleiiay, np. nasz iapoil
nl. iad.
Grudzie 2007 r.
Rzecznik Piaw Obywalelskich wy-
slpi do Samoizdowego Kolegium
Odwoawczego w Nowym Sczu
o slwieidzenie niewanoci poslano-
wienia buimisliza Zakopanego, klo-
iy uzna, e pizebudowa kolejki lino-
wej na Kaspiowy Wieich nie wymaga
iapoilu o oddziaywaniu lej inweslycji
na iodowisko. Tym samym Rzecznik
wskaza na moliwo pogoiszenia sla-
nu iodowiska pizy modeinizacji ko-
lei linowej, o czym alaimowaa opini
publiczn koalicja oiganizacji spoecz-
nych bionicych Tali, do kloiej od lal
naleymy.
16-18 grudnia
Joanna Suciu biaa udzia w pieiw-
szym spolkaniu pailneiskim piojeklu
Added Value w Almadzie w Poilu-
galii. Zapiezenlowaa lam dziaalno
Inslylulu Spiaw Obywalelskich oiaz
plany pizyszych dziaa.
20 grudnia
Koniad Malec wzi udzia w na-
gianiu kolejnych zdj do flmu ie-
alizowanego spoecznie pizez Sludio
Filmowe Piopaganda, a dolyczcego
wypadkow diogowych i kampanii
TIR-y na loiy!, piomujcej lakie za-
sady lianzylu, kloie nie bd uciliwe
dla ludzi i pizyiody. Wicej o kampa-
nii: www.liiynaloiy.pl
23 grudnia
Szymon Suimacz i Koniad Ma-
lec z Obywalela ziealizowali kolej-
n audycj iadiow. Tym iazem na
anlenie Sludenckiego Radia ak pie-
zenlowana bya kampania Ziobione,
docenione, wiele waile, powicona
dowailociowaniu piacy domowej,
kooidynowana pizez nasze iodo-
wisko (zob. www.kasakobiel.oai.pl);
opowiadaa o niej Magdalena Doli-
wa-Goiska. Diug kampani piezen-
lowan podczas audycji by piojekl
kobiely.lodz.pl, kloiego animaloiki,
Bogna Slawicka i Dagmaia acny,
pioponoway ione sensowne i spia-
wiedliwe iozwizania dolyczce po-
dziau obowizkow domowych oiaz
samoiealizacji kobiel. Audycj mona
pobia ze sliony www.czymaszswia-
domosc.oai.pl, gdzie znale mona
lake infoimacje o leiminie i lemaly-
ce kolejnych piogiamow.
1 grudnia 2007 r.
W Kiakowie powoano Koalicj
Polska Wolna od GMO sojusz spo-
eczny na izecz zakazu slosowania oi-
ganizmow modyfkowanych genelycz-
nie w iolniclwie. Jednym z sygnalaiiu-
szy poiozumienia byo lake iodowi-
sko Obywalela, iepiezenlowane pizez
Inslylul Spiaw Obywalelskich, a nasz
pizedslawiciel, Micha Sobczyk, wszed
w skad Komisji Sleiujcej Koalicji.
Celem sojuszu jesl ochiona Pol-
ski pized GMO popizez m.in. lobbing
wiod wadz i polilykow, oiganizowa-
nie dziaa edukacyjnych i akcji bez-
poiednich, a lake udzia w midzy-
Z
obywatelskiego frontu
92

93

naiodowym iuchu opoiu wobec GMO.
W chwili zamykania niniejszego nume-
iu swoj akces do Koalicji zgosio ponad
roo podmiolow i osob publicznych: oi-
ganizacji spoecznych i bianowych (np.
iolniczych), naukowcow, aklywislow
obywalelskich, samoizdowcow, polily-
kow, pizedsibioicow ilp.
iodowisko Obywalela aklywnie
wczyo si w dziaania Koalicji, o klo-
iych wicej dowiedzie si mona ze
sliony www.polska-wolna-od-gmo.oig.
Pizypominamy pizy okazji o pely-
cji do Minislia Rolniclwa i Rozwoju
Wsi oiaz Minislia iodowiska w spia-
wie GMO, kloi podpisywa mona
pod adiesem hllp:llicppc.pllpllgmol
index.php:id=i8
Stycze 2008 r.
Rozpoczlimy kampani na izecz
ziownowaonego lianspoilu pl. Daj-
my odelchn miaslu, w iamach klo-
iej bdziemy upowszechnia spiawny
i ekologiczny lianspoil w miaslach.
Bdziemy piacowa gownie z miej-
skimi kooidynaloiami pizypadajce-
go na wizesie Euiopejskiego Dnia
bez Samochodu i Euiopejskiego Ty-
godnia Ziownowaonego Tianspoi-
lu. Spiawd, jak moe wyglda mia-
slo pizyjazne pieszym i ioweiom, ze
spiawnym lianspoilem zbioiowym
oiaz czy Twoje miaslo do lakiego
aspiiuje i czy jesl w naszym piojekcie
szczegoy na slionie inleinelowej:
www.miaslowiuchu.pl
Stycze, luty 2008 r.
Remigiusz Okiaska, iedakloi na-
czelny Obywalela, iegulainie piomu-
je wybilnych polskich spoecznikow
w cyklu lekslow publikowanych na
slionie inleinelowej Polskiego Radia.
Oslalnie publikacje iedakloi Obywa-
lela powici doiobkowi Slanisawa
Tugulla i Iieny Kosmowskiej. W len
sposob pizypominamy masowemu
odbioicy znakomilych, a dzi niesle-
ly niemal zapomnianych dziaaczy
obywalelskich. Dolychczasowe leksly
z lego cyklu mona znale w Inlei-
necie na slionie: www.polskieiadio.pll
naukalideel
Stycze 2008 r.
Ruszylimy z nowym cyklem au-
dycji w Sludenckim Radiu ak. Dwa
iazy w miesicu (zawsze w sobol od
godz. r,.oo do r8.oo), na ywo, poiu-
sza bdziemy lemaly z zakiesu ekolo-
gii, pioflaklyki zdiowia oiaz szeioko
iozumianego iozwoju spoeczeslwa
obywalelskiego. Audycja slanowi ma
plalfoim dla wybianych oiganizacji
pozaizdowych z iegionu odzkiego,
kloie na anlenie piezenlowa bd
swoje dziaania. Jednak poiuszane
podczas niej lemaly powinny by in-
leiesujce dla suchaczy z caej Polski.
Nie zabiaknie goci, wywiadow i duej
iloci dobiej muzyki. Audycja ma cha-
iaklei inleiaklywny kady suchacz
moe zadzwoni na anlen i pizedsla-
wi wasn opini na dany lemal. Inle-
gialn jej czci jesl sliona inleinelo-
wa www.czymaszswiadomosc.oai.pl
16 stycznia
Gociem Radia VOX FM w au-
dycji z cyklu W dobiym lonie pod
piowokacyjnym lyluem Kuia do-
mowa, bya Kaiolina Go-Wojcicka,
kooidynaloika zakoczonego w giud-
niu ioo, i. piojeklu Inslylulu Spiaw
Obywalelskich Ziobione, Docenione,
Wiele waile.... Cho w liakcie dwu-
godzinnej iozmowy na lemal ioli go-
spody domowych we wspoczesnym
spoeczeslwie nie udao si znale
lekaislwa na biak pioblemalyki nie-
odpalnej piacy domowej w dyskui-
sie publicznym, zwiocono uwag, e
kady moe zmienia izeczywislo
lizeba zacz od siebie, doceniajc
piac we wasnym domu.
19 stycznia
Licznik na naszej slionie inlei-
nelowej pizekioczy liczb r miliona
oo lysicy odwiedzin lj. wej na
slion gown. Liczba la nie obejmu-
je odwiedzin podslion lych jesl o
wiele, wiele wicej. Zapiaszamy na
slion www.obywalel.oig.pl na niej
codziennie poicja nowych infoimacji
obywalelskich, ogosze, zapowiedzi,
ielacji, a opiocz lego spoio wikszych
lekslow, m.in. felielony i komenlaize
aklualizowane co i- lygodnie.
20 stycznia
Odbya si kolejna nasza audycja
w Radiu ak, lym iazem powico-
na lemalyce wolonlaiialu. W sludiu
gocilimy Ailuia Wgieia i Maicina
Maiczaka z Regionalnego Cenlium
Wolonlaiialu w odzi oiaz Olg Co-
nop wspopiacowniczk Cenlium
Piomocji i Rozwoju Inicjalyw Obywa-
lelskich OPUS w odzi. Audycj lym
iazem popiowadziy Magdalena Doli-
wa-Goiska i Kalaizyna Wojlu.
26 stycznia
Szymon Suimacz i Koniad Malec
popiowadzili now odson audy-
cji Czy masz wiadomo: Zielo-
na od. Gociem by odzki iadny
Kizyszlof Pilkowski, pomysodaw-
ca uwolnienia miasla od jednoiazo-
wych loieb foliowych, masowo wy-
dawanych w sklepach. Pomys wszed
obecnie w faz pizygolowywania
obywalelskiego piojeklu uslawy,
umoliwiajcej gminom wpiowadze-
nie ogianiczenia slosowania folio-
wek. Kolejnymi gomi audycji byy
Ewa Kiamek i Kaiolina Baianowska,
pizedslawicielki Oiodka Dziaa
Ekologicznych ioda, kloie mowiy
o odpowiedzialnej konsumpcji i idei
spiawiedliwego handlu.
31 stycznia
Micha Sobczyk, jako pizedsla-
wiciel oiganizacji spoecznych, wzi
udzia w obiadach komisji doiadczej
minislia iodowiska ds. oiganizmow
genelycznie modyfkowanych (GMO).
Dyskulowano m.in. na lemal gosow
sceplycznych wobec lej lechnologii,
kloie dolaiy do minislia ze sliony
czci iodowiska naukowego.
1 lutego
W I Piogiamie Polskiego Radia wy-
emilowano iozmow z Rafaem Goi-
skim i Koniadem Malcem na lemal
piowadzonej pizez Inslylul Spiaw Oby-
walelskich kampanii TIR-y na loiy!.
4 lutego
Wspozaoyciel i slay wspopia-
cownik Obywalela, Olaf Swolkie, by
gociem I Piogiamu Polskiego Radia
Rozmow w Jedynce, piowadzonych
pizez cenionego lewicowego naukowca
i publicysl, Ryszaida Bugaja. Podczas
audycji Olaf mia okazj pizybliy su-
chaczom m.in. obywalelskie kampanie
zwizane z lianspoilem, jak kooidyno-
wana pizez nasze iodowisko inicjalywa
TIR-y na loiy! (www.liiynaloiy.pl),
kloiej jesl wspolwoic. Pozoslaymi
gomi audycji byli di Andizej Kassen-
beig z Inslylulu na izecz Ekoiozwoju

95

oiaz piof. Jeizy leszyski, ekonomisla
z Uniweisylelu Waiszawskiego. Zapis
dwikowy iozmowy znale bdzie
mona na slionie www.polskieiadio.pll
jedynkaldebalyl
9 lutego
Odbya si kolejna audycja z cy-
klu Czy masz wiadomo. Jej go-
mi by iedakloi Obywalela Micha
Sobczyk pizedslawiciel oiganizacji
spoecznych w Komisji ds. Oigani-
zmow Modyfkowanych Genelycznie
pizy Minislize iodowiska, di Maiek
Kiyda ekspeil w dziedzinie iolnic-
lwa, ywnoci i ochiony iodowiska,
czonek Rady Honoiowej Magazynu
Obywalel, Maiian Zagoiny lidei
iolniczego zwizku Solidaini i oiga-
nizaloi kampanii w obionie polskich
iolnikow i konsumenlow, czonek
Rady Honoiowej Magazynu Oby-
walel, a lake Magoizala Sowiska,
kloia od lal piowadzi gospodaislwo
ekologiczne. Tym iazem iozmawia-
limy o upizemysowionym iolnic-
lwie i zwizanych z nim zagioeniach
zdiowolnych, spoecznych i ekolo-
gicznych (m.in. w konlekcie ywno-
ci genelycznie modyfkowanej), oiaz
o islniejcych alleinalywach. Seidecz-
nie zapiaszamy wszyslkich zainleieso-
wanych do iegulainego odwiedzania
sliony inleinelowej naszej audycji,
kloiej sucha mona lake w Inlei-
necie; znale lam mona infoimacje
o kolejnych audycjach leiminach,
lemalach i gociach. Adies sliony:
www.czy-masz-swiadomosc.oai.pl
11 lutego
Micha Sobczyk w imieniu Koalicji
Polska Wolna od GMO spolka si w
odzi z Wojciechem Olejniczakiem,
pizewodniczcym Sojuszu Lewicy
Demokialycznej. Temalem iozmowy
by slosunek lej foimacji do wpiowa-
dzania do polskiego iolniclwa oigani-
zmow modyfkowanych genelycznie
i jej golowo do wspopiacy z oiga-
nizacjami spoecznymi w dziaaniach
na izecz nakadania ogianicze na l
lechnologi, polencjalnie szkodliw
dla polskich pioducenlow i konsu-
menlow.
1 marca
W Klubie Gazely Polskiej w Gdy-
ni odbyo si spolkanie powicone
spoecznym, ekologicznym i zdiowol-
nym zagioeniom zwizanym z oi-
ganizmami modyfkowanymi gene-
lycznie (GMO). Okoo o osob miao
okazj obejize flm pl. ycie wymy-
ka si spod konlioli oiaz wzi udzia
w dyskusji, kloi popiowadzi Micha
Sobczyk, iedakloi Obywalela, a za-
iazem pizedslawiciel oiganizacji spo-
ecznych w komisji ds. GMO pizy
minislize iodowiska, wspomagany
pizez oiaz di. Maika Kiyd, ekspei-
la w spiawie zagioe zwizanych
z pizemysowym modelem iolniclwa,
czonka Rady Honoiowej naszego pi-
sma. Temalyka wzbudzia ywe zain-
leiesowanie czonkow klubu, niezwy-
kle budujce byy mdie komenlaize
z sali i deklaiacje udziau w pizyszych
konsumenckich kampaniach, zaiow-
no lych wymieizonych w biolechno-
logicznie zmienion ywno i spize-
dajce j sklepy, jak i naslawionych na
piomocj zdiowych, naluialnych al-
leinalyw wobec niej. Wszelkie infoi-
macje na lemal lakich akcji na pewno
znajd si na slionie ogolnopolskiej
Koalicji Polska Wolna od GMO
(hllp:llpolska-wolna-od-gmo.oigl),
kloiej aklywnymi czonkami s obaj
gocie gdyskiego spolkania.
KSIGARNIE I SKLEPY PROWADZCE
STA SPRZEDA OBYWATELA:
Bydgoszcz
Ksigarnia, ul. Dworcowa 51B/4
Biaa Podlaska
Ksigarnia So, Pl. Wolnoci 12
Gdask
Ksigarnia Literka Uniwersytet Gdaski, Wy-
dzia Filozofczno-Historyczny, ul. Wita Stwo-
sza 55
Krakw
Ksigarnia Akademicka, ul. w. Anny 6
Gwna Ksiegarnia Naukowa, ul. Podwale 6
Ksigarnia Korporacja Ha! Art, Bunkier Sztu-
ki, pl. Szczepaski 3a
Krosno
Ksigarnia Antykwariat, ul. Portiusa 4
d
Biuro redakcji Obywatela, ul Wickowskiego
33/127
Sklep Zdrowa Chatka, ul. Wlczaska 25
Cosiedrewnosie, Piotrkowska 111
Pozna
Bookarest, Stary Browar, Dziedziniec Sztuki,ul.
Pwiejska 42
Poznaska Ksigarnia Naukowa Kapitaka,
ul. Mielyskiego 27/29
Kapitaka, ul. Niepodlegoci 4 (przy Collegium
Novum)
Kapitaka, Pl. Nankiera 17, budynek Ossoli-
neum
Ksigarnia Uniwersytecka, ul. Zwierzyniecka
Ksigarnia Uniwersytecka, Filia w Collegium
Historicum, ul. w. Marcin 78
Acid Shop, ul. Ogrodowa 20
Szczecin
Ksinica Pomorska, ul. Podgrska 15/16
Warszawa
Ksigarnia Uniwersytecka Liber, ul. Krakow-
skie Przedmiecie 24
Gwna Ksigarnia Naukowa im. B. Prusa, ul.
Krakowskie Przedmiecie 7
XLM Ksigarnia Ludzi Mylcych, ul. Tamka 45
Ksigarnia Antykwariat Kapitaka, ul. Mar-
szakowska 6
Sklep Vega, al. Jana Pawa II 36c (na tyach
kina Femina)
Ksigarnia Spis treci (Zamek Ujazdowski), Al.
Ujazdowskie
ty Cesarz (sklep wydawnictwa Wegeta-
riaski wiat), ul. Bruna 34
Ksigarnia i Klub Czuy Barbarzyca, ul. Do-
bra 31
Wrocaw
Ksigarnia Chrobry, ul. Jagielloczyka 22
Ksigarnia SFERA, ul. Szczytnicka 50/52.
SZUKAJ NAS TAKE
W SALONACH
PRASOWYCH
EMPIK,
INMEDIO,
RELAY I RUCH
INFORMACJE:

95

K1 David C. Korten, wiat po kapitalizmie.
Alternatywy dla globalizacji
Biblioteka Obywatela 2002, 300 stron, cena 25 z.
Jedna z najlepszych na wiecie prac omawiajcych kwe-
sti globalizacji i jej skutkw spoecznych. Autor jest eks-
pertem Midzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jed-
nym z najtszych umysw ruchu antyglobalizacyjnego.
Korten to doktor nauk ekonomicznych, wykadowca
Uniwersytetu Harvarda, dziaacz ruchw obywatel-
skich. To mdra, inspirujca ksika, przepeniona trosk
o godne ycie ludzi i stan rodowiska naszej planety.
K4 Dave Foreman,
Wyznania wojownika Ziemi
Biblioteka Obywatela 2004, 282 strony, cena 28 z.
Znakomita ksika legendarnego dziaacza radykalnego
ruchu ekologicznego, zaoyciela organizacji Earth First!.
Po 20 latach dziaalnoci Foreman dokonuje rozrachun-
ku. Wskazuje blaski i cienie ekologii radykalnej i instytu-
cjonalnej, wzywa do oporu wobec cywilizacji przemyso-
wej, ktra bezmylnie niszczy Ziemi i roztrwania doro-
bek 3,5 miliarda lat ewolucji. Jedna z najwaniejszych na
wiecie ksiek z tej dziedziny.
KO2 Jos Bov, Francois Dufour,
wiat nie jest towarem
Wydawnictwo Andromeda 2002, 296 stron, cena 27 z.
Znakomita ksika autorstwa dwch francuskich rol-
nikw-antyglobalistw, z ktrych jeden, Jos Bov, sta
si symbolem walki z patologiami globalizacji. Ksika
zawiera ciekawy i przystpny opis gwnych nastpstw
globalizacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem szeroko
pojtej produkcji ywnoci i sytuacji rolnictwa. Autorzy
opisuj take ksztatowanie si ruchu sprzeciwu wobec
globalizacji i jego sposoby dziaania.
KO6 Chris Maser, Nowa wizja lasu
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2003, 284 stro-
ny, cena 25 z.
Jedna z waniejszych prac powstaych w onie ruchu
ekologicznego. Jej autor, przyrodnik i badacz lasw, uka-
zuje zwizki midzy gospodarowaniem lasami a stanem
rodowiska i przyrody. Oprcz krytyki istniejcej gospo-
darki lenej, Maser proponuje alternatyw lenictwo
ekologiczne, ktre pozwoli zachowa cenne obszary le-
ne i ochroni biornorodno. Ksika napisana przy-
stpnym jzykiem, zawiera wiele przykadw z ycia
codziennego, odwoania do kanonu humanistyki, ok. 100
rysunkw i fotografi ilustrujcych opisane zjawiska i tezy.
Cho koncentruje si na lesie, to bardzo duo jest w niej
odwoa szerszych, dotyczcych zwizkw midzy czo-
wiekiem a przyrod.
KO11 James Goldsmith,
Odpowied zwolennikom GATT
i Globalnego Wolnego Handlu
Wydawnictwo Nortom 1997, 102 strony, cena 10 z.
Jedna z prekursorskich analiz globalizacji i jej skutkw.
Autor, milioner, ktry porzuci udzia w wielkim bizne-
sie, autor synnej ksiki Puapka, sponsor znane-
go miesicznika The Ecologist, krytykuje tzw. wolny
rynek, ekspansj wielkich koncernw, rozwarstwienie
spoeczne i niszczenie rodowiska. Ta ksika jest kon-
tynuacj Puapki, autor odpiera w niej zarzuty kry-
tykw i jeszcze dobitniej ukazuje faszywo ideologii
neoliberalnej.
KO14 Theodore Kaczynski (Unabomber),
Spoeczestwo przemysowe
i jego przyszo. Manifest wojownika
Wydawnictwo Inny wiat 2003, 170 stron, cena
19 z.
Synny manifest antytechnologiczny, napisany przez
czowieka, ktrego FBI poszukiwao prawie 20 lat za za-
machy bombowe. Radykalna krytyka cywilizacji techno-
logicznej, ukazanie jej saboci i bdw, nakrelenie drg
wyjcia z sytuacji. Trudne pytania i jeszcze trudniejsze od-
powiedzi. adnych banaw, sloganw i recept znanych
z nudnych ksiek przedstawicieli establishmentu. Nie
znajdziesz tu postawy za, a nawet przeciw. Manifest
wojownika naszych czasw. Jeden z najsynniejszych
tekstw koca XX w.
KO20 Andrzej Zybaa,
Globalna korekta. Szanse Polski
w zglobalizowanym wiecie
Wydawnictwo Dolnolskie 2004 (seria Poza Hory-
zont), 267 stron, 28 z, u nas najtaniej!
Analiza sytuacji Polski w zglobalizowanym wiecie. Au-
tor pokazuje, e ju kilka lat temu nastpi odwrt od
globalizacji w ekonomii, gdy zglobalizowana gospo-
darka okazaa si niestabilna. W latach 90. mielimy
do czynienia ze znaczn liczn kryzysw fnansowych,
m.in. w Meksyku, Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji.
Rwnie wyniki gospodarcze w takich krajach, jak Pol-
ska nie s zachcajce. Ksika omawia wpyw globali-
zacji na polsk gospodark. Uzasadnia, e nasza gospo-
darka zostaa zbyt szybko i w sposb nieprzemylany
umidzynarodowiona. W efekcie jestemy bezbronni
wobec licznych zagroe, m.in. nie jestemy w stanie
obroni si przed kapitaem spekulacyjnym czy wrcz
kryminalnym przeszukujcym wiatowe rynki w pogo-
ni za atwym upem. Porcja solidnej krytyki globalizacji
bez histerii i sloganw, za to wiele konkretw. Autor
jest wsppracownikiem Obywatela.
www.obywatel.org.pl/sklep
Lektura Obywatela nie koczy si na ostatniej stronie
Zapraszamy do naszego
sklepu wysykowego.
96

97

BESTSELLER
NOWO
BESTSELLER
KO25 Margrit Kennedy,
Pienidz wolny od infacji i odsetek.
Jak stworzy rodek wymiany sucy
nam wszystkim i chronicy Ziemi?
Wydawnictwo Zielone Brygady, Krakw 2004,
142 strony, 13 z.
Ksika powicona patologiom wspczesnego systemu
fnansowego oraz alternatywom wobec niego. Pokazuje nie-
bezpieczestwa fnansowego monopolu pastwa oraz scen-
tralizowanego kapitalizmu. Propaguje nowatorskie podejcie
do pienidza, jego kreacji i roli w gospodarce. Wskazuje na
moliwoci eliminacji wielu patologii spoecznych poprzez
reformy systemu ekonomicznego, m.in. wprowadzenie lo-
kalnych walut. Napisana bardzo przystpnie, jasno i precy-
zyjnie. Ukazuje, e oprcz wolnego rynku i pastwowego
interwencjonizmu istniej inne, bardziej przyjazne ludziom
i ekosystemowi modele adu spoeczno-gospodarczego.
KO26 Jadwiga Staniszkis
w rozmowie z Andrzejem Zyba,
Szanse Polski. Nasze moliwoci
rozwoju w obecnym wiecie
Wydawnictwo Rectus 2005, 176 stron,
cena 25 z u nas najtaniej!.
Ksika jest krytycznym spojrzeniem na sytuacj, w jakiej
znalaza si Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis
omawia zasadnicze bdy popeniane przez kolejne rzdy,
ktre w konsekwencji doprowadziy do 20-procentowe-
go bezrobocia, znacznej skali ubstwa, dewastacji sfery
publicznej. Jedna z najwybitniejszych polskich socjolo-
gw prbuje naszkicowa sposoby wyjcia z tej sytuacji
i wskaza realistyczne metody przezwycienia kryzysu
nie serwuje jednak atwych i przyjemnych recept. Wy-
wiad-rzeka z Jadwig Staniszkis zawiera wiele ciekawych
spostrzee, jego zalet jest take przystpny jzyk i kla-
rowno wywodu.
KO29 Joel Bakan, Korporacja.
Patologiczna pogo za zyskiem i wadz
Wydawnictwo Lepszy wiat 2006, 254 strony,
29 z u nas najtaniej!.
Korporacja to opowie o najpotniejszej instytucji
wspczesnego kapitalizmu; opowie o tym, jak z nie-
pozornej formacji o wskim i sprecyzowanym zakresie
dziaania, doszo do powstania instytucji potniejszej
ni niejeden rzd i niejedno pastwo. Autor twierdzi
i udowadnia to, e wielkie, midzynarodowe korporacje
s w istocie tworami psychopatycznymi, ktre za praw-
nie usankcjonowany cel stawiaj sobie wycznie interes
wasny kosztem jednostek, caych spoeczestw i ro-
dowiska naturalnego. Korporacje to dzi w istocie grone
potwory Frankensteina, ktre wymkny si spod kon-
troli ludzi, ktrzy stworzyli je przecie kiedy dla wasnych
celw. Jednak ksika, oprcz pesymistycznej diagnozy,
zawiera take przesanie optymistyczne nie jest jeszcze
zbyt pno, by ze procesy powstrzyma i odwrci.
KO30 Piotr Kropotkin,
Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju
Biblioteka Klasykw Anarchizmu 2006, 230 stron,
cena 20 z.
Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z gwnych
teoretykw anarchizmu. Ksika prezentuje oryginaln,
ciekaw i inspirujc wizj dziejw ludzkoci przez pry-
zmat dobrowolnej wsppracy i jej roli w tworzeniu lep-
szego spoeczestwa. W momencie swego powstania
bya polemik Kropotkina z modnymi wwczas (a dzi
ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncep-
cjami konkurencji i walki o byt, zaczerpnitymi z teorii
Darwina. Autor prezentuje wiele przykadw z rnych
epok historycznych, wskazujcych, e samorzdno,
wsppraca i wzajemna pomoc s nie tylko wartocio-
we moralnie, ale take skuteczne. Jako bonus, do ksi-
ki wczono dwie inne rozprawy Kropotkina: Pastwo
i jego rola historyczna oraz Etyka anarchistyczna.
KO31 Stanisaw Remuszko,
Gazeta Wyborcza - pocztki i okolice
(wydanie nowe, poszerzone!)
Warszawa 2006, 344 strony, cena 40 z.
Trzecie wydanie jedynej w Polsce ksiki krytycznie
analizujcej Gazet Wyborcz, zwaszcza jej pierwszy
okres, gdy formowao si imperium Michnika. Auto-
rem jest byy dziennikarz Wyborczej, ktry prezentuje
wiele nieznanych faktw i dokumentw. Ksika obj-
ta wspczesn cenzur - prawie adne media nie od-
wayy si o niej wspomnie! Spokojny, rzeczowy wy-
wd, prezentacja dokumentw - fakty mwi same za
siebie. Nowe wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.
KO32 Carlo Petrini, Ben Watson,
Slow Food. Synonim dobrego smaku
i naturalnej ywnoci
Ofcyna Wydawnicza ABA, Warszawa 2006, 280
stron, cena 32 z.
Pierwsza w Polsce ksika prezentujca oglnowiatowy
ruch Slow Food. Dziaa on na rzecz zachowania tradycji
kulinarnych i regionalnych potraw, krytykuje niszczenie
rnorodnoci ywieniowej i ofensyw mieciarskiego
arcia z barw fast food. Ksika zawiera kilkadziesit
tekstw na temat tego zjawiska: od problemu globa-
lizacji i ujednolicenia produktw w sektorze produkcji
ywnoci, przez opis regionalnych tradycji ywieniowych
wielu miejsc wiata i tego, co im zagraa, a koczc na
opisach wielu oryginalnych potraw. Obywatelskie dziaa-
nie zaczyna si w Twojej kuchni - przeczytaj o tym!
KO33 Jefrey M. Smith, Nasiona kamstwa
Ofcyna 3.49; 2007, 304 strony, cena 32 z.
wiatowy bestseller, a zarazem pierwsza w jzyku pol-
skim obszerna publikacja nt. niebezpieczestw zwiza-
nych organizmami modyfkowanymi genetycznie. Au-
tor w przystpny sposb prezentuje obawy naukow-
cw wobec tej technologii oraz szczegowo relacjo-
nuje, na przykadzie USA i Wielkiej Brytanii, zagroenia
dla zdrowia publicznego zwizane z wprowadzaniem
GMO, oraz nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicz-
nego. Dobrze udokumentowana i pena faktw ksi-
ka, ktr mimo to czyta si jak najlepszy thriller.
KO 34 Guy Debord Spoeczestwo spektaklu
oraz Rozwaania o spoeczestwie
spektaklu
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006,
256 stron, cena 37 z.
Kultowa i jedna z najwaniejszych ksiek XX wieku. Ca-
ociowa krytyczna analiza wspczesnej polityki, kultury
i systemu kapitalistycznego w ich wszechogarniajcej,
totalnej postaci. Spoeczestwo spektaklu powstao
w roku 1967 i stao si najpopularniejsz ksik fran-
cuskiej modzieowej rewolty maja 68. Rozwaania
o spoeczestwie spektaklu pochodz z roku 1988 i s
analiz zmian, jakie zaszy od wydania pierwszej ksiki.
W polskim wydaniu oba teksty zebrano w jednym tomie
i opatrzono wprowadzeniem przybliajcym posta au-
tora. Debord, czoowy teoretyk Midzynarodwki Sy-
tuacjonistycznej, sta si inspiracj dla najbardziej ory-
ginalnych analitykw kultury oraz wielu interesujcych
radykalnych mylicieli z lewej i prawej strony sceny po-
litycznej. U nas taniej ni w ksigarniach.
BESTSELLER
BESTSELLER
96

97

KO 35 Wojciech Gieyski, Inne wiaty, inne
drogi,
Ofcyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa
2006, 384 strony, cena 34 z.
Pasjonujca ksiki o rnorodnoci kulturowej wia-
ta, o wadach jedynych susznych rozwiza (kapi-
talistycznych i komunistycznych), o alternatywnych
wizjach, pogldach, sposobach ycia, modelach spo-
eczestwa i gospodarki. Dobitna krytyka tych, ktrzy
chc wiat ujednolici i narzuci wszystkim jeden spo-
sb mylenia i jeden styl ycia. Pochwaa rnorodnoci,
unikalnoci, rozwiza lokalnych, a przy tym zachta do
wymiany dowiadcze, wsppracy, czerpania z dorobku
innych, do rozsdnie pojtej tolerancji.
KO 36 Andy Singer, AUTOkarykatury,
Carbusters Press 2007, 108 stron, cena 9 z
Zabawna karykatura spoeczestwa uzalenionego od
samochodu. Komiks w ironiczny i prowokacyjny spo-
sb pokazuje to, jak negatywn rol odgrywa samo-
chd w naszym yciu. Rysunki opatrzone cytatami oraz
krtkimi esejami na temat rozwoju motoryzacji i lobby
samochodowego. Znakomite, bardzo mieszne rysunki
obrazuj problemy zwizane z nadmiernym rozwojem
motoryzacji: niszczenie miast i przestrzeni publicznej,
zawaszczanie miejsca dotychczas przeznaczonego
dla ludzi, niszczenie rodowiska, alienacj spoeczn,
marnotrawstwo ogromnych kwot z budetu, uzalenie-
nie od lobby naftowego itp. wietna lektura zarwno dla
wielbicieli komiksw, jak i zwolennikw rozrywki o cha-
rakterze poznawczym ze szczypt ironii. Masz szans
pomia si co niemiara i bardziej krytycznie spojrze na
samochodowe szalestwo.
KO 37 Carlo Petrini, Slow Food. Prawo do
smaku,
Twj Styl 2007, 367 stron, cena 27 z
Animator midzynarodowego ruchu Slow Food, ku-
linarnych antyglobalistw promujcych tradycyjne,
zdrowe jedzenie, przekonuje, e jedna z wanych drg
do szczliwszego ycia, a jednoczenie troch lepszego
wiata wiedzie przez... kuchni. Od tego, co i z kim jemy,
zaley przecie nie tylko nasze zdrowie, ale take relacje
z rodzin i przyjacimi, poczucie tosamoci i lokalne
wizi spoeczne oraz zachowanie rnorodnoci kultu-
rowej i przyrodniczej krajw i regionw. Na naszych ta-
lerzach skupia si wiele patologii wspczesnej cywilizacji
i gospodarki, dlatego te dziki refeksji nad tym, co jemy,
mona wyjtkowo dobrze zrozumie, co jest w yciu na-
prawd wane. Przez odek do serca i rozumu!
KO 39 Michael Albert, Ekonomia uczestniczca.
ycie po kapitalizmie
Ofcyna Trojka, Pozna 2007, 324 strony, cena 29 z
Odwana prba rzucenia rkawicy neoliberaom, ktrzy
twierdz, e nie ma alternatywy dla systemu ekono-
micznego opartego na maksymalizacji zysku i brutalnej
konkurencji. Michael Albert, odwoujc si do klasykw
anarchizmu (Kropotkin) wykazuje, e ludzie nie musz by
zdani na kaprysy rynku i ask wielkich korporacji. Mog na-
tomiast odzyska kontrol nad wasnym yciem. Niezbdna
do tego jest cakowita zmiana mylenia o yciu zbiorowym:
poddanie gospodarki demokratycznej kontroli i zorgani-
zowanie spoeczestwa zgodnie z zasad samorzdnoci
i wsppracy. Nie ze wszystkim mona si zgodzi, ale warto
przeczyta ksika odwana, ciekawa i inspirujca.
KO 40 Andrew Simms, Tescopol. Moesz kupo-
wa gdzie chcesz, byle w Tesco
Wydawnictwo CKA, Gliwice 2007, 314 stron, cena 30 z
Autor nie prbuje nawet kry negatywnego stosunku do
wielkich sieci handlowych. Jego ksika jest subiektywna,
ale ma twarde oparcie w przytaczanych faktach. Opowiada
o tym, jak wraz ze zmian miejsca zakupw zmienia si na-
sze ycie i kondycja caych spoecznoci. Jest te caociow
krytyk wspczesnego modelu gospodarczego, bdcego
rdem wielu powanych problemw spoecznych i ekolo-
gicznych. Pokazuje, e wszelkie zjawiska spoeczno-ekono-
miczne, ktrych skala jest nienaturalnie wielka, ostatecznie
obracaj si przeciwko spoeczestwu oraz zabijaj rno-
rodno i wolny wybr. Przede wszystkim jednak udowad-
nia, e cay problem z hipermarketami (i nie tylko nimi) po-
lega wycznie na tym, e zbyt atwo dalimy sobie wm-
wi, i nie istniej alternatywy wobec nich.
KO 41 Noam Chomsky, Polityka, anarchizm, lin-
gwistyka
Ofcyna Trojka, Pozna 2007, 251 stron, cena 28z
Wybr kilkunastu krtkich tekstw (wywiady, artykuy, wy-
stpienia konferencyjne) autorstwa synnego ameryka-
skiego jzykoznawcy i radykalnego krytyka spoecznego.
Chomsky w niebanalny sposb odnosi si do aktualnych
problemw, jak postpy globalizacji czy polityka zagranicz-
na USA, prowadzona pod hasem tzw. wojny z terrorem.
Prezentuje take wasn, spjn wizj czowieka i spoe-
czestwa, opart na krytyce neoliberalizmu oraz na ideale
wolnoci i wsppracy. Mocna i konkretna rzecz.Oprcz
ksiek w naszym sklepie wysykowym znajdziesz take
oryginalne koszulki i numery archiwalne Obywatela .
Powyszy katalog zawiera tylko cz naszej oferty.
Wicej ksiek oraz numery archiwalne Magazynu
Obywatel mona zamawia w sklepie internetowym:
www.obywatel.org.pl/sklep
Do cen ksiek wliczony jest koszt przesyki. Zamwione produkty
przesyamy po otrzymaniu na nasze konto wpaty z zaznaczonymi na
blankiecie symbolami (symbol znajduje si na samym pocztku opisu
produktu, np. K1, KO10 itd.) zamawianych pozycji i podanym dokadnym
i czytelnym adresem zamawiajcego (mile widziany rwnie telefon
i e-mail w celu atwiejszej komunikacji w przyszoci).
Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpaty. Nie wysyamy za zali-
czeniem pocztowym, gdy jest to drosze (tak!) dla zamawia-
jcego o 9 z.
Adres redakcji:
Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./fax. /042/630-17-49;
e-mail: biuro@obywatel.org.pl
Pienidze prosimy wpaca na konto:
Stowarzysze Obywatele-Obywatelom,
Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi,
nr rachunku 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001
Korzystaj z naszego sklepu internetowego:
www.obywatel.org.pl/sklep
NOWO
NOWO
BESTSELLER
NOWO
NOWO
98

Jeli uwaasz, e wykonujemy dobi iobol, uwaasz
nasz magazyn za polizebny, popieiasz kampanie spoeczne
kooidynowane pizez nasze iodowisko (jak lii-y na loiy!
czy pomoc w iozwoju iad piacownikow) zachcamy ci
do przekazania na nasze dziaania 1 twojego podatku.
ziobi lo moe kada osoba pacca podalek dochodowy
od osob fzycznych, do koca kwietnia. moesz nam po-
moc bez wydalkowania ani zolowki z wasnej kieszeni!
Po co przekazywa te pienidze?
Obywalel jesl pismem, kloiego cena nie odzwiei-
ciedla izeczywislych koszlow lwoizenia pisma. Cho nasi
auloizy i iedakloizy piacuj nad gazel niemal w caoci
spoecznie, lo jednak samo lwoizenie gazely oznacza wiele
wydalkow, o kloiych zapewne nie mylisz, gdy j kupujesz.
Czy wiesz np., e z 8 z, kloie za ni pacisz, lylko poowa
liafa z powiolem do wydawcy, bo ieszl zabieia dla siebie
dysliybuloi:
Inne czasopisma maj swoje sposoby na fnansow
slabilno. My piszemy izeczy niewygodne nie moemy
wic liczy na zbyl wielu ieklamodawcow. Mamy wasne
zdanie, jeslemy niezaleni dlalego nie fnansuj nas pai-
lie polilyczne ani giupy inleiesy. Chcemy iobi izeczy m-
die (nie za modne) nie mamy wielkich szans na dolacje
od sponsoiow i fundacji. Z lego powodu tylko czytelnicy
i sympatycy Obywatela mog nam pomc w rozsze-
rzeniu zasigu jego oddziaywania.
Jak przekaza 1%?
Wypeniajc zeznanie podalkowe za iok ioo, (foimu-
laiz PIT-o PIT-oL, PIT-,, PIT-i8 i PIT-8) kady moe
pizekaza r nalenego fskusowi podalku na oiganizacj
poylku publicznego (OPP), a wic lake Slowaizyszeniu
Obywalele-Obywalelom, wydawcy Obywalela.
Kiok r:
Oblicz kwot, ktr moesz przekaza na rzecz
Obywatela.
Najpieiw musisz obliczy swoj podalek naleny Uiz-
dowi Skaibowemu za miniony iok podalkowy, a naslpnie
odliczy r od lego podalku. Pizy wypenianiu foimula-
iza PIT, w czci zalyluowanej Wniosek o pizekazanie
r podalku nalenego na izecz oiganizacji poylku pu-
blicznego (OPP) wpisujesz w odpowiednie iubiyki na-
zw oiganizacji, lj. Stowarzyszenie Obywatele Obywate-
lom, nasz numei w Kiajowym Rejeslize Sdowym, czyli
ooooz{8o1, oiaz obliczon zgodnie z insliukcj kwol
r po zaokigleniu do penych dziesilek gioszy w do,
czyli np. ,r = ,ro.
O len wanie r ulega zmniejszeniu naleny poda-
lek. Oznacza lo, e jeli jesle winny jak kwol Uizdo-
wi Skaibowemu, wpacisz na jego konlo o r mniej. Jeli
lo fskus jesl Twoim dunikiem, olizymasz zwiol kwoly
podaiowanej na izecz Obywalela iazem z ieszl nadpa-
conego podalku Uizd Skaibowy pizele Ci o lyle pie-
nidzy wicej, ile z Twojego podalku wpyno na konlo
Slowaizyszenia Obywalele-Obywalelom.
UWAGA: obliczonej kwoty nie naley przesya na
konto wybranej organizacji poytku publicznego. Zrobi
to za Ciebie Urzd Skarbowy!
Kiok i:
Z w Urzdzie Skarbowym formularz PIT
Aby dopeni foimalnoci wypeniony foimulaiz za-
nie lub wylij poczl do Uizdu Skaibowego do o kwiet-
nia zoo8 r.
Gdyby mia(a) jakie kopoty z wypenieniem formularza, skontaktuj si
z nami. Porady udzieli Ci nasza specjalistka ds. podatkowych:
Anna Stolorz, stolorz@iso.edu.pl, tel. kom. 691-668-265
Wskazwki na ten temat znale mona take na stronie
http://www.obywatelskiprocent.pl/
O
bywatelko,
Obywatelu!
98

Niektrym trudno bdzie uwierzy, e miejsce takie jak
Dolina Strugu powstao w Polsce. W okolicach Rzeszowa,
na obszarze zamieszkanym przez ok. 40 tys. osb, udao si
wprowadzi pomysy genialne w swojej prostocie. Zrealizo-
wano wiele inicjatyw, ktre, jak powszechnie wiadomo nie
maj prawa si uda.
Ju na pocztku lat 90. zamano tu telefoniczny monopol
telekomunikacji pastwowej. Zbudowano lokaln central te-
lefoniczn rozmowy miejscowe s za darmo!
Bezrobotnym, czsto pijcym, zaproponowano prac za-
miast pogardy, e nie potraf odnale si w nowych czasach i
stanowi balast dla lokalnej spoecznoci.
Zamiast anonimowych zakupw w wielkich sklepach,
sprowadzajcych z daleka towary kiepskiej jakoci, tutaj na
du skal rozwin si system sprzeday bezporedniej,
oparty na dobrych, lokalnych produktach i na osobistej wizi
z klientem.
Modym mieszkacom tego rejonu nie radzi si, eby ucie-
kali, gdy tylko bd mieli okazj. Zamiast tego wychowuje si
ich na lokalnych liderw i umacnia dum ze swego regionu.
W Dolinie utarto nosa liberalnym doktrynerom. Pokazano,
e skutecznie nowe, rentowne miejsca pracy moe zorganizo-
wa nie tylko Janie Pan Inwestor, lecz take samorzd lokalny.
Oczywicie wszystko to nie przyszo samo, nie dziaa te
bez problemw. Tym bardziej warto bliej przyjrze si Dolinie,
ktrej mieszkacy mimo wszelkich trudnoci pozostaj wierni
idei: Sami Sobie.
***
Film o yciu spoecznym w Dolinie Strugu jest znakomi-
tym przykadem, jak wiele mona osign, gdy mieszkacy
odnajduj w sobie ch i energi do oddolnej aktywnoci. Po-
kazane w flmie przykady budz nadziej na to, e rwnie
w Polsce mona stworzy klimat, w ktrym ludzie chtnie
porzucaj szczelny kokon prywatnoci i otwieraj si na in-
nych, wzbogacajc przy tym wasn jako ycia. Film bar-
dzo profesjonalny rwnie w sensie technicznym uzmysa-
wia nam, jak wiele mona osign na szczeblu lokalnym w
zakresie poprawy poziomu ycia. Okazuje si, e mona da
sobie spokj z narzekaniem, a zwaszcza z ogldaniem si na
to, co tam wymyl dla nas w Warszawie.
Andrzej Zybaa,
Centrum Partnerstwa Spoecznego Dialog
przy Ministerstwie Pracy i Polityki Spoecznej
Jednym z gwnych problemw i saboci mediw jest
to, e koncentruj swoj uwag na rzeczach albo skanda-
licznych czy trywialnych, na sprawach drugorzdnych a nie
na tematach wanych dla obywateli i wreszcie na wyda-
rzeniach dramatycznych albo przynajmniej negatywnych,
zamiast podtrzymywa ludzi na duchu, ukazujc pozytywne
dziaania dla dobra ogu. Pierwszym sukcesem flmu Do-
lina Strugu jest to, e nie mona mu postawi takiego za-
rzutu. Zapewne mona krci nosem na ten czy inny aspekt
formy flmu, niekiedy troch amatorskiej, ale nie to jest tu
najwaniejsze. Ogldajc ten flm, czowiek czuje si dobrze.
Jest rad, ze yje w kraju, gdzie proci a zarazem wiatli oby-
watele mog wzi rzeczy we wasne rce i zmieni wiat
dookoa siebie. Samorzdowcy podrzeszowskich gmin,
Baowej, Chmielnika, Hynego i Tyczyna, potrafli od roku
1990 zmieni ten teren nie do poznania. Tytu ich programu
Sami sobie mwi wszystko. Nie czekali na pomoc z
zewntrz, lecz dziaajc solidarnie, w wolnej wsplnocie,
dokonali tak wiele. W gminach, gdzie telefon by dostpny
tylko u sotysa i proboszcza, zbudowali samorzdow sie
z telefonem i Internetem na najwyszym poziomie. Rozbu-
dowali system szkolnictwa, rozwinli rolnictwo rodzinne i
ekologiczne, dali prac setkom ludzi. Lista ich dokona jest
imponujca i naley zobaczy flm, aby si o tym przekona.
Spoeczestwo obywatelskie byo hasem i progra-
mem pierwszego zjazdu Solidarnoci w gdaskiej Hali
Oliwii w 1981 roku. Mieszkacy Doliny Strugu wprowadzili to
w ycie. Jeeli jest to moliwe pod Rzeszowem, w czci kra-
ju do niedawna nazywanej Polsk B, to takie dokonania i
sukcesy s na pewno moliwe wszdzie. Wszystko zaley od
ludzi. Trzeba tylko znale samorzdowcw gotowych pra-
cowa z odwag i pasj dla wsplnego dobra. Trzeba tylko
mie do czynienia z obywatelami. Wwczas wszystko sta-
je si moliwe. To jest pikna lekcja Doliny Strugu. Lekcja
dla nas wszystkich.
Bernard Margueritte,
dziennikarz i publicysta, wieloletni korespondent Le Monde
w Polsce, prezes International Communications Forum
S
a
m
i Sob
i
e
zobacz!
Nie wierz nam na sowo