You are on page 1of 100

pyta DVD z filmem gratis

Za nasze pogldy nie daj nagrd


www.obywatel.org.pl Nr 3(41)/2008 dwumiesicznik cena 8 z (w tym 0% VAT)

ISSN 1641-1021

Europa 4,5 EUR

index 361569

USA 5 USD

Bieda w Europie Dzieci gorsze i lepsze Nabici w offset Adorno przeciw Nowej Lewicy

nr 3 (41) /2008
idee maj konsekwencje?

sPis treci
Panda z karabinem Anne Grant
Skd wzio si i dlaczego z tak si rozwino obecne tybetaskie powstanie przeciwko Chinom?

lepsze i gorsze dzieci


z dr hab. Mart Zahorsk rozmawia Wioleta Bernacka

6 12

Pisudski i AbrAmowski w jednym stAli domu

66

modym w potrzebie Micha Stpie


O ludziach, ktrych prac, a zarazem powoaniem, jest pokazywanie dzieciom perspektyw, ktre trudno dostrzec z awki na blokowisku lub ze rdmiejskiej bramy.

To byo wyznawanie idei czynem, oficjalnie uchwalona w padzierniku 1904 r. taktyka walki czynnej. Pisudski by w PPS i redagowa Robotnika, robi akcj pod Bezdanami, organizowa Legiony, pobi znienawidzonych Ruskich. Postawi na studentw i modych robotnikw, przekona, e socjalizm musi by niepodlegociowy, jeli serio walczy o sprawiedliwo bo Polacy, z racji narodowoci, byli ludmi drugiej kategorii.

biedna europa: nieznana, wstydliwa, nieobecna Per Wirtn stara Polska Dagmara Jaszewska
Jakie jest miejsce dla starych ludzi w kulturze gloryfikujcej modo? Jak wykorzysta potencja polskich seniorw?

15 20

71
nArodowcy od PoZytywiZmu do... PoZytywiZmu Nacjonalizm modoendecki na tyle identyfikowa si z cywilizacj rzymsk, czyli katolick, e bez reszty wpisywa w ni spraw polsk! Przypominam sobie jeden z artykuw zamieszczonych w gwnym periodyku endeckim, w Myli Narodowej, ktry wychwala kanclerza Metternicha jako architekta witego Przymierza, nie pamitajc, e by on rwnie wspautorem kolejnego rozbioru Polski!

nabici w offset? Tomasz Hypki chromy przyrod ojczyst! Konrad Malec


Polscy patrioci, dc w epoce zaborw do odzyskania niepodlegoci, do narodowych przykaza dodali: chromy przyrod ojczyst. Niestety, w Polsce od niemal 10 lat proces tworzenia parkw narodowych stoi w miejscu, cho moliwe, a nawet konieczne, jest objcie t form ochrony jeszcze kilku wanych obszarw.

25 28

dobre i ze ycie po yciu Tomasz Buaek, Maciej Kronenberg


Rewitalizacja powinna by procesem caociowym, obejmujc sfer ekonomiczn, spoeczn i kulturow. Warto o tym pamita, gdy po raz kolejny usyszymy o spektakularnej rewitalizacji... fasady budynku. Czy ozdobny front to jedyne, co warto zachowa dla przyszych pokole?

33

76

razem! Remigiusz Okraska, Micha Sobczyk


Kondycja demokracji lokalnej pozostawia wiele do yczenia. S jednak wyjtki, ktre mog okaza si zwiastunem poprawy sytuacji. To ruch partnerstw lokalnych, czcych wysiki samorzdw, organizacji spoecznych i miejscowych przedsibiorcw.

37

czas na (wsp)prac Micha Sobczyk


Problemy i sukcesy przedsibiorstw spoecznych, powstajcych siami lokalnych spoecznoci i dziaajcych na ich rzecz.

42

Z ludem i dlA ludu od PonAd stuleciA Zasug agrarystw byo to, e sformuowali wasne zasad ustrojowe, oparte na praktycznych dowiadczeniach chopw. Bya to wizja pastwa rodka, pozbawionego skrajnych rozwiza spoecznych, czy to o charakterze liberalnym, czy kolektywistycznym.

wyprawa w nieznane Marta azarowicz-Kowalik


Wyjecha w obce miejsce i sprawi, by ludzie pogreni w marazmie zaczli sami rozwizywa swoje problemy. Dowiadczenia czworga modych ludzi, ktrzy prbowali rozrusza miejscowoci pozbawione aktywnoci spoecznej.

45

2
maa czarna solidarna Karioka Blumenfeld
Solidarna i demokratyczna wsppraca, przekraczajca wszelkie podziay (szef spdzielni jest ydem, jego zastpca chrzecijaninem, natomiast skarbnik muzumaninem) okazaa si tak atrakcyjnym modelem, e kooperatywa szybko urosa do ponad 700 czonkw.

49

reZygnAcjA theodor w. Adorno

83

dVd czy dkF? Katarzyna Dbkowska


Co mog nam da Dyskusyjne Kluby Filmowe w czasach, kiedy dostp do filmw jest atwiejszy ni kiedykolwiek.

50

Jednolity front nieufnoci, cigajcej tych wszystkich, co nie ufaj praktyce, rozciga si midzy odlegymi z pozoru skrajnymi flankami. Rzecznicy starego sloganu do tej gadaniny, ktry nieodmiennie suy do gnbienia adwersarzy w debacie jak najbardziej werbalnej, cz si tam z wysannikami obiektywnego ducha reklamy, ktrego obrazowe motywy przewodnie wysawiaj ludzi czynu, od menederw do sportsmenw.

Zimna wojna futbolowa Jon Hughes


Pika nona bya kiedy sportem. Wspaniaym sportem. Ekscytujcym, angaujcym wszystkie siy, do licha grao si w ni, rozmawiao o niej, yo ni i oddychao. Teraz to jeszcze jeden towar, ktrym handluj bogacze.

53

rczna robota: od koniecznoci do wolnoci


Ela Dziekanowska
Dlaczego rkodzieo moe stanowi alternatyw wobec dominujcych wzorcw zarwno konsumpcji, jak i kariery zawodowej.

55

dZieci gorsZe i lePsZe W poprzednim ustroju spoeczno-gospodarczym czowiek, ktry mia niski poziom wyksztacenia, mg funkcjonowa cakiem niele. Przy oglnym wzrocie poziomu wyksztacenia caego spoeczestwa, ta grupa ludzi jednak znaczco traci. Nie zmieniaj swojej pozycji spoecznej w stosunku do rodzicw, ale w porwnaniu z reszt spoeczestwa po prostu lec w d.

encyklopedia wyrae makabrycznych Paplo Maruda


Jakiekolwiek nabolae i woajce o pomst do nieba krzywdy kto chce naprawi, rozlega si ogromny protest w obronie podatnikw.

58

indie troch od kuchni Karolina Bielenin


Relacja z podry po Indiach, kraju wielu kolorw, zapachw i religii.

59

ironezje Tadeusz Buraczewski


wiat si mieje... w Matriksie

64

Idee maj konsekwencje? Pisudski i Abramowski w jednym stali domu z Bohdanem Urbankowskim
rozmawia Remigiusz Okraska

66

biedA w euroPie

15 25

narodowcy od pozytywizmu do... pozytywizmu


z prof. Bogumiem Grottem rozmawia Remigiusz Okraska

71 76 81

Z ludem i dla ludu od ponad stulecia


z prof. Janem Jachymkiem rozmawia Micha Sobczyk

Wychowane w biedzie niemieckie dzieci marzce o wyjedzie do Stanw Zjednoczonych, jedna czwarta spoeczestwa Grecji zalegajca z opatami podstawowych nalenoci, 60% zuboaej ludnoci rumuskiej, yjcej w domach ze sawojkami. W umiowanym przez Bruksel obrazie Unii Europejskiej, jako opartej na rwnoci alternatywie wobec USA, pojawiaj si wyrane i gbokie rysy. nAbici w oFFset Sekretarz Krajowej Rady Lotnictwa na czynniki pierwsze rozkada korzyci z offsetu.

Adorno przeciw nowej lewicy (w 40. rocznic maja 68) Jacek Zychowicz
Podczas studenckiej wiosny 1968 r. powrcio widmo, ktre ona w swoich hasach egzorcyzmowaa. Przybrawszy niegdy posta bojwkarza ze Sturm-Abteilungen, czuje si ono rwnie dobrze czego lewicowi antyfaszyci nie umieli poj w ciele komsomolca, hunwejbina, Czerwonego Khmera albo onierza tych czy innych brygad, ktre prbuj wprowadzi ludzko na wietlisty szlak.

rezygnacja Theodor W. Adorno

83

3
wolny rynek pod lup Jacek Szuster
magazyn oBywaTeL Tworzony jesT w 99% spoecznie
Dwumiesicznik Magazyn Obywatel Adres redakcji: Obywatel ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./faks: /042/ 630 17 49 propozycje tekstw: redakcja@obywatel.org.pl reklama, kolporta: biuro@obywatel.org.pl Skad i opracowanie graficzne: studio@obywatel.org.pl internet: www.obywatel.org.pl Rada Honorowa: Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory, Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda, dr Zbigniew Haat, Bogusaw Kaczmarek, Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat, Zofia Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski, dr Adam Sandauer, dr Pawe Soroka, Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski Redakcja: Rafa Grski Remigiusz Okraska (redaktor naczelny) Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego) Szymon Surmacz Stali wsppracownicy: dr Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka, Joanna Duda-Gwiazda, dr hab. Rafa tocha, dr Sebastian Makowski, Konrad Malec, Anna Mieszczanek, Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki, Marcin Skoczek, Olaf Swolkie, dr Jarosaw Tomasiewicz, Karol Trammer, dr Jacek Uglik, Bartosz Wieczorek, Marta Zamorska, dr Andrzej Zybaa, dr Jacek Zychowicz Kolektyw: Zbigniew Bednarek, Wioleta Bernacka, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld, Katarzyna Dbkowska, Magdalena Doliwa-Grska, Agnieszka Grczyska, Maciej Kronenberg, Maciej Krzysztofczyk, Micha Stpie, Jarosaw Szczepanowski, Piotr widerek, Stanisaw wigo, Micha Wenski, Micha Woowski okadka: ban Szymon Surmacz

87

To, co okrelane jest rynkiem, stanowi pomieszanie opisu realnie istniejcego fenomenu z jego abstrakcyjnymi modelami, wyraajcymi wiatopogld lub interesy tych, ktrzy dokonuj opisu.

kryteria zmian Joanna Duda-Gwiazda


Uwierz, e system globalny jest dla ludzi, kiedy w szynce miso nie bdzie dodatkiem, a cebula wycinie mi zy z oczu. To takie moje prywatne kryterium, nie gorsze ni kiedy papier toaletowy.

90

yes, yes, yes mam racj! Anna Mieszczanek


Jeszcze miesic, jeszcze dwa i ogosz w kocu deklaracj niepodlegoci. Niepodlegoci od zbiorowoci. Na ktr nie mam wpywu.

91

Autorzy numeru Z obywatelskiego frontu

92 94

nic miesznego...

W caej Polsce Magazyn Obywatel mona kupi w sieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Inmedio, Relay. Wybrane teksty Magazynu Obywatel s dostpne na stronach OnetKiosku (http://kiosk.onet.pl). Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw z Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on przedrukiem z dwumiesicznika Obywatel (z podaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (www. obywatel.org.pl) oraz przesania na adres redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.

PIOTR WIDEREK. WWW.RySUNKI.BARDZOfAJNy.NET

PANDA z KARABiNEm

Anne Grant Wiele osb zastanawia si nad tym, skd wzio si i dlaczego z tak si rozwino obecne tybetaskie powstanie przeciwko Chinom.
W ostatnich miesicach w czci Tybetu wczonej do dzisiejszej prowincji Sichuan, mwio si o dwch rzeczach: o nadaniu Dalajlamie Zotego Medalu amerykaskiego Kongresu oraz o sierpniowych igrzyskach olimpijskich w Pekinie. Nasuch na Radio Wolna Azja, ktre nadaje program w jzyku tybetaskim, oraz kontakty z rodzin i rodakami mieszkajcymi poza granicami Chin przez telefon albo cile kontrolowany Internet sprawiaj, e koczownicy i mieszkacy wsi oraz miasteczek w Tybecie wiedz co si dzieje w wiecie. O igrzyskach w Pekinie trudno w Chinach zapomnie. Przypominaj o nich reklamy na wszystkim. Kalendarze z maskotkami igrzysk, reprezentujcy pi najwikszych grup etnicznych w Chinach majce stanowi dowd na to, e mniejszoci etniczne s tolerowane, a nawet doceniane wisz w co drugim domu. Podkoszulki i telefony komrkowe z krgami olimpijskimi, paczki chusteczek higienicznych, rczniki dawane w promocji klientom przez firmy telefonii komrkowej China Mobile jest jednym ze sponsorw imprezy. Na wszystkim widnieje logo igrzysk sylwetka na czerwonym tle, ktr przeciwnicy przyznania Chinom zaszczytu organizacji tego wydarzenia zreinterpretowali jako plam krwi zostajc po rozstrzelaniu czowieka. W tym take tego, ktry wyrok mierci otrzymuje za separatyzm, za niezdefiniowane dziaanie na rzecz oderwania Tybetu od macierzy, do ktrej naley on z punktu widzenia macierzy, i ktrej organa zajmuj si produkcj dowodw na to, e byo tak od zawsze, a nie tylko od poowy ubiegego wieku. Powodem, dla ktrego Tybetaczycy mwili jednak o igrzyskach, by Dalajlama. Czy to prawda, e Jego witobliwo przyjedzie? pytano z wielu stron. Bo skoro do Pekinu przyjedaj gowy tylu pastw, to Jego witobliwo chyba te bdzie. Skd wzia si ta plotka, trudno wyjani. Trudno te pozby si wraenia, e bya ona rozpowszechniana celowo, dla kupienia spokoju przed igrzyskami. Rozradowany nard czekaby na przyjazd swojego religijnego i politycznego przywdcy, zapominajc o niewygodach ycia w obcym pastwie, nawet jeli ich wdz miaby pojawi si tylko w dalekim Pekinie. Dziwna sztuczno tej informacji widoczna bya w rozmowach z ludmi, ktrzy podejmowali temat. W trzecim lub czwartym zdaniu, po wspomnieniu o tym, e Dalajlama moe przyjedzie, pojawiaa si znacznie bardziej ugruntowana refleksja: Przecie Jego witobliwo uwaany jest za najwikszego wroga Chin. Przecie mog mu co zrobi, zamkn do wizienia, przecie to niebezpieczne, przecie lepiej, eby nie przyjeda. Chiscy sklepikarze po wsiach i miasteczkach prowincji Sichuan, waciciele drobnego biznesu typu 1001 drobiazgw, sprzedaj wszystko, co w Tybecie moe si sprzeda. Take fotografie i obrazki z Dalajlam oraz modym Panczenlam tym, ktrego nowe wcielenie 19 lat temu wskaza emigracyjny przywdca, a ktry dokd nikt nie wie gdzie zosta zabrany przez chiskie spec-suby. Cho Panczenlama jest ju dorosym czowiekiem, na obrazkach kupowanych przez swoich tybetaskich wyznawcw zawsze bdzie dzieckiem nikt tutaj nie widzia adnego z jego pniejszych zdj. W tych samych sklepikach mona kupi pyty zakazane w oficjalnym obiegu. Sprzedawcy sami pytaj klientw i to nie konspiracyjnym szeptem czy chcieliby kupi tak gorcy towar. Pyty z ceremoni wrczenia Dalajlamie amerykaskiego odznaczenia ogldane byy w wielu domach, w restauracjach, barach. A kiedy przychodzili gocie, nie chowano ich do szuflady. Nie chowano te pyt Tamdrina Cerena, piosenkarza, ktry nagra pyt z muzyk i teledyskami przetykanymi kilkoma powtarzajcymi si ujciami z przemwie Dalajlamy. Pyta nagrana zostaa jeszcze w Tybecie. Dzi nie wiadomo, gdzie jest jej autor dla wasnego bezpieczestwa powinien by ju po poudniowej stronie Himalajw. To najbardziej popularna muzyka sezonu i to midzy innymi jej suchaj ci, ktrzy pod zakazanymi tybetaskimi flagami id protestowa i domaga si wolnoci dla swojego kraju. Po chiskiej aneksji ziemie, na ktrych mieszkaj Tybetaczycy, podzielone zostay na kilka czci. Tereny z centrum w Lhasie, skd rzdy sprawowali dalajlamowie, ochrzczone zostay Tybetaskim Re-

5
gionem Autonomicznym (TRA). Pozostae ziemie pod wzgldem powierzchni i liczby mieszkacw przewyszajce nowo utworzony TRA przydzielono chiskim prowincjom Gansu, Qinghai, Sichuan i Yunnan. Od tej pory chiska machina propagandowa utrzymuje, e Tybet to tylko TRA, a wszystko poza jego granicami to zupenie co innego. Myl t powtarza take wielu zachodnich badaczy Tybetu, utrzymujc, e nazwa Tybet przysuguje tylko terenom bdcym kiedy bezporednio pod wadz dalajlamw. Pozostae obszary byy niezalene od wadzy dalajlamw, ale take od rzdu w Pekinie. Prowadziy wasn polityk. Wedug niektrych specjalistw, miayby one by obszarem tybetasko-chiskiego pogranicza, z tym, e to pogranicze jest pod wzgldem wielkoci niemal rwne centrum, ktre miaoby od Chin oddziela. Polityka chiska na terenach wczonych do czterech prowincji bya w ostatnich latach mniej surowa ni w TRA. Administracyjnie blisze macierzy, tereny te cieszyy si nieco wiksz swobod przykadowo, za posiadanie zdj Dalajlamy pacio si mandat, jeli wykrya je kontrola, ktra jednak rzadko fatygowaa si do podejmowania takich dziaa. Wydaje si wic, e Tybetaczykom z owego bardziej swobodnego pogranicza opacao si by poza Tybetem mona byo bowiem bardziej cieszy si swoj tybetaskoci, bez obaw o natychmiastowe represje. W dyskusjach o przyszoci Tybetu pojawia si jednak problem: ktry Tybet naley wyzwoli? Ten wikszy czy ten mniejszy? Wszystkie ziemie, gdzie mieszkaj Tybetaczycy czy te tylko te okrojone, wczone do Tybetaskiego Regionu Autonomicznego? Problem ze zdefiniowaniem obszaru, dla ktrego mogoby si da niepodlegoci, mieli naukowcy dcy do stworzenia prawnie uzasadnionej definicji tego kraju. Nie miay go jednak organizacje emigracyjne, dla ktrych Tybet jest cay albo aden. Wszystkim, ktrzy mieli wtpliwoci, gdzie Tybet koczy si i gdzie zaczyna, obecne walki na jego terenie pokazay, jak spraw t rozumiej sami Tybetaczycy. Wystpienia przeciwko chiskiej wadzy, ktre zaczy si 10 marca, objy swoim zasigiem duy obszar owego pogranicza, pokazujc, e mimo uprawianej przez dekady polityki dziel i rzd, Tybetaczycy z Gansu czy z Sichuanu wci wiedz, kim s. Ten wielki pan-tybetaski ruch protestu, o niespotykanej w ostatnich pidziesiciu latach sile, pokaza, e dla Tybetaczykw jest jeden Tybet, nawet jeli wewntrznie podzielony sieci chiskich granic oraz tybetaskich historycznych zaszoci. Dlaczego mieszkacy tych ziem si zbuntowali niezalenie od tego, czy pierwsza iskra pojawia si z ich strony, czy te zostaa podoona przez wadze? Gabriel Lafitte, doradca Tybetaskiego Rzdu Emigracyjnego, mwi, e odpowiedzialna za to jest niech do kapitalizmu i modernizacji, ktre bardziej ni komunizm zagraaj trwaniu kultury. Kapitalizm i modernizacja byyby jednak dobre, gdyby wprowadzane tybetask rk. Jestemy teraz pod Chiczykami mwi opat jednego z klasztorw, opowiadajc, jak radzi sobie z negocjowaniem warunkw funkcjonowania jego monasteru. To czysty komunikat, ktry wskazuje, jak sprawy te widzi si na miejscu. I to poza Tybetaskim Regionem Autonomicznym. Jeli Tybet w caej rozcigoci ziem dzi nalecych do Chin zamieszkiwanych przez Tybetaczykw nie zasuguje z punktu widzenia nauki na definicj jednego pastwa, to nie zmienia to samopoczucia jego mieszkacw. A ci wiedz, e ta ziemia jest ich i e Chiczycy przyszli tu duo pniej.

bnd AUUNN NELSSON

Wiele osb krytykuje Dalajlam za to, e zdradzi spraw Tybetu, nie domagajc si ju jego niepodlegoci, lecz zadowalajc rzeczywist a nie papierow autonomi. Te gosy pochodz jednak tylko ze wiata poza granicami Tybetu. Dla tych, ktrzy mieszkaj tam, kada walka jest dobra, kada, ktra przywraca tosamo tym ziemiom i poprawia sytuacj jej mieszkacw. Ostatnie tygodnie pokazay, e dla nich walka nie jest tematem akademickich czy emigracyjnych dyskusji. Krytycy stanowiska Dalajlamy, ktry dzi ju bezsilnie nawouje do pokojowego dialogu, zarzucaj mu nieskuteczno drogi, ktr zaleca swoim rodakom. Ta polityka jest jednak skuteczna, ale w innej skali. Dalajlama w swoich wystpieniach boleje nad fal przemocy, zalewajc jego kraj i ogarniajc nard. Do tej pory nic jednak nie wiadomo o tym, eby uczestnicy protestw w Tybecie sigali po bro. Cho chiskie media pokazuj arsena narzdzi odebranych demonstrantom, i pojawia si tam bodaj jeden chiski klon karabinu AK47, nie jest tajemnic, e wszyscy koczownicy w Tybecie maj bro. Nielegaln, lecz bez niej trudno y na wyniesionych ponad 4000 metrw ziemiach, gdzie wilki oblizuj si na widok jagnit i jakw pascych si na pastwiskach. Nikt tej broni dotd nie uy, a zamieszki s zbrojne tylko o tyle, o ile za bro mona uzna paki i kamienie. Drog do nowo otwartego Terminalu 3, z okazji igrzysk dobudowanego do lotniska w Pekinie, urozmaicaj plansze z rysunkami piciu olimpijskich zwierztek, ktre wykonuj kolejne dyscypliny sportw objtych letnimi igrzyskami. Jest i strzelectwo. Przezornie jednak projektanci woyli karabinek w rce misia panda niedobrze jest zachca mniejszoci etniczne do strzelania. Gospodarze igrzysk, Chiczycy, s w tym wci duo lepsi, jak pokazuj listy ofiar tybetaskich protestw, ktre zginy z rki chiskiego wojska. Anne Grant 24 marca 2008 r.

LEPSzE i GoRSzE DziEci


z dr hab. mart zahorsk
rozmawia Wioleta Bernacka

Zajmuje si Pani nierwnociami w dostpie do edukacji. Na czym one polegaj? Marta Zahorska: Istniej ich rozliczne rodzaje. Mnie interesuj przede wszystkim nierwnoci spoeczne, tzn. takie, ktre wynikaj z pooenia, cech spoecznych jednostek, jak zamono, zawd rodzicw, ich poziom wyksztacenia, ale take pe, ktra rwnie okrela nasze miejsce i rol w spoeczestwie. Kiedy analizujemy wszystkie te czynniki, widzimy, e s grupy spoeczne, ktre atwiej osigaj wyszy status czy przebijaj si przez kolejne szczeble szkolne. Z drugiej strony, widzimy inne grupy, wobec ktrych zakadamy, e maj zbliony poziom intelektualny, a jednoczenie nie osigaj tych samych dyplomw i wiadectw lub jest to dla nich znacznie trudniejsze. Wtedy mwimy, e wystpuje nierwno spoeczna w dostpie do edukacji.

dr hab. marta Zahorska


socjolog, specjalistka w zakresie socjologii edukacji. Od pocztku kariery naukowej zwizana z Instytutem Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, wsppracuje take z Instytutem Socjologii Uniwersytetu Zielonogrskiego. Autorka licznych bada, m.in. wrd nauczycieli i rodzicw uczniw. Ich tematyka oscyluje przewanie wok spoecznych nierwnoci edukacyjnych i skutkw kolejnych reform owiaty. Autorka wielu prac naukowych, m.in. Szkoa: midzy pastwem, spoeczestwem a rynkiem (rozprawa habilitacyjna; 2002), Edukacja przedszkolna w Polsce szanse i zagroenia (red.; 2003), Mae dziecko w systemie opieki spoecznej i edukacji (red., z M. ytko; 2004). Czonek Zespou ds. Owiaty Szkolnej i Nauczania Akademickiego przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Przemiany w owiacie poznaa take od innej strony jako czonek komitetu rodzicielskiego, nastpnie rady szkoy, a take jako nauczycielka WOS.

Jaka jest skala tego problemu w Polsce? M. Z.: To zaley oczywicie od tego, co przyjmiemy jako wskaniki. Obecnie dowiadczamy czego, co nazywa si eksplozj edukacyjn: prawie

piciokrotnie zwikszya si liczba studentw, niemal 80% absolwentw szk gimnazjalnych idzie do szk maturalnych. Moemy zatem powiedzie, e nastpio ogromne upowszechnienie edukacji. Jednak, patrzc z innej perspektywy, skoro wiemy, e osignicie danego poziomu edukacyjnego jest cile uzalenione od pozycji spoecznej, a rnice spoeczne i materialne ogromnie wzrosy, to powinno to w jaki sposb da o sobie zna rwnie w systemie edukacyjnym. Trzeba t zagadk rozszyfrowa: czy szanse rzeczywicie si wyrwnay, czy istniej, ale w innej postaci? Istnieje kilka kwestii, ktre warto tutaj przywoa. Po pierwsze, wci przecie istnieje grupa modych ludzi, ktrzy nie kocz gimnazjw, nie kontynuuj nauki albo wypadaj po pierwszym roku szkoy redniej. Wielkoci tej grupy nie znamy a statystyki s niestety zawodne. S one zazwyczaj bardzo optymistyczne, tzn. mwi o kilku procentach modziey, ktra nie uczestniczy w edukacji ponadgimnazjalnej. Z kolei na podstawie mini-bada, szacunkw dotyczcych nieukoczenia edukacji, urywania si z lekcji, mamy podejrzenia, e takich uczniw jest znacznie wicej ni 5 czy 6%, o ktrych mwi oficjalne dane. Zwaszcza, e instytucj, ktra ma odnotowywa, czy dziecko po skoczeniu szkoy gimnazjalnej uczy si dalej, jest gmina. Czsto prowadz rozmowy z Biurami Edukacji gmin lub z burmistrzami, i w wikszoci nie maj o tym pojcia, czsto uwaaj wrcz, e analizowanie tej kwestii nie naley do ich obowizkw, cho jest to zapisane w ustawie. Na jakiej zatem podstawie uwaamy, e nasza modzie kontynuuje nauk? Po prostu tego nie wiemy. Tymczasem jest to bardzo grone zjawisko. W poprzednim ustroju spoeczno-gospodarczym czowiek, ktry mia niski poziom wyksztacenia, mg funkcjonowa cakiem niele. Przy oglnym wzrocie poziomu wyksztacenia caego spoeczestwa, ta grupa ludzi jednak znaczco traci. Nie zmieniaj swojej pozycji spoecznej w stosunku do rodzicw, ale w porwnaniu z reszt spoeczestwa po prostu lec w d. Obecnie, aby w spoeczestwie utrzyma si w tym samym miejscu, trzeba bardzo szybko biega. Oni niestety nie potrafi biega. To dramat, dodatkowo nierozpoznany, gdy nie jest badany w odpowiedni sposb.

WWW.PEDAGOG.UW.EDU.PL

7
Drugim istotnym zjawiskiem jest to, e modzi ludzie rzeczywicie masowo zdobywaj matury i dyplomy licencjatw czy magistrw. Tyle, e robi to w instytucjach o bardzo rnym poziomie, tzn. nadal jest krlewska cieka dla zamonych lub przynajmniej dobrze wyksztaconych, ktra zaczyna si od dobrego przedszkola, podstawwki, przez gimnazjum, dobre liceum i tzw. bezpatne studia. Ta grupa jest uprzywilejowana, natomiast pozostali trafiaj niestety do tzw. licew-spadw, gdzie przy niskim poziomie wymaga maturalnych otrzymuj co prawda wiadectwa dojrzaoci, ale pniej id na beznadziejne studia, gdzie ciga si od nich znaczne kwoty, dajc w zamian karteczk, e maj licencjat. Ich poziom wiedzy jest jednak dramatycznie niski. Powszechnie syszy si narzekania, e poziom studentw z roku na rok si obnia. M. Z.: On jest ju tak niski, e chyba nie moe si obnia... Najpierw chciaabym jednak zgosi pewne zastrzeenie: my, nauczyciele, jestemy przyzwyczajeni do tego, e mody czowiek pewne rzeczy wie, tymczasem oni tych rzeczy nie wiedz, wiedz natomiast inne, swoje, o ktre my czsto nie pytamy. Dlatego nie wiem, jak jest z oglnym poziomem wiedzy. Niewtpliwie sprawniej szukaj informacji w Internecie, s o wiele lepiej przystosowani do funkcjonowania we wspczesnym spoeczestwie. Oczywicie, z punktu widzenia naszych kryteriw, s gbami, ale wedug ich kryteriw to my nimi jestemy tutaj wystpuje dua dysproporcja wzajemnych oczekiwa co do kwalifikacji, umiejtnoci. Stosujc moje kryteria, przyznaj, e poraa mnie, gdy student prywatnej wyszej szkoy nie wie, kiedy bya II wojna wiatowa. Po prostu nie mog zrozumie, e on tego nie wie i jest w stanie normalnie funkcjonowa. S studenci, ktrzy nie wiedz, e w Polsce by komunizm, Gierek czy Gomuka. Rozumiem, e oba nazwiska s na G i mog si komu pomyli, ale ju o istnieniu takich postaci, jak Chruszczow czy Breniew, oni po prostu nie maj pojcia. I uwaaj, e nie musz mie. Nie maj ciekawoci wiata, co jest typem mentalnoci, ktrego nie rozumiem. Z tego punktu widzenia studenci s bardzo le wyksztaceni. W tym samym czasie studenci, z ktrymi spotykam si na Uniwersytecie Warszawskim, s wyksztaceni fantastycznie. Nastpio ogromne zrnicowanie poziomw nauczania mimo wsplnej matury, wsplnego magisterium, ci ludzie s po prostu z innych wiatw. Niektre prywatne uczelnie wypuszczaj absolwentw nic nie umiejcych lub wrcz z trudem piszcych. Uwidacznia si wic ogromne zrnicowanie spoeczne wanie w sposobie przygotowania modych ludzi do wyszego poziomu wyksztacenia. Wida wyranie, e system edukacyjny w Polsce nie spenia warunku wyrwnywania szans, e szkoa podstawowa i gimnazjum ucz tych, ktrzy potrafi si nauczy, natomiast nie s w stanie zmobilizowa ogromnej rzeszy pozostaych, pokaza, e nauka ma jakikolwiek sens. To jest rzeczywicie problem. Jak owe nierwnoci edukacyjne wyglday w Polsce w perspektywie historycznej? Tego typu informacje, np. dotyczce liczby osb pochodzenia wiejskiego koczcych studia wysze, czsto s uywane do obrony lub krytyki poszczeglnych okresw w historii Polski (dwudziestolecie midzywojenne, PRL, III RP). M. Z.: Jeli chodzi o Polsk pod zaborami, to kady z zaborcw prowadzi zupenie inn polityk edukacyjn. W Galicji ludno pochodzenia chopskiego uczya si, sza dalej, dostawaa na Uniwersytet Jagielloski to nie byy czste przypadki, ale si zdarzay. O wiele trudniej byo pod zaborem rosyjskim, poniewa tam stosowano wyrane kategorie spoeczne. Czowiek o pochodzeniu chopskim nie bardzo mia mono dosta si do gimnazjum, gdy funkcjonowao spoeczestwo stanowe i ono blokowao moliwoci kariery osobom niszego pochodzenia. Oczywicie zdarzali si tacy, ktrzy przedzierali si przez ten system, ale to byy absolutne wyjtki. Natomiast Wielkopolska to by okrg bardzo dobrej, porzdnej owiaty.
bd PRZEMEK KLAJMON

W okresie Polski midzywojennej ktra zreszt trwaa strasznie krtko, gdy rozpatrujemy problem z punktu widzenia stworzenia wzorw edukacyjnych przeszkody dla modziey wiejskiej byy ogromne, zwaszcza na terenach porosyjskich, gdzie bardzo rzadkie byy przypadki awansu ludzi ze wsi. Oczywicie wybijajcym si osobom, chtnym do nauki, zdarzay si kariery, np. ksidza czy nauczyciela, z tym, e to nie zawsze wymagao wyszego wyksztacenia. W okresie midzywojennym nadal istniay silne podziay obyczajowe i majtkowe, a awans spoeczny by utrudniony. Potem przysza Polska Ludowa, lata 50., ktre rzeczywicie byy prb stworzenia nowej inteligencji. W zwizku z tym uprzywilejowano rnych ludzi i dochodzio do rozmaitych paradoksw. Czowiek, ktry by robotnikiem, po odbytym kursie otrzymywa wanie za to, e jest dobrym robotnikiem stopie inyniera i zaczy-

8
na... zarabia mniej. Dlatego koniecznie chcia przesta by inynierem wszystko to dziao si z tego powodu, e uprzywilejowano robotnikw, a jednoczenie chciano ich wepchn na wysze stanowiska. Cay ten cyrk koczy si mniej wicej w poowie lat 50. w latach 60., kiedy stabilizuje si struktura spoeczna, raczej trudno jest si dosta na studia ludziom pochodzcym ze wsi. Najczstsz ciek kariery jest wwczas szkoa zasadnicza lub Szkoa Przysposobienia Rolniczego; po takich szkoach dalsza droga bya waciwie zamknita. By to system bardzo mao drony, w zwizku z tym liczba modziey wiejskiej wrd studentw wynosia w latach 70. bodaje 7%, robotnicy stanowili 12%, a reszt inteligencja. Pocztek lat 90. to ogromne problemy bezrobocia, gwatownie pogarszajcego si statusu materialnego ludzi. Bezrobocie lub groba bezrobocia staj si silnym bodcem poszukiwania lepszej pozycji na rynku pracy. Ogromna fala modziey postanawia studiowa. Jednoczenie znikaj przeszkody istniejce w poprzednim systemie, kiedy to limitowano liczb przyj na uczelnie. Poza wiksz licz studentw przyjmowanych do szk publicznych, od 1995 r. powstaj w ogromnym tempie szkoy niepubliczne. Od tego czasu zaczyna si boom na edukacj? M. Z.: Tak, czego symbolem byo haso i Ty zostaniesz magistrem!. Pamitam studentk, oczywicie ze szkoy niepublicznej, ktra mi powiedziaa, e teraz jest fajnie, bo tak mao umiejc mona dosta si na studia... Ona odczuwaa jako pewne wyrnienie to, e nie musi si uczy, a moe by na studiach i uzyska dyplom. Z kolei inna moja studentka, ktra koniecznie chce by magistrem socjologii, mwi, e tak naprawd to nie wie, czy w tym zawodzie zostanie, obecnie jest na kursie masaystki. Takie podniesienie prestiu poprzez posiadanie dyplomu jest dla wielu ludzi bardzo wane. Natomiast rzeczywicie, jeli chodzi o poziom edukacji, to jest on mizerny, wyranie pokazuje, e ci ludzie nie s przygotowani do studiw, e podstawwka, gimnazjum i liceum nie daj im umiejtnoci szukania informacji ani samodzielnego mylenia. Jakie czynniki, poza tymi oczywistymi, jak ubstwo, warunkuj nierwnoci w wynikach szkolnych i w dostpie do kolejnych szczebli wyksztacenia? Jak istotne s np. miejsce zamieszkania (miasto-wie) czy wielko szkoy, do ktrej dana osoba uprzednio uczszczaa? M. Z.: Mamy zamydlon sytuacj z powodu atwoci dostpu do kolejnych szczebli edukacji, tzn. dziecko midzy podstawwk a gimnazjum nie przechodzi adnej selekcji, a jedynie sprawdzian wiedzy. Egzamin koczcy gimnazjum polega na tym, e wystarczy, i dziecko na niego przyjdzie, dlatego nie ma adnej motywacji do nauki, bo mody czowiek wie (lub wiedz jego rodzice), e jest duo szk rednich, ktre go przyjm. W gimnazjach, ktre odwiedzaam, a badaam m.in. szkoy na Mazurach i Mazowszu, gwnie wiejskie, pojawiaj si swoici headhunterzy, ktrzy mwi dzieciom wprost: kochani, bez wzgldu na to, jakie macie wiadectwo i jakie wyniki otrzymacie na egzaminie, przyjmiemy was, naprawd nie musicie si uczy tylko przyjdcie do nas. Te szkoy rednie powstay w okresie wyu demograficznego, a obecnie mamy ni, dlatego przyjmuj kadego ucznia, eby si utrzyma. Jeden z dyrektorw mwi: Prosz Pani, my jedzimy po wsiach i z drzewa cigamy dzieci, eby ratowa szko, a wic pensje, etaty... To efekt tego, e za uczniami id pienidze. W ramach reorganizacji sposobw finansowania szk liczono, e szkoy bd zabiega o uczniw poprzez wysok jako ksztacenia. Wyranie wida, e dzieje si inaczej, tzn. s takie, ktre zabiegaj o uczniw stawiajc na bardzo wysok jako selekcja tam jest gigantyczna, a ilo poda olbrzymia jednak mamy te ogromn ilo szk o bardzo niskiej jakoci nauczania, ktre napdzaj sobie uczniw wanie utrzymujc kiepski poziom. Mamy zatem modzie, ktra co prawda koczy edukacj, ale s to placwki nie dajce dobrych perspektyw na przyszo. Czyli jest ju jaki podzia? M. Z.: Tak, przedtem mielimy jasno: bya selekcja, ktr przechodzili ci, ktrzy co umieli, a teraz przechodz wszyscy. Gdy spojrzymy na wszystkie dobre licea, to jeli chodzi o wskaniki statusu spoecznego, znajd si tam przede wszystkim dzieci rodzicw o wyszym poziomie wyksztacenia. Waniejszy jest bowiem poziom wyksztacenia ni zamono. W badaniach bodaje prof. Fatygi opisana jest historyjka o ojcu, ktry ma mnstwo pienidzy, ale nie widzi potrzeby edukacji crki, dlatego dziewczynka nie chodzi do szkoy. Pedagog szkolny jedzie i mwi, e istnieje obowizek szkolny, inaczej bdzie kolegium, a ojciec na to: To trzeba zapaci? Ile pac?. Chcia, aby dziewczynka pomagaa mu w prowadzonym biznesie i zupenie nie widzia koniecznoci ksztacenia. Aspiracje maj ludzie, ktrych rodzice posiadaj wyksztacenie rednie lub wysze: nawet ubogi nauczyciel zrobi absolutnie wszystko, eby jego dziecko poszo do jak najlepszej szkoy. Z drugiej jednak strony, w naszym kraju im kto posiada lepsze wyksztacenie, tym na og ma wiksze dochody. I oczywicie s grupy i zamonych i wyksztaconych, ktre dbaj o edukacj swoich dzieci, stwarzaj im dobre warunki. Oni wiedz, e szko naley wybra i wybieraj te najlepsze. Niestety, sporo rodzicw nie wie, e mona i trzeba wybra szko, w zwizku z tym wybieraj szko najblisz. S take innego typu nierwnoci, ktre przeywa milion mao zamonych dzieci: to, e teraz kady musi mie najnowszy pirnik, komrk czy iPoda. Do szkoy w raczej zamonym Wilanowie, w ktrej wywiad przeprowadza mj student, chodz take dzieci normalnych ludzi. Tam matki biedniejszych przyklejaj nalepki, eby rzeczy wydaway si markowe, a ich dzieci nie byy wymiewane przez rwienikw... To jest nie tylko ekonomiczny, ale take symboliczny, emocjonalny dramat dzieci mao zamonych. W spoeczestwie, w ktrym wielu ludzi si bogaci, ci, ktrzy pozostaj biedni, staj si bardzo biedni.

9
Jak nierwny dostp do edukacji przekada si na pniejsze wykluczenie spoeczne i ekonomiczne? M. Z.: Jak wspominaam, ogromnie wzrs poziom wyksztacenia caego spoeczestwa, co oznacza, e wykluczenie bardziej zagraa tym grupom, ktre nie s w stanie przebi si i wej na ciek kariery edukacyjnej. Przede wszystkim s to ci, ktrzy co prawda kocz nauk na poziomie gimnazjum, czsto przepychani robi si wszystko, by 18- czy 19-latkowi da papierek, chocia nauczycielka nie wie, czy on potrafi pisa. Ta grupa jest bardzo le wyksztacona, a co gorsza nie widzi moliwoci zwizanych z edukacj. Szkoa nie daje nawet umiejtnoci dostrzeenia tego, jak posiadana wiedza moe wpyn i zapewne wpynie na dalsze losy. Funkcjonowanie polskiej szkoy jest pod tym wzgldem fatalne. Szkoy zazwyczaj w swych rankingach uwzgldniaj dobrych uczniw, np. liczb dzieci, ktre dobrze zday egzamin, albo uczestniczcych w konkursach czy olimpiadach; to podnosi presti szkoy. Inwestuje si w dzieci, ktre chc si uczy, natomiast te, ktre s oporne, strasznie trac. Przekonanie takiego dzieciaka, e naprawd jest sens, aby nauczy si czego, jest bardzo trudne, wymaga duo czasu i powicenia. Tymczasem szkoy nie daj adnego wsparcia nauczycielom, ktrzy mieliby si tym zajmowa. S godziny wyrwnawcze, za ktre nauczyciel ma pacone, ale problemem jest to, e nikt tam nie przychodzi, bo to s zajcia dobrowolne. Czasami zapie si jakiego smarkacza i kae wyuczy wiersza czy formuki, ale z tego nic nie wynika. Z dziemi trudnymi, ktre maj niekiedy ogromne problemy, trzeba inaczej pracowa. Pamitam taki wywiad z nauczycielem historii z wiejskiego gimnazjum. Mia on ucznia, ktrego rodzice nie przychodzili do szkoy, a dziecko w ogle si nie uczyo. Pojecha porozmawia z rodzicami i zobaczy, e matka jest chora na raka, ojciec ledwo daje sobie rad z prowadzeniem domu i gospodarstwa, a chopak zaraz po przyjciu ze szkoy rzuca tornister i idzie pomaga w polu. Co ja mam tym ludziom powiedzie? e dziecko powinno si uczy? pyta nauczyciel. Wymaganie od takich dzieci rzetelnej nauki jest absurdem takiej rodzinie trzeba najpierw pomc. Syszaam opowie nauczycielki, e spotkaa swojego ucznia, ktry notorycznie nie przychodzi na lekcje, jak zbiera zom, eby sobie kupi co do jedzenia. Zaatwia mu m.in. wietlic i wtedy zacz normalnie chodzi na lekcje. I czsto wanie od takiej pomocy trzeba zacz, nie od zaj wyrwnawczych. Prof. Wielisawa Warzywoda-Kruszyska od lat pisze i alarmuje, e w Polsce bieda ma twarz dziecka. Wystarczy dwoje dzieci, eby zwyczajn rodzin o niskich pensjach wpdzi w zaawansowane ubstwo. Gdyby to byli alkoholicy, to pastwo daoby im pomoc tymczasem dla zwykych rodzin nie ma adnego wsparcia. Mona wpisa do akt, e oni s niewydolni wychowawczo, ale to jest sytuacja postawiona na gowie, poza tym to grony zabieg, bo jaki urzdnik moe nie wiedzie, o co chodzi, i jeszcze nie daj Boe zabierze takie dzieci rodzicom. Bieda rodzin majcych dzieci jest w Polsce czym przygnbiajcym. Mamy milion dzieci, ktre yj w rodzinach z ubstwem... Potrzebna jest powana, dugoletnia, a nie akcyjna polityka spoeczna, ktra dyaby do usunicia tego problemu. Potrzebna jest solidna diagnoza tego zjawiska. Wspomniana ju prof. Warzywoda-Kruszyska pokazuje, jak nieodpowiednio skonstruowane s wskaniki zamonoci rodzin, na podstawie ktrych prowadzi si polityk spoeczn. Trzeba skonstruowa map biedy. Opracowa odpowiednie dla rnych rejonw dziaania pomocowe. Konieczna jest pomoc zwaszcza rodzinom z maymi dziemi, tymi w wieku obkowym i przedszkolnym. Przekonuje Pani, e polityka wyrwnywania szans powinna obejmowa wszystkie poziomy edukacji, poczwszy od przedszkolnej, ktrej przypisuje Pani szczeglnie istotn rol. W jaki sposb nierwny dostp do przedszkoli przekada si na dalsze nierwnoci edukacyjne? M. Z.: Dziecko w pierwszych latach ycia ma najwikszy potencja rozwojowy, dlatego dobre warunki znacznie zwikszaj szanse na wysze IQ oraz na mniej problemw ze zdrowiem, emocjami itp. U nas o dzieciach zaczyna si mwi dopiero w szkole, tam np. wikszo przechodzi pierwsze badania (zbw, wzroku, krgosupa), a to jest znacznie za pno. Oczywicie dzieci dopieszczone, w rodzinach o wyszym wyksztaceniu, s badane regularnie w przychodniach, natomiast bardzo dua liczba dzieci, zwaszcza w rodzinach biedniejszych, bez wzgldu na to, czy w miastach czy na wsi, nie podlega adnym kontrolom. Tymczasem dziecko do czasu szkolnego powinno by bardzo starannie monitorowane, bo wanie wtedy mona zapobiec wielu pniejszym wadom czy schorzeniom. Pomoc w opiece nad dziemi marginesu, rodzinami, w ktrych mog by samotne matki, powinna mie miejsce chocia przez pierwszy rok. Pielgniarka czy latajca poona, ktra pomagaaby matce, tumaczya zasady pielgnacji i karmienia dziecka, moe mie ogromne znaczenie dla jego rozwoju. Kolejny etap to uczenie, w jaki sposb postpowa z dzieckiem, eby ono si prawidowo rozwijao, nastpny przedszkole, czyli opieka, ktra polegaaby na tym, e dzieci wdraa si do ycia grupowego, uczy przy pomocy zabawek rnych swek itp. W gminie Grunwald w woj. warmisko-mazurskim, s trzy ex-PGR-y. Gdy do szkoy przyszy pochodzce z nich dzieci, ktre nie chodziy do przedszkoli, bo po upadku PGR-w one te zostay zlikwidowane, w wielu przypadkach nie znay podstawowych sw. Chleb czy wod tak, natomiast soca ju nie. Gdy dziecko bawi si z rodzicami czy z dziadkiem gra w szachy jemu przedszkole potrzebne jest dla kontaktw spoecznych, tym bardziej, gdy jest jedynakiem. Tamtym dzieciom przedszkole potrzebne jest nie tylko dla prawidowych kontaktw z innymi dziemi, bo w rodzinach biednych ten kontakt jest zaburzony, ale take np. do rozwoju umiejtnoci mwienia. Im szybciej naprawimy takie problemy, tym atwiej dzieci bd funkcjonoway w szkole. Poniewa pierwsze problemy potrafi do niej zniechci, start jest naprawd wany. Inna sprawa, e rodzice nie maj gdzie tych dzieci wysa: w Polsce nie ma przedszkoli. Mamy kilkaset gmin, w ktrych nie ma ani jednego przedszkola. W wielu jest tylko jedno, w wikszej miejscowoci. Na wsiach nie ma ich prawie wcale. Nawet w miastach rozgrywa si prawdziwy bj o miejsce w przedszkolu.

10
Jakie dziaania powinno si podj w celu upowszechnienia edukacji przedszkolnej? Kwestie zwizane z jej organizacj le w gestii samorzdw. M. Z.: Gminy maj prowadzenie przedszkoli w zakresie swoich zada, ale nie dostaj adnych dodatkowych subwencji, cho powinny zwaszcza te biedniejsze, bo pod wzgldem zamonoci gmin mamy ogromne zrnicowanie. Ogromn szans jest uzupenianie sieci przedszkoli publicznych placwkami alternatywnymi, co prawda o mniej rozbudowanych programach, ale za to cile wsppracujcych z rodzicami i rodowiskiem lokalnym. Obecnie caa owiata jest zdecentralizowana, a subwencja pastwowa jest wyliczana wedug liczby dzieci w szkoach. S gminy, ktre do edukacji dopacaj i w zwizku z tym nauczyciele maj opacone prowadzenie dodatkowych zaj z dziemi, s wic zajcia na basenie, wycieczki itd. S jednak i takie, gdzie podkrada si te subwencje i wydaje na drogi, kanalizacj itp. Takie zrnicowanie jest w Polsce ogromne. To rwnie wpywa na szanse: dzieci, ktre nie dostaj dopat do autobusu, nie pojad na adn wycieczk, wic mog nigdy nie odwiedzi teatru czy nie zobaczy Krakowa. Jaka powinna by w tej sytuacji rola wadz centralnych? M. Z.: Niewtpliwie trzeba pomc i skoni samorzdy do organizacji przedszkoli i pomocy dla matek maych dzieci; powinny zosta wyodrbnione te regiony i rodziny, ktre wymagaj szczeglnej opieki. Potrzebna jest edukacja uzupeniajca, kompensujca, specjalne programy dla dzieci tych rodzin, ktre s sabe, eby one mogy stan na wasnych nogach samo dawanie wdki nie wystarczy... Natomiast trzeba zadba, eby biedniejsze szkoy lepiej funkcjonoway, uruchomi kompleksowy program kompensacyjny to ju jest rola dla wsppracy midzy samorzdami a ministerstwem. Zwaszcza, e w tej chwili mamy moliwo aplikowania do rnych programw, np. Europejskiego Funduszu Spoecznego, ktry oferuje szans, by nadgoni te nierwnoci. Problem polega na tym, e czciej aplikuj bogatsze gminy, ktre potrafi znale ludzi umiejcych to robi. W zwizku z tym ministerstwo w jakim stopniu powinno wspomaga najsabszych, bo bez tego oni nie bd w stanie skorzysta z tych wszystkich unijnych dobrodziejstw, ktre spady na nasz kraj. Tymczasem patrzy si, jak zje rodki z EFS-u, natomiast nie patrzy si, czy one rzeczywicie su realizacji kluczowego celu, czyli czy przeciwdziaaj wykluczeniu najbardziej zmarginalizowanych rodowisk, podcigaj tych najbiedniejszych. Z tego, co Pani mwi, wynika, e nasze pastwo niezbyt dobrze radzi sobie z przeciwdziaaniem wykluczeniu spoecznemu za pomoc kompleksowej i dugookresowej polityki owiatowej. M. Z.: Pastwo udaje, e prowadzi egalitarn polityk, podczas gdy w rzeczywistoci jest realizowany model nastawiony raczej na eskalacj rnic ni na wyrwnanie szans. To jest bardzo widoczne. Decentralizacja ma dwie strony. Wprowadzenie do edukacji elementw rynkowych jest moim zdaniem negatywne, bo wspomaga z edukacj. Z drugiej strony, decentralizacja bywa wartociowa. To, co si stao z niektrymi szkoami, gdy przeszy one w rce gmin, to zupenie nowy wiat: pikny wygld, wyposaenie, czyste ubikacje... Co, czego w PRL-u nie byo. Istniej jednoczenie biedne regiony, ktre pastwo musi wspomaga niezalenie od decentralizacji. Musi by polityka wspomagania tych gorszych, bo bez takiego wsparcia tworz si dramaty. Dyplom renomowanej uczelni czy liceum od dawna otwiera kolejne drzwi. Czy podobne zjawisko dotaro ju na nisze poziomy nauczania? Jak due jest zrnicowanie szk podstawowych i ponadpodstawowych pod wzgldem jakoci nauczania czy istniej jakie zobiektywizowane kryteria pozwalajce na uoglnienia? Jakie inne rnice midzy szkoami/klasami wpywaj na dalsze yciowe szanse dzieci i modziey? M. Z.: Istniej kryteria mwice, ktre szkoy s dobre. S nimi egzaminy, ktre jednoczenie pokazuj raczej zrnicowanie spoeczne uczniw ni merytoryczny poziom szkoy. Dlatego, e dobre szkoy to takie, do ktrych chodz dobre dzieci, z dobrych domw, a ze to te, w przypadku ktrych rodzice uczniw s biedni, niewyksztaceni. atwo to zauway w kolejnych wynikach egzaminw szkolnych, ju na poziomie szkoy podstawowej: szkoy z biednych dzielnic s gorsze. Rodzice, ktrym zaley, potrafi znale dobre gimnazjum dla swoich dzieci, nawet jeli w okolicy maj same gorsze placwki tworz si gimnazja dobrych dzieci, zwaszcza gimnazja pozarejonowe, powstae przy liceach, mogce przyjmowa wedug swoich kryteriw. Kolejnym elementem nierwnoci edukacyjnych s szkoy spoeczne, czyli prywatne, ktre przyjmuj za pienidze. Na poziomie podstawwek i gimnazjw jest ich jednak niewiele, wycigaj pewn elit, zwaszcza majtkow. Wikszo dzieci nadal chodzi do szk publicznych i to ich zrnicowanie ma wiksze konsekwencje spoeczne w tworzeniu nierwnoci. Prawda jest taka, e o poziomie szkoy decyduj uczniowie, a nie nauczyciele. Jeeli mamy rodowisko spoeczne, ktre jest bardzo trudne, to jest oczywicie moliwe stworzenie wspaniaego programu, ale to strasznie cikie zadanie znam bodaj jedn szko, ktra potrafia co takiego zrobi. rodowisko spoeczne jest tym czynnikiem, ktry w peni ustawia poziom szk. Dramatem Polski jest to, e nie potrafimy tej przepaci zniwelowa. Nasze szkolnictwo podlega niemal cigym reformom w ostatnich latach bylimy wiadkami m.in. wprowadzenia dodatkowego szczebla edukacji (gimnazja), obnienia wieku, w ktrym uczniowie przechodz pierwsze egzaminy oraz zmiany trybu przyj na studia. Ktre z tych zmian s pozytywne, a ktre negatywne, jeli chodzi o denie do wyrwnywania szans edukacyjnych?

11
M. Z.: Obnianie wieku kolejnych progw edukacji jest pozytywne, potrzebne s tylko dobre programy dla maych dzieci, eby ich nie zraa do szkoy, bo skutki tego s strasznie trudne do odrobienia. Musi mie miejsce mikkie przyjcie maych dzieci do szkoy, zagodzenie przeskoku midzy dziecistwem a szko, aby te pierwsze lata byy sympatyczne. To due wyzwanie, nie wszyscy nauczyciele to potrafi. Musi si z tym czy polepszanie jakoci edukacji. Wprowadzenie gimnazjw uwaam za pomyk, chocia rozumiem, e utrzymywanie tak duej liczby szk jest niemoliwe, wic trzeba byo cz dzieci zebra i dowozi, gdy mamy rozrzucon sie osadnicz. Takie koncentracje szk maj swj sens, pod warunkiem, e zostanie zorganizowany sprawny i szybki dowz, ktry nie bdzie zadrcza dziecka, zmuszajc je np. do wstawania o 5 rano i pnego powrotu do domu. Poniewa samorzdy nie s w stanie utrzyma odpowiedniej liczby autobusw, cz dzieci nie moe uczestniczy w zajciach pozalekcyjnych, a to s te dzieci, ktre ich najbardziej potrzebuj. W ten sposb bardzo uprzywilejowane zostay dzieci, ktrym zafundowano fajne gimnazja w ich miejscach zamieszkania, natomiast reszta ma jeszcze gorzej ni miaa. Ci, ktrych trzeba dowozi, trac godziny, marzn, a do tego jeszcze nie maj adnych dodatkowych zaj. eby im to zrekompensowa, naleaoby zacz od tego, eby te autobusy czciej jedziy. Ponadto potrzebne s same drobiazgi: dobre programy i dobrzy nauczyciele. Od kiedy zajmuj si problemami szkolnictwa, a jest to ju chyba ponad wier wieku, stale sysz, e programy s przeadowane. Dokonuje si kolejnej reformy i... nic si nie zmienia, a jeli zmienia, to na gorsze. Powinien zosta opracowany standard wiedzy koniecznej, ktr kady ucze powinien zna po 10 latach nauki obowizkowej, by mc sensownie uczestniczy w pracy, yciu rodzinnym, spoecznym i kulturalnym. Poza tym standardem powinny by w szkole zajcia fakultatywne, powicone rozmaitym problemom, gwnie dla pokazania sposobw poszukiwania informacji, rozwizywania zagadnie, promujce prac zespoow, a czy bd to zajcia na temat ycia ab, wpywu taca na emocje czowieka, czy konstruowania obiektw latajcych to naprawd obojtne. Niestety, poszukiwania standardu wiedzy koniecznej, jakie dotychczas miay miejsce, prowadz do rezultatw absurdalnych. Przedstawiciele kolejnych dziedzin wyliczaj swoje standardy, co sklejone razem prowadzi nas w krain utopii. Nikt nigdy nie bdzie mia okazji wykorzystania takiej masy wiedzy. A mody czowiek, ktremu wpychamy t wiedz do gowy, ma z jednej strony poczucie zagubienia, z drugiej absurdu. Przeadowanie programw uniemoliwia nauczycielowi prowadzenie ciekawych zaj lub wprowadzanie metod aktywnych. Kluczem do dobrej szkoy naprawd dobrej, a wic nie takiej z rankingw, ocenianej jedynie na poziomie ocen egzaminacyjnych jest dobry nauczyciel. Dobrze wyksztacony, czyli umiejcy poszerza sw wiedz oraz dobrze kontaktujcy si z uczniami. Programy ksztacenia nauczycieli powinny i w podobnym kierunku co programy szkolne poza pewnym koniecznym standardem, powinna to by praca problemowa, badawcza i duo zaj praktycznych z modzie, pod okiem dowiadczonych i dobrych psychologw i pedagogw. Dobra szkoa potrzebna jest przede wszystkim w rodowiskach tzw. defaworyzowanych. Modzie z lepszych rodowisk radzi sobie nawet przy zej szkole, cho i tu szkoda lat i pienidzy na co, co nie daje sensownych wynikw. Ale w przypadku modziey nie majcej alternatywnych bodcw rozwoju, jest to strata niepowetowana. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 29 lutego 2008 r.

bnd ANDRe CORTES

12

moDym W PotRzEBiE

micha Stpie Wiele dzieci jest niewidzialnych. Nie tylko te z rodzin patologicznych, z obszarw chronicznej biedy, ze zych dzielnic itp. Chodzi o wszystkie, ktrym brak zainteresowania ze strony otoczenia rodzicw zajtych codzienn walk o utrzymanie, szkoy, spoecznoci ssiedzkiej.
Ich wiat ogranicza si do awki na blokowisku czy rdmiejskiej bramy, a tam trudno znale pozytywne wzorce czy rozwijajce zainteresowania. atwo natomiast o niemdre yciowe wybory. Na szczcie s ludzie, ktrym los takich dzieciakw nie jest obojtny. Staraj si do nich dociera tzw. streetworkerzy, zwani take pedagogami ulicy. Powstaj rwnie wietlice, w ktrych dziaaj naprawd ofiarni wychowawcy. Ich praca jest trudna, nie przynosi szybkich efektw, nie wie si z duymi pienidzmi ani moliwociami awansu. Mimo tego, wiele osb jest gotowych powici si jej, gdy jak tumacz kto musi to robi. Jak dociera do ludzi potrzebujcych wsparcia, jak dziaa, aby by skutecznym, gdzie skierowa osob, ktrej sami nie potrafimy pomc. Podejmujc tak prac, trzeba wiedzie, jak bardzo jest cika i z czym si czy. Dobre chci to bowiem o wiele za mao. Niezbdna jest take gotowo do nauki oraz co szczeglnie wane motywacja i duo samozaparcia. Naley te umie czy idealizm z trzewym realizmem. Trzeba wierzy w idee, ale nie mona chcie by mesjaszem. Wszystkim nie uda si pomc, co jednoczenie nie oznacza, e nie trzeba prbowa mwi Anna.

Pracowa u nas inynier z politechniki i antropolog mwi Izabela Kumiska z Pracowni Alternatywnego Wychowania z odzi. Jednak w zdecydowanej wikszoci s to osoby po kierunkach takich, jak psychologia czy pedagogika. Musz by dojrzali emocjonalnie, poukadani. W adnym wypadku nie mog myle stereotypami. Cierpliwo i otwarto te jest niezbdna. W przypadku streetworkingu wyksztacenie jest mniej istotne. Streetworkerzy s z rnych bajek mwi Andrzej Orowski ze Stowarzyszenia Grupa Pedagogiki i Animacji Spoecznej Warszawa PragaPnoc. To, jaki kierunek ukoczyli, nie ma wikszego znaczenia. Anna Michalska z Centrum Reintegracji Spoecznej i Zawodowej, ktra jest rwnie wolontariuszk w Poradni Profilaktyki i Terapii Uzalenie MONAR, tumaczy: Liczy si wiedza konkretna wiedza merytoryczna z dziedziny, w ktrej si pracuje.

Specjalici od trudnych przypadkw

By efektywnie pracowa jako uliczny pedagog, trzeba umie nawiza kontakt z podopiecznymi, sucha ich i znajdowa dla nich zrozumienie. Streetworker szanuje prawo modych do dokonywania wasnych wyborw: nie moralizuje, lecz pomaga zrozumie sytuacj; nie gani, tylko pokazuje alternatywy; zamiast poucza doradza. Kluczem do skutecznej pomocy jest zbudowanie z podopiecznym wizi opartej na cigej chci kontaktu z jego strony. Andrzej ju kilka lat zajmuje si pomaganiem dzieciom. Do dzieciakw trzeba mie podejcie. Praca z nimi polega midzy innymi na zagospodarowaniu ich czasu. Pokazaniu, e mona zrobi co konstruktywnego opowiada. z upywem czasu nabieraj do nas zaufania, relacje staj si kumpelskie. S te momenty, w ktrych prosz mnie o wsparcie, niejednokrotnie jestem jedyn doros osob, ktra jest w stanie im pomc. Gdy streetworker pokae podopiecznym, e mona na nim polega, zaczynaj uwaniej sucha, co ma do powiedzenia. Dziki tej wsppracy dzieciaki zaczynaj bra udzia w naszych zajciach, pojawia si w nich ch wsppracy, robienia czego, czego do tej pory nie robiy. Niejednokrotnie wracaj do szkoy, chocia wczeniej jej unikay. Dziki temu, e im pomagamy, zaczynaj wychodzi na ludzi, zamiast zasila szeregi przestpcw. Wielu z nich, gdyby nie nasza pomoc, trafioby do domw poprawczych a tam raczej na ludzi si nie wychodzi... Dlatego bardzo wane, aby dotrze do nich jak najszybciej. To s dzieciaki, ktre w zdecydowanej wikszoci nie poprosz o pomoc. Do nich musimy sami dotrze podkrela Andrzej.

Streetworkerzy w akcji

13
Nie tylko w terenie
peuty rodzinnego. To integralna cz naszej pracy tumaczy Andrzej. Wsppracujemy z rodzinami, bo czsto to tam tkwi problem, nie w dziecku. Na przykad nie chodzi do szkoy, bo brakuje mu nadzoru ze strony rodzicw. Kiedy pod wpywem naszej pracy taki nadzr si pojawia, od razu wida popraw. W Pracowni rwnie s w staym kontakcie ze rodowiskiem wychowankw. Raz w tygodniu odbywaj si spotkania z rodzicami, gdzie poruszane s problemy zwizane z ich sytuacj yciow, czsto nieatw i skomplikowan mwi Iza. Czsto same rodziny zwracaj si o pomoc i wsparcie. Dlatego te Pracownia organizuje przynajmniej raz w roku wyjazdy terapeutyczne dla rodzicw.

aden, nawet najlepszy pedagog, nie zastpi rodzicw. Dlatego Dom Aniow prowadzi Poradni Rodzinn. Na wstpie musimy zaatwia bardzo palce problemy, jak wiszce nad rodzin widmo egzekucji komorniczej czy eksmisji, nierzadko pomagamy te w znalezieniu pracy. Kiedy uda si opanowa tego typu problemy, lepiej wida zaburzenia relacji rodzinnych, kopoty wychowawcze itp. Wtedy moemy pomc jednoczenie dzieciom i rodzicom mwi Barbara. Bywanie w domach podopiecznych, rozmowa z ich rodzicami, potrafi bardzo pomc. Rodzice ufaj nam. Wiedz, e ich nie oceniamy. Niejednokrotnie mimo tego, e s niewydolni wychowawczo, to jednak chc pracowa. To bardzo wane przekonuje Andrzej. Nieraz dziki pracy streetworkera takie rodziny decyduj si na wizyt u tera-

Niezbdni rodzice

DOM ANIOW STRW

Przykadem miejsca, gdzie dzieci mog znale co wicej ni na podwrku, jest dzka Pracownia Alternatywnego Wychowania. Prowadzi m.in. rodowiskow wietlic Socjoterapeutyczn oraz telefon zaufania. Obejmuje opiek dzieci z dwch grup wiekowych: 3-5 lat i 6-14 lat. Placwka dziaa 11 godzin dziennie, od poniedziaku do pitku. W zajciach uczestnicz przede wszystkim dzieci i modzie z rodzin ubogich, borykajce si z wieloma problemami. Oprcz opieki bezporedniej, dbaoci o czyste ubranie, wyywienie czy opiek lekarsk, w wietlicy prowadzone s rne zajcia. Dzieci ucz si pisa, czyta, gotowa, malowa, nie zapomina si o zajciach ruchowych. Wszystko to nie tylko po to, eby zagospodarowa im czas czy nauczy konkretnych umiejtnoci. Chodzi te o to, by przy okazji omieli do wyraania wasnego zdania, przeama biern postaw, nauczy wsppracy z rwienikami. Dla starszych prowadzony jest Klub rodowiskowy. Modzie ma szans lepiej przygotowa si do dorosego ycia i funkcjonowania w spoeczestwie. Pracownicy Klubu m.in. pomagaj modym odkry obszary, w ktrych mogliby realizowa si zawodowo. Inn placwk, ktra wyciga rk do bezpaskich dzieci, jest Dom Aniow Strw z Katowic. Prowadzi obecnie wietlic Terapeutyczn dla dzieci w wieku 7-15 lat, a ponadto Ognisko Wychowawcze dla 3-6-latkw. Chcielibymy jeszcze stworzy klub dla modych wkraczajcych w doroso, czyli dla osb midzy 16 a 20 rokiem ycia. Jest dua potrzeba stworzenia dla nich takiego miejsca mwi Barbara Kaczmarczyk-Wichary. Jej organizacja zaczynaa od pracy ulicznej, potem dosza wietlica. Z czasem zaczlimy zauwaa, e i to jest za mao. Nasze dziaania przynosiy efekt niewspmierny do wkadanej przez nas pracy. Nie byo le, ale czulimy, e moe by znacznie lepiej. Std zaczlimy podejmowa inicjatywy bardziej systemowe, dziaa na rzecz dzieciakw w szerszym kontekcie. Wczylimy w nasz prac rodziny dzieci, a take, co bardzo wane, lokaln spoeczno, szkoy, Miejski Orodek Pomocy Spoecznej tumaczy Barbara. Ale trzeba te jasno powiedzie: pomoc nie oznacza robienia czego za naszych podopiecznych. Najlepsz pomoc jest nauczenie ich, jak sami maj dan rzecz zrobi.

Wan czci pracy z modymi ludmi s inicjatywy, ktre umoliwiaj wyjcie poza ich najblisze otoczenie, pokazanie, e wiat nie koczy si na wasnym podwrku czy ulicy. Dlatego tak potrzebne s wizyty w kinie, teatrze czy muzeum, ale rwnie wyjazdy poza miejsce zamieszkania. Pracownia Alternatywnego Wychowania organizuje letnie i zimowe obozy socjoterapeutyczne, ktre stwarzaj okazj do intensywnej pracy z modymi. Ucz si oni prawidowego stosunku do uywek, mylenia o przyszoci,

Wyrwa si z codziennoci

14
rozbudzana jest w nich ch poznawania wiata. Obozy pomagaj im take rozwin umiejtnoci takie jak planowanie czy wsppraca w grupie. Uzupenieniem tych dziaa s imprezy okolicznociowe, wita Boego Narodzenia i Wielkanocy. Gdyby nie Pracownia, wikszo z jej podopiecznych nie wiedziaaby, jak takie wita naprawd mogyby wyglda. Ich wsplne przeywanie jest niezwykle wane, stanowi te dobr okazj do przekazania wsparcia materialnego. Rwnie w Domu Aniow Strw wsplnie obchodzi si najwaniejsze wita oraz odwiedza placwki kulturalne. Poza tym, organizuje on dwa rodzaje imprez. Pierwsze maj za zadanie przycign modych ludzi s to m.in. rozgrywki piki nonej i kursy capoeiry. Drugie s realizowane przez samych podopiecznych i maj na celu udowodni im samym oraz ich otoczeniu, e potrafi by twrczy i mog zdziaa wiele dobrego. S to np. festyny, na ktre zapraszani s ssiedzi, znajomi, rodzina. Dzieci organizuj take mniejsze akcje. Na Wielkanoc nasi podopieczni wypiekali barany, ktre pniej sprzedawali na samodzielnie urzdzonym kiermaszu. Zebrane w ten sposb pienidze przeznaczyli na wyjcie do kina chwali wychowankw Barbara. 2-3 lata. Tyle przecitnie trwa wsppraca pedagogw ulicy z podopiecznym. Potem odcinaj ppowin, pozwalajc mu dziaa na wasn rk.

Rwnie streetworkerzy z Grupy Pedagogiki i Animacji Spoecznej chc zmienia modych gniewnych, angaujc ich we wsplne dziaania. Przy okazji przeamuj dotyczce ich stereotypy ludzie zaczynaj dziki temu dostrzega w nich pozytywne cechy, staj si bardziej tolerancyjni i yczliwi. Podopieczni GPAS ju wkrtce bd krci film o znanym bramkarzu, Arturze Borucu. Chopcy z ulicy Brzeskiej, uwaanej za jedno z najniebezpieczniejszych miejsc w stolicy, chc pokaza bramkarza reprezentacji Polski takim, jaki jest na co dzie, a nie tylko podczas meczu. Chc pojecha z kamer do jego rodzinnej miejscowoci, poza tym zapalili si do pomysu wyjazdu do Glasgow, gdzie aktualnie wystpuje pikarz. Sami musz poszuka sponsorw, wykaza si inicjatyw. Streetworkerzy bd im pomaga ale nie pracowa za nich; to w rkach podopiecznych spoczywa przyszo tej ciekawej inicjatywy. Pomysem chopcw z Brzeskiej zainteresowaa si redakcja telewizyjnego programu katolickiego Raj, pokazujcego modych ludzi z pasj. Jednak take w telewizji zastrzegaj, e nie chc uatwia im kontaktw z Borucem czy podawa gotowych rozwiza na tacy. Oni sami musz wykaza si inicjatyw, napisa scenariusz filmu wyjania na amach ycia Warszawy Grzegorz Sadurski, producent programu. Nasza ekipa bdzie towarzyszy im w kolejnych etapach robienia materiau. Oni bd krci film o Borucu, a my pokaemy, jak to robi. Wczeniej inni podopieczni stowarzyszenia rwnie krcili filmy, m.in. o kibicach warszawskiej Legii. Organizowali te przegld twrczoci modych ludzi. Streetworkerzy podkrelaj, e takie wydarzenia s wane, ale bez wtpienia nie najwaniejsze. O wiele bardziej liczy si ciga, systematyczna praca z dziemi, co najmniej przez

Przez Boruca do modych

Relacje z instytucjami publicznymi ksztatuj si bardzo rnie. Najczciej urzdnicy nie wierz, e w ten sposb mona pomaga ludziom. Teraz jest lepiej mwi Iza. Konkursy ogaszane przez miasto s bardziej przejrzyste. Chocia nadal niektrzy urzdnicy maj mylne wraenie, e my bierzemy te pienidze dla siebie. A przecie trzeba opaci czynsz za lokal, kupi dzieciom jedzenie, leki, jakie ubrania. To wszystko kosztuje. W Warszawie te co drgno. Urzd Miasta dostrzeg ju streetworkerw, dofinansowujc dziaalno pedagogw ulicy, uwzgldnia ich w konkursach. To ju duo mwi Andrzej. S jednak sabe momenty: brak rodkw, trudnoci ze zwizaniem koca z kocem. A Iza dodaje: Programy urzdu miasta trwaj za krtko. Dzi udaje nam si dosta dotacje, za par miesicy moe si to nie uda. Taka niepewno co do przyszoci jest bardzo frustrujca i zagraa cigoci naszych dziaa. Przecie nie moemy z dnia nadzie odci tych modych ludzi od pomocy. Gdyby chocia projekty byy na okres 2-3 lat, mona byoby mwi o jakiej stabilnoci. Lepsza sytuacja jest w Domu Aniow. Jeszcze w 2005 roku byo sabo z finansami. Dzi jest o wiele lepiej. Wspiera nas Urzd Miasta, prywatni sponsorzy, jestemy organizacj poytku publicznego. Piszemy projekty, co niestety jest dosy absorbujce, ale za to utrzymujemy wszystkie nasze dziaania i planujemy nastpne mwi Barbara. W swojej pracy pedagodzy-spoecznicy niejednokrotnie borykaj si z ludzk nietolerancj i niezrozumieniem takich dziaa. Jednak i tu wida popraw. W konkursie Kompanii Piwowarskiej o tym, ktry z projektw (po przejciu pierwszego etapu) dostanie wsparcie, rozstrzyga miay sms-y. Inicjatywa Domu zebraa poow ich sumy. Gosowanie na ni odbyo si ponad podziaami. Na derbach lska kibice przeciwnych druyn wsplnie skandowali poparcie dla nas i wzajemnie dopingowali si w wysyaniu sms-w, aby nasz projekt przeszed. To, e dla dobra dzieciakw w zapomnienie poszo tyle rnic i podziaw, jest samo w sobie pikne Barbara nie kryje radoci.

Wsppraca z reszt wiata

Dlaczego? Bo to jest potrzebne. Bo wida pierwsze rezultaty. Nic tak nie cieszy jak wiadomo, e udao si komu pomc mwi Sylwia z Centrum Reintegracji Spoecznej i Zawodowej. Mawia si, e jeeli kto uratowa jedno ludzkie ycie, to tak, jakby uratowa cay wiat. Zreszt warto to robi chociaby dla ich umiechu dodaje Iza. By moe z czasem takie formy pomocy modym ludziom zostan w peni docenione przez decydentw rozdzielajcych rodki finansowe. I przez spoeczestwo. Bo tego najbardziej potrzeba zapau wrd osb takich jak moi rozmwcy na pewno nie zabraknie! Micha Stpie

Warto!

15

NiEzNANA, WStyDLiWA, NiEoBEcNA

BiEDNA EuRoPA:

Per Wirtn Wychowane w biedzie niemieckie dzieci marzce o wyjedzie do Stanw Zjednoczonych, jedna czwarta spoeczestwa Grecji zalegajca z opatami podstawowych nalenoci, 60% zuboaej ludnoci rumuskiej, yjcej w domach ze sawojkami. W umiowanym przez Bruksel obrazie Unii Europejskiej, jako opartej na rwnoci alternatywie wobec USA, pojawiaj si wyrane i gbokie rysy.
Co tak naprawd wiemy o biedzie w Europie? Prawd mwic, niezbyt wiele. Nieustanny potok informacji, faktw i obrazw z miejsc pooonych po drugiej stronie Atlantyku sprawia, e wicej wiem o biedzie w Stanach Zjednoczonych ni o jej europejskim odpowiedniku. Praktycznie codziennie mona przeczyta nowy artyku lub ksik o pracujcej biedocie (working poor) ze sklepw sieci Wal-Mart, o kiepskim yciu Latynosw w Los Angeles czy o Murzynach wegetujcych w obskurnych dzielnicach ndzy. Jak wielu z nas przeczytao ksik Za grosze. Pracowa i (nie) przey, autorstwa Barbary Ehrenreich, powicon sytuacji yciowej ludzi zmuszonych y za minimalne wynagrodzenie? Albo zanurzyo si w klimacie penych biedy i przemocy osiedli w Baltimore, pokazywanych w serialu telewizyjnym Prawo ulicy (The Wire)? Tymczasem w Europie te istnieje bieda. Ocieram si o ni kadego dnia, czy to w czasie podry, czy przy nielicznych okazjach, gdy natkn si na artyku prasowy powicony temu wstydliwemu zagadnieniu. Zdaj sobie spraw z jej istnienia, ale jednoczenie prawie nic o niej nie wiem. Latem 2006 r. wybraem si na spacer ulicami pooonej na poudniu Londynu dzielnicy Stockwell, zasnutej ciemnymi burzowymi chmurami: obskurne budynki, zniszczone chodniki, kraty w oknach miesz-

bnd LAURA

ka i sklepw. Obraz jakby ywcem wyjty z NRD. Nastpnego dnia odwiedziem kilka niewielkich, pospnych, poprzemysowych miasteczek na pnocy Anglii. W czasie podry wpad mi w oko artyku w jednej z gazet, w ktrym napisano, e wzrs odsetek mieszkacw Wielkiej Brytanii yjcych w biedzie, ponownie osigajc poziom z lat 60. Zwracano tam rwnie uwag na coraz silniejsze podziay spoeczne w klasach rednich, ktre prowadz do ich rozbicia. Jedyn pozytywn wiadomoci by procentowy spadek liczby obywateli yjcych poniej absolutnego minimum egzystencji. W padzierniku 2007 r., w czasie pobytu w Berlinie, przeczytaem artyku dwch niemieckich socjologw, opisujcy sytuacj yciow zuboaej klasy robotniczej z dzielnicy Neuklln; praca ta zamieszczona zostaa w opracowaniu zatytuowanym Neighbourhoods of Poverty (Dzielnice ndzy). Przecitny miesiczny dochd ludzi objtych tym badaniem wynosi od 300 do 500 euro, a poowa z nich od 15 lat nie wykonywaa regularnej pracy, co doprowadzio do cakowitej alienacji i wycofania si z rynku pracy. Ich ycie oparte byo na silnej dyscyplinie w zarzdzaniu marnymi dostpnymi im rodkami oraz na dorywczych fuchach i zasikach z opieki spoecznej. Bieda staa si w tej spoecznoci zjawiskiem dziedziczonym przez kolejne pokolenia, gdy dzieci porzucay nauk w szkole, by i do pra-

16
cy i w ten sposb podreperowa skromne rodzinne budety. Wielu z tych modych ludzi marzy dzisiaj o wyjedzie z Niemiec, zapewne do USA. Przypomina to do zudzenia sytuacj ludzi yjcych na zapomnianych przez Boga i ludzi przedmieciach Parya (banlieue). W liberalnej nowomowie to dzielnice outsiderw (outsiderhoods), ale tak naprawd s one po prostu miejscem, w ktrym zagniedzia si stara, napdzana rasizmem i wynikajca z silnych podziaw klasowych, bieda ta najgorsza, brutalna i poniajca. To s ludzie wtrceni do wiata, w jakim nigdy nie chcieli by, a ktrzy z powodu bezrobocia i problemw finansowych zmuszeni s do ycia w ndzy i strachu jak ich opisuje Torun Brtz w ksice Betongen brinner (Poncy beton). Zdumiewajce, e dziaa tam bardzo duo organizacji pomocy spoecznej. Ale jak twierdz naukowcy zajmujcy si tymi zagadnieniami, chocia nie wycofay si one z dzielnic pogronych w biedzie, to sposb ich funkcjonowania nie przynosi ju widocznej poprawy. Innym przykadem jest pooone w Transylwanii rumuskie miasto Sibiu, gdzie spdziem jaki czas temu kilka dni, biorc udzia w jakiej konferencji. Udao mi si wtedy znale nieco czasu nie tylko na to, by spokojnie napi si kawy w jednym z lokali pooonych na budzcym zachwyt reprezentacyjnym placu miasta, ale take powczy si po mniej uczszczanych, wskich uliczkach. Do szybko zdaem sobie spraw, e Sibiu jest miastem podzielonym na kilka czci. Jedna z nich to lece na wzgrzu stare miasto, ktre wspaniale zrekonstruowano i cakowicie podporzdkowano potrzebom przemysu turystycznego. W jego cieniu znajduje si nisza, rwnie stara cz miasta, z szarymi, stopniowo rozsypujcymi si kamienicami. Jest wreszcie ponura, nowomiejska cz Sibiu: szare robotnicze blokowiska i liczne niechlubne lady okresu gospodarczej terapii szokowej. W latach 1989-1993 liczba ludzi yjcych w biedzie w krajach Europy rodkowo-Wschodniej nie uwzgldniajc mieszkacw pogronych w wojnie pastw byej Jugosawii wzrosa z 8 do 58 milionw. Jak pokazuj dane statystyczne, w 1993 r. bied dotknitych byo 75% rumuskich dzieci. Liczby te uznano za tak demoralizujce i nieprzystajce do optymizmu liberalnych rzdw, e zarwno na Wgrzech, jak i w Czechach zrezygnowano z niektrych metod opisywania zjawiska biedy. Chocia od tamtego czasu sytuacja ulega pewnej poprawie, pozostaoci kryzysu i zwizanej z nim ndzy s wci widoczne. Sibiu jest doskonaym obrazem Unii Europejskiej. Rozkoszujc si socem na placach i uliczkach starych miast, przypominajcych muzea pod goym niebem, pene kociow i paacw wiadkw dugiej i bogatej historii Starego Kontynentu, odwracamy oczy od dzielnic, w ktrych toczy si zwyke ycie zwykych ludzi. Innym przykadem miasta, ktre jak w soczewce skupia obraz Europy, jest Hamburg. Na przestrzeni dziesicioleci sta si jednym z najbogatszych miast europejskich, z przecitnym wynagrodzeniem znacznie przekraczajcym redni niemieck i ze wzrostem zatrudnienia wyjtkowym wobec stagnacji panujcej w kraju. Dziki temu burzliwemu rozwojowi, Hamburg lat 90. postrzegany by jako wielki sukces, pokazujcy, e moliwe jest przejcie od tradycyjnego modelu miasta do nowoczesnej aglomeracji, bdcej kombinacj produkcji przemysowej opartej na zaawansowanych technologiach i silnego sektora usugowego. Ale nawet w okresie prosperity zanotowano w Hamburgu dramatyczny wzrost liczby osb korzystajcych z pomocy spoecznej i objtych programem dopat do dochodw: od 17,5 tys. osb w roku 1970 do prawie 160 tys. w 1997 r. W tej niechlubnej statystyce Hamburg ustpowa jedynie Bremie, stajc si spolaryzowanym miastem o ogromnych kontrastach ekonomicznych, gdzie bogactwo i bieda istniay obok siebie. Wiedza o tych wszystkich zagadnieniach w odniesieniu do Europy wydaje si by skryta za ciemn zason. Zastanawiajce, skd si to bierze. Czy moe mie to co wsplnego ze sposobem, w jaki Europa postrzega Stany Zjednoczone? Jesieni 2005 r. Nowy Orlean nawiedzi huragan Katrina, a przerwanie zapr doprowadzio do powodzi katastrofalnej w skutkach. Tragedia najbardziej dotkna ludzi yjcych w najbiedniejszych dzielnicach miasta. Arogancja wadz stanowych i federalnych oraz niezdolno do szybkiej i adekwatnej reakcji na katastrof, wywoay szok i fal ostrej krytyki w krgach wiatowej opinii publicznej. Kraje Europy zaoferoway USA wszechstronn pomoc w agodzeniu skutkw katastrofy. W Paryu i innych europejskich stolicach intelektualici zachodzili w gow, jak to moliwe, e kraj, ktry sta na prowadzenie wojny w Iraku, nie jest w stanie zapewni obywatelom podstawowego bezpieczestwa na wasnym terytorium. Premier Szwecji, Gran Persson, ogosi, e katastrofa humanitarna tych rozmiarw byaby nie do pomylenia w krajach europejskich, szczyccych si rozbudowanym modelem socjalnym. Jednak dokadnie dwa lata pniej Grecj nawiedziy potne poary. Instytucje pastwowe tego kraju byy tak samo nieefektywne w walce z ywioem i jego skutkami, jak wadze USA wobec Katriny. Pomoc z innych krajw Unii Europejskiej bya opieszaa, ludzie ginli w ogniu, a z wiosek nie pozostawa kamie na kamieniu. Chocia sytuacja ta spotkaa si z krytyk w europejskich rodkach przekazu, skala i natenie artykuowanego oburzenia w adnym razie nie dorwnyway temu wymierzonemu w USA w obliczu tragedii w Nowym Orleanie. A przecie pozycja Grecji, ktra jest jednym z najbardziej skorumpowanych, najbiedniejszych i dotknitych najwikszymi nierwnociami krajw Unii Europejskiej, nie rni si zasadniczo w tym aspekcie od amerykaskiej Luizjany. Mona przypuszcza, e jednym z powodw agodnej krytyki wobec rzdu Grecji ze strony spoecznoci europejskiej bya ch ochrony landrynkowego obrazu Europy, tworzonego pracowicie od lat dziewidziesitych. W wizji tej, bdcej podstaw tosamoci europejskiej, najwaniejszym czynnikiem czcym kraje Europy jest tworzenie przez nie spoecznej i ekonomicznej alternatywy wobec USA. Europa kreuje si na twr szanujcy rozwizania pokojowe, lepiej wyksztacony, owiecony i dobrze wycho-

***

***

17
wany, opierajcy si na demokracji i rwnoci, w ktrym bieda z racji wyznawanych zasad nie stanowi wikszego problemu. Przypisuje sobie take agodniejsze prowadzenie polityki gospodarczej, twierdzc, e wspiera gospodark rynkow, ale sprzeciwia si rynkowemu podejciu do spoeczestwa. Konstrukcja tosamoci Unii nie opiera si zatem na fundamentach kulturowych czy etnicznych, lecz na wizji przeciwiestwa USA. Wizerunek wasny mieszkacw Europy nie jest bynajmniej efektem spisku tworzonego w gabinetach brukselskich technokratw. Wrcz przeciwnie, jest to pogld, ktry wypywa z gbokiego przewiadczenia Europejczykw o charakterze ich kontynentu, ktry znajduje odzwierciedlenie take w dziaaniach natury politycznej. Problemem takiej konstrukcji jest chwiejno podstawowego zaoenia, na ktrym si ono opiera, a ktre gosi, e Europa jest o wiele bardziej sprawiedliwa ni USA. Jednym z waniejszych opracowa, na jakie natrafiem, jest raport Komisji Europejskiej z 2007 r., zatytuowany Integracja spoeczna i dystrybucja dochodu w Unii Europejskiej. Dowiedziaem si z niego, e 16% obywateli UE, czyli 75 milionw ludzi, yje poniej granicy ubstwa, tj. ich dochd wynosi mniej ni 60% redniego wynagrodzenia w danym pastwie. Wedug tak zdefiniowanego kryterium biedy, odsetek ubogich nie uleg zwikszeniu, nawet po przyjciu Bugarii i Rumunii do UE. Z drugiej strony, raport wskazuje na cigy, trwajcy ju wier wieku, wzrost nierwnoci spoecznych, zwaszcza w Wielkiej Brytanii, Finlandii i Szwecji. Najwaniejsz przyczyn popadania w bied lub tkwienia w niej, jest oczywicie bezrobocie. Problem dotyka w znacznej mierze imigrantw. W niektrych krajach, np. Francji czy Belgii, mniej wicej poowa wszystkich imigrantw yje poniej granicy biedy. Wyniki innego raportu, Jak funkcjonuje miasto (Making the City Work, University of London 2005), pokazuj, e 90% niskopatnych prac wykonywanych jest wanie przez imigrantw. Zesp badawczy, ktry przygotowa wspomniany raport Komisji Europejskiej, musia zmierzy si z problemem waciwego sposobu pomiaru biedy. Skania si do metodologii opartej na analizie wywiadw przeprowadzonych w celu okrelenia faktycznych sytuacji yciowych i przypadkw biedy odczuwanej przez obywateli Wsplnoty. Tak uzyskiwane wyniki przedstawiaj zagadnienie biedy w sposb odmienny od suchych, abstrakcyjnych statystyk. Pokazuj one, e jeden na czterech mieszkacw Grecji zalega z podstawowymi opatami, jak nalenoci za wod i energi elektryczn. Jedna trzecia Estoczykw i niewiele mniejszy odsetek mieszkacw Portugalii okrela swoje warunki mieszkaniowe jako przypominajce ycie w slumsach, skar si na przeciekajce dachy i obsypujce si ciany. Spord ludzi yjcych poniej granicy biedy w Rumunii, 60% musi korzysta z toalet znajdujcych si na zewntrz domw. W przypadku Litwy odsetek ten wynosi 45 procent. Te i podobne dane statystyczne s dla wielu jak grom z jasnego nieba. Jednak i one nie s w stanie w sposb peny opisa skomplikowanego problemu europejskiej biedy. Tego wanie w moim odczuciu bardzo brakuje: spjnego, penego obrazu dla caej Unii Europejskiej. Ukryta za wyrafinowanymi wskanikami statystycznymi i kolorowymi wykresami jest na przykad, nigdzie nie wyrniana, nowo powstaa grupa pracownikw, nowy godowo opacany proletariat: imigranci pozbawieni dokumentw. Pracuj we woskich sadach, przy uprawie ogrkw w duskich szklarniach, zamiataj nocami londyskie ulice, zapeniaj autobusy woce ich midzy budowami prowadzonymi na przedmieciach i w centrach europejskich miast. Pracuj od rana do nocy za niewielkie wynagrodzenie, s pozbawieni praktycznie wszelkich praw.

***

bna VLASTA JURICEK

18
W ub. roku szwedzka telewizja w programie ledczym Uppdrag granskning przedstawia tragiczn sytuacj pracownikw zatrudnionych w szwedzkich sieciach barw szybkiej obsugi. Byli oni zatrudniani do sprztania na 6-godzinne nocne zmiany, 7 dni w tygodniu, bez prawa do urlopu. Ich miesiczne wynagrodzenie wynosio 7000 koron (okoo 700 euro), z rki do rki. Ludzie pozbawieni dokumentw tworz coraz wiksza szar stref, ktra charakteryzuje si tym, e na jej dnie pace oferowane przez wolny rynek urgaj czowieczej godnoci. S oni jak czarne dziury, otoczone milczeniem, nieujawnione w oficjalnych statystykach i badaniach. Europejscy politycy od zawsze krytykowali sankcjonowanie bardzo niskich wynagrodze w USA, a teraz toleruj wystpowanie dokadnie tych samych praktyk, a by moe nawet jeszcze gorszych, na wasnym podwrku. W krajach Europy kontynentalnej zapocztkowano co prawda proces wczania imigrantw do struktur zwizkowych, ale zwizki zawodowe w Szwecji pozostaj pod tym wzgldem zdecydowanie w tyle. Ktrego wieczoru po raz kolejny obejrzaem nagrodzony licznymi wyrnieniami film Dziecko (LEnfant) wyreyserowany przez Jean-Pierrea i Luca Dardenne, histori Bruna i Soni, dwojga pochodzcych z marginesu spoecznego modych ludzi, yjcych w jednym z miast w pnocnej Francji czy Belgii. Ilekro zdarza mi si oglda filmy braci Dardenne, Mikea Leigha czy jakiego z licznych francuskich reyserw, ktre opowiadaj historie z ycia klasy robotniczej, stawiam sobie pytanie o to, dlaczego tak rzadko syszy si historie, ktrych bohaterowie nie s swoistymi niewolnikami politycznych stereotypw, lecz zwykymi ludmi, zmagajcymi si z poczuciem winy, gotowoci przebaczenia i pojednania. S oni penoprawnym, naturalnym elementem codziennego ycia podupadych dzielnic, tymczasem jedynym miejscem, w ktrym s syszalni, jest zaciemniona sala kinowa. Mona odnie wraenie, e przestali istnie: nie ma ich w gazetach, literaturze i dyskusji politycznej, wymazano ich nawet z krgu zainteresowa badaczy spoecznych. Film jest jedynym rodkiem przekazu, ktremu w cigu ostatniego dwudziestolecia udawao si pokazywa pknicia w idealnym, penym samozadowolenia obrazie Europy. Walka z bied jest czsto wymieniana jako jeden z najwaniejszych celw europejskiej biurokracji. Jednak odpowiedzialno za podejmowanie rzeczywistych dziaa w tym zakresie spoczywa na rzdach narodowych, co nieuchronnie powoduje, e wszelkie prby syntetycznego opisania sytuacji w Unii Europejskiej s skazane na niepowodzenie. Wyaniajcy si obraz bardziej przypomina mozaik, tworzon przez wiele, bardzo czsto rnych, krajw. Natknem si na rsum opisujce dotychczasowe dziaania rzdw narodowych w tym zakresie. Okazuje si, e panuje tu zadziwiajca jednolito: jedno za drugim, pastwa europejskie wprowadzay zmiany podatkowe, ktrych skutkiem by wzrost rnic w dochodach i poziomie ycia obywateli. W celu zagodzenia skutkw tych reform, powikszano nastpnie pomoc adresowan do ludzi dotknitych bied. Mwic krtko: bogacze zwikszyli dystans dzielcy ich od pozostaych, a odpowiedzialno za los les nouveaux pauvres (nowych biednych) zostaa przerzucona na reszt spoeczestwa. Wydaje si, e mamy obecnie do czynienia z powszechnym przekonaniem politykw, e wzrost rnic w dochodach, poczony z deregulacj europejskiego rynku pracy, bdzie korzystny dla Europy. Jednak Europejczycy pragn rwnie y w Europie socjalnej, w Unii bardziej egalitarnej i sprawiedliwej ni jej amerykaski odpowiednik. Na poziomie deklaracji, ta postawa spotyka si z silnym poparciem Brukseli i to jest wanie rdem zasadniczego europejskiego dylematu. Zastanawiam si, co by si stao, gdyby opisywa Uni Europejsk jako pojedynczy twr spoeczno-polityczny. W wikszoci opracowa, na ktre si natknem, wczajc raport Komisji Europejskiej, przewaa teza, e takie podejcie pozbawione jest sensu albo bardzo trudne do zastosowania. Nie ulega zatem wtpliwoci, e bieda nigdy nie bdzie mierzona z pominiciem granic pastw. Przyjcie takiej metodologii mogoby bowiem skutkowa druzgoccymi wrcz wynikami, przypominajcymi te uzyskane na Wgrzech i w Czechach w czasie szokowej transformacji gospodarczej. Czy jednak minimalne, gwarantowane ustawowo stawki wynagrodze w rnych krajach czonkowskich nie mogyby stanowi pewnego uniwersalnego kryterium oceny zjawiska biedy? Porwnanie takie pokazuje zapierajc dech w piersiach dysproporcj w dochodach. Minimalna paca w Bugarii wynosi 92 euro miesicznie. W innych krajach Europy rodkowo-Wschodniej mieci si w przedziale 130-225 euro. Dla porwnania, we Francji minimalne wynagrodzenie wynosi 1280 euro miesicznie, niemale 14-krotno minimalnej pacy w Bugarii. redni dochd w Hiszpanii stanowi zaledwie 60 proc. redniego dochodu przecitnego mieszkaca Niemiec; nb. podobne rnice wystpuj midzy dochodami biaych i czarnych Amerykanw. Biorc do tego typu porwna dochody mieszkacw krajw o niszym poziomie rozwoju, takich jak Rumunia czy Portugalia, rnice w zarobkach znacznie przekraczaj jakiekolwiek rozwarstwienie w USA. Najprociej mona wszystkie te nierwnoci prbowa tumaczy rnicami w cenach ywnoci, utrzymania, mieszkania etc. w rnych krajach Wsplnoty. Jednak czy na dusz met takie wyjanienia s wystarczajce? Od otwarcia granic midzy pastwami Unii Europejskiej, poziomy cen ulegaj stopniowemu wyrwnaniu. W Sibiu kawa wypita w kawiarni na starym miecie jest tak samo droga, jak w Berlinie. Wraz ze zniesieniem granic mamy te do czynienia z innym procesem: ludzie yjcy w danym kraju porwnuj si ju nie tylko z lokalnymi elitami, ale odnosz swj standard ycia do warunkw panujcych w Wiedniu, Monachium czy Paryu. Prowadzi to do radykalnego przesunicia punktu odniesienia. Zakoczenie okresw przejciowych w dostpie do poszczeglnych rynkw pracy oznacza bdzie koniec powodw, dla ktrych ktokolwiek nie miaby wsi do pocigu i wyruszy na zachd w poszukiwaniu wikszych pienidzy za t sam prac. Podobne zjawisko do-

***

***

19
tknie bied: w pewnym sensie przestanie ona wystpowa w poszczeglnych krajach stanie si bied europejsk. Potwierdzeniem tych procesw mog by wyniki innego raportu przygotowanego w 2007 r. przez Komisj Europejsk, pt. Bieda i wykluczenie. Pokazuj one, e duo wicej ludzi w Portugalii, Rumunii i Bugarii okrela siebie jako biednych ni rzeczywicie cierpi bied, definiowan wedug czysto statystycznych kryteriw. By moe jest to wanie efekt tego, e zaczli postrzega samych siebie jako obywateli bogatej Europy. Natrafiem te na artyku autorstwa amerykaskiego ekonomisty Jamesa K. Galbraitha [syn znanego kanadyjskiego lewicowego ekonomisty, Johna Kennetha Galbraitha przyp. red.] pt. Maastricht i przyszo Europy (Friedrich Ebert Stiftung 2007). W miar zapoznawania si z danymi przytoczonymi w tym opracowaniu, cao wytwarzanego przez Europ obrazu samej siebie pokrywaa si coraz wikszymi i gbszymi rysami. Galbraith, co naturalne dla przedstawicieli amerykaskiej lewicy, traktuje Europ jako jeden byt spoeczno-polityczny, podobnie jak postpowi Amerykanie zawsze dyli do tego, by USA postrzega jako jedno pastwo, ktre na szczeblu federalnym ma obowizek walczy z bied i bezrobociem. Polska nie jest ju niezalenym, izolowanym rynkiem pracy, ale czci wikszej, europejskiej konstrukcji. Dlatego yjcy w tym kraju bezrobotni nie s polskimi bezrobotnymi, lecz nale do rzeszy bezrobotnych obywateli Unii Europejskiej. Galbraith idzie dalej i wysnuwa wniosek, e to USA s bardziej egalitarne ni UE. Ta nieco prowokacyjna teza, ktra wywraca dyskusj na temat biedy do gry nogami, ma wystarczajco mocne podstawy: zrnicowanie poziomu pac w Stanach Zjednoczonych jest porwnywalne do tego wystpujcego w poszczeglnych spoeczestwach Unii Europejskiej. Co wicej, w latach 80. i 90. dochody brutto ulegy wikszemu zrnicowaniu np. w Szwecji ni w USA. Dopiero po uwzgldnieniu obcie podatkowych i innych zobowiza, a take transferw z systemu opieki spoecznej, nierwnoci w USA przewyszaj te obserwowane w Europie. Rnica nie polega zatem na rozwarstwieniu dochodw, ale na diametralnie rnym podejciu do polityki spoecznej. Z kilku powodw, Galbraith nie uwzgldnia jej w swoich rozwaaniach; koncentruje si wycznie na tym, ile ludzie zarabiaj. Kiedy przestaje on bra pod uwag granice midzy pastwami Unii Europejskiej i patrzy na UE jako jeden rynek pracy, efekty przyprawiaj o zawrt gowy. Galbraith porwnuje rnice w zarobkach mieszkacw UE i USA, uwzgldniajc nierwnoci regionalne. Takie spojrzenie prowadzi do wniosku, e rozdwik midzy najniszymi i najwyszymi wynagrodzeniami w UE dwukrotnie przewysza analogiczne rnice w USA. Nawet sam Galbraith z niedowierzaniem przyjmuje wyniki tego porwnania jest przecie ekonomist o sympatiach lewicowych, zwolennikiem Keynesowskiego modelu gospodarczego i od zawsze z uwag spoglda na rozwizania panujce w Europie. Z tego powodu sprbowa dokona oblicze wedug nieco innej metodologii, jednak caociowy obraz wychodzi mu niezmiennie taki sam. Traktujc Europ jako cao, rednie dochody mieszkacw UE s nieporwnywalnie bardziej zrnicowane ni rednie dochody w USA. W miar jak pod wpywem niewidzialnej rki rynku dochodzi do wyrwnywania kosztw ycia w rnych krajach Unii Europejskiej, nierwnoci a wraz z nimi bieda urastaj do rangi monstrualnego wrcz problemu politycznego. We wspomnianym raporcie Komisji Europejskiej (Integracja spoeczna...) mona znale interesujc obserwacj: wzrost PKB, zmniejszenie bezrobocia i wzrost wydatkw spoecznych nie zawsze przyczyniaj si do redukcji ubstwa. Czasami mog one prowadzi paradoksalnie do wzrostu liczby mieszkacw dotknitych bied. Nie istnieje w tym przypadku adna prosta korelacja. Kady przewiadczony o tym, e zapewniajc wzrost gospodarczy i zwikszajc poziom wiadcze socjalnych rozwie si problem bezrobocia i biedy, moe si gorzko rozczarowa. Walka z bied i nierwnociami spoecznymi wymagaj dobrze zdefiniowanego programu politycznego, nastawionego na osignicie wanie tego celu. Galbraith, popadajc w nieco dramatyczny ton, porwnuje sytuacj w UE do USA lat 30. XX wieku. Zmierza jednak do tego, e w przypadku USA konsekwentne wprowadzanie w ycie rozwiza opartych na wizji Nowego adu (New Deal) pozwolio na popraw kondycji najbardziej zacofanych stanw, a w konsekwencji take i sytuacji bytowej najbiedniejszych obywateli. W podobnej sytuacji znajduje si obecnie Unia Europejska. Priorytetem Unii powinno by opracowanie konkretnej strategii i potwierdzenie susznoci przyjtego modelu na wasnym przykadzie pisze Galbraith. Niezbdna jest spjna polityka wyrwnywania poziomu i standardu ycia najbiedniejszych obywateli yjcych na obrzeach Unii Europejskiej. Jeeli uda si zwikszy dochody tych ludzi, korzystnie odbije si to na caym kontynencie, doprowadzajc do zmniejszenia bezrobocia i poprawy oglnego standardu ycia, tak jak to si stao w USA na skutek realizacji polityki Nowego adu. Wasny obraz Europy, jej polityczna tosamo oparta na tezie, e charakteryzuje si ona wiksz rwnoci i sprawiedliwoci spoeczn ni USA, jest podstawowym problemem, ktry czeka na ryche rozwizanie. Jeeli wizja ta nie zostanie poparta rzeczywistymi dziaaniami politycznymi i spoecznymi, stanie si oszukiwaniem samych siebie, coraz bardziej pusto brzmicym sloganem, wyradzajcym si ostatecznie w nic innego, jak bezczelne kamstwo. Per Wirtn tum. Sebastian makowski

***

***

***

Powyszy tekst pierwotnie ukaza si w jz. szwedzkim w pimie Arena nr 6/2007, nastpnie jego angielskie tumaczenie opublikowano na www.eurozine.com. Przedruk i drobne skrty za zgod redakcji.

20

StARA PoLSKA

Dagmara Jaszewska Problem ze staroci istnia od zawsze. To problem z jednostkami ju nieproduktywnymi dla wsplnoty, niezdolnymi dostarczy materialnych rodkw przetrwania/dobrobytu. Staro przez wiele wiekw dzielia ten los z dziecistwem.
Z biegiem czasu odmienia si na lepsze sytuacja dziecka. Gdy w dobie nowoczesnoci drastycznie spada umieralno niemowlt i maych dzieci, ich chwilowa nieproduktywno przestaa by problemem, mocy nabraa nadzieja na nowego czowieka, powsta sens inwestowania w niego. Niestety, nie da si tego odnie do osb starszych. Z punktu widzenia produktywnoci zdaj si by balastem chyba, e s zamoni i samowystarczalni. Traktujemy staro przedmiotowo, bo tak przedstawiaj j media gwnie przez pryzmat emerytur i problemw zdrowotnych, albo protekcjonalnie, midzy rocznicami a nowinkami z ycia seksualnego. Co zrobi ze staroci? Tylko 10% osb starszych w Polsce uczestniczy w yciu aktywnie, dziaajc spoecznie, w wolontariacie czy korzystajc z programw aktywizacji staroci jednak panuje tu tendencja wzrostowa (to gwnie fenomen popularnoci Uniwersytetw III Wieku). Aktywizacja jest wspania rzecz, ale trzeba pamita, e czsto oznacza ona ycie na marginesie, w subkulturach starych ludzi. Na Zachodzie s oni od dawna przyzwyczajani do tego, e musz stworzy wasny subwiat, eby mc odgrywa spoeczne role, mie sens ycia. W Polsce, jeszcze gboko tradycyjnej, ktra znajduje si na rozdrou przeszoci i nowoczesnoci, ma wci sens pytanie, na ile jest to prawdziwe ycie, a nie zabawa. Za prawdziwe ycie jest za uwaane uczestniczenie w yciu rodziny i spoecznoci w ten sposb, na jaki pozwala wiek. To prawdopodobnie gwny powd, ktry stoi za tym, e starzy nie chc, nie maj siy aktywizowa si na zachodni sposb. Wbrew wnukom, ktrzy o wiele czciej, co zrozumiae, widzieliby dziadkw w tej roli. Polska, o czym prawie wcale si nie mwi, jest na rozdrou a trzech epok historycznych. Oto przykad mojej rodziny: A babcia, wychowana w przedwojennym kuackim domu za Bugiem, bdcym samowystarczaln jednostk produkcyjn, w ktrej zgodnie yli i pracowali rodzice, dzieci, parobkowie i niezamne ciotki, a dziadek z babci siedzieli na piecu cigle si kcc, zabawiajc i zamczajc domownikw historiami swojego ycia, a ktrym ani tata, ani mama nie mieli odwagi zwrci uwagi; B moi rodzice, czyli pokolenie buntowniczego roku 1968, marzce o mieszkaniu w bloku, telewizorze i maym fiacie, dumni, e wyzbyli si religijnych przesdw; C ja-wnuczka w epoce ponowoczesnej, krytyczna wobec nowoczesnoci, zapisujca wspomnienia babci i marzca o ekologicznym domu z bali i pachncych siennikach, zastanawiajca si, jak znale w swoim yciu miejsce dla dziadkw. To przykad rodziny, w ktrej awans spoeczny zacz si w minionym pokoleniu, ale przecie znaczn cz spoeczestwa, zwaszcza na wsi, stanowi rodziny, gdzie dopiero si on dokonuje. I to w przyspieszonym tempie obecnej transformacji, w warunkach powszechnego dorabiania si i diametralnej zmiany postaw spoecznych, gdzie wartoci rodzinne s wy-

Wprawdzie postp cywilizacyjny mierzy si tym, jak spoeczestwo traktuje swoich starcw. Wprawdzie rozwj kultury nabra przyspieszenia, gdy obok przetrwania wany sta si dorobek kulturowy i tradycja, jakie niosa ze sob staro. Jednak w czasach szybkiego rozwoju, mdro zdobywana przez cae ycie zdezaktualizowaa si, a starzy ludzie waciwie nie maj czego zaproponowa spoeczestwu. Bezproduktywno starszych szczeglnie widoczna staa si we wspczesnej kulturze, przesiknitej materializmem, mao zainteresowanej wartociami duchowymi, jakie od zawsze przypisuje si staroci. Kulturze skupionej na pogoni za zyskiem, wyczerpujcej pracy zawodowej i intensywnej edukacji wikszoci spoeczestwa, kulturze, w ktrej nie ma ju wsplnot, s za to wyspecjalizowane instytucje, sprawujce opiek nad starymi/modymi/chorymi.

Dziadkowie wczoraj i dzi

21
pierane przez wartoci pracy i sukcesu. Do tego wikszo spoeczestwa nie jest wiadoma tych przemian i nie jest te ich autorem. Po prostu okazao nagle si, e aby utrzyma prac, trzeba pracowa 10 godzin na dob, a dobre ycie to, ktre pokazuj reklamy wymaga, aby pienidzy byo wicej i wicej. Uczestnikami tych czasw s te jednak dziadkowie, czyli osoby, ktre spdziy ycie w spokojniejszych czasach, nawet jeli budoway socjalistyczn nowoczesno. S te dziadkowie ze wsi, ze spoecznoci tradycyjnych, i oni czsto nie rozumiej nic. I to jest najwiksza krzywda, jaka dzieje si na naszych oczach, o ktrej si nie mwi i nie prbuje jej wyjania. Kultura masowa jest najatwiej dostpnym i czsto jedynym rdem informacji, jak otrzymuj na swj temat osoby starsze nikt poza ni nie tumaczy im wiata. Pamitajmy przy tym, e dla wikszoci osb starszych w Polsce ulubionym sposobem spdzania wolnego czasu jest ogldanie telewizji (wskazao na to 60% respondentw w wieku 60-80 lat w badaniu OBOP-u pt. Dziadkowie i wnuki o sobie, wzajemnych relacjach i ludziach starszych, marzec 2007 r.) i e, paradoksalnie, s oni grup najbardziej podatn na medialny wpyw.

O tym, e nastaa nowoczesno, starzy ludzie w Polsce dowiaduj si z dwch rde: 1. Z ycia, bo nie wiedzie czemu wyjechay z domu i dotychczas nie powrciy dzieci, wnuki i nie maj czasu lub chci, by z nimi y, a nawet ich odwiedza, 2. Z telewizji, gdzie mog sobie obejrze nowy, wspaniay wiat, w ktrym nie ma dla nich miejsca. No, wyjtkowo mog poaowa, e nie jest tak, jak w dydaktycznym Klanie, gdzie rodzina opiekuje si schorowan babci, dziadkiem z Alzheimerem, a nawet przygarnia staruszk z Kazachstanu, ktra marzya o Polsce. Badania treci prasowych pokazuj estetyczny wiat, w ktrym ludzie pikni s zarazem dobrzy, wartociowi i oczywicie modzi ciaem i duchem. Tu jeszcze mieszcz si ludzie starsi, o ile potrafi sprosta temu ideaowi, nawet jeli zawdziczaj to medykamentom. Jeeli ju nie biegaj i nie jed na rowerze, to pojawiaj si w reklamie wycznie w funkcji dziadka-babci, sodcy i sympatyczni, troch zdziecinniali, w baniowej scenerii zupenie jak wity Mikoaj, sprowadzeni do mitu, wyrzuceni z realnoci. Wspczesna kultura zafaszowuje obraz nie tylko ludzi starych, ale i chorych, brzydkich, odmawiajc im miejsca. Jednostka, porwnujc si do wyidealizowanego wzorca, czuje, e jej nie ma, nie powinno jej tu by, e taka jaka jest jest nieadekwatna. Osoba starsza czsto wic usuwa si w cie i przyjmuje do wiadomoci, e jej ycie jest bezwartociowe. To wzmacnia postaw nie chc by ciarem.
Wrd ogu badanej modziey dominuj na temat starzenia si skojarzenia o treci negatywnej (65%). Wedug 91% ankietowanych osiemnastolatkw i 70% dwudziestolatkw ycie wikszoci ludzi starych jest nudne i monotonne, a take cikie i bolesne. A 53% badanych, bez wzgldu na wiek, stwierdza, e nie lubi przebywa z osobami starszymi, gdy odczuwa zakopotanie.
rdo: Badanie OBOP pt. Dziadkowie i wnuki o sobie, wzajemnych relacjach i ludziach starszych Warszawa, marzec 2007 r.

Kulturowo nieadekwatni

b CHRISTOPHER WALKER

Starzy ludzie w Polsce na og nie czytaj gazet ani ksiek socjologicznych, ktre mogyby im wyjani, co to jest nowoczesno; nie dyskutuj te na internetowych forach. Ci ambitniejsi czytaj Nasz Dziennik i tam si dowiaduj, e wiat wpad w sida szatana i e to w dawnych czasach wszystko byo jak trzeba i jak Pan Bg przykaza. W trudnych czasach transformacji to oni maj najtrudniej, cho zdarzaj si jednostki, ktrym udao si przystosowa, zrozumie wiat, nady za nim. To babcie, ktre udzielaj porad na portalach o wychowaniu, babcie-studentki; to ci, ktrzy ucz si ycia w subkulturze starszych i tam szukaj wsparcia; to wolontariusze pomagajcy jeszcze starszym od siebie i bardziej schorowanym. Cieszy si trzeba z aktywizacji osb starszych, z upowszechniania zachodniego modelu staroci w Polsce, z powolnej zmiany mentalnoci niektrych grup seniorw, dla ktrych nie byaby straszna staro bez rodziny, w domu opieki, co czsto jest przecie obiektywn koniecznoci. Spora jest jednak w Polsce grupa tych, ktrzy przeywaj konflikt z pozoru przystaj na now rzeczywisto, ale w gbi ich serca tkwi silna potrzeba bycia przydatnym

22
w rodzinie, mioci i ciepa ze strony najbliszych. Staraj si by adekwatni kulturowo, wic znaj swoje miejsce, nie chc by ciarem ale ich oczy mwi co innego. To ci, co w domach spokojnej staroci pokazuj zdjcia wnukw i nieustannie tumacz ich nieobecno, badawczo spogldajc w oczy dziennikarza, czy aby wierzy... ale ktrzy cierpi na depresj, trac wszelk rado i poczucie sensu ycia. Czasem s tak posuszni wymogom dzisiejszej rzeczywistoci, e dobrowolnie zgaszaj ch odejcia. I wtedy eutanazja jest legalna.
jak chcia(a)by pan(i) zorganizowa swoje ycie na stare lata, gdy bdzie pan(i) potrzebowa(a) pomocy? czy przede wszystkim chcia(a)by pan(i): mieszka we wasnym mieszkaniu, korzystajc z doranej pomocy osb bliskich: rodziny, przyjaci, ssiadw 57% dzieli mieszkanie z dziemi, wnukami lub dalsz rodzin 20% mieszka we wasnym mieszkaniu, majc zapewnion opacon przez siebie sta pomoc osb zajmujcych si opiek nad ludmi starymi 8% mieszka we wasnym mieszkaniu, majc zapewnion bezpatn sta pomoc, np. opieki spoecznej, Czerwonego Krzya, Caritas lub innych wolontariuszy 3% zamieszka w prywatnym domu spokojnej staroci 2% zamieszka wsplnie z innymi starszymi ludmi w celu wzajemnego wspomagania si 1% zamieszka w pastwowym domu spokojnej staroci 1% wynaj komu obcemu pokj lub cz mieszkania w zamian za opiek 0,3%
rdo: CBOS, Polacy wobec ludzi starych i wasnej staroci, Warszawa, grudzie 2000.

Prawdziwy, realny stary czowiek, nieadny i schorowany, staje si wic kim w rodzaju przybysza z innej planety, o ktrym nie wiadomo, jakie przedstawia sob wartoci std ju tylko krok do wniosku, e nie przedstawia adnych. Badania modego pokolenia pokazuj, e postrzega ono staro bardzo negatywnie, nie zna, boi si jej. To skutek braku oywionych kontaktw z osobami starszymi oraz ich nieobecnoci w mediach. Jak przebi si do spoecznej wiadomoci? Luk t wypeni moe sztuka, zdolna przerwa bezwad kultury masowej. Artystka Monika Grochowska wystpia w lipcu 2007 r. z projektem Retransmisja, majcym na celu zwrcenie uwagi spoeczestwa na ludzi starych. Jej pomysem byo udostpnienie seniorom przestrzeni medialnej, aby mogli w niej zaistnie to bowiem wane w wiecie, w ktrym istnieje tylko to, co poka w telewizji. Kontakt ze staroci, ekskluzywny, atrakcyjny i okrelony czasem antenowym, by moliwy w kabinach video w ten sposb yciowe historie seniorw zostay przerobione na komunikat medialny i puszczone w obieg. Staro dostpia zaszczytu stania si towarem (w pozytywnym znaczeniu tego sowa), zostaa sprzedana w przestrze video w adnym opakowaniu. Nie chciaam zrobi z osb starszych produktu, formy. Wszystko byo podporzdkowane treci, a wic planowi uyczenia staroci gosu, przestrzeni miejskiej opowiada autorka projektu. Przyznaje jednak, e forma bya przewrotna i dlatego okazaa si atrakcyjna dla modego pokolenia. Projekt nie przewidywa ukazania jakiej wizji staroci, ja sama nie wiem, jaka jest staro. Po prostu umoliwiam spotkanie osoby starszej z modsz w spoeczestwie, gdzie od dawna ten kontakt jest utrudniony, reszt zostawiajc ich wolnoci dodaje artystka. Wydaje si, e do modego pokolenia lepiej dotrze produkt staroci, ni apele i puste hasa. Podobnie ciekaw inicjatyw bya tegoroczna trjmiejska akcja Zaadoptuj dziadkw na ferie zimowe, w ktrej modzie bya zachcana, aby spotyka si nie tylko z wasnymi dziadkami. To wane, by modzi zechcieli si staroci zaopiekowa, zainteresowa nie tylko w sensie pomocy, ale rwnie bycia partnerami dla osb starszych.

Nie ma w telewizji nie ma w ogle

Wiele by mwi o stronniczoci bada nad staroci, o zmowie milczenia na temat potrzeb mioci i bycia potrzebnym. Nie sposb ich odnale w zestawach odpowiedzi danych do wyboru na pytania, co jest w staroci problemem. Diametralnie rnie wypadaj badania zadowolenia z ycia pensjonariuszy Domw Opieki Spoecznej i suchaczy Uniwersytetw Trzeciego Wieku jest to jednak oczywiste, skoro midzy nimi jest przepa: stanu zdrowia i sprawnoci (do polskich domw opieki trafiaj z reguy osoby w bardzo zym stanie), wyksztacenia, zaradnoci yciowej. Pamita jednak naley, e mimo rosncej popularnoci aktywnej staroci w Polsce, czego wyrazem jest oblenie Uniwersytetw Trzeciego Wieku, jest to mimo wszystko zjawisko marginalne. Faktem jest, e ludzie starsi w Polsce to najbardziej nieszczliwa grupa spoeczna, co oczywicie determinuje za na og sytuacja materialna i zy stan zdrowia, ale te opuszczenie przez bliskich, marginalizacja spoeczna.

Wbrew przekazom kultury masowej, w Polsce starsi ludzie s wani, bo s... dziadkami. Z wspomnianych bada OBOP-u wynika, e dziadkowie s potrzebni wnukom, a wnuki dziadkom. Polacy nie widz swoich seniorw jako bezuytecznych tylko 13% osb starszych i 7% modszych uwaa, e starsi s odsunici na margines ycia spoecznego. Starsi przede wszystkim chc pomaga: 3/4 z nich chciaoby pomc innym, jeli zwrcono by si do nich z propozycj zrobienia czego dla innych lub dla siebie mniejsze znaczenie ma dla nich moliwo udzielania porad czy praca w organizacjach. Prawie tyle samo starych i modych! uwaa, e starsi ludzie w Polsce wspomagaj dzieci i wnuki finansowo. Okoo 70% zarwno starszych, jak i modszych uwaa, e gwna rola obecnego najstarszego pokolenia zwizana jest ze wspomaganiem dzieci i wnukw, za do marginalnych rl nale uprawianie hobby czy

Polska dziadkiem stoi

23
aktywne ycie. Ciekawe jest te to, e co czwarty mody postrzega osoby starsze jako autorytety, doradzajce modym, jak y. Ale co najciekawsze osoby w wieku 15-30 lat na pierwszym miejscu widziayby osoby starsze jako autorytety! Bardzo to powinno by pocieszajce dla seniorw, ktrzy wymieniaj t rol jako jedn z trzech. Modzi s honorowi. Marz o seniorach z klas odpoczywajcych, realizujcych wasne hobby i jednoczenie sucych modym rad, ale niekoniecznie kas (tylko co dziesity oczekuje od dziadkw pomocy). Sami za seniorzy przede wszystkim poczuwaj si do obowizku pomocy rodzinie (1/3), cho te czsto s zmczeni co pity pragnie po prostu witego spokoju i odpoczynku. Z bada tych wynika, e starsi nie znajduj si na marginesie spoeczestwa, bo s dziadkami, autorytetami, maj kontakt z rodzin. Ich obecno na mapie spoecznej wyznaczona jest przez rodzin, dzieci i wnuki, a nie przez aktywno we wasnym gronie, w subkulturze starych. Niestety 20% Polakw widzi najlepsz rol dla starszych w odpoczynku rozumianym jako wity spokj to niebezpieczne, bo prowadzi do spoecznej marginalizacji. Dziadkowie maj kontakt z wnukami. 60% wszystkich modych rozmawia z dziadkami 27% ich nie ma. Prawie 70% seniorw jest zadowolonych z czstoci tych kontaktw, niecae 20% pragnoby kontaktw czstszych. Wrd form kontaktw dominuje rozmowa, i wszyscy s zgodni, e stron dajc s przede wszystkim dziadkowie udzielaj rad, pomagaj, suchaj problemw, mwi ciekawe rzeczy. Ponad poowa modych respondentw twierdzi, e dziadkowie im pomagaj.
czy jest pan(pani) szczliwy(a)?: Raczej tak i zdecydowanie tak 35% pensjonariuszy Domu Pomocy Spoecznej; 82,5% suchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Raczej nie i Zdecydowanie nie odpowiednio 65% i 7,5%.
rdo: Magorzata Sitarczyk, Poczucie koherencji a zadowolenie z ycia pensjonariuszy DPS i UTW, w: Starzenie si a satysfakcja z ycia, KUL, Lublin 2006 (artyku oparty na badaniach empirycznych).

cze nie ma, ktre nie nadaj za nowoczesnymi aspiracjami i pragnieniami. Na przykad w Polsce za nowoczesnoci zdecydowanie nie nada instytucjonalna opieka nad osobami starszymi i nie ma co si oszukiwa, e jest ona porwnywalna z zachodni. Rzeczywisto domw opieki w Polsce to ze warunki, podzia na lepsze za 3 tys. zotych miesicznie oraz gorsze orodki dla wikszoci obywateli. Mimo, e istnieje wiele racji przemawiajcych za upowszechnianiem tej opieki, naley rwnie wzi pod uwag realia i szczerze odpowiedzie sobie, do jakiego orodka oddajemy starsz osob.

bd GEOff BARLOW

Mamy wic w Polsce tradycyjn rodzinn zaleno midzy pokoleniami. S one sobie potrzebne. Zacigajc dug u starego pokolenia, zobowizujemy si do troski, i cho modzi nie s tym zachwyceni, takie s po prostu realia. Podobnie jest np. w Japonii, gdzie jeden z najwyszych w wiecie odsetek dziadkw yjcych z dziemi tumaczony jest z jednej strony siln tradycj, a z drugiej, realiami ekonomicznymi. By moe jednak zaleno nie jest taka za w kocu pozwala ona starszym czu si potrzebnymi i jest zgodna z ich naturalnymi pragnieniami. W kadym razie uczciwie byoby zdawa sobie spraw z realiw tu i teraz wspistnienia tradycji z nowoczesnoci w kadym aspekcie, dostrzega obszary, gdzie nowoczesnoci po prostu jesz-

Nienowoczesne domy starcw

Skoro staro jest postrzegana w Polsce jako czas powicany rodzinie, stawia to pod znakiem zapytania opinie o labie emerytw, wygaszane przez politykw. Ich zdaniem, musi si niebawem skoczy czas dugich emerytur i odpoczynku osb starszych, powinni oni duej pracowa. Tymczasem zapomina si, e dopki mog, starsi ludzie s podpor polskich rodzin w prowadzeniu domu, wspieraj finansowo, i e ta praca i to wspieranie maj wymiern warto. Niestety nie jest ona brana pod uwag, podobnie jak stracony czas matek wychowujcych dzieci podporzdkowuje si wszystko kwestiom skadek ZUS. Moe jednak warto zwrci uwag, e to tradycyjne rozwizanie jest bardzo dobre dla rodzin, a przede wszystkim dla samych dziadkw, ktrzy mog czu si potrzebni? Moe warto wykorzysta ten potencja?

Modzi, cho obcujc ze starszymi czuj dyskomfort i cho boj si staroci, deklaruj szacunek i mio do swoich dziadkw. Jak dugo jeszcze? Jest to trzymanie si tradycji si rozpdu, fenomen podobny do tego, e modzi ludzie coraz bardziej wpadaj w wiat konsumpcji, rozrywki i egoizmu, a jednoczenie wci co niedziela chodz do kocioa, prowadzc jakby ycie schizofreniczne, w ktrym zwyczaje, dziaania s puste, pozbawione treci, wiadomoci i wewntrznej zgody. Patrzc na kraje Europy Zachodniej moemy zobaczy, co si stao z pokoleniem poddanym telewizyjnej indoktrynacji, presji konsumpcji, kariery,

Programy dla tradycji

24
samorealizacji, samowystarczalnoci nie udmy si, e u nas bdzie inaczej. Ju dzi co wiatlejsi hierarchowie Kocioa przepowiadaj puste kocioy moemy te przepowiedzie puste domy naszych dziadkw i osabienie wizi midzypokoleniowej. Dlatego ogromnie wane staje si pytanie, czy tradycyjne wzorce, wci obecne w Polsce, w tym rwnie dotyczce miejsca osb starych w spoeczestwie, s warte kontynuacji w przyszoci. Moe naley zadba o nie dzi i je unowoczeni, wspomc, aby przetrway w nowoczesnych warunkach, biorc pod uwag dowiadczenia krajw zachodnich, ktre utraciy ju kontakt ze swoimi dziadkami, ze szkod i dla nich, i dla modszych. Kiedy czytam porady na forum internetowym Alergie, gdzie zrozpaczone matki chwytaj si wszelkich sposobw, by uly swym dzieciom w chorobie, na ktr medycyna nie zna lekarstwa, widz tam renesans tradycyjnej wiedzy, widz, e promowany jest nawet styl ycia naszych bab. Ponowoczesno podaje wic rk przednowoczesnoci. Metody opieki nad niemowltami s dzi blisze tradycyjnym ni tym, ktre promoway Poradniki dla rodzicw z lat 70. Historia zatoczya koo, rady bab s znw w cenie!
osoby starsze yjce razem ze swoimi dziemi (dane z poowy lat 90.): Japonia 50,4%, Wochy 42,1%, Hiszpania 40,5%, Kanada 20,3%, USA 15,1%, Niemcy 13,7%, francja 12,4%, Szwecja 5%.
rdo: The 2003 Aging Vulnerability Index. The Center for Strategic and International Studies and Watson Wyatt Worldwide.

W USA stale ronie liczba dziadkw zajmujcych si wychowaniem wnukw. Co 12 dziadek i babcia zaangaowani s w to zadanie informuje American Association of Retired Persons. AARP to zaoona w 1958 r. organizacja, ktra prowadzi szerok dziaalno ukierunkowan na podnoszenie jakoci ycia starszych Amerykanw. Liczy ok. 38 mln czonkw i jest najsilniejsz tego typu inicjatyw w USA. Wedle danych amerykaskiego urzdu statystycznego Census Bureau z 2000 r., niemal 2,5 mln dziadkw jest gowami domu i ponosi najwiksz odpowiedzialno w kwestii opieki nad dziemi. Wymaga to od nich wyjtkowych wrcz zdolnoci poruszania si w obszarach trzech generacji ich samych, ich dzieci i wnuczkw. Mog liczy na pomoc zarwno rzdu federalnego, jak i wielu organizacji powoanych w tym wanie celu. Jedn z nich jest Generations United (GU) organizacja zajmujca si tworzeniem midzygeneracyjnych programw i strategii. GU prowadzi teraz program, ktry ma ukaza efektywne modele zaangaowania osb starszych w wychowanie dzieci i modziey: www.seniors4kids.org

Ale relacje starzy/modzi to naprawd trudne wyzwanie w epoce mieszanki przednowoczesnoci, nowoczesnoci i ponowoczesnoci, trzeba mwi o wielkim nasileniu odwiecznego konfliktu midzypokoleniowego. Czsto uwaamy, e starzy rodzice zapracowali sobie na takie dzieci, ktre okazay im czarn niewdziczno, poniewa le je wychowano. Tymczasem kiedy nie mwio si o bdach wychowawczych, bo wychowywao ycie, silna kontrola spoeczna i obyczaj. Dzi, gdy wiat si zmieni, modzi si starym wymknli. Trzeba zrozumie, e przepa generacyjna to przede wszystkim kwestia kulturowej zmiany i e nikt tu nie zawini. To nie tylko niezrozumienie potrzeb dziadkw, ale te niezrozumienie modych przez seniorw, ktrzy np. nie maj czsto wyobraenia, jak bardzo ich wiedza si zdezaktualizowaa i jak trudno jest modym zaproponowa co atrakcyjnego. Starzy ludzie przeceniaj przeszo, zapominaj np. jak bardzo wzrosy dzi standardy opieki czsto daj zaopiekowania si na staro bez wzgldu na realia. A przecie czsto nie jest to praca dla jednej osoby, rwnie czsto nie ma dzi domownikw, wszyscy ucz si lub pracuj i nie mog sobie pozwoli na nieustann opiek. Nierzadko spenienie oczekiwa starych rodzicw przerasta siy wspczesnego czowieka. Wiele jest przypadkw, kiedy dzieci

zajmuj si swymi starymi, schorowanymi rodzicami, czynic zado ich oczekiwaniom: nawet, jeli uda im si wytrwa do ich mierci, maj potem poczucie straconego ycia i frustracja prowadzi ich do depresji. Nie jest tak, e z jakiegokolwiek punktu widzenia naley bezwzgldnie poprze tradycyjny model opieki nad starcami. Nie ma bowiem powrotu do tradycji mona mwi o prbie zaadaptowania pewnych jej wzorcw do dzisiejszych realiw. Potrzebne jest wsparcie psychologiczne i socjologiczne, ktre pomoe realizowa niezwykle trudne, starotestamentowe polecenie: szanuj swego ojca, choby rozum utraci. Potrzebna jest pomoc psychologiczna starszym, aby nie pokrywali swojej frustracji zmieniajcym si wiatem za pomoc mitologizowania przeszoci i wygrowanych oczekiwa. Potrzeba wsparcia instytucjonalnego dla tych rodzin, ktre zdecydoway si skorzysta z potencjau mdroci i mioci dziadkw oraz zwrciy si do nich o pomoc w opiece nad wnukami starsi powinni mie na tyle pokory, eby chcie si uczy i rozwija, aby nady za wspczesn pedagogik. Tak dzieje si w USA, gdzie przybywa dziadkw opiekujcych si wnukami i przy tym nieustannie doksztacajcych si, by mc dobrze spenia to zadanie. Programy zbliaj dziki temu pokolenia, uzgadniaj ich wartoci i metody wychowawcze, daj dziadkom cel ycia i sens bycia potrzebnym oraz co, co jest coraz bardziej w cenie mio i czas wnukom w zagonionym wiecie. Jako odwrt od nowoczesnych metod w kwestii staroci moemy postrzega dzisiejszy trend zachodni, by zatrzymywa osoby starsze w domach, zatrudnia opiekuna wychodzi to zreszt taniej ni domy opieki. Patrzc na to, jak niektre zachodnie kraje utraciy swoich dziadkw, warto zastanowi si nad pytaniem, czy i do czego dziadkowie mog by jeszcze potrzebni, jakie mog nie dzi pozytywne wartoci dla spoeczestwa, w jaki sposb dotrze z nimi do modego pokolenia. Dagmara Jaszewska

25

NABici W offSEt?
tomasz Hypki
Dyskutujc o offsecie i sposobie wykorzystania szans z nim zwizanych, pamitajmy, e yjemy w kraju, w ktrym nawet tak niezbdne elementy infrastruktury, jak sieci drg czy linii kolejowych, pozwalajcych rozwija przyzwoite prdkoci, nie mog powsta od kilkunastu lat. Moemy z nich korzysta za to w pastwach ssiednich, ktre czsto startoway do demokracji i wolnoci gospodarczej ze znacznie gorszych pozycji. Jak taka sytuacja wpywa na dziaania pastwa i jego gospodarki, nie trzeba tumaczy. Pastwo polskie nie ma mocy sprawczej, czyli w praktyce systemu prawnego i struktur zdolnych do zadbania o jego interesy w podobny sposb, jak w pastwach o ugruntowanych podstawach funkcjonowania. wanego rnymi metodami lotniczego i zbrojeniowego rynku w USA); inwestycje w kraju offsetobiorcy, w dziedzinach, w ktrych trudno metodami rynkowymi znale kapita lub technologie. Nie ma sensu zaliczanie do offsetu takich inwestycji, ktre s jednoznacznie korzystne dla offsetodawcy i byyby realizowane bez dodatkowych umw, co w polskim offsecie jest niestety standardem. Jak atwo zauway, polski offset jest w wikszoci przypadkw wrcz przeciwiestwem tych trzech typw transakcji kompensacyjnych. Odpowiednia ustawa zawiera co prawda artyku, ktry sensownie wymienia jej cele, ale jednoczenie oddaje prawie cakowicie inicjatyw w znajdowaniu pl realizacji offsetu w rce offsetodawcw. Polscy urzdnicy zajmuj si za gwnie uzasadnieniem korzyci pyncych z powstaej w ten sposb sytuacji i wykonywaniem prostych dziaa arytmetycznych, na podstawie danych dostarczanych przez realizatorw offsetu... O tym, jak dziaa mechanizm doboru transakcji kompensacyjnych, najatwiej przekona si analizujc dobr offsetobiorcw. Offsetodawcy proponuj w tej roli gwnie spki zalene od siebie lub od innych przedsibiorstw z wasnego kraju (tak jest choby z Lockheed Martinem i Patria Vehicles Oy). Mog si z nimi bowiem rozlicza bez zbdnych kopotw, dowolnie ksztatujc ceny wyrobw czy warto inwestycji (przy okazji wyksztaci si wtrny rynek offsetu, na ktrym zobowizania mona kupi za niewielk odpatnoci). Drug kategori s spki kraju offsetobiorcy, wyspecjalizowane w czerpaniu zyskw z umw finansowanych przez budet. Pomagaj one w poszukiwaniu korzystnych moliwoci i popieraj dziaania offsetodawcw. Inne, zwyke przedsibiorstwa produkcyjne i usugowe, stanowi margines. Ale to wanie one zgaszaj najwicej uwag, bo jako jedyne s zainteresowane realnymi korzyciami z umw i nie mog si doczeka ich realizacji. Niestety, urzdnicy polskiego pastwa nie s skonni do udzielenia jakiejkolwiek pomocy tym przedsibiorstwom. eby lepiej przyjrze si patologiom polskiego offsetu, warto wzi pod uwag konkretny przykad. Chyba najbardziej wymownym s losy najlepszego przed kilkoma laty przedsibiorstwa brany lotniczo-zbrojeniowej WSK PZL Rzeszw S.A.

Poniewa gupota polskich politykw, korupcja wrd urzdnikw i brak profesjonalizmu dziennikarzy pozwoliy zagranicznym lobbystom na zdeformowanie definicji offsetu, trzeba po raz kolejny przypomnie, czym powinien on by, jeli ma mie sens i przynosi korzyci gospodarce. W skrcie: po zakoczeniu podziau wiata na dwie zamknite, rywalizujce strefy, w warunkach pocztkw globalizacji i coraz wikszej nadprodukcji, rzdy pastw wydajcych znaczne kwoty na zbrojenia (ale nie tylko) zaczy da rekompensat za zakupy realizowane poza wasnym przemysem. W cigu kilku lat wyksztacio si kilka sposobw wymuszania specjalnych korzyci na dostawcach: transfer technologii, ktrych uzyskanie inn drog jest niemoliwe (bo ich posiadacze nie s zainteresowani sprzeda, a wasne badania mog potrwa zbyt dugo i nie daj gwarancji sukcesu), ze zgod na dalszy rozwj i wykorzystanie w rnych dziedzinach. W Polsce w sferze zwizanej z obronnoci znanych jest tylko kilka takich przypadkw, dwa najlepiej spoytkowane sigaj pocztku lat 90. dotycz transferu francuskich technologii systemu IFF do CNPEP Radwar i radiostacji PR4G do ZR Radmor; pomoc w znalezieniu i udostpnieniu nowych rynkw zbytu dla wyrobw offsetobiorcy, co dotyczy gwnie wasnego rynku offsetodawcy. W realiach globalnego wiata takie wsparcie ma bardzo due znaczenie, wobec ogromnych kosztw promocji, ewentualnego serwisu itp., a w wielu wypadkach jest wrcz jedyn metod, np. w wypadku bloko-

Definicja raz jeszcze

26
F-16 kontra Rzeszw
przekraczajce 200 mln z, czyli wiksze ni warto zobowiza inwestycyjnych. To oznacza, e te ostatnie realizowano w duej mierze z transferu zyskw jest to metoda znana take z innych prywatyzacji, na ktr kolejne polskie rzdy nie znalazy remedium. Programy rozwojowe, a nawet ksztacenie kadry, realizowane s z wykorzystaniem rodkw z polskiego budetu, gwnie z Komitetu Bada Naukowych. Inwestycje w znacznym stopniu zostay rozliczone remontami hal czy uywanymi maszynami z amerykaskich oddziaw UTC. Wrd tych reklamowanych jako nowoczesne! maszyn zdarzay si 30-letnie centra obrbcze, ktre wymagay generalnego remontu. Gdy wytwrnia znajdowaa si jeszcze w polskich rkach, takie maszyny staraa si sprzedawa, zastpujc je urzdzeniami nowej generacji... Po roku od przejcia WSK PZL Rzeszw, z pomp otwarto nowy wydzia gicia rurek m.in. do silnika z F-16. W mediach przedstawiano to jako sztandarowy przykad transferu nowoczesnej technologii. Nie informowano jedynie, e to technologia transferowana z... Kalisza, ze spki AirTech, take nalecej do UTC (niedawno zostaa ona wczona do Pratt & Whitney Kalisz). Do dzi wanie tam powstaje oprzyrzdowanie do gicia owych rurek. Nowy waciciel nie uruchomi produkcji adnego nowego silnika, nie tylko PW200. Warto przypomnie, e ju w latach 90. polski zarzd planowa uruchomienie produkcji silnikw PT-6A, do ktrych w Rzeszowie powstaje wikszo czci, ale wobec braku wsparcia politycznego rzecz si nie udaa. Zakoczy produkcj silnikw serii TWD- 10/PZL10 dla Bryz i Sokow. Propaganda mwia pocztkowo o produkcji silnikw do samolotw F-16, obiecywa j sam prezydent G. W. Bush. Mit o uruchomieniu tej produkcji podtrzymywano przez kilka kolejnych lat. Dopiero niedawno prezes amerykaskiej spki, Marek Darecki, przyzna, e chodzi zaledwie o monta silnikw z kilku moduw. Zatrudnionych jest przy tym kilkunastu (!) pracownikw, a zarobek na sztuce wynosi... 10 tys. USD. WSK PZL Rzeszw znikna z listy producentw silnikw lotniczych, stajc si w peni zalenym poddostawc czci i podzespow dla jednego odbiorcy, co oznacza nie tylko straty prestiowe, ale i finansowe (zyski na wyrobach finalnych s wielokrotnie wiksze ni na czciach).

Zakup WSK PZL Rzeszw przez spk zalen amerykaskiego koncernu UTC by przygotowaniem do przetargu na samolot F-16 i zwizanego z nim offsetu. Formalnie by to przetarg na samolot wielozadaniowy, ale wszyscy zainteresowani wiedzieli, e wyboru dokonano na dugo przed jego ogoszeniem. Amerykanom nie udao si upchn Polsce starych, analogowych F-16, ktre kilkakrotnie oferowali nam w latach 90., wic ostatecznie zaoferowali Polsce nowoczeniejsze, cho rwnie drogie w eksploatacji samoloty wyposaone w nowoczesn awionik. Szybko podpisano kontrakt, amic polskie prawo, gdzie tylko byo to potrzebne podpisano po angielsku, zgodnie z prawem USA, nie uzyskujc dostpu do kodw rdowych oprogramowania, nowoczesnych technologii czy udziau w produkcji i prawie adnego sensownego offsetu. Zamiast umowy offsetowej podpisano za, nie przewidzian adn ustaw, umow ramow. Podpisano j w dodatku nie z amerykask agencj rzdow dostawc samolotw, lecz z koncernem Lockheed Martin, czyli podwykonawc kontraktu. W umowie za zagwarantowano Amerykanom, e w razie niezrealizowania offsetu bd paci odszkodowania w wysokoci 3-4% zamiast ustawowych 100%. W cigu kilku miesicy Amerykanie bezczelnie wycofali si z wszystkich waniejszych zobowiza, przewanie motywujc decyzje brakiem moliwoci finansowych czy technicznych strony polskiej. Pozostae prbowali realizowa amic kolejne polskie przepisy prawne i za polskie pienidze (m.in. system cznoci w standardzie Tetra, ktry usiowali sprzeda MSWiA bez przetargu). Protestujcych urzdnikw wymieniano na ulegych. A szefom przedsibiorstw, ktrym wiele wczeniej obiecywano, tumaczono, e sami s sobie winni. Polscy politycy nie zamierzali si naraa sojuszniczemu mocarstwu. Sprzeda WSK PZL Rzeszw spce UTH, zalenej od amerykaskiego koncernu UTC, oznaczaa zaamanie produkcji i rezygnacj ze wsppracy z innymi dotychczasowymi odbiorcami. Byo ich obok Pratt & Whitney [rwnie naley do UTC przyp. red.] ponad 300, z takimi liderami brany jak Snecma, Rolls Royce, Fiat Avio, Hispano Suiza czy General Electric. Przed sprzeda spka szybko si rozwijaa, jej przychody signy 400 mln z, zyski ok. 10 mln z, po kilkanacie milionw zotych przeznaczaa na dziaalno innowacyjn (3,7% wartoci sprzeday przy redniej krajowej rwnej 1,4%), a na inwestycje 20-30 mln z rocznie (zakady skomputeryzowano, w 2001 r. oddano do uytku nowoczesn galwanizerni). Eksport sign 80% wartoci produkcji. Zobowizania prywatyzacyjne UTH obejmoway m.in. 70 mln USD inwestycji w majtek trway, podwojenie sprzeday w cigu 5 lat, w tym uruchomienie do 2004 r. produkcji silnikw PW200 (co najmniej 400 rocznie od 2006 r.). Tymczasem po prywatyzacji nastpio zaamanie sprzeday, a spka przez kilka lat przynosia straty. Po 5 latach sprzeda wzrosa zaledwie o 1/3, utrzymujc si znacznie poniej wartoci planowanej przez polski zarzd przed prywatyzacj. W pierwszych trzech latach po prywatyzacji, WSK PZL Rzeszw przyniosa straty

Tylko nieco wicej na napdach do F-16 zarabiaj jedynie Wojskowe Zakady Lotnicze nr 4, ktre testuj zmontowane silniki na swej nowoczesnej hamowni. Stacj prb budowano w kooperacji z General Electric, planujc dochodow wspprac na lata. Wybr napdu do F-16 strona polska zostawia to Amerykanom silnika Pratt & Whitney zaama te plany. Polska gospodarka ponosi te ogromne straty w zwizku z podniesieniem cen na czci i usugi zwizane z serwisem napdw pochodzcych z WSK PZL Rzeszw po prywatyzacji. W pierwszych latach rosy one po kilkadziesit procent, a monopolistyczna pozycja uniemoliwia wybr innych dostawcw. Amerykanie pozwolili sobie nawet na odmow serwisowania napdw migowcw Sok w Ira-

Jak Zabocki na offsecie...

27
ku! Odmwili te produkcji znakomitej, a opracowanej jeszcze za pastwowych czasw przekadni do migowcw SW-4, co opnio program ich budowy o kilkanacie miesicy i wymagao wydania przez PZL widnik kilkudziesiciu milionw zotych. Z tego wszystkiego polscy politycy i urzdnicy nie wycignli adnych wnioskw. Na przeomie 2006-2007 Agencja Rozwoju Przemysu sprzedaa PZL w Mielcu na takich warunkach, e po ich ujawnieniu prbowaa je zmieni oczywicie bezskutecznie. Na dwa tygodnie przed podpisaniem umowy sprzedana za 56 mln z spka otrzymaa od MON 70 mln z. Wczeniej nie prbowano nawet wyegzekwowa od Amerykanw zobowizania do zakupu i wsparcia sprzeday 100 samolotw M28 i 100 M18, wartych w sumie niemal miliard dolarw. Gdyby to zobowizanie offsetowe zostao zrealizowane, PZL w Mielcu mogyby znakomicie funkcjonowa i rozwija si. Jak wyceniono offsetowe sukcesy? Dotychczas minister waciwy do spraw gospodarki zaliczy na poczet wartoci Umowy Offsetowej wykonanie Zobowiza Offsetowych ujtych w Projekcie dotyczcym WSK PZL Rzeszw warto offsetow ok. 409 mln USD. Oczywicie ta kwota bdzie jeszcze rosn. Amerykanom zaliczono do koca 2006 r. wykonanie ju 3,9 mld dolarw zobowiza offsetowych, wrd ktrych trudno dopatrzy si realnych korzyci dla polskiej gospodarki, z przemysem lotniczo-zbrojeniowym w szczeglnoci. Przedsiwzicie, ktre stronie polskiej przynioso realne straty, jest przedstawiane jako sukces gospodarczy. Nikt oficjalnie nawet nie prbuje przeprowadzi rachunku zyskw i strat. A przecie to powinna by podstawa jakichkolwiek rozlicze.

A jak oceniaj offset zwizany ze sprzeda WSK PZL Rzeszw urzdnicy z Ministerstwa Gospodarki? Po pierwsze, nie wspominaj ani sowem, e offsetodawca UTC/P&W mia wczeniejsze zobowizania wobec polskiej spki, wynikajce z umowy prywatyzacyjnej, tj. wspomniane 70 mln USD inwestycji. Zaliczono je do offsetu wbrew wszelkim przepisom i sensowi gospodarczemu. W najnowszej informacji, ze stycznia 2008 r., urzdnicy tego ministerstwa po prostu kami, oceniajc e dziki offsetowi w WSK PZL Rzeszw nastpi wzrost zatrudnienia, nastpi wzrost produkcji i sprzeday, pozyskano te nowe rynki zbytu. Jak jest naprawd? Oto tabela ze szczegami:
Wyniki finansowe WSK PZL Rzeszw SA przed i po prywatyzacji (nastpia na przeomie 2001 i 2002 r.)

Sztuczki sowne

Sprzeda, mln z 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 44,0 81,7 127,9 167,7 193,9 230,2 280,5 309,7 354,4 391,6 315* 366,2 472,9 479,5 532,4

Zysk netto, mln z -18,7 22,0 11,6 22,0 7,9 10,4 11,0 6,3 8,1 7,4 -100* -58,4 -49,2 -20* 56,46

Zatrudnienie 5885 5800 5700 5690 5485 5346 5110 4885 4561 4547 4522 4500* 3500* 3487 3747

Poniewa wymuszenie czegokolwiek w stosunkach midzynarodowych wymaga woli politycznej, aby zmieni sposb realizowania i efekty offsetu potrzeba przede wszystkim dziaania politycznego. W polskich realiach trudno liczy na to, e decydenci polityczni nagle zmieni sposb mylenia i postpowania. Niczego dobrego nie mona si te spodziewa po urzdnikach rnych szczebli, nie tylko Ministerstwa Gospodarki, ale take Ministerstwa Obrony Narodowej, gdzie offset traktuje si jak zo konieczne i szuka wszelkich sposobw jego ominicia. Szybka rotacja kadr, uzalenienia partyjne, podatno na wpywy lobbingowe i zazwyczaj niski poziom intelektualny, to immanentne cechy rodowiska politycznego i urzdniczego. Jedynym rodowiskiem, ktre kumuluje od lat dowiadczenia zwizane z offsetem i wykazuje si pewn niezalenoci, jest przemys lotniczo-zbrojeniowy. I to do jego menederw naley wywieranie nacisku na zmiany i formuowanie projektw odpowiednich dokumentw. Czy dadz rad? Wtpi, ale prbowa trzeba. W tym miejscu warto zastanowi si, dlaczego w umowach towarzyszcych gwnym kontraktom kluczowej roli nie odgrywaj tworzone zbrojeniowe grupy produkcyjne, w tym przede wszystkim Bumar, bd te przedsibiorstwa wchodzce w ich skad? Taka sytuacja dowodzi, e nie ma w Polsce jednolitej polityki gospodarczo-obronnej, do ktrej prowadzenia potrzebny byby jeden orodek koordynujcy caoksztat dziaa w tej sferze. Jego powstanie, od lat bezskutecznie, postuluj rodowiska eksperckie, w tym Polskie Lobby Przemysowe, powoujc si na wzory innych pastw. Gdyby taki orodek (Urzd ds. uzbrojenia?) powsta, strona polska mogaby zajmowa duo twardsze stanowisko w negocjacjach, uwzgldniajce rzeczywiste potrzeby armii i jej zaplecza gospodarczego. Tylko takie rozwizanie moe pozwoli na dugofalowe planowanie i prowadzenie polityki licencyjnej i offsetowej. Tomasz Hypki

Jakie zmiany?

* Publikowane wartoci szacunkowe

28

cHRomy PRzyRoD oJczySt!

Konrad malec Park Narodowy. Ju sama ta nazwa wskazuje na co niesychanie wanego. Odnosi si do najlepiej zachowanych miejsc przyrodniczych danego kraju. Chroni nie tylko najcenniejsze skarby przyrody, ale take dziedzictwo kultury i historii. Niestety, w Polsce od niemal 10 lat proces tworzenia parkw narodowych stoi w miejscu, cho moliwe, a nawet konieczne, jest objcie t form ochrony jeszcze kilku wanych obszarw.
Niepodlego i przyroda
W grupie tej byli m.in. tacy wybitni przedstawiciele nauki jak Aleksander Janowski (jeden z pionierw polskiego ruchu krajoznawczego), Kazimierz Kulwie, prof. Stanisaw Sokoowski czy prof. Wadysaw Szafer. Ju w 1918 r. wydano pierwsze zarzdzenia majce na celu ochron niektrych elementw przyrody. W listopadzie wspomnianego roku istniao 39 rezerwatw oraz rozpoczto prace zmierzajce do utworzenia parkw narodowych. Zalkiem pierwszych parkw byo wydzielenie w 1921 r. w Puszczy Biaowieskiej obszaru nazwanego Rezerwatem. Podobnie byo ze wzgrzem zamkowym w Czorsztynie, ktre dao pocztek Pieniskiemu Parkowi Narodowemu. W tym samym okresie tworzono pierwsze naukowe projekty parkw narodowych w Tatrach i na Babiej Grze. Niestety, pomimo silnej presji spoecznej, ostatecznie udao si doprowadzi do objcia t form ochrony jedynie dwch obszarw, Puszczy Biaowieskiej i Pienin, i to dopiero w 1932 r. Szczegln porak II RP w dziedzinie ochrony przyrody byo niepowoanie parku narodowego w Tatrach, o ktrym mylano ju od poowy XIX w.; ide t wspierao wielu wybitnych Polakw, m.in. Stefan eromski. Inspirujc si twrczoci tego wielkiego pisarza, planowano te utworzy witokrzyski Park Narodowy (Puszcza jodowa).

Idea ochrony dziedzictwa przyrodniczego, historycznego i kulturowego ma w naszym kraju dug tradycj. Polscy patrioci, dc w epoce zaborw do odzyskania niepodlegoci, planowali rwnie ochron przyrody. By wrd nich Jan Gwalbert Pawlikowski, zwany ojcem polskiej ochrony przyrody, ktry do przykaza patriotycznych doda: chromy przyrod ojczyst. w wielki taternik i badacz literatury, dziaacz endecki, zaszczepi na naszym gruncie ide i prawo nowoczesnej ochrony przyrody. Inni propagatorzy idei parkw narodowych to m.in. prof. Eugeniusz Janota i dr Ludwik Zeszner. Doprowadzili oni do uchwalenia przez sejm galicyjski ustawy chronicej tatrzaskie kozice i wistaki pierwszej na wiecie, ktra chronia okrelone gatunki z powodw nieutylitarnych. Jeszcze pod zaborami wiele osb ufundowao w swych majtkach rezerwaty przyrody, ktre miay zachowa najcenniejsze jej fragmenty dla przyszych pokole. Hrabia Karol Raczyski w 1907 r. utworzy rezerwat leny z prehistorycznym grodziskiem w Zotym Potoku, za hr. Wodzimierz Dzieduszycki powoa na Podolu rezerwat Pamitka Pieniacka. Podczas I wojny wiatowej polscy naukowcy, przy oglnym poparciu spoeczestwa, przygotowali projekt ochrony przyrody w niepodlegej ojczynie.

Starania o ochron polskiej przyrody przerwa wrzesie 1939 r., jednak natychmiast po zakoczeniu dziaa wojennych reaktywowano Pastwow Rad Ochrony Przyrody (PROP). W latach 194789 powoano 15 parkw narodowych: Biaowieski, witokrzyski, Pieniski, Tatrzaski, Ojcowski, Wielkopolski, Kampinoski, Karkonoski, Woliski, Sowiski, Bieszczadzki, Roztoczaski, Gorczaski i Wigierski. Wiele osb uznaje wanie rok 1947 za pocztek istnienia w Polsce parkw narodowych. W przeciwiestwie do swoich przedwojennych odpowiednikw, speniay one bowiem wreszcie wszystkie wymogi przyjte przez wiatow nauk: obowizyway na ich terenie zakazy wznoszenia nowych budowli, pozyskiwania i niszczenia rolin, grzybw, zwierzt

Ochroniarskie turbodoadowanie

29
i nieoywionych skadnikw przyrody, zmiany stosunkw wodnych, poruszania si pieszego, rowerowego, narciarskiego czy zmotoryzowanego poza szlakami do tego przeznaczonymi, a take zakcania ciszy. Wraz z kocem PRL przyspieszono prace nad tworzeniem nowych parkw i do dnia dzisiejszego powoano osiem kolejnych: Drawieski, Poleski, Biebrzaski, Gr Stoowych, Magurski, Bory Tucholskie, Narwiaski i Ujcia Warty. Jednak tylko ostatni z nich powsta w XXI w.
bnd JACEK LISOWSKI

Na dzie dzisiejszy rekomendacj PROP uzyskay planowane parki narodowe: Turnicki, Jurajski i Mazurski. Jest to absolutne minimum, by dopeni krajowy system obszarw chronionych na poziomie parkw narodowych mwi prof. Romuald Olaczek z Uniwersytetu dzkiego. Kady z wspomnianych parkw byby gwarancj przetrwania unikalnego pod wzgldem przyrodniczym fragmentu Polski, ktry mona porwna do szlachetnego kamienia w koronie. Powstanie tych parkw zakada Krajowa strategia ochrony i zrwnowaonego uytkowania rnorodnoci biologicznej na lata 2007-13. Mazurski Park Narodowy objby swym zasigiem jezioro niardwy oraz rzek Krutyni. Poniewa ta kraina nigdy nie miaa rozwinitego przemysu, udao si zachowa j w niemal dziewiczej postaci jest najbogatszym przyrodniczo regionem jeziornym w Europie! Zabiegi o powoanie tam parku narodowego rozpoczy si jeszcze w latach 60. z pierwsz propozycj utworzenia najwyszej formy ochrony na Pojezierzu Mazurskim wystpi prof. Wadysaw Szafer, ktry przyczyni si do powstania znacznej czci parkw narodowych. Jeli porwnujemy najcenniejsze obszary do szlachetnych kamieni w koronie polskiej przyrody, to z dwch rubinw skadajcych si na Wyyn Krakowsko-Czstochowsk, tylko jeden poudniowa cz jest odpowiednio chroniony. Pnocna cz Jury jest odlesiona i wskutek tego ma dobrze widoczne, malownicze skaki wapienne. Jest te znana z wielu jaski. Mamy tam rwnie cenne skarby przyrody oywionej a cztery endemity, czyli gatunki, ktrych nie znajdzie si nigdzie indziej na wiecie! Aby zachowa to dziedzictwo, w latach 70. z ide stworzenia JPN wystpi prof. Florian Celiski. Autorami obecnego projektu Parku s naukowcy z Uniwersytetu dzkiego prof. Olaczek i prof. Janusz Hereniak. Pomys ostatniego z planowanych parkw, Turnickiego, rwnie siga lat 70. Jednym z najgortszych ordownikw idei jest prof. Jerzy Pirecki. Obszar, na ktrym miaby powsta Turnicki Park Narodowy, jest wyjtkowy nawet w gronie parkw istniejcych i planowanych do utworzenia. Jako jedyny w Polsce obejmowaby pogrze i typowe dla wartoci przyrodnicze. Ley na poudnie od Przemyla, na terenie dawnego pastwa aramowskiego, czyli strzeonego miejsca wypoczynku i polowa komunistycznych prominentw. Obszar wtrnie zdzicza w wyniku burzliwej historii tego terenu, stajc si rwnie cennym i ciekawym jak Bieszczady; podobnie jak one, bdc sabo zaludnionym.

O trzech takich...

Gwnym celem istnienia parkw narodowych jest zachowanie przyrody w moliwie najlepszym stanie. Ale nie jest to jedyny sens ich tworzenia. Park narodowy to take ochrona skarbw kultury i historii mwi Krzysztof Worobiec, prezes Stowarzyszenia na rzecz ochrony krajobrazu kulturowego Mazur Sadyba. Wemy Jur. Stanowia one niegdy granic Polski, tote za czasw Kazimierza Wielkiego powstaa tu sie zamkw tzw. Orlich Gniazd. Do niezwykych skarbw nale ruiny zamkw w Olsztynie k. Czstochowy i Ostrniku czy stranica obronna z przeomu XIV i XV w., na niewielkiej skale wapiennej w Suliszowicach. Ponadto, w Zotym Potoku mamy Dworek Krasiskich oraz Paac Raczyskich wraz z parkiem przypaacowym, a take jeden z najstarszych rezerwatw w Polsce Parkowe z grodziskiem z VIII w. W tej samej miejscowoci znajduje si pstrgarnia z 1881 r., najstarsza w Polsce. Rwnie ciekawie prezentuje si planowany Turnicki Park Narodowy. Znajduje si on na ziemiach zamieszkaych niegdy przez plemi Ldzian, majce due znaczenie dla ksztatowania si pastwowoci polskiej i ruskiej (kijowskiej). Przed wojn na tych terenach mona byo spotka ydw, Ukraicw i Niemcw. Niestety, w wyniku ostatniej wojny oraz jej nastpstw, jak Akcja Wisa, tych nacji ju tu nie spotkamy. Zostay po nich liczne pamitki: stare sady i kirkuty, cerkwie, kaplice i ukraiskie cmentarze... Zachoway si rwnie cmentarze z okresu i wojny wiatowej, rosyjskie i austriackie, a take jedyna w Polsce cerkiew obronna w Posadzie Rybotyckiej. W okolicach planowanego Parku liczne s zamki, paace i klasztory.

Histori parki stoj

30
Mazurski PN przechowuje natomiast liczne wiadectwa ycia ludnoci niemieckiej oraz dawniejszych mieszkacw Prusw. Nale do nich wsie mazurskie z domami z czerwonej cegy, z murem pruskim i kamieniem polnym. S te pozostaoci po grodziskach, kopcach straniczych i kurhany pozostawione przez wymary batycki lud. Zachowao si rwnie kilka wiosek zaoonych przez staroobrzdowcw, ktrzy musieli ucieka z Rosji po reformie tamtejszej Cerkwi w XVII w. Ich potomkowie do dzi zamieszkuj te tereny, dbajc o banie (ruskie anie parowe) i witynie zwane molennami, oraz klasztor i ksigi pisane w jzyku staro-cerkiewno-sowiaskim. Do interesujcych zabytkw naley te prawosawna cerkiew funkcjonujca przy eskim klasztorze w Wojnowie.
bnd MILO

Park narodowy niewtpliwie oznacza dla samorzdw nowe moliwoci, ale take ograniczenia i w tym wanie tkwi problem. Kada z jurajskich gmin chce co dla siebie wyrwa, np. wzgrze zamkowe w Olsztynie, gdy nie bdzie mona tam organizowa imprez masowych. O planowan siedzib dyrekcji parku w Paacu Raczyskich zabiega z kolei potomek dawnych wacicieli. W efekcie naciskw rnych grup interesu, z pierwotnie planowanych 8 tys. ha zostao do dzi niewiele ponad 5 tys. ha, na ktrych miaby powsta Jurajski PN. Tym sposobem rozmienia si bogactwo narodowe na drobne. Krzysztof Worobiec wskazuje na obud samorzdw lokalnych. Podczas pewnego spotkania, gminy z obszaru projektowanego MPN w pierwszej kolejnoci chwaliy si dziewicz przyrod tego terenu. Po czym jako zagroenie dla gminy wskazywano... Zbyt duo form jej ochrony. Nie mogy zrozumie, e jeli chc rodowiskiem przyciga turystw, to nie mog go tak eksploatowa.

Wielkim hamulcem w procesie tworzenia nowych parkw narodowych jest ustawa o ochronie przyrody, psuta sukcesywnie od poowy lat 90. Gwodziem do ich trumny okazaa si jej nowelizacja z 1998 r. Doprowadzono do tego, e to gmina decyduje, czy na jej terenie park powstanie, podczas gdy jest to interes oglnonarodowy komentuje dr Jerzy Parusel, dyrektor Centrum Dziedzictwa Przyrody Grnego lska. Podobnie uwaa znany pisarz Kazimierz Oro, od lat zaangaowany w ochron mazurskiej przyrody: Na jednej szali trzeba pooy interes wszystkich obywateli, jakim jest park narodowy na drugiej interesy kilku lokalnych grup.

Miosierdzie gminy...

Teoretycznie rzecz biorc, Turnicki PN jest z wspomnianej trjki najatwiejszy do utworzenia. Miaby obj tereny niemal w caoci bdce wasnoci skarbu pastwa, wic odpada kwestia porozumienia z prywatnymi wacicielami, co bywa bardzo trudne. Jednak wrd okolicznych mieszkacw panuje powszechne przekonanie, e utworzenie parku pozbawi ich pracy. Poza lenictwem, zatrudniajcym ok. 80 osb, zreszt w znacznej mierze sezonowo lub na zasadzie samozatrudnienia, istnieje tam znikoma ilo typowo gospodarczych tj. nie budetowych miejsc pracy. Dlatego, w oczach mieszkacw, las to wymarzony i stabilny pracodawca. Turystyka pki co znajduje si w powijakach, wic powstajce kwatery agroturystyczne stanowi jedynie szans na dodatkowe przychody. Lenicy przekonuj, e park jest niepotrzebny. Argumentuj, i jest to teren wodochronny i wycinka drzew odbywa si na niewielk skal. Dodaj, e istnieje ju w tym miejscu tzw. Leny Kompleks Promocyjny, ktry czy cele gospodarcze z ochron ekosystemu. Leny kompleks waciwie niczego nie rozwizuje, lenicy prowadz tam zajcia edukacyjne w celu pokazania, jakimi s przyjacimi przyrody, a tymczasem ich gospodarka lena czy owiecka idzie wasnym trybem ripostuje Przemysaw Kunysz, prezes Towarzystwa Ornitologicznego w Przemylu, a take przewodniczcy spoecznej rady Turnickiego PN. Nie zgadza si on rwnie ze stwierdzeniem, e wycinki s minimalne. Cigle s znaczne, lecz teraz ukrywa si je pod hasem tzw. przebudowy drzewostanw. Jest jeszcze jeden wany powd, dla ktrego lenicy nie godz si na park narodowy. Na terenie planowanego parku s wydzielone obwody owieckie Lasw Pastwowych. Legenda Aramowa jest nadal ywa, wic to wanie tu dzisiejsi prominenci poluj na grubego zwierza mwi prof. Jerzy Pirecki. Podobnie wyglda sytuacja na Mazurach. Kolejne projekty Mazurskiego Parku Narodowego przepaday gwnie ze wzgldu na protesty lenikw nie ukrywa irytacji dr Jerzy Kruszelnicki z Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego

Lasy Anty-Pastwowe

31
w Olsztynie. To obszar gsto zalesiony, z atrakcyjnymi obwodami owieckimi, gdzie poluj najwysi dostojnicy partyjno-pastwowi. Potwierdza to Kazimierz Oro: Polowania s tu tak nasilone, e w ubiegym roku prawie nie syszaem rykowiska jeleni. Olsztyski naukowiec demaskuje hipokryzj lenikw: Kreuj si na obrocw przyrody i obraaj, gdy mwi si o ich interesach. Wskazuj samorzdy jako niechtne parkowi, ale to lenicy podburzaj samorzdy przez swoich przedstawicieli. Gospodarka Lasw Pastwowych, polegajca na zwikszaniu pozyskania drewna z terenu przyszego parku narodowego, jasno pokazuje, jakie cele ma ten podmiot. Wszyscy moi rozmwcy s zgodni: powstanie nowych parkw narodowych spowoduje wzrost ruchu turystycznego zwaszcza w projektowanych parkach Jurajskim i Mazurskim. Obecnie na rzece Krutyni w sezonie jest ruch jak na Marszakowskiej uwaa Maria Mellin, wojewdzka konserwator przyrody z Olsztyna. I dodaje: Jeli turystyka bdzie tu nadal tak wyglda, to ludzie przestan przyjeda, bo co to za przyjemno najpierw stoczy wojn o kajak, a nastpnie uwaa, eby nie zarobi od ssiada wiosem?. Dr Kruszelnicki ze smutkiem mwi: S dni, kiedy po Krutyni pynie nawet tysic kajakw i to w sezonie lgowym ptakw. Podobnie wyglda sytuacja na jeziorach, po ktrych pywa kto chce i jak chce, przybijajc do brzegw w dowolnych miejscach. Ponadto, w sercu jednego z najcenniejszych przyrodniczo miejsc w Polsce, na du skal uprawiane s haaliwe sporty motorowe. Podobnie wyglda sytuacja na Jurze. To teren bardzo atrakcyjny krajobrazowo, obfitujcy we wzniesienia i ruiny zamkw, do tego dajcy moliwoci uprawiania wspinaczki skakowej i jaskiniowej. Jednoczenie rnice wysokoci nie s na tyle due, by osobom o sabszej kondycji uniemoliwi poruszanie si wylicza zalety Jury prof. Olaczek. Niestety, powszechne jest schodzenie ze szlakw i rozdeptywanie cennej rolinnoci, due zagszczenie speleo-turystw zagraa szacie naciekowej jaski oraz zamieszkujcym je endemicznym chrzszczom i zimujcym nietoperzom, za modna wspinaczka skakowa przyspiesza erozj ska. Jest te druga kategoria ludzi, ktrych przycigaj parki narodowe. To ci, ktrzy tak bardzo chc uciec od zgieku miasta, e postanawiaj si osiedli w jak najspokojniejszym regionie. Marz o yciu na onie natury, dlatego chtnie wznosz domy na obszarach cennych przyrodniczo. Jura jest w ten sposb zabudowywana, gwnie przez mieszkacw lska, co najmniej od lat 70. Doprowadzio to do wielu konfliktw. Niedawno wadze Olsztyna k. Czstochowy sprzeday w otulinie rezerwatu przyrody Zielona Gra 200 dziaek jako tereny budowlane. Jako rada Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd stanowczo si temu sprzeciwilimy. Ludzie mieli pretensje do nas, e nie pozwolilimy im si budowa na ich wasnoci, nie za do wadz gminy, ktre sprzeday im dziaki niezgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego irytuje si prof. Hereniak. Podobnie dzieje si na Mazurach, gdzie szczeglnie warszawiacy chtnie kupuj dziaki rekreacyjne. Obecnie w tej dziedzinie panuje zupeny chaos. Nowe osadnictwo przecina szlaki migracyjne zwierzt i wprowadza dysonans w tradycyjnych krajobrazach naturalnych i historycznych. Doskonale pamitam Mazury z czasw, kiedy tu przybyem ponad 30 lat temu. Wsie skaday si ze starych mazurskich domw z charakterystyczn czerwon dachwk, panowa w nich ad. Dzi kady buduje co chce i jak chce, zdarzaj si tu nawet domki pseudozakopiaskie smutno konstatuje K. Oro. Idea zachowania tradycyjnej zabudowy, harmonijnie wpisujcej si w krajobraz, nie znajduje zrozumienia w gminie Ruciane-Nida jedynej, ktrej przedstawiciel znalaz czas na rozmow z nami. Ju teraz Mazurski Park Krajobrazowy i wojewdzki konserwator przyrody robi trudnoci, gdy inwestor chce postawi budynek. Jeli

Na Mazurach czy w okolicach Przemyla czyli w Polsce B, w regionach, gdzie przemys jest sabo rozwinity bardzo trudno o prac, zwaszcza poza wikszymi miastami. Ale plany tworzenia parkw niekoniecznie stanowi zagroenie w tej kwestii. Badania przeprowadzone przez ministerstwo rodowiska wskazuj, e po utworzeniu parku narodowego zatrudnienie w instytucjach parkowych dla miejscowej ludnoci zwykle wzrasta, w stosunku do tego panujcego w Lasach Pastwowych twierdzi Przemysaw Kunysz. Jak przekonuje dr Kruszelnicki, parki zwykle generuj dodatkow prac przy obsudze turystw: Biaowiea, gdyby nie park narodowy, byaby zapewne jedn z wielu miejscowoci na wschodzie Polski. Tymczasem powstaj tam nowe pensjonaty czy hotele trzygwiazdkowe. Krzysztof Worobiec dodaje: Sam hotel ubrwka w Biaowiey zatrudnia ponad 100 osb plus obsuga zewntrzna, tj. wicej ni razem wzite wszystkie nadlenictwa zajmujce si eksploatacj Puszczy Biaowieskiej. W przypadku Pogrza Przemyskiego by moe pokazaa si ju pierwsza jaskka zwiastujca wiosn. Miejscowa prasa podaa informacj o tym, jakoby miejscowa ludno w wikszoci opowiadaa si za powstaniem parku, gdy cho na kokosy nie mona liczy, turystyka ju si w tych okolicach zacza rozwija. Mieszkacy boj si jednak wyraa gono swoje pogldy, gdy s zastraszani przez lenikw. Mieszkance, ktra podpisaa si pod apelem o utworzenie parku, lenicy odmwili sprzeday drewna na zim, gwnego surowca grzewczego w regionie. Dotychczas lokalne media byy przeciwne parkowi, moliwe wic, e ten nagy zwrot jest wyrazem zmiany spoecznego klimatu wok idei parku. Parki narodowe to szansa, by w sposb aktywny, z jednoczesnym poszanowaniem przyrody, pozna region i pozwoli si wzbogaci mieszkacom uwaa prof. Olaczek.

Kto daje i odbiera

Czy powstanie parku narodowego oznacza dla chronionej przyrody wycznie korzyci? Niestety, nie jest to takie proste. Parki narodowe dziaaj jak magnes. Czym grozi nadmiar turystw, zobaczy moemy np. w Tatrach w rodku lata, gdy formuje si duga kolejka turystw oczekujcych na wejcie na Giewont.

Rozdepta czy zabudowa oto jest pytanie

32
powstanie park narodowy ju nic nie bdzie mona zbudowa. Zreszt to dotyczy nie tylko domw. Teraz odbywa si remont drogi krajowej nr 58, gdzie robimy jedynie now nalewk, gdy w przypadku poszerzenia pani konserwator zayczya sobie oceny oddziaywania na rodowisko, co nie tylko duo kosztuje, ale wymaga czasu mwi Artur Dbrowski z wydziau ochrony rodowiska. Maria Mellin odpowiada: Park narodowy daje szans na uregulowanie turystyki i zagospodarowanie przestrzeni na tym obszarze, ktrej nie daj obecne formy ochrony przyrody.

Od lat 60. Mazurski Park Narodowy, podobnie jak pozostae spord planowanych parkw, prbowano utworzy kilkakrotnie. Po raz ostatni na pocztku tego roku. Zoylimy wniosek w ministerstwie rodowiska. Dziwnym zbiegiem okolicznoci, zagin. Dwa dni temu zoylimy monit w tej sprawie. Mona przypuszcza, e i on zaginie, podobnie jak wniosek z 1998 r. zoci si Jerzy Kruszelnicki, ktry po upadku PRL-u stworzy ju trzy projekty parku. Widzc piln potrzeb ochrony przyrody Mazur i niefrasobliwo wadz w tym zakresie, naukowiec ten wraz z przyjacimi powoa Stowarzyszenie na rzecz Utworzenia i Ochrony Mazurskiego Parku Narodowego oraz Fundacj na rzecz Ochrony Przyrody i Krajobrazu Mazurskiego Parku Krajobrazowego i Dorzecza Krutyni. Organizacje te wykupuj najcenniejsze grunty i chroni je w ten sposb przed zabudow. S przypadki, gdy ludzie nie chc sprzedawa wasnoci, jednak udaje si podpisa z nimi porozumienie, w ramach ktrego rolnik dostaje pienidze, w zamian za ktre zobowizuje si nie zabudowa cennego terenu i uytkowa go w sposb chronicy walory przyrodnicze. Dziaania na rzecz Turnickiego Parku Narodowego od 1996 r. prowadzia organizacja ekologiczna Pracownia na rzecz Wszystkich Istot. Jej dziaaczom udao si m.in. pozyska przychylno zespow muzycznych (m.in. Dezerter), ktre wsplnie odbyy koncertow Tras aramowsk na rzecz jak najszybszego utworzenia parku. Sympatycy Pracowni zebrali take ponad 30 tys. podpisw, ktre przekazano do wczesnego ministerstwa ochrony rodowiska. Resort jednak owiadczy, e na powoanie parku nie ma rodkw. Po kilku latach dziaa, spoecznikom wykruszyy si kadry i kampania zamara. Obecnie jednak mamy pewne odrodzenie. Pod koniec marca mionicy przyrody i regionu powoali do ycia Stowarzyszenie na rzecz Turnickiego Parku Narodowego, ktrego celem jest objcie Pogrza Przemyskiego najwysz form ochrony. Podobnie wygldaa kampania prowadzona przez dzki Orodek Dziaa Ekologicznych rda na rzecz powoania Jurajskiego PN. Dziaaczom udao si przekona do tej idei zesp Maanam, ktry publicznie j popar, ale podobna sztuka nie udaa si wobec lokalnych wodarzy. Pewnym sukcesem byo wypdzenie pokazw laserw i ogni sztucznych oraz haaliwych koncertw z zamku w Olsztynie k. Czstochowy.

Niewydolna wadza, aktywni obywatele

Prof. Jerzy Pirecki rda problemw upatruje w interesach politykw. Zawsze si tak ukada, e ponad poowa posw to myliwi, wic im nie zaley na zbyt restrykcyjnym prawie. Podobna sytuacja ma miejsce w ministerstwie rodowiska, gdzie dodatkowo jest wielu lenikw, co nadaje tej instytucji charakter bardziej gospodarczy ni przyrodniczy. Z tego wzgldu profesor postuluje wyczenie ochrony przyrody z ministerstwa rodowiska. Jako waciwszy wskazuje resort kultury, z ktrym ochrona przyrody ma zbiene cele. Argumentem przeciwko tworzeniu kolejnych obszarw chronionych s finanse. Czsto syszy si o niedoinwestowaniu ju istniejcych parkw. Jednoczenie obecne wadze myl o likwidacji funkcjonujcych przy parkach tzw. gospodarstw pomocniczych, ktre nierzadko przysparzaj im wicej rodkw ni dotacje budetowe, z roku na rok coraz nisze. Czy jest wic sens tworzy nowe parki i w niewielki tort dzieli na jeszcze mniejsze kawaki? Oczywicie najlepszym rozwizaniem byoby zwikszenie rodkw budetowych na ochron przyrody, jednak zawsze, gdy pojawia si taki postulat, natychmiast sycha protesty, e nas na to nie sta. Rozwizaniem mogaby by reforma systemu Narodowego i Wojewdzkich Funduszw Ochrony rodowiska. Dzi zaledwie od 0 do 6% rodkw gromadzonych w tych instytucjach przeznacza si na ochron przyrody. Znaczn cz pozostaych rodkw otrzymuj prywatne przedsibiorstwa na inwestycje w tzw. czystsze technologie. Paradoks istniejcego modelu polega na tym, e przedsibiorstwa dobrze radzce sobie na rynku najpierw pac do tych funduszw kary za zanieczyszczanie rodowiska, a nastpnie otrzymuj z nich dotacje np. na zakup nowszego filtra. Reforma miaaby polega na finansowaniu parkw narodowych. rodki te mona by przeznacza na odszkodowania dla mieszkacw i gmin pooonych w miejscach cennych z przyrodniczego punktu widzenia, za niepodejmowane dziaalnoci szkodliwej dla przyrody uwaa dr Mariusz Glubowski z Uniwersytetu dzkiego. Dr Jerzy Parusel mwi: Tak to dziaa w Anglii, gdzie waciciel otrzymuje odszkodowanie w zamian za ekstensywne uytkowanie czy wrcz za nieuytkowanie swojej wasnoci.

Przelewanie z penego w... pene

W Konstytucji znajduje si zapis o zrwnowaonym rozwoju. Na rozlegych obszarach cennych przyrodniczo tylko park narodowy jest w stanie zapewni taki model rozwoju, ktry pogodzi potrzeby ludzi, przyrody i dziedzictwa historycznego uwaa prof. Olaczek. Z kolei dr Kruszelnicki wskazuje inne miejsca, ktre speniaj kryteria objcia ochron w formie parkw narodowych. Puszcza Borecka czy Las Warmiski to tereny, nad ktrymi warto si pochyli. Obecnie rnymi formami ochrony przyrody objta jest niemal poowa kraju. Niestety jest to ochrona iluzoryczna. Wolabym, aby to byo 10% powierzchni, ale rzeczywicie chronionej. Konrad Malec

Konstytucja sobie, decydenci sobie

33

DoBRE i zE yciE Po yciu

tomasz Buaek, maciej Kronenberg Rewitalizacja. Sowo to zrobio w ostatnich latach oszaamiajc karier. Uywa si go na kadym kroku tak nachalnie, e zupenie zatracio swoje znaczenie.
Rewitalizacja jest zoonym procesem, ktrego istot stanowi przywrcenie ycia, umoliwienie ponownego funkcjonowania. Jej celem jest wic odbudowa dawnej wietnoci na obszarach upadych. Wbrew potocznym znaczeniom, odnosi si wic do czego zupenie innego ni choby niezwykle kosztowny remont. Podstaw rewitalizacji jest jak najszersze wykorzystanie zachowanych zasobw. Mwimy przecie o przywracaniu funkcjonowania, nie za o tworzeniu nowych struktur. Zasobami s nie tylko ciany zabytkowych budynkw. Rewitalizacja jest procesem duo szerszym. Zasobami s m.in. tradycyjny ukad komunikacyjny, pierwotne rozwizania techniczne i inynierskie, wyksztacone dawniej funkcje, zalenoci ekonomiczne i spoeczne. Nie mniej istotni s take ludzie zamieszkujcy rewitalizowany obszar lub korzystajcy z niego od dawna. Nie wszystkie te elementy da si zawsze zachowa lub odtworzy, ale rewitalizacja powinna by procesem caociowym, obejmujc sfer ekonomiczn, spoeczn i kulturow. Warto o tym pamita, gdy po raz kolejny przeczytamy w codziennej prasie o spektakularnej rewitalizacji... fasady budynku. Moe warto wwczas zapyta, czy ozdobny front to jedyne, co warto byo wykorzysta i zachowa dla przyszych pokole. My zadalimy takie pytania, obserwujc dwa przykady rewitalizacji zabytkowych obiektw jeden udany, drugi mocno dyskusyjny. pokady w kopalniach bazujcych na bogatych zoach rybnickich. Po I wojnie wiatowej i powstaniach lskich kopalnia przesza na wasno polskiego rzdu, a w 1936 r. przyja nazw Ignacy, na cze prezydenta Ignacego Mocickiego, nie tylko polityka, ale take naukowca, ktry dba o rozwj naszego przemysu. W latach 60. kopalnia wczona zostaa do KWK Rydutowy i przestaa funkcjonowa jako samodzielny zakad. W latach 90. wydobycie byo zmniejszane a do cakowitego zatrzymania. Kopalnia istniaa nadal, lecz penia jedynie funkcj szybw wentylacyjnych dla innych kopal nalecych do Kompanii Wglowej, ktra zarzdzaa obiektem. W planach byo zasypanie szybw i cakowite zlikwidowanie 200-letniego obiektu. Padziernik 1999 r. mona uzna za moment przeomowy. Powstao wwczas Stowarzyszenie Zabytkowej Kopalni Ignacy, walczce o zachowanie obiektu i dalsze jego wykorzystanie. Chciano uczyni z kopalni wiadka przeszoci, ywy dokument minionej epoki. ywy, poniewa w miejscu tym zachowao si co wyjtkowego: dwie sprawne maszyny parowe z lat 1900 i 1920, dziaajce w szybach Gowacki i Kociuszko. Pierwsza z nich jest najstarsz w caym regionie. Fakt, e obie s sprawne i w doskonaym stanie technicznym, czyni z rybnickiej kopalni unikat. Pokaz pracy takich maszyn wywiera na zwiedzajcych olbrzymie wraenie, rwnie na osobach zupenie niezwizanych z grnictwem czy przemysem.

W 1788 r. pruski minister prowincji lskiej, Karol Jerzy von Hoym zleci poszukiwania pokadw wgla w okolicach Rybnika. Ju w 1792 r. uruchomiono tam pierwsz kopalni, w hodzie ministrowi nazwan Hoym. W XIX w. eksploatowano kolejne

Para w ruch...

Od pocztku dziaalnoci Stowarzyszenia, kopalnia zostaa udostpniona zwiedzajcym rol przewodnikw peni dawni pracownicy. Pocztkowo mona byo nie tylko obejrze prac maszyn parowych na powierzchni, ale take zjecha pod ziemi, gdzie po wyrobiskach na poziomie 400 prowadzia trasa turystyczna. Na powierzchni urzdzono rwnie wystaw prezentujc tradycje grnictwa w okolicach Rybnika. Od pocztku nowa atrakcja cieszya si duym zainteresowaniem turystw. Stowarzyszenie nie ograniczyo si do udostpnienia kopalni zwiedzajcym. Jego czonkowie dbaj o wiadomo lokalnej spoecznoci w kwestii warto-

W obronie gruby

34
ci tego zabytku. W tym celu organizowane s konkursy wiedzy o historii regionu i przeszoci kopalni, sesje popularnonaukowe, lekcje edukacji regionalnej czy cykliczne imprezy plenerowe. Co roku w czerwcu odbywa si wito Pary, podczas ktrego mona nie tylko zobaczy przy pracy maszyny parowe z kopalni, ale take odby przejadk zabytkow wskotorow kolej w niedalekich Rudach. Dla lokalnej spoecznoci organizowane s wwczas wycieczki do innych zabytkowych obiektw lskiego przemysu. Chyba najbardziej wyjtkowe w polskich realiach jest w caej inicjatywie to, e Stowarzyszenie pomylao rwnie o dawnych grnikach. Dla ludzi pracujcych przez cae ycie w kopalni, moment, w ktrym ich gruba (tak w gwarze lskiej nazywa si kopalni) jest zamykana, czsto jest traumatyczny. Dotyczy to zwaszcza starych regionw przemysowych, gdzie tradycja pracy w fabryce czy kopalni przechodzia z pokolenia na pokolenie. Stowarzyszenie z myl o dawnych i obecnych pracownikach organizuje co roku barbrkowe Spotkania Gwarkw. W ten sposb kultywowana jest tradycja grnicza i tworzone wizi midzy wszystkimi pracownikami. Dodatkowo w 2001 r. zainicjowano projekt Gwarki z Hoymgruby, realizowany w ramach programu agodzenia negatywnych skutkw spoecznych restrukturyzacji grnictwa. Obejmowa warsztaty psychologiczne dla pracownikw kopalni (dawnych i obecnych) oraz ich rodzin. Celem byo przeciwdziaanie depresji wywoanej zamkniciem kopalni i koniecznoci zmiany dotychczasowego trybu ycia. prowadziaby prawdopodobnie do jej likwidacji, nie tylko czci podziemnej, ale take powierzchniowej. I chocia zabytkowe maszyny parowe zapewne by przetrway, to po przeniesieniu w inne miejsce pozostayby unieruchomione i straciy swoj magi. W 2005 r. przyjty zosta rwnie Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego dla Rybnika, w ktrym teren kopalni objty zosta stref ochrony cisej i przeznaczony pod dziaalno usugow. Wszelkie ewentualne zmiany w zabudowie maj by uzgadniane z wojewdzkim konserwatorem zabytkw.

Nastawienie wadz Kompanii Wglowej do dziaalnoci Stowarzyszenia trudno nazwa sprzyjajcym. W momencie jego powstania deklarowaa wspprac, pniej jednak, zasaniajc si rachunkiem ekonomicznym, dya do likwidacji zakadu. Formalnie zgadzajc si na udostpnienie kopalni dla turystw, w praktyce mnoya przeszkody dla rzeczywistego otwarcia tras, a po kilku latach funkcjonowania zamknita zostaa podziemna cz kopalni. Planowane byo take odcicie dopywu pary do zabytkowych maszyn i w ten sposb ich unieruchomienie. Wadze spki blokoway te wpisanie caego kompleksu do rejestru zabytkw. A jak wyglda nastawienie wadz miasta? Pocztkowo prezydent Rybnika prbowa naciska na wadze Kompanii, popar wniosek Stowarzyszenia o wpis do rejestru zabytkw, uczestniczy take w finansowaniu przygotowania tzw. biaej karty zabytku, czyli szczegowej inwentaryzacji obiektu zgaszanego do objcia ochron. W kolejnych latach entuzjazm mocno osab. Dopiero w 2005 r. prezydent Adam Fudali zacz naciska na wadze Kompanii, aby zrealizoway remont obiektw nalecych do kopalni i wspdziaay w adaptowaniu jej na orodek kulturalny. Wreszcie, 30 grudnia 2005 r. do rejestru zabytkw wojewdztwa lskiego wpisano zesp zabudowy kopalni Ignacy-Hoym. Oprcz caego kompleksu ujto w nim poszczeglne budynki, m.in. nadszybia i maszyny wycigowe wraz z obiema zabytkowymi maszynami parowymi. Wpis sfinalizowano mimo staego sprzeciwu Kompanii Wglowej. Uratowa on kopalni. Bez tego, Kompania do-

Kody pod nogi

Obecnie terenem zarzdzaj wsplnie Urzd Miejski i Kompania Wglowa. Ju w 2003 r. obszar kopalni wczono do rybnickiej strefy specjalnych ulg dla przedsibiorcw. Inwestorzy mog liczy na due zwolnienia z podatkw. Cz obiektw dzierawi si rnym podmiotom poczcie, Radzie Dzielnicy, Orodkowi Pomocy Spoecznej czy prywatnemu przedsibiorcy, ktry w dawnym magazynie urzdzi kort tenisowy. Obecnie zasypywana jest cz podziemna szybu Kociuszko, w dalszej perspektywie moliwe jest jednak uratowanie szybu Gowacki i otwarcie dla zwiedzajcych jego czci podziemnej. Dawna kopalniana wiea cinie peni dzi rol wiey widokowej prace te sfinansowano gwnie ze rodkw Unii Europejskiej. W 2006 r. w wojewdztwie lskim uruchomiono Szlak Zabytkw Techniki wrd jego ok. 30 obiektw znalaza si take kopalnia Ignacy. Zabytkowe maszyny zostay uratowane, magistrat wsppracuje, wadze Kompanii Wglowej chyba zaakceptoway to, e Ignacy nie zniknie i nawet planuj remont zarzdzanych przez siebie obiektw kopalni. Warto jednak zaznaczy, e teren kopalni jest duy, cz pozostaje niezagospodarowana i niestety sukcesywnie ulega degradacji. Stowarzyszenie nie dysponuje rodkami na skuteczn ochron terenu, inni uytkownicy i zarzdzajcy nie poczuwaj si do dbania o cao kompleksu. Mona jednak spojrze w inny sposb: zachowane najcenniejsze elementy dawnego kompleksu wiadcz o przemysowej przeszoci tego miejsca, przycigaj turystw i s elementem budowania tosamoci przez lokaln spoeczno.

Nowe ycie

dzkie osiedle fabryczne Scheiblerw-Grohmanw, zajmujce niemal cay teren tzw. posiade wodno-fabrycznych, czsto bywa nazywane miastem w miecie. Na przeomie XIX i XX wieku powsta tu najwikszy w odzi kompleks przemysowy. Skada si z zespou budynkw fabrycznych i magazynowych, budynkw pomocniczych (np. stra poarna), socjalnych (szkoa, szpital, dom kultury, biblioteka), usugowych (konsumy, czyli sklep, magiel) i mieszkalnych (paac, domy robotnicze). Ten zesp posiada wasn kolej i elektrowni, pozostajc niemal samowystarczalnym. Charakterystyczne dla niego monumentalne budynki fabryczne o ceglanych elewacjach, nawizujce do architektury obronnej, stay si na kilkadziesit lat wzorem dla innych dzkich zakadw przemysowych.

Ziemia Obiecana

35
Przez 100 lat teren ten przetrwa w prawie nienaruszonym stanie, a wikszo obiektw wci penia funkcje powierzone im w XIX w. Od lat 70. XX wieku dzkie rodowisko naukowe zaczo postulowa konieczno ochrony unikalnego zabytku. Obszar nazywano ogromnym skansenem przemysowym, w ktrym zachoway si zarwno budynki, jak i ich wyposaenie, w dodatku zamieszkiwanym przez osoby zwizane od kilku pokole z fabryk. Sukcesem stao si wic wpisanie caego zespou do rejestru zabytkw, cho nie podjto w zwizku z tym adnych znaczcych dziaa konserwatorskich. po torach kolejowych nie zosta lad. Tkalnia przy ul. Kiliskiego posiadaa ju tylko zewntrzne ciany reszt wywieziono na zom, rzekomo bez wiedzy i zgody syndyka administrujcego terenem, cho wiadkowie twierdz, e niezauwaeni zomiarze wjedali samochodami, otworzywszy bram kluczem. Na zom zostao sprzedane przez syndyka nawet wyposaenie secesyjnej elektrowni z 1912 r., cho szczliwie jego cz udao si zachowa dziki interwencji konserwatora zabytkw, ktrego zaalarmowali mionicy miasta.
D, KSIy MyN b KATARZyNA DBKOWSKA

Brzemienne w skutkach okazay si dla tego zespou obiektw zmiany ustrojowe. Nierentowne przedsibiorstwa wkiennicze, produkujce gwnie na rynki wschodnie, upady lub balansoway na skraju bankructwa. Zabytkowe maszyny, ktre zagray m.in. w Ziemi Obiecanej Andrzeja Wajdy, sprzedano na zom, budynki poddawano swobodnym przebudowom lub po prostu wyburzano, nie baczc na wpis do rejestru. Gosy postulujce faktyczn ochron zespou zwyczajnie zbagatelizowano. Nie zyskay uznania pomysy nadania obszarowi funkcji turystycznej (np. poprzez stworzenie tu dzielnicy muzew, ktre nb. borykaj si w odzi z problemami lokalowymi), mimo i przedstawiciele komitetu UNESCO jednoznacznie wskazywali, e teren ten, a przynajmniej najcenniejsza jego cz (tzw. Ksiy Myn), jest pewniakiem do wpisania na prestiow list dziedzictwa wiatowego. Nie przyj si rwnie pomys przeksztacenia obszaru w kampus uniwersytecki. Postanowiono natomiast utrzymywa funkcj przemysow. Jednak jako e stare obiekty fabryczne nie byy atrakcyjne dla inwestorw, to midzy zabytkowymi ceglanymi budynkami (a niekiedy wrcz na ich gruzach) wyrosy blaszane hale, od 1997 r. powstajce pod patronatem dzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Jedna z najwikszych tkalni w Europie, pooona przy ul. Kiliskiego, miaa zosta zamieniona na supermarket. Na wykorzystanie pozostaych obiektw pomysu nie byo.

Ziemia niczyja

Przeomem zdawa si by Piknik witojaski, jaki w 2003 r. zorganizowao Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Po torach kolei fabrycznej urzdzono przejazdy turystyczne zabytkowymi wagonami, wntrza fabryk (m.in. secesyjnej elektrowni) udostpniono do zwiedzania, zorganizowano wycieczki z przewodnikiem po terenie Ksiego Myna. Odzew odzian przers najmielsze oczekiwania organizatorw. Cztery zabytkowe wagony pkay w szwach, grupy wycieczkowe liczyy dziesitki osb. Ogromny sukces pikniku, ktry pokaza, jak niewiele trzeba, by obszar sta si znakomit atrakcj turystyczn, okaza si jednak abdzim piewem. W niezwykym popiechu zaczto demontowa wszystko, co tylko z terenu fabryk mona byo wywie. Rok pniej nie byo ju moliwoci zorganizowania podobnej imprezy, bo

abdzi piew

Dawne tereny sportowe midzy ul. Tymienieckiego, Kiliskiego i Tyln, zaniedbane od lat, zostay oddane pod budow blokw. Monumentalna przdzalnia symbol osiedla, ostatecznie przestaa peni funkcj produkcyjn i staa opuszczona. Jedynie na terenie najbliszym ul. Piotrkowskiej, w dawnych magazynach, pojawia si organizacja spoeczna, ktra nawizujc do dzkiej tradycji sztuki nowoczesnej z lat 80., zacza organizowa wydarzenia artystyczne. Dzi jest to d Art Center, ktre poza organizacj d Biennale pilotuje program nadania miastu tytuu Europejskiej Stolicy Kultury 2016.

Wkrtce pojawio si rzekome zbawienie Ksiego Myna. Ma nim by inwestor pochodzcy z Australii, ktry podobno synie z rewitalizacji obszarw poprzemysowych. I cho Internet milczy na temat dokona (i w ogle istnienia) tego inwestora, to bez adnych analiz, dyskusji czy przetargu, najcenniejsze budynki fabryczne dawnych zakadw Scheiblera-Grohmana zostaj oddane pod budow loftw, czyli mieszka urzdzonych w dawnej

Ziemia Obiecywana

36
fabryce. Konsekwentnie byo to przedstawiane jako jedyny ratunek dla zabytkw skd jednak wadze wiedziay, e jest to jedyna szansa, skoro nie pokusiy si nawet o przeanalizowanie pozostaych? Czemu obiekt nie zosta sprzedany w otwartym przetargu i czemu nie postawiono adnych wytycznych konserwatorskich? Niedugo pniej ujawniono pierwsze konkretne plany. Zabytkowa przdzalnia ma zosta obudowana kilkunastopitrowymi blokami, w tym stojcymi niezgodnie z ukadem zespou (wszystkie dawne budynki wznoszone byy rwnolegle do pyncej nieopodal rzeki, Jasienia). Z budynku przdzalni pozostan jedynie ciany, a niezabudowany obszar maj zaj przede wszystkim powierzchniowe parkingi. dzkie rodowisko naukowe, wstrznite takimi zamiarami, wystosowao do wadz miasta list otwarty, w ktrym domagao si realizacji zgodnej z zasadami konserwatorskimi. Inwestor pod presj wycofa si z planw budowy wieowcw. Lofty w przdzalni jednak powstaj w pierwotnej zaplanowanej formie konstrukcja budynku zostaa zniszczona (wntrze wypenia obecnie patio sigajce parteru), po oryginalnej stolarce okiennej nie ma ju ladu. Co wicej inwestor wyburzy bez zgody konserwatora jeden z zabytkowych budynkw. Na tym jednak nie koniec. Wkrtce okazao si, e tajemniczy inwestor z Australii przej take pozostae obiekty zespou. Zainspirowany centrum handlowo-rozrywkowym Manufaktura, zlokalizowanym w budynkach po innych dzkich zakadach wkienniczych, w pozostaej czci kompleksu Scheiblera-Grohmana ma zamiar urzdzi centrum biurowo-rozrywkowe. Projekt centrum zosta zlecony warszawskiej pracowni prof. Stefana Kuryowicza, ktra zaproponowaa... wzniesienie kilku wieowcw o szklanych elewacjach wystajcych spomidzy zabytkowych fabrycznych budynkw, zasaniajc m.in. jedne z ostatnich dzkich kominw fabrycznych. Oburzeniu mieszkacw przyszed w sukurs konserwator zabytkw, ktry zablokowa pomys lokalizacji wieowcw w zabytkowej zabudowie. W wyniku kompromisu zgodzi si jednak na dodatkowe zagszczenie nowej zabudowy. Ostatni desk ratunku, ktra mogaby zagwarantowa Ksiemu Mynowi rewitalizacj na akceptowalnym poziomie konserwatorskim, sta si projekt uznania obszaru za park kulturowy. Pomys gwarantujcy udzia specjalistw przepad jednak w gosowaniu rady miejskiej na rzecz rcznego sterowania przez aktualnie rzdzcych politykw. Koncepcja budowy centrum rozrywkowo-biurowego od okoo roku tkwi w martwym punkcie. ktry przebuduje je na luksusowe apartamenty. Obecni mieszkacy maj by wyrzuceni z dotychczasowych lokali i osiedleni w blokach na peryferiach miasta. Dla lepszego spoecznego odbioru pomysu, do domw na Ksiym Mynie miasto dorzuca bardziej zdegradowane stare domy robotnicze w innych czciach miasta. W takim towarzystwie gos tych mieszkacw Ksiego Myna, ktrzy nie zamierzaj si wyprowadza (cz z nich posiada mieszkania wasnociowe!), staje si mniej syszalny. W efekcie, z przeprowadzonej przez miasto ankiety wynika, e 91% mieszkacw chtnie przeprowadzi si do blokw. W wyniku kolejnych protestw rodowisk naukowych udao si osign jedynie tyle, e miasto zamiast przekaza domy jedynemu susznemu inwestorowi, ma to zrobi w drodze przetargu. Nie ma jednak gwarancji konserwatorskiej rzetelnoci remontu, obawy budzi zachowanie dodatkowych elementw, jak np. murowanych komrek czy XIX-wiecznego magla. Mieszkacy i rodowisko naukowe boj si rwnie zniszczenia istniejcych tradycji i struktur spoecznych, a take zamknicia osiedla dla osb z zewntrz. Mwi si wprost, e nazywanie tego procesu rewitalizacj jest zwyczajnym naduyciem, majcym zamaskowa rzeczywicie prowadzony proces niszczenia osiedla prowadzcy do utraty szansy na wpis na list dziedzictwa wiatowego.

W proch i py
W cigu 10-15 lat, zwarty kompleks zabudowy przemysowej z oryginalnym wyposaeniem, stanowicy potencjaln perek turystyczn, zamieniono w bezadn mozaik ruin, blokw, blaszanych hal produkcyjnych i projektw przebudowy o znikomej wartoci konserwatorskiej. Jak wyrzuty sumienia, na Ksiym Mynie stoi kilka prestiowych budynkw. To np. willa przeksztacona w uhonorowane nagrod Europa Nostra muzeum wntrz. To konsumy, w ktrych dziaa lokalne wydawnictwo i drukarnia. To inna willa, zajmowana przez prywatne muzeum ksiki artystycznej. To wspomniane, zajmujce si dziaalnoci kulturaln, d Art Center. Obiekty te s niemymi wiadkami, e jedyne suszne koncepcje wcale nie musiay by jedynymi, a zabytki Ksiego Myna mona byo uratowa metod maych krokw, bez wielkich pienidzy, nie niszczc ich pierwotnego charakteru. Tradycyjny przemys upad w Polsce kilkanacie lat temu. Takie samo zjawisko miao miejsce w Europie Zachodniej kilkadziesit lat wczeniej. Jest wic mnstwo przykadw, jak proces rewitalizacji powinien przebiega, jak rol powinny odgrywa w nim stare budynki, jak mona finansowa wprowadzanie zmian na terenach poprzemysowych czy wreszcie jak powinno si postpowa z ludmi zwizanymi z tymi miejscami (poprzez prac czy miejsce zamieszkania, a najczciej jedno i drugie). Niestety, w Polsce wiemy lepiej i czsto wolimy powiela bdy ju popenione. Na szczcie nie zawsze, o czym moe wiadczy przedstawiony przykad z Rybnika, gdzie para posza w ruch, a nie w gwizdek... Tomasz Buaek, Maciej Kronenberg

***

Ostatni czci Ksiego Myna, ktra ma szanse na profesjonalne prace konserwatorskie, zostao w efekcie osiedle domw robotniczych. Wobec ogromu przeksztace w pozostaej czci kompleksu, pojawi si pomys, aby na list UNESCO wpisa samo osiedle, ktre cechuje pewna historyczna i urbanistyczna odrbno. Ta koncepcja wojewdzkiego konserwatora nie zyskaa jednak uznania decydentw. Wodarze miasta obwiecili, e domy zostan przekazane inwestorowi z Australii,

Rewitalizacja przez eksmisj

37

RAzEm!
Remigiusz okraska, micha Sobczyk
Kady sobie rzepk skrobie to przysowie dobrze opisuje realia wikszoci spoecznoci lokalnych w Polsce. Wadze samorzdowe interesuj si obywatelami gwnie przy okazji wyborw. Miejscowi przedsibiorcy ograniczaj zaangaowanie publiczne do sponsorowania inicjatyw hucznych i chwytajcych za serce, bo taka reklama dziaa skutecznie. Stowarzysze na prowincji jest niewiele, brakuje im kadr i rodkw. Kondycja demokracji lokalnej oraz ycia wsplnotowego pozostawia w efekcie wiele do yczenia. S jednak wyjtki, ktre mog okaza si zwiastunem poprawy sytuacji. To rozwijajcy si ruch partnerstw lokalnych.

Gdy w latach 70. i 80. gospodarka USA przeywaa gwatown restrukturyzacj i upaday kolejne firmy przemysu cikiego, nierzadko zatrudniajce po kilkadziesit tysicy osb, zawodziy dotychczasowe sposoby reagowania. Co zrobi z bezrobotnymi na spustoszonym rynku pracy? Jak powinna dziaa opieka spoeczna, aby bya skuteczna? Skd teraz bra pienidze na instytucje i placwki wane dla spoecznoci? Odpowiedzi na te pytania okazay si partnerstwa lokalne trwae koalicje podmiotw z trzech sektorw: wadze samorzdowe i zwizane z nimi instytucje, przedsibiorstwa oraz organizacje pozarzdowe i inne, niekoniecznie formalne, inicjatywy spoeczne. Partnerstwa mog obejmowa powiat, gmin, a nawet miasto lub tylko dzielnic metropolii. Poczone siy, pomysy, zasoby informacji, zsumowane pienidze i inne aktywa, okazay si atutem trudnym do przecenienia w epoce atomizacji spoecznej, chaosu informacyjnego i osabienia tradycyjnych instytucji. Takie partnerstwa powstaj zarwno oddolnie, jak i odgrnie, np. w USA w ich wspieranie zaangaowa si Departament Stanu. Jednak sukces odnosz przede wszystkim te z partnerstw, ktre zasilaa energia spoeczna i ch wsplnego dziaania. adne pienidze i inne formy wsparcia nie s w stanie zmieni sytuacji, jeli nie ma woli i pasji ze strony autentycznych lokalnych podmiotw. Partnerstwa dynamicznie rozwijaj si w wielu krajach, a Unia Europejska od kilku lat traktuje je jako jeden z kluczowych instrumentw, zwaszcza w sferze polityki spoecznej i rozwoju lokalnego. W Irlandii, gdzie zaczto je tworzy w 1991 r. z inspiracji rzdu, odegray istotn rol w walce z bezrobo-

Przecieranie szlakw

WWW.WRZOSOWAKRAINA.PL

ciem, radzc sobie ze specyfik rynkw pracy znacznie lepiej ni odlege, centralne instytucje. Z kolei Wielka Brytania ma dugie tradycje lokalnej wsppracy rnych sektorw, ale oywienie tej formy nastpio pod koniec lat 90. Rzd Blaira uzna j za istotnego partnera w odbudowie polityki socjalnej, nadweronej neoliberaln polityk torysw. Wsparto tworzenie partnerstw w 88 spoecznociach wyznaczonych na podstawie trudnej sytuacji zapaci gospodarczej, patologii spoecznych, obumierajcych wskutek imigracji modziey itp. W Leeds partnerstwo zrzesza a 500 podmiotw!

W Polsce takie dziaania pocztkowo nie przyniosy efektw. Niemal powszechn klap zakoczyo si inicjowanie partnerstw pod auspicjami instytucji publicznych, gwnie powiatowych i wojewdzkich urzdw pracy. S spotkania co p roku, kolejne deklaracje, czasem szkolenie, ale w niewielu przypadkach co z tego wynika. W 1997 r. Departament Stanu USA i rzdowa agenda ds. pomocy midzynarodowej USAID, postanowiy wesprze Polsk w radzeniu sobie ze skutkami negatywnych zjawisk, gwnie gospodarczych. Lekarstwem miay by lokalne partnerstwa na rzecz rynkw pracy. Dziaania, prowadzone gwnie w Ma-

Polskie bezdroa

38
opolsce i na lsku, nie przyniosy zbyt wielu wymiernych efektw. Podobnie wygldao to w przypadku partnerstw europejskich. W ramach programu PHARE tworzono je w piciu wojewdztwach (lskie, lubelskie, podkarpackie, warmisko-mazurskie i podlaskie), jednak po jego zakoczeniu wiosn 2004 r., do dzi przetrwao ich niewiele. Przyczyny fiaska pierwszej fali tworzenia partnerstw byy podobne: ich odgrny charakter, biurokratyczny profil, niewielka rola podmiotw spoecznych i wska tematyka dziaa (dotyczyy gwnie rynku pracy), a przede wszystkim pokazowy charakter. Oczywicie jest kilka wyjtkw, np. Siemianowicki Pakt Na Rzecz Zatrudnienia w Siemianowicach lskich. Tam zgodna wsppraca lokalnych podmiotw przyniosa oywienie rynku pracy, stworzenie swoistej sieci samopomocy osb szukajcych zatrudnienia oraz pomoga ograniczy patologie towarzyszce bezrobociu. jestemy po to, by kady z nas mg zuy dostpne rodki. Ma to niewiele wsplnego z partnerstwem. Potwierdzeniem tej tezy s historie najbardziej prnych partnerstw. Rafa Plezia z Partnerstwa Doliny rodkowej Odry, uwaa, e obecnie jest boom na partnerstwa: s LGD, partnerstwo publiczno-prywatne w EQUAL-u itp. My natomiast dziaamy jako partnerstwo lokalne ju od 12 lat, cho przez dugi czas tego nie wiedzielimy, nie okrelalimy tak swojej wsppracy mwi. Grupa przyrodnikw chciaa chroni cenne obszary Doliny, znajdujce si na terenie byych wojewdztw: legnickiego, wrocawskiego i leszczyskiego. Podobnie byo w innej okolicy. Impulsem do powstania partnerstwa bya wiadomo tego, jak cenny jest obszar Doliny Baryczy, bdcy wsplnym dzieem czowieka i przyrody wspomina Dorota Chmielowiec-Tyszko z dolnolskiej Fundacji Doliny Baryczy. Anita Smolg z Grupy Partnerskiej Wrzosowa Kraina opowiada, e oficjalnie ta inicjatywa funkcjonuje od wrzenia 2004 r., ale tradycja wsplnego dziaania jest starsza. Zaczo si od wsppracy pszczelarzy i przyrodnikw mwi nam. Podobnie pocztki swojej inicjatywy wspomina Boena Pediak z partnerstwa lokalnego Ziemi Kamiennogrskiej Kwiat Lnu: Na pocztku byy konkretne pomysy, a dopiero potem pojawia si idea formalnego partnerstwa i pozyskiwania przez nie rodkw. Rwnie ukasz Chlebny z partnerstwa Krzemienny Krg przekonuje: Nasze partnerstwo powstao w sposb oddolny, jako odpowied na potrzeby poszczeglnych sektorw.

Idzie nowe
Znacznie lepsze efekty przyniosy inicjatywy, ktre bazoway na oddolnych dziaaniach. Formalne partnerstwa spotgoway tu energi spoeczn, oferujc narzdzia do realizowania kiekujcych pomysw, a dodatkowo day wsparcie istniejcym inicjatywom. Najciekawsze polskie tego typu inicjatywy powstay na styku trzech sfer: prb wsppracy podmiotw szczebla lokalnego, nierzadko zaawansowanych, inicjowanych zarwno przez organizacje spoeczne, jak i instytucje publiczne czy wadze samorzdowe; wsparcia finansowego, udzielanego przez oglnopolskie fundacje, ktre w partnerstwach dostrzegy sprawne narzdzie realizowania celw i wartociowego beneficjenta pomocy; unijnych programw pomocowych gwnie LEADER i EQUAL, bdcych form wsparcia m.in. inicjatyw spoecznych i wsplnot lokalnych (w ramach LEADERA powstao m.in. ok. 200 lokalnych grup dziaania LGD, majcych by zalkami partnerstw). Barbara Kazior, koordynator ds. Grup Partnerskich w Fundacji Partnerstwo dla rodowiska, mwi nam: Przyjlimy zasad, e w regionach musz istnie platformy poznawania si i wsppracy. Banalny przykad: uniknicie sytuacji, gdy dwie ssiednie gminy niezalenie od siebie skadaj projekty na dofinansowanie budowy cieek rowerowych, ktre nie spotykaj si w adnym miejscu. Zanim otrzymaj od nas dotacj, bd musiay si w tej sprawie dogada. Od razu jednak dodaje: rodki finansowe nie s dobrym motorem dla powstawania partnerstw. W naszym przypadku decydujce byo poczucie, e razem mona wicej, lepiej i taniej. Irena Krukowska-Szopa, prezes Fundacji Ekologicznej Zielona Akcja, bardzo zasuonej dla tworzenia partnerstw, uwaa, e lepiej radz sobie partnerstwa powstae bez inspiracji unijnej, gdy miay czas okrzepn. Wikszo inicjatyw powstaych z powodu LEADER-a jest na razie na pocztku drogi do prawdziwego partnerstwa mwi. Przyczyn sukcesu jest nie tylko czas, ale take wiksza autentyczno takich inicjatyw. Niektrzy twierdz otwarcie:

Chyba najbardziej spektakularnym sukcesem idei partnerstwa lokalnego s dziaania na terenie trzech ssiadujcych powiatw: opatowskiego i ostrowieckiego (witokrzyskie) oraz lipskiego (mazowieckie). Istnieje tam Grupa Partnerska Krzemienny Krg. Jej motorami napdowymi s Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Gminy Batw Bat, Fundacja im. Witolda Gombrowicza Witulin i Miejskie Centrum Kultury w Ostrowcu witokrzyskim. Wrd ponad 40 sygnatariuszy porozumienia mona znale ponadto podmioty tak znaczce w regionie, jak Huta Celsa z Ostrowca, Wysza Szkoa Biznesu i Przedsibiorczoci, PKS Ostrowiec, starostwo powiatowe czy Gazeta Ostrowiecka. Do wikszych inicjatyw partnerw naley turystyczne zagospodarowanie przeomu rzeki Kamiennej, w ramach ktrego zorganizowano m.in. spyw tratwami oraz utworzono szlak kajakowy. Inn wan inicjatyw byy obchody Roku Gombrowiczowskiego, bo w tym regionie synny pisarz spdzi dziecistwo i modo. Grupa zorganizowaa liczne imprezy tematyczne, m.in. odby si Piknik Gombrowiczowski, powsta szlak turystyczny ladami pisarza, rozpoczto te tworzenie muzeum autora Ferdydurke (m.in. zakupiono zabytkowy budynek). Jednak strzaem w dziesitk byy dziaania w Batowie. Znaleziono tu pozostaoci dinozaurw i na bazie tych znalezisk powstay liczne atrakcje tematyczne. Dziki wsppracy rnych partnerw mg powsta Szlak wia i Dinozaura. Ogromnym sukcesem byo stworzenie Batowskiego Parku Jurajskiego, ktry jest produktem turystycznym

Pera w koronie

39
z prawdziwego zdarzenia mwi z wyran satysfakcj ukasz Chlebny. Inicjatywa, czca rozrywk i walory edukacyjne, przyciga mnstwo osb chccych obejrze dinozaury w sezonie 2007, Batw, ktry liczy ok. 600 mieszkacw, odwiedzio ponad 300 tysicy turystw! Obsuga tego ruchu przyczynia si do szybkiego rozwoju okolicy. Okazao si, e w oparciu o dobry pomys, bez ogromnych nakadw finansowych, mona wyrwa lokaln spoeczno z marazmu i stworzy sporo miejsc pracy bezrobocie jeszcze dekad temu sigao tu niemal 30%, a dzi jest na poziomie symbolicznym. I prawie nikt nie wyjecha do Irlandii... Na fali ogromnego sukcesu Parku powsta jeszcze zwierzyniec, a w planach jest budowa rekreacyjnego zbiornika wodnego. Partnerstwo i jego sukcesy sprawiy, e staa si rzecz na pozr niemoliwa. Ewenementem s nasze stosunki z samorzdem wojewdztwa, np. osobami ze witokrzyskiego Biura Rozwoju Regionalnego. Zorganizowano dla nas cykl szkole, przedstawiciele marszaka sami do nas przyjedaj, tumacz, pomagaj... mwi pan ukasz. eby turyci nie zatrzymywali si w okolicy jedynie na chwil, ale zostali duej, dajc zarobi poszczeglnym podmiotom. We wspomnianej dolinie Baryczy partnerstwo tworzy kilkanacie podmiotw, w tym wadze omiu gmin. Ich dziaania cz trosk o lokalne dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe od XIII w. istniej tu nieprzerwanie liczne stawy hodowlane karpia, na nich za cenne populacje ptakw z rozwojem turystyki. Grupa partnerska przygotowaa koncepcj szlakw kajakowych i konnych. Unikatowy charakter lokalnego dziedzictwa staje si pomau podstaw turystyki, w tym jej bardziej kwalifikowanych odmian (tzw. birdwatching obserwacje rzadkich gatunkw ptakw w rodowisku naturalnym). Zorganizowano Dni Karpia cykl wydarze promujcych walory regionu, jego tradycje i specyfik. S to zarwno imprezy masowe (wito Karpia Milickiego, pokaz odoww rybackich poczony z festynem, turniej kulinarny), spotkania integracyjne (zawody wdkarskie, rajd rowerowy, zawody sportowo-poarnicze), inicjatywy edukacyjne (warsztaty i wycieczki ornitologiczne, plener fotograficzny), a take dyskusja powicona zwizkom gospodarki rybackiej z ochron przyrody. Lokalne punkty gastronomiczne i gospodarstwa agroturystyczne wspiera si w propagowaniu lokalnych potraw z ryb, nierzadko o kilkusetletniej tradycji. W a 15 gminach, lecych wzdu 120 kilometrw biegu Odry midzy Wrocawiem a Gogowem, dziaa Partnerstwo Doliny rodkowej Odry. Oczkiem w gowie partnerw jest rowerowy i kajakowy Szlak Odry, akcentujcy najwaniejsze walory przyrodnicze i kulturowe tego obszaru. Szlak ten liczy na terenie porozumienia a 506 kilometrw, a pomysem zaraono kolejne regiony obecnie przeduenie trasy realizowane jest w woj. lubuskim, opolskim i zachodniopomorskim. Wane miejsce wrd inicjatyw Partnerstwa zajmuje rozwj agroturystyki dla mieszkacw prowadzono liczne szkolenia dotyczce specyfiki tej brany. Osobnym, cho dotychczas niewymiernym sukcesem, jest przekonanie samorzdw do pomysu powoania Parku Krajobrazowego Doliny Odry. Jest to ewenement na skal oglnopolsk, gdy wadze lokalne boj si nowych form ochrony przyrody, niesusznie utosamiajc je z obostrzeniami hamujcymi rozwj.

Partnerstwa lokalne powstaj gwnie na prowincji, czsto w miejscach, gdzie mona tylko pomarzy o rozwoju przemysu albo tam, gdzie nie jest to moliwe, np. na terenach objtych ochron przyrody i krajobrazu. To nierzadko Polska B w modelowym wydaniu. Jest tam natomiast cisza i spokj, przyroda, adny krajobraz, zabytki i niele zachowane tradycje kultury ludowej. Czyli co, co przy odrobinie wysiku organizacyjnego i promocyjnego moe przycign mieszczuchw. Takie starania podejmuje Grupa Partnerska Zielone Bieszczady, ktra zrzesza a 92 podmioty. Jej inicjatyw jest turystyczny szlak Zielony Rower. Wiedzie przez znane atrakcje regionu, ale na jego potrzeby tworzone s rwnie nowe obiekty. Dotychczas oznakowano 90 km szlaku, powstay przy nim m.in. dwa tradycyjne zakady garncarskie, pracownia bibukarska, parking, molo i wypoyczalnia sprztu wodnego (w miejscowoci Bbrka), odrestaurowano te star kuni w Baligrodzie. Partnerstwo dla Ziemi Kamiennogrskiej (6-letnia tradycja wsplnych dziaa, 20 partnerw) ma na koncie dwie tego typu inicjatywy. Pierwsza, Podrujmy szlakiem Cystersw, to stworzenie spjnego systemu tras i oznakowanie rowerowego szlaku wiodcego przez miejsca zwizane z dziaalnoci zakonu. Analogiczna inicjatywa dotyczy Szlaku lniarskiego, obejmujcego miejsca zwizane z tradycjami tkackimi. czy si z nim take kreowanie nowych wydarze, jak Jarmark Tkaczy w Chemsku lskim plenerowa impreza promujca tkackie i lniarskie tradycje regionu. Boena Pediak mwi: Organizujemy liczne imprezy, wsplnie stworzylimy take pakiety pobytowe dla poszczeglnych kategorii turystw (rodziny, mionicy koni, jazdy na nartach itp.). Opracowali je fachowcy w swoich dziedzinach oraz osoby prowadzce gospodarstwa agroturystyczne. Pomys wynika ze suchania turystw, ktrzy przy rnych okazjach wspominali, co by si im przydao. W caej idei chodzi o to,

Nadzieja w turystach

Mae wielkie tradycje


Dbaoci o atuty mogce przyciga turystw towarzyszy troska o tosamo kulturow tubylcw. W Batowie mieszkacy nie tylko przestali si wstydzi zapyziaego pochodzenia, ale wraz z rozsawieniem miejscowoci zaczli by z niego dumni! Pojawio si take zainteresowanie specyfik tej ziemi dzieci chtniej ucz si o historii regionu. Na obszarze trzech gmin wschodniej czci Borw Dolnolskich Przemkw, Gromadka i Chocianw dziaa Grupa Partnerska Wrzosowa Kraina, ktra zrzesza 56 podmiotw. Tutaj starania o rozwj turystyki wietnie wspgraj z kultywowaniem tradycji regionu. Wabikiem na turystw uczyniono produkty ywnociowe. Zaczo si od miodu wrzosowego, od dawna wytwarzanego przez lokalnych pszczelarzy. Od 2000 r. organizowano wito Miodu, ktre przeksztacono w wito Miodu i Wina, gdy

40
rwnie bogate s tu tradycje winorolarskie. W 2006 r. zaczto tworzenie marki lokalnej Razem we Wrzosowej Krainie. Efektem jest katalog lokalnych produktw i usug: ok. 20 wyrobw ywnociowych, ok. 10 twrcw rzemiosa artystycznego, 9 przedsibiorstw usugowych (agroturystyka, lokale gastronomiczne), a take Ekomuzeum Wrzosowej Krainy. To ostatnie obejmuje kilka placwek, m.in. tradycyjn pasiek, star chat z pokazami rzemios i Dom Lenika. A take cykliczne imprezy kulturalne: Spotkania Czterech Kultur, Watra emkowska na Obczynie, wito Wrzosu oraz wspomniane wito Miodu i Wina. Wrd konkretnych efektw partnerstwa znajduje si m.in. wprowadzenie dwch emkowskich produktw na ministerialn list produktw tradycyjnych s to keselica i juha. Kolejne cztery s w przygotowaniu mwi Anita Smolg. wyroby sprzedawane wsplnie). Prowadzone s zbiorcze dziaania promocyjne, powoano Stowarzyszenie Producentw Bies, zrzeszajce ponad 50 lokalnych podmiotw. Podobnym celom suy inna inicjatywa partnerw: Bieszczadzki Zesp Architektoniczno-Przyrodniczy. Tym razem chodzi o ochron i rewitalizacj krajobrazu. Pod nadzorem naukowcw prowadzona jest m.in. renowacja zabytkowych chat bojkowskich i kuni, a take edukacja mieszkacw regionu, aby ich przedsiwzicia choby budowa domw byy prowadzone w zgodzie z lokalnymi tradycjami. Zanim Partnerstwo dla Krajny i Pauk (woj. kujawskopomorskie) podjo temat, inne instytucje zebray informacje o zaledwie trzech ywnociowych produktach tradycyjnych z tego regionu. Partnerzy zorganizowali natomiast Powiatowy Konkurs Dziedzictwa Kulinarnego Smaki Krajny i Pauk. Dotychczas odbyy si cztery edycje, nagrodzono kilkadziesit miejscowych potraw, napojw i przetworw. W ramach konkursu oceniany jest nie tylko ich smak, ale take estetyka, historia i miejsce w lokalnej kulturze. Zarejestrowano te pierwsz tradycyjn potraw regionaln na Licie Produktw Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. To pgsek potrawa z gsich piersi, peklowana i wdzona w dymie z m.in. drewna drzew owocowych.

Samopomoc
Podejmowane wsplne dziaania to jednak nie tylko tematyka turystyczna czy folklorystyczna. Partnerstwo dla Krajny i Pauk pod hasem Sami dla siebie pomogo powoa 9 stowarzysze lokalnych, odnowi centrum miejscowoci Tur, stworzy place zabaw w dwch miejscowociach, wybudowa boiska w trzech innych, wyremontowa wietlic wiejsk i utworzy obiekt sportowo-rekreacyjnokulturalny w jeszcze innej. Z inicjatywy Partnerstwa powsta w Nakle nad Noteci punkt konsultacyjny dla maych i rednich przedsibiorstw, ktry udziela darmowych porad lokalnym firmom. Forum dla Nowej Huty, ktre istnieje od 2000 r. i zrzesza ok. 25 podmiotw w tym Elektrociepowni Krakw S.A., Philip Morris Polska S.A. czy Mittal Steel Oddzia w Krakowie (waciciel dawnej Huty im. T. Sendzimira) prowadzi m.in. projekt tworzenia wietlic rodowiskowych w tzw. zych dzielnicach. Dotychczas powstay cztery placwki, ktrych celem jest zapewnienie dzieciom codziennej opieki po zakoczeniu lekcji. Odbywaj si tam zajcia z zakresu pomocy w nauce, gry i zabawy, warsztaty plastyczne, zapewniono opiek psychologiczn oraz podwieczorki. Dziaania skierowane s gwnie do dzieci z tzw. trudnych rodzin, ale przyj moe kady chtny. Placwki ciesz si sporym powodzeniem, kada z nich ma 70-80 podopiecznych. Partnerstwo dla Ziemi Gorlickiej (52 podmioty, dziaa od 2003 r.) w ramach tzw. Strefy Gorlickiej, bdcej elementem Specjalnej Strefy Ekonomicznej EuroPark Mielec, wspiera dziaania Klubu Czystego Biznesu (majcego na celu zmniejszenie skali oddziaywania przedsibiorstw na rodowisko naturalne), stworzyo rwnie punkt konsultacyjny, udzielajcy bezpatnych porad na temat prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, inwestycji itp.

W ramach dziaa partnerstwa lokalnego dynamicznie rozwija si projekt Bieszczadzka Marka Lokalna (Made in Bieszczady). Ma na celu wykreowanie rozpoznawalnej marki miejscowych produktw. Zinwentaryzowano ok. 200 tradycyjnych twrcw i ich wyrobw (ywno, rkodzieo). Wprowadzono certyfikat, ktry dotyczy tylko produktw niemasowych i wytwarzanych bez szkd w rodowisku naturalnym. Zorganizowano szkolenia z marketingu i wsppracy branowej, a take warsztaty dla bezrobotnych (np. grupa kobiet odbya kurs haftu i dzi przygotowuj

WWW.WRZOSOWAKRAINA.PL

41
Bariery i przeszkody
kratyczne wymagania niejednokrotnie przerastaj moliwoci najbardziej potrzebujcych. Irena Krukowska-Szopa dodaje: Nietrudno o momenty zaamania, kiedy np. ministerstwo rolnictwa o 180 stopni zmienia interpretacj jakiego zapisu.... A Ryszard Kamiski bez ogrdek stwierdza: mieszy mnie warszawski pogld, e nie naley dawa Lokalnym Grupom Dziaania zbyt wielu rodkw, bo na pewno je zdefrauduj. Kontrola spoeczna naprawd dziaa wycznie na dole; tam si nikt nie odway kra, bo wszyscy uwanie patrz sobie na rce. Dokadnie odwrotnie ni w przypadku duych, stoecznych organizacji....

Dokonania partnerstw lokalnych s jeszcze bardziej godne uznania, gdy wiemy, na jak trudnym gruncie budowane jest to dzieo. Jednym z kluczowych problemw jest samo przekonanie do wsplnych dziaa. Bogusaw Pyzocha z Zielonych Bieszczadw mwi nam: Ludzie bywaj wobec siebie przesadnie podejrzliwi, cigle myl, e kto chce ich wykorzysta. Partnerstwa zrzeszaj podmioty o rnym statusie np. w miar zamone instytucje publiczne oraz organizacje pozarzdowe. Nierzadko przystpuj do nich organizacje o podobnym profilu, dotychczas konkurujce. Trudno sprawia budowanie partnerstwa pomidzy przedstawicielami rnych sektorw. Czasem wychodzi z tego bardziej konflikt ni partnerstwo... Irena Krukowska-Szopa nie ukrywa ciemnych stron zjawiska. Czstym problemem jest jej zdaniem skonno samorzdw do podejmowania arbitralnych decyzji. Jeden z naszych rozmwcw prosi o anonimowo i mwi: Z samorzdem lokalnym jako partnerem mam bardzo negatywne dowiadczenia zwaszcza, gdy ruszy program LEADER. Wadze lokalne nie zrozumiay idei partnerstwa, staray si przej kontrol, obsadzi swoimi ludmi itp. ze wzgldu na przyznawane rodki finansowe. Rwnie Ryszard Kamiski dostrzega podobne zjawisko, cho odwrotne: Wsparcie udzielane przez samorzd bywa problemem wjtom wydaje si, e skoro dali pienidze, to niezalenie od procedury maj prawo o wszystkim decydowa. Boena Pediak zwraca uwag na konieczno rwnoci wszystkich podmiotw: Decyzje podejmujemy w demokratyczny sposb nie ma jednego lidera, ktry by cokolwiek narzuca. Z kolei R. Kamiski wskazuje na praktyczny wymiar okieznywania konfliktw: Nie wszyscy si kochamy, ale musimy si przynajmniej akceptowa, bo pewne rzeczy da si zrobi jedynie razem. Autentyczne partnerstwa staj si szko rdzennej demokracji. Nie tylko naley przekona innych do swoich racji, ale take umie wypracowa konsensus oraz zadba o uwzgldnienie wnioskw mniejszoci, bo wszystkie te osoby i organizacje yj obok siebie na niewielkim terenie, a w dodatku maj nadal wsppracowa. Prawdziwe wyzwanie to wcignicie biznesu do partnerstw do tego trzeba si naprawd dobrze przygotowa, bo nad nim trzeba duej pracowa, ten sektor jest zwykle do sceptyczny mwi Anita Smolg. Przyczyny trudnoci wyjania Irena Krukowska-Szopa. Wedle niej, drobni, lokalni przedsibiorcy czsto nie widz korzyci (niekoniecznie materialnych), ktre miaoby zapewni im partnerstwo. Biznes oczekuje konkretnych propozycji. Poza tym, animatorzy partnerstw nie zawsze umiej dobra odpowiednie argumenty mwi. Z kolei Barbara Kazior przypomina, e na prowincji jest niewielu przedsibiorcw, a w dodatku s mniej zamoni ni w duych orodkach. Nad sektorem gospodarczym trzeba najwicej pracowa, przekonywa, e nie chodzi o sponsoring. Rafa Plezia uwaa, e uciliwy jest nadmiar obowizkw administracyjnych, zwizanych z dotacjami bardzo le wpywa to na obszary wiejskie, najbardziej potrzebujce pomocy. Ci ludzie nie s na to wszystko gotowi, biuro-

Plusy dodatnie
Partnerstwa lokalne nie s cudownym lekiem na bolczki spoecznoci lokalnych, nie zastpi instytucji pastwa i sprawnego samorzdu. Nawet biorc pod uwag te najbardziej sprawne, malkontent wykae, i jedna prna organizacja z duego miasta robi tyle samo albo i wicej, co kilkudziesiciu zjednoczonych czonkw partnerstwa. Zapewne bdzie mia racj pod warunkiem, e zupenie pominiemy realia porwnywanych miejsc. Ale gdy spojrzymy na takie inicjatywy z nieco wiksz wyrozumiaoci i znajomoci realiw Polski B, wtedy zalety partnerstw s oczywiste. Po pierwsze, ucz wsppracy konkretnej, nierzadko trudnej, ale dziki temu bardziej wartociowej, gdy jednak si powiedzie. Bogusaw Pyzocha mwi wprost: To, eby zacz co robi razem, byo jednym z celw, samym w sobie. Dorota Chmielowiec-Tyszko dodaje: Czste byo zdumienie, e ludzie tak razem co robi. Po drugie, razem mona zdziaa wicej zarwno w kwestii konkretnych osigni, jak i podniesienia morale. Aleksander Kowalski twierdzi: W jednoci sia. To tak jak z wektorami. Gdy kady cignie w swoj stron, to cao stoi w miejscu. Pani Chmielowiec-Tyszko dodaje: Stajc si czonkiem partnerstwa, organizacje, zwaszcza te mae, zaczynaj czu wiksz moc oraz nabieraj poczucia, e maj wpyw na swj region. Z kolei Anita Smolg przekonuje, e aktywno grupy wyrwaa ludzi z marazmu. Kiedy dziaania nie s rozproszone, wtedy wida, e co si dzieje, co zachca do tego, by take si w co zaangaowa. Po trzecie, wsplna praca to nie tylko zsumowanie si i potencjau, ale take lepsza orientacja w podejmowanych problemach, chronica przed bdami oraz pozwalajca skuteczniej dziaa. Boena Pediak mwi: Partnerstwo pozwala na lepszy ogld sytuacji. Przykadowo, cenne s uwagi przewonika autokarowego, bo on spotyka si z turystami, ktrzy patrz na region z zewntrz. Dziki partnerstwu moliwa jest wymiana dowiadcze. Wszystko to sprawia, e partnerstwa lokalne stanowi swoist now jako. Irena Krukowska-Szopa podkrela, e dziki partnerstwom powstao co, co nie jest samorzdem, a ma swoje rodki i jest w stanie walczy o dodatkowe. Partnerstwa spowodoway, e przyjto innowacyjne podejcie do problemw spoecznych wczeniej samorzd nie siada przy stole z innymi. Remigiusz Okraska, Micha Sobczyk

42

czAS NA (WSP)PRAc

micha Sobczyk Aktywizacja zawodowa dugotrwale bezrobotnych to trudne zadanie, podobnie jak pobudzanie rozwoju ekonomicznego niewielkich miejscowoci. Aby takie dziaania byy skuteczne, niezbdne s dobre pomysy, oparte na praktycznym dowiadczeniu, ktre trudno zdoby zza urzdniczego biurka. Z kolei oddolnym inicjatywom brakuje rodkw i siy przebicia. Przedsibiorcy natomiast nie maj motywacji, by dziaa na rzecz lokalnych rynkw pracy. A gdyby tak wszystkie te podmioty zaczy dziaa wsplnie?
Upiony potencja
potencjau rodowiska lokalnego, w jakim tworzone s przedsibiorstwa spoeczne. Dlatego te Instytut Spraw Publicznych, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce oraz Wsplnota Robocza Zwizkw Organizacji Socjalnych WRZOS wraz z 39 partnerami lokalnymi zawizay Partnerstwo na Rzecz Rozwoju i w ramach Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL rozpoczy realizacj projektu W stron polskiego modelu gospodarki spoecznej budujemy nowy Liskw. Od grudnia 2004 r. do marca 2008 r. Partnerstwo wspomagao powstawanie przedsibiorstw spoecznych w siedmiu miejscowociach ciany wschodniej oraz przygldao si czynnikom wpywajcym na ich powodzenie.

Jednym z najbardziej obiecujcych kierunkw polityki spoecznej jest ekonomia spoeczna. Polega ona m.in. na wspieraniu przedsibiorstw spoecznych, gdzie prac znajduj osoby, ktrym z rnych powodw trudno byoby znale inne zatrudnienie, np. dugotrwale bezrobotni, niepenosprawni, bezdomni czy chorzy psychicznie. Takie podmioty mog funkcjonowa w rnych formach prawnych jako spdzielnia socjalna, spka z o.o. lub w ramach dziaalnoci gospodarczej organizacji pozarzdowej. Ich zadaniem nie jest maksymalizacja zysku, lecz realizacja celw spoecznych, np. usamodzielnienie yciowe osb wykluczonych z rynku pracy. Pomys ten stanowi mdr rwnowag midzy dawaniem wdki i dawaniem ryby. Z powodzeniem jest wcielany w ycie w wielu krajach, m.in. we Woszech. W Polsce jednak rozwija si on z wielkim trudem. Przyczyny takiej sytuacji s zoone, w znaczniej mierze wynikaj z braku odpowiednich regulacji prawnych oraz wsparcia ze strony wadz samorzdowych. Wydaje si jednak, e czci tych ogranicze daoby si zaradzi dziki lepszemu wykorzystaniu

Twrcy tej inicjatywy mieli jednak cel szerszy ni tylko stworzenie kilku firm spoecznych. Chcieli, by w rodowisku lokalnym powstao dla nich trwae zaplecze. I na odwrt by przedsibiorstwa spoeczne stay si jednym z motorw napdowych aktywnoci w zbiorowoci lokalnej. W tym celu zainicjowano tworzenie partnerstw lokalnych w czterech powiatach: bigorajskim i lubelskim-ziemskim w woj. lubelskim oraz nidzickim i eckim w woj. warmisko-mazurskim. W skad partnerstw weszy instytucje publiczne, jak starostwa, urzdy gmin, Powiatowe Urzdy Pracy czy Orodki Pomocy Spoecznej, organizacje pozarzdowe oraz przedstawiciele miejscowego biznesu, wspierani przez animatorw lokalnych. Takie trjsektorowe lokalne sojusze otrzymay pomoc (m.in. rodki finansowe i wsparcie eksperckie), ale i due pole do popisu. To od nich zaleao, ile powstanie przedsibiorstw, w ktrych miejscowociach, w jakiej formie prawnej, jakiego rodzaju produkty i usugi bd oferowa itp.

Wsplna droga do rozwoju

Nie wici garnki lepi


Ostatecznie powstao siedem przedsibiorstw spoecznych. Jednym z najciekawszych jest spka z o. o. Garncarska Wioska w Kamionce, stworzona przez nidzickie partnerstwo lokalne. Garncarska Wioska to w istocie marka, na ktr pracuje kilkanacie podmiotw. Stopniowo staje si re-

43
gionaln atrakcj turystyczn, opart na miejscowych tradycjach. Firma zajmuje si rkodzieem i rzemiosem (oprcz ceramiki m.in. krawiectwem i produkcj papieru czerpanego), rwnie w formie prowadzenia warsztatw edukacyjnych, ponadto organizuje szkolenia, seminaria i konferencje. Oryginalny jest wybr gwnego produktu turystycznego jest nim mazurskie wesele. Mamy ofert dla tych, ktrzy chc wzi udzia w przyjciu w mazurskim stylu, z zachowaniem tradycyjnym obrzdw i potraw, ale take np. stow i zastawy, ktr wanie przygotowuj nasze garncarki. W tej inscenizacji kady moe aktywnie uczestniczy, taczc czy piewajc wszyscy otrzymuj bowiem piewnik mwi Jolanta Jakubiska, prezes Garncarskiej Wioski. W tworzeniu wizji dziaalnoci mieli udzia pracownicy firmy podczas szkole poprzedzajcych jej zaoenie. To oni mwili, czego chc i potrafi si nauczy, co mogliby robi, na czym mogliby zarabia wspomina Krzysztof Margol z partnerstwa. Na pytanie, w czym upatruje szansy na sukces, odpowiada krtko: w prostocie. To przedsiwzicie to nic sztucznie wyszukanego, lecz powrt do starych technologii, obyczajw i produktw. Do nich nie trzeba mie doktoratw, mog si tym zajmowa proci ludzie w niewielkich miejscowociach. Przykadem moe by ywno bez chemii ludziom chce si obecnie duej y i s gotowi za ni wicej paci. Zastrzega, e prostota nie oznacza bynajmniej, i mona osign sukces bez dobrego planu marketingowego. W Kamionce o to zadbano, dlatego przedsibiorstwo ma coraz wicej zlece, take z zagranicy eksportuje m.in. serwetniki i lalki regionalne. Na razie prac daje omiu osobom, ale jego dziaalno to take szansa na dodatkowe etaty i dochody dla reszty lokalnej spoecznoci, przede wszystkim poprzez przyciganie turystw. Planujemy te bra w komis wyroby ludowe. Osoby nie tylko z Kamionki, ale i z okolic mog si do nas zgasza chtnie pomoemy im w promocji zapewnia prezes spki. Obiecujco wygldaj rwnie plany stworzenia Akademii Partnerstwa Lokalnego. Maj w nim by prowadzone zajcia dla przedstawicieli wiejskich organizacji pozarzdowych, samorzdw i przedsibiorcw, powicone aktywizacji maych spoecznoci. Chcemy pomaga innym tworzy podobne projekty w oparciu o lokalne zasoby wyjania K. Margol. w jej dokumentach musia znale si zapis, e ewentualny zysk nie bdzie wyprowadzany (np. w postaci dywidendy) oraz e jego celem jest zatrudnianie osb w trudnej sytuacji yciowej. Kandydatw na pracownikw wytypowa urzd pracy. Najpierw przeszli przygotowanie zawodowe, ale mieli pewno znalezienia u nas zatrudnienia wyjania Mariusz Wooszyn z BPS. Firma jest wspierana przez miasto, ktre uycza jej siedzib oraz zamawia usugi i pomaga w szukaniu kontrahentw. Nie jest to jednak gwny klient zastrzega Wooszyn. Na przykad myjnia sama si utrzymuje. Ciekawy jest take przykad przedsibiorstwa spoecznego, ktre powstao w podlubelskim Nasutowie. Zajmuje si m.in. prowadzeniem orodka szkoleniowo-konferencyjnego i usugami cateringowymi. Oferuje rwnie szkolenia i praktyki zawodowe dla dugotrwale bezrobotnych kobiet. Co wicej, organizacja pracy w przedsibiorstwie spoecznym umoliwia dopasowanie godzin zatrudnienia do sytuacji rodzinnej pracownic. Trudno powiedzie, jakie bd dugofalowe efekty dziaalnoci tych przedsibiorstw, gdy dopiero zaistniay na rynku. Wydaje si jednak, e wsparcie ze strony partnerstwa lokalnego znacznie zwiksza ich szanse na sukces znajduj si w korzystniejszej sytuacji ni inne przedsibiorstwa spoeczne, ktre nie s zakorzenione w lokalnej zbiorowoci.

W popegeerowskich Prostkach w powiecie eckim powsta natomiast Spdzielczy Orodek Szkolno-Zawodowy Stara Szkoa. Jest to spdzielnia, ktra zajmuje si produkcj wielkoformatowych zabawek edukacyjnych oraz wiadczy usugi krawieckie na rzecz mieszkacw okolicznych wsi. W najbliszej przyszoci zamierza podj si organizacji szkole. Natomiast w Bigorajskim Przedsibiorstwie Spoecznym spka z o.o. (BPS) ju ok. dziesiciu osb dugotrwaych bezrobotnych, byych winiw i alkoholikw podjo prac w firmie, ktra zajmuje si m.in. prowadzeniem myjni samochodowej i pielgnacj terenw zielonych. Ze wzgldu na charakter spki,

Ludzie z pomysami

Z co najmniej kilku powodw dziaania oparte na partnerstwach lokalnych daj szans na osiganie lepszych rezultatw ni samodzielne wysiki. Poszczeglni partnerzy maj rne moliwoci dziaania, np. samorzdom atwiej walczy o wsparcie ze strony instytucji pastwa, a organizacje pozarzdowe mog pozyskiwa rodki ze specjalnych funduszy, czsto dysponuj te spor liczb wolontariuszy. Taki model umoliwia te zsumowanie wiedzy i dowiadczenia. Irena Gadaj, prezes Bigorajskiej Agencji Rozwoju Regionalnego S.A., mwi: Wemy Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie tylko ono wie, kto naprawd potrzebuje pomocy, a kto np. jest bezrobotnym tylko na papierze, bo na co dzie jedzi mercedesem. Albo jakie wsparcie jest potrzebne poszczeglnym osobom, kto wymaga specjalnego traktowania itp.. Wymiana dowiadcze chroni take przed bdami. Aleksandra Nowogrska, dyrektor PUP w Nidzicy, zwraca uwag na rol sektora biznesu, ktry twardo stpa po ziemi. Inaczej si myli, gdy dostaje si rodki z innych rde i wtedy si ma, a inaczej kiedy trzeba je najpierw samemu zarobi. Marek Sztark, konsultant ds. przedsibiorczoci spoecznej w eckim partnerstwie lokalnym, opowiada, e pierwotnie planowano produkcj biomasy rolin energetycznych, jednak po tym, jak jeden z partnerw si wycofa oraz skonsultowano ten pomys z przedstawicielami biznesu, zrezygnowano uznajc go za nierentowny. Wany jest jeszcze jeden aspekt wsppracy. Przedsibiorstwa spoeczne, zakadane przez partnerstwa lokalne, mog liczy na pomoc w kwestiach, ktre okazay przeszkod nie do pokonania dla inicjatyw pozbawionych oparcia w otoczeniu.

Wsppraca si opaca!

44
Daleko od sielanki
biznesowych (np. w dziedzinie marketingu) pracownikw przedsibiorstw. Kiedy w Starej Szkole przyszo do tworzenia pracowni krawieckiej, okazao si, e wikszo pracownikw to pocztkujce krawcowe. Inna sprawa, e pocztkowo profil przedsibiorstwa zosta w pewnym sensie narzucony przez partnerstwo. Najwaniejsze, e dziki pracy spdzielcy wiele si zmienio. Aktywizacja polega wanie na tym, by zmusi ludzi, aby co z siebie dali komentuje Agnieszka Kupiecka, prezes spdzielni socjalnej.

Jeli przedsibiorstwa spoeczne maj si utrzyma, musz by dobrze przygotowane. Optymalnym rozwizaniem jest oferowanie usug, ktrych brakuje na lokalnym rynku lub ktrych jako jest niezadowalajca. Pozwoli to unikn konkurencji z lokalnym biznesem i zaspokoi istniejce potrzeby, na ktre przedsibiorcy nie odpowiadaj. Takie podejcie zapewnio sukces Bigorajskiemu Przedsibiorstwu Spoecznemu, ktre startuje w rnego rodzaju przetargach, np. ogaszanych przez zarzdy drg i wygrywa. Stara si te reagowa na sygnay rynkowe oraz wyciga wnioski z wasnych ogranicze, np. zrezygnowao ze sprztania domw, a rozwija usugi zwizane z pielgnacj zieleni.

Ogromnie wana jest pomoc sektora biznesu urzdy i organizacje pozarzdowe nie maj kompetencji biznesowych i postrzegaj przedsibiorstwa spoeczne przede wszystkim jako projekt socjalny, zapominajc o realiach rynkowych, w ktrych one funkcjonuj. Problem jest tym wikszy, e przedsibiorcw trudno namwi do wsppracy w ramach partnerstwa, bo dla nich korzyci wynikajce ze wspierania przedsibiorczoci spoecznej nie s takie oczywiste, a czasem zamiast nich widz zagroenia. My wybralimy osoby, ktre znalimy z tego, e s gotowe zaangaowa si na rzecz spoecznoci, zainwestowa czas i pienidze dla wasnej satysfakcji lub dla wizerunku, prestiu wynikajcego np. z bezpatnego zasiadania w radzie nadzorczej firmy spoecznej podpowiada p. Gadaj. Problemem bywa take nierwne zaangaowanie poszczeglnych partnerw. Jest jednak na to sposb. Najmocniej i najszybciej zaangaowali si ci, ktrym w projekcie przydzielono konkretne, twarde zadania. Ci, ktrym przypisano np. rol opiniodawcz, sabiej wczaj si w dziaania partnerstwa wspomina dyrektor PUP, A. Nowogrska. Pewnym zagroeniem dla przedsibiorstw spoecznych moe by brak kwalifikacji zawodowych i kompetencji

O osignicie sukcesu we wsplnej dziaalnoci w ramach partnerstwa nie jest wic wcale atwo. Zgadza si z tym p. I. Gadaj, jednak od razu dodaje: Inaczej pewnych pomysw po prostu nie da si wcieli w ycie. Tak musz by realizowane projekty z dziedziny przedsibiorczoci spoecznej, gdzie szuka si szczeglnych rozwiza dla szczeglnych osb. Tutaj wsplne dziaanie to proces dugi i trudny, ale konieczny. Tym bardziej, e w przypadku takich przedsiwzi jeden sukces czsto jest rdem kolejnych. Wyzwolenie indywidualnej i spoecznej aktywnoci ma to do siebie, e bywa zaraliwe. Z perspektywy czasu Aleksandra Nowogrska przyznaje, e dziki partnerstwu zacz si aktywny ruch w spoecznoci lokalnej wyranie to widz. Opowiada, e w powiecie nidzickim soectwa konkuroway o to, gdzie ma powsta Garncarska Wioska. Kiedy wybrano lokalizacj, inne wsie si zaktywizoway, co byo wida np. podczas doynek gminnych czy w przygotowaniach do konkursu na najadniejsz wie. Do PUP zaczy przychodzi osoby, ktre przekonyway, e te maj u siebie co ciekawego, co warto wspiera i promowa w ramach przedsibiorczoci spoecznej. Mieszkacom okolicznych wsi stopniowo udziela si klimat wsppracy, ktrego wczeniej brakowao. Potwierdza to K. Margol, ktry obserwuje zdrow rywalizacj pomidzy soectwami ssiadujcymi z Kamionk. W bardzo wielu wsiach odzywaj si, e my te chcemy, my bdziemy dla was robili grzybki, a my bdziemy robili demy, a my bdziemy robili co tam ze somy. Prosz bardzo, rbcie bo jestemy razem i kilka wsi ju si doczyo mwi. Niektrzy sceptycznie oceniaj funkcjonowanie przedsibiorstw spoecznych. Uwaaj, e nawet jeli utrzymaj si na rynku, to przecie tych kilkanacie nowych etatw nie rozwizuje problemu bezrobocia na zaniedbanych terenach wiejskich. O co wic tyle szumu? Odpowiedzi niech bd sowa Tomasza Andrukiewicza, prezydenta Eku: My nie zakadamy, e w gminie Prostki czy w malutkiej miejscowoci Golubie zaraz powstanie Eldorado i druga Dolina Krzemowa. My liczymy, e osoby, ktre podjy prac, bd miay pienidze, bd aktywizoway si spoecznie oraz bd doskonaym przykadem dla tych, dla ktrych jedynym sposobem na ycie s nadal wycieczki do Gminnego Orodka Pomocy Spoecznej. Micha Sobczyk

Nowa jako?

MAZURSKI BOCIAN WOJTEK, PRODUKT SPDZIELNI WWW.STARA-SZKOLA.ORG.PL

Strona projektu: www.liskow.org.pl Tekst powsta przy wsparciu ze rodkw Europejskiego funduszu Spoecznego.

45

WyPRAWA W NiEzNANE

marta azarowicz-Kowalik
Marek liwiski nigdy wczeniej nie by w Prostkach i w Golubiach. Ani nawet na Mazurach, gdzie pooone s obie te wsie. Nowe byo nie tylko miejsce, ale i zadanie, ktrego si podj wspieranie procesu zakadania przedsibiorstwa spoecznego. Jak na razie o adnym przedsibiorstwie spoecznym ani w Prostkach, ani w Golubiach nikt nawet nie sysza. W caej okolicy brakowao jakichkolwiek przedsibiorstw, podobnie zreszt jak infrastruktury, np. przyzwoitych drg. Jak wspomina Marek, to, co zasta na miejscu, przywodzio na myl znany polski serial Daleko od szosy. Marek mia 24 lata, wanie ukoczy studia politologiczne, wrci z Rygi, gdzie spdzi ostatni rok studiw. Do Prostek i Golubi trafi w ramach eksperymentu spoecznego, realizowanego w ramach projektu Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL W stron polskiego modelu gospodarki spoecznej Budujemy Nowy Liskw. Przywoany w nazwie projektu Liskw to wielkopolska wie, ktra z zacofanej i biednej przeistoczya si na pocztku XX wieku w swoisty gejzer przedsibiorczoci pod koniec dwudziestolecia midzywojennego Liskw syn z rozwoju ruchu spdzielczego. Stao si tak dziki zaangaowaniu Wacawa Bliziskiego ksidza-spoecznika, ktry, objwszy miejscow parafi, przekona mieszkacw do zakadania stowarzysze, spdzielni oraz innych inicjatyw sucych lokalnej spoecznoci [obszernie o ks. Bliziskim i Liskowie pisalimy w Obywatelu nr 31 przyp. redakcji]. Projekt Budujemy Nowy Liskw, realizowany przez Instytut Spraw Publicznych, mia na celu przetestowanie we wspczesnej Polsce podobnej metody budowania przedsibiorczoci spoecznej, czyli dziaalnoci gospodarczej nie nastawionej na zysk, lecz na reintegracj spoeczn prowadzcych j osb. Sigajc zarwno do rodzimych tradycji przedwojennych, jak i wspczesnych dowiadcze innych krajw, podjto prb oywienia maych wiejskich spoecznoci oraz przygotowania ich do podejmowania wasnych inicjatyw spoecznych, kulturalnych i gospodarczych szczeglnie do zakadania przedsibiorstw spoecznych. Obok Prostek i Golubi, do udziau w eksperymencie wytypowano trzy inne wsie: Kamionka (w powiecie nidzickim), Krnica Jara (w powiecie lubelskim) oraz Korytkw Duy (w powiecie bigoraj-

Wyjecha w obce miejsce i sprawi, by ludzie pogreni w marazmie zaczli sami rozwizywa swoje problemy takie byo zadanie animatorw lokalnych w ramach projektu Budujemy nowy Liskw.
skim). W kadej z nich miay powsta przedsibiorstwa spoeczne dlatego skierowano do nich animatorw, ktrych celem byo przygotowanie lokalnej spoecznoci do udziau w tym przedsiwziciu. Przedsibiorstwa spoeczne tworzone s z myl o ludziach dugotrwale bezrobotnych. Dla nich i co istotne z ich udziaem. Maj by nie tylko miejscem pracy dla osb marginalizowanych spoecznie, ale rwnie motorem zmiany spoecznej i oywienia gospodarczego. Maj, innymi sowy, tworzy kapita spoeczny, umoliwiajcy rozwizywanie rozmaitych problemw lokalnych. Wygenerowanie tego kapitau wymaga jednak aktywnego udziau takiej spoecznoci w tworzeniu i funkcjonowaniu przedsibiorstwa. Problem w tym, e ludzie dugotrwale bezrobotni, bez adnego przygotowania i potrzebnych umiejtnoci, wiele w tej sferze nie zdziaaj. I nie chodzi tu tylko o specjalistyczn wiedz z dziedziny zarzdzania, produkcji czy marketingu, ale o kwestie znacznie bardziej elementarne: umiejtno porozumienia si, wsplnego dziaania, poczucie odpowiedzialnoci za wasny los. W miejscowociach, gdzie od lat nic si nie dzieje, umiejtnoci takich brakuje. W Prostkach ludzie nic nie robili razem i nie bardzo mieli na to ochot wspomina Marek. Jego zadaniem podobnie, jak trjki pozostaych animatorw: Weroniki Pylak, Rozalii Zajc i Dominika Skrzypkowskiego bya wic mobilizacja tych rodowisk do dziaania. Wypracowany w ramach projektu model animacji lokalnej opiera si na dwch wanych zaoeniach. Po pierwsze, adresowany by do maych, przede wszystkim wiejskich i zaniedbanych spoecznoci. Innymi sowy, takich, ktre najbardziej potrzebuj zmiany, ale jednoczenie same nie s w stanie jej przeprowadzi.

46
Po drugie, zaoono, e inspiracja do zmiany musi przyj z zewntrz. Istniej instytucje, ktre jak Stowarzyszenie Centrum Aktywnoci Lokalnej CAL od lat wspieraj aktywno lokaln poprzez wzmacnianie placwek istniejcych na miejscu (szk, domw kultury czy orodkw pomocy spoecznej) oraz wyonionych tam liderw. EQUAL dawa jednak szans na sprawdzenie nowatorskich rozwiza i signicie do spoecznoci, w ktrych lokalnych liderw nie wida. Zakadalimy take, i animatorzy jako osoby z zewntrz bd mieli wiksz szans na obiektywn ocen ich zasobw wyjaniaj autorzy projektu. Nie bd uwikani w lokalne ukady, nie bd nalee do adnej z grup interesw, nie bd ograniczeni przez lokalne stereotypy. Instytutowi Spraw Publicznych partnerowaa w tym projekcie Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce oraz Wsplnota Robocza Zwizkw Organizacji Socjalnych WRZOS, ktre wnosiy do projektu zarwno wiedz teoretyczn, jak i bogate dowiadczenia w pracy w lokalnych spoecznociach. Ich zadaniem byo wspieranie trjsektorowych partnerstw lokalnych, ktre zawizay si w powiecie lubelskim, bigorajskim, eckim i nidzickim. To partnerstwa podejmoway w tych spoecznociach bezporednie dziaania prowadzce do zaoenia przedsibiorstwa spoecznego. Rwnolegle, w kadym z powiatw podj prac animator lokalny. Animatorw wyoniono w drodze konkursu. Znalezienie odpowiednich osb okazao si bardzo skomplikowane. Chodzio o ludzi, ktrzy maj odpowiednie przygotowanie merytoryczne i predyspozycje (zdolnoci organizacyjne, komunikatywno, kreatywno). Poszukiwano osb o duszach spoecznikw, a zarazem duej dozie przedsibiorczoci. A w dodatku skonnych przenie si na rok w obce, niezbyt atrakcyjne miejsce. Nie do, e nikt nie czeka, to nawet nie bardzo byo wiadomo, jak si przedstawi. Jestem animatorem lokalnym? nie brzmiaoby dobrze. Przyjechaem, eby Pastwa zaktywizowa? jeszcze gorzej. Zgodnie z zaoeniem, wejcie w spoeczno miay uatwi partnerstwa lokalne, uczestniczce w projekcie. W praktyce wygldao to rozmaicie. Zarwno partnerstwa, jak te mieszkacy wsi, do ktrych trafili animatorzy, pocztkowo nie rozumieli, na czym polega idea animacji lokalnej. Nie byo nawet sensu wdawa si w zawie wyjanienia, idea bya zbyt mglista mwi Marek. Jemu si udao eckie partnerstwo lokalne bardzo dobrze go przyjo, dosta w starostwie prac na p etatu. To ju by jaki mandat, mona byo wyjani swoj obecno we wsi. Weronika, ktrej przyszo animowa spoeczno Krnicy, miaa atwiejszy start pracowaa ju w pobliskiej Niedrzwicy w Stowarzyszeniu Emaus, bya wic osob rozpoznawaln w spoecznoci. W przypadku Dominika, ktry trafi do Kamionki, byo gorzej, mimo i urodzi si i wychowa w niedalekiej Nidzicy. Czuem, e nie jestem mile widziany przez ludzi, ktrzy teoretycznie mieli mnie wprowadzi do wsi. Rozalia nie kryje trudnych pocztkw: Bdziam, szukaam, rozmawiaam, no i dotaram do dyrektor miejscowej szkoy podstawowej, ktra zreszt sama nie bya wcale mieszkank Korytkowa, i w niej znalazam troch bratni dusz. Przed wyruszeniem w teren, animatorzy odbyli dwutygodniowe szkolenie w Wielkiej Brytanii. Na miejscu byli jednak zdani na siebie. Raz w miesicu spotykali si w warszawskiej centrali projektu, by omwi problemy i przedyskutowa plany. Nie byo jednak szefa, ktry na bieco powiedziaby, co robi, nie byo nawet planu dziaania. Zupenie nie wiedziaem, co mnie tam spotka mwi Dominik. Projekt nie precyzowa zada, mwi jedynie o przygotowaniu gruntu pod spdzielni socjaln. Konkretne dziaania miay pojawi si dopiero w kontakcie ze spoecznoci lokaln, w odpowiedzi na jej potrzeby, zalenie od jej moliwoci.

Animatorzy ruszyli w teren we wrzeniu 2006 r. Sytuacj wyjciow mona sobie atwo wyobrazi opowiada Marek. Na miejscu na animatorw nikt nie czeka.

Na miejscu

b MACIEJ SZCZEPANIAK

47
Kontrakty animatorw opieway na rok. Za krtko by oczekiwa rzeczywistych efektw pracy, bo w przypadku animacji lokalnej osignicie trwaych rezultatw wymaga kilku lat, a wprowadzenie staej zmiany to konieczno planowania nawet w perspektywie 15 lat. Dugo by w pojedynk zmaga si z oporn materi. Zgodnie z zaoeniami projektu, animator nie mia by wspczesnym Judymem, dziaajcym w pojedynk. Zosta wysany przez okrelon instytucj, co dao mu pewien autorytet i realne wsparcie w dziaaniach. Podstawowym atutem mia by jednak autorytet nieformalny, ktry trzeba byo zbudowa samemu. Jak wyjania jeden z twrcw projektu, Tomasz Kamierczak, kluczowe znaczenie w takiej sytuacji ma szybki sukces w dziaaniu na rzecz spoecznoci. Pozwala wykaza si wiarygodnoci, kompetencj i skutecznoci, stajc si dobr podstaw do dalszych dziaa. Bez choby drobnych sukcesw, prawdopodobiestwo osignicia celw animacyjnych jest niewielkie mwi Tomasz Kamierczak. Odniesienie takiego sukcesu na starcie, a zarazem zdobycie uznania w lokalnej spoecznoci, na pewno byoby dla animatorw atwiejsze, gdyby mieli do dyspozycji pienidze na jak inwestycj, remont, ciekawy projekt. Tymczasem czwrka animatorw nie posiadaa adnych rodkw finansowych na dotacje. Autorzy projektu wyjaniaj: Chcielimy, aby pomysy wypracowane wsplnie z mieszkacami wsi wymagay samodzielnego zdobywania rodkw. Chodzio o przeamanie czstego dotychczas przekonania, e kada zmiana wymaga, aby kto da pienidze i wszystko zaatwi. Jak w tej sytuacji zdoby zaufanie? Mieszkacy traktowali mnie yczliwie, ale bardzo nieufnie mwi Rozalia. Czsto pojawiao si pytanie: a po co to pani?. Dominik wspomina, e na pocztku czu si jak akwizytor, ktry wmawia ludziom, e bd szczliwsi, jeli pomog mi co zorganizowa. Z rozbawieniem wspomina, jak stara si przysuy spoecznoci, przewoc sotysowej na rowerze chyba z 5 kilo jajek. Nie stuko si ani jedno. z Helen Penkiewicz z Gminnego Orodka Kultury, ale ju w Golubiach nie znalaz takiej osoby. To liderzy musieli zdecydowa, co warto zrobi we wsi i pocign za sob ludzi. Nie licz si pomysy animatora i to, co on chciaby zrobi wyjania Dominik. Licz si pomysy spoecznoci. Z drugiej strony, spoeczno, ktra nigdy nic nie organizowaa wsplnie, czsto nie potrafi wygenerowa adnych pomysw, animator co wic musi mie w zanadrzu. Kady z animatorw mia wasne pomysy. Cz si nie udaa. Dominik chcia zorganizowa wsplny projekt kulinarny: zbieranie przepisw, tradycji i wspomnie zwizanych z jedzeniem. Zbyt szybko, jak dzi ocenia. Nie zdobyem jeszcze dostatecznego zaufania, eby wcign w to ludzi. Inny pomys renowacja cmentarza mazurskiego, nie powid si, gdy mieszkacy Kamionki to w wikszoci ludno napywowa i nie czuj szczeglnej wizi z miejscow histori. Z myl o modziey zaproponowaam projekt Polubi Korytkw wspomina Rozalia. Pomylaam, e gdy poznaj histori tej wsi, zorganizuj wystaw starych fotografii, to poczuj si lepiej w swoim gronie, bo ta modzie nie bardzo chciaa si integrowa, a pochodzenie z Korytkowa postrzegaa raczej negatywnie. Liczyam na to, e moe z czasem wcign do wsplnej aktywnoci rwnie rodzicw. Nie wyszo. Modzi ludzie nie bardzo byli tym zainteresowani, a organizacj wystawy przeja dyrektor, ktra z kolei chciaa wszystko zrobi sama w obawie, e uczniowie nie dopilnuj tego jak naley. Trzeba byo szybko wyciga wnioski i umie dostosowa si do zastanych warunkw, a jednoczenie nie rezygnowa. Animator nadmiernie przywizany do swoich pomysw nie poradzi sobie mwi Marek. Trzeba umie pogodzi si z tym, e nasze zaoenia si nie sprawdzaj i dostrzega nowe moliwoci i sprzymierzecw. Wszyscy animatorzy opowiadaj o dopadajcym ich stale strachu, e nie uda si zrealizowa adnych ambitnych zamierze, e nic nowego nie da si zrobi, e trzeba bdzie si podda.

Pierwsze 4-5 miesicy to okres rozpoznawania spoecznoci. Animator musi w tym czasie okreli zasoby danej spoecznoci, jej potrzeby i problemy. Po tym wstpnym okresie przychodzi jednak czas na dziaanie i na tak bardzo podane pierwsze sukcesy. I tu pojawia si kolejny problem. Gdyby chodzio po prostu o to, by co poytecznego zorganizowa w danej wsi, zadanie nie byoby takie trudne. Animacja z zasady ma by jednak niewidzialna. Animator nie moe organizowa ludziom ycia. Ma sprawi, e to oni sami zaczynaj si tym aktywnie zajmowa, szuka rozwiza, partnerw, rodkw. Animator moe jedynie pomaga, zachca, informowa, wyjania. Nie moe jednak niczego zrobi sam. Kluczowe znaczenie dla skutecznej animacji ma wic identyfikacja lokalnych liderw. W przypadku Korytkowa liderem okazaa si dyrektor szkoy podstawowej, w Kamionce pani sotys. Nie zawsze szo to gadko. W Prostkach Markowi udao si nawiza znakomit wspprac

W poszukiwaniu lidera

Rozczarowana pocztkowym niepowodzeniem Rozalia, przekonaa si z czasem, e ta sama modzie bya znacznie bardziej zainteresowana warsztatami tanecznymi. Zebrali si, napisali projekt ju byam szczliwa, e tym razem si udao, gdy pojawi si kolejny problem: grupa nie miaa osobowoci prawnej. Kto musia zoy projekty w jej imieniu. Gminny Orodek Kultury zdecydowanie si odci, bibliotekarka bya przeraona perspektyw pojawienia si kwestii ksigowych, Stra Poarna rwnie nie miaa ochoty. Wyszo na to, e zachciam ludzi do napisania projektu, ale zostan z nim sami na lodzie mwi animatorka. W kocu pod projektem podpisaa si szkoa podstawowa i w ten sposb udao si go uratowa. Modzie oprcz warsztatw zorganizowaa festyn dla mieszkacw wsi. To due wydarzenie, bo po raz pierwszy wie pozyskaa pienidze na zrobienie czego, a w dodatku zawdziczaa to nie urzdnikom, lecz wasnej modziey. Wkrtce przyszed kolejny sukces straacy zgodzili si

Pomau, pomau...

48
na udostpnienie remizy, z ktrej dotychczas mieszkacy w ogle nie korzystali, eby si nic nie zniszczyo. Po festynie postanowiono prowadzi tam wakacyjne zajcia dla dzieci. I wanie pracujca z Rozali grupa gimnazjalistw zaja si organizowaniem gier i zabaw dla modszych kolegw. Niedugo potem w Korytkowie powstao stowarzyszenie. Weronika rwnie skupia si na modziey. Pocztkowo byo to kilka osb, potem grupa si rozszerzaa. Dochodzili nie tylko uczniowie i studenci, ale rwnie osoby pracujce. W pewnym momencie postanowili zaoy stowarzyszenie. W ten sposb powstao Stowarzyszenie Twrcw Kultury Czerwone Susy, skupiajce mieszkacw Krnicy i okolic. Jego celem jest rozwj lokalnej kultury, aktywizacja spoecznoci, wyrwnywanie szans dzieci i modziey w dostpie do kultury i edukacji. Sprawdzio si jako znakomity organizator imprez lokalnych, ktrych pojawia si coraz wicej. Stowarzyszenie przygotowuje projekty i pozyskuje pienidze na swoje pomysy. Wie zyskaa miejsce spotka w postaci centrum spoeczno-kulturalnego. Jest tu herbaciarnia, zajcia dla dzieci. W Kamionce powstao natomiast Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Mazurskiej My chcemy, ktre zdobyo dotacj na prowadzenie wasnego projektu gospodarczego zaoenie na nieuytkach rolnych ekologicznej plantacji zi oraz stworzenie suszarni na jej potrzeby. Myl o rozwoju turystyki, zastanawiajc si, co zaproponowa przybyszom. Co wane, obszar wsppracy zosta poszerzony o inne wsie. Mieszkacy Kamionki, dotd nieco lekcewaonej w gminie, zyskali poczucie, e s w centrum aktywnoci. Myl o wikszych przedsiwziciach, zapraszaj innych do wsppracy. Sotysowie, wczeniej wzajemnie nieufni, urzdzaj wsplne spotkania wigilijne. W Prostkach udao si zorganizowa pierwszy w historii projekt dla modziey 20 gimnazjalistw wzio udzia w warsztatach z dziennikarstwa i edytowania tekstw. Zachceni przez animatora, zajli si prowadzeniem w Internecie Modzieowego Serwisu Lokalnego (www. naszeprostki.pl) pierwszego lokalnego medium. Powstao rwnie Stowarzyszenie Inicjatyw Spoecznych Nasze Prostki, do ktrego nale take czonkinie dziaajcej w Prostkach spdzielni socjalnej. Starania podjte przez Marka w Golubiach zaowocoway natomiast powstaniem Wiejskiego Ruchu Animatorw Spoecznych, ktry ma pomaga w zdobywaniu rodkw na modernizacj wsi z miejscowej gminy. caej czwrki jest jednak oczywiste, e podglebie zostao przygotowane. S liderzy lokalni, s wsplne sukcesy i pomysy na przyszo. Pocztkowo to ja musiaem wychodzi z pomysami, pilnowa papierw. Teraz to oni sami do mnie dzwoni, dopytuj si, zapraszaj mwi Dominik. Natomiast Marek liczy na Nasze Prostki, stron internetow modych dziennikarzy i lokalnego stowarzyszenia, ktr odwiedza 50-500 osb dziennie, oraz na powizany z ni biuletyn wiejski. Wierz w ludzi, z ktrymi pracowali przez te ptora roku. Ich odejcie ze spoecznoci nie jest dla nikogo zaskoczeniem, zostao starannie przemylane i przygotowane. Podobnie jak Rozalia, chc utrzymywa kontakty i w miar moliwoci suy pomoc. To w kocu kawaek naszego ycia mwi Marek. Weronika zostaje w pobliskiej Niedrzwicy. Wierzy w efekty dotychczasowej pracy, a zwaszcza w mode grono animatorw z Czerwonych Susw. Jak sama mwi, oni nie umieliby ju teraz siedzie biernie. Chce odda im pole i zaj si czym innym, wspierajc w razie potrzeby. Z punktu widzenia autorw projektu Budujemy nowy Liskw, eksperyment z animacj okaza si sukcesem, bez wzgldu na to, jak potocz si losy tamtejszych przedsibiorstw spoecznych. Wane jest to, e ludzie zaczli co robi, wsplnie si o co stara, planowa. Wiele wysiku woono w uwan analiz projektu i s ju pomysy, jak mona usprawni ten model dziaania. Przede wszystkim naley chyba wyposay animatorw w rodki operacyjne mwi Marek Rymsza, wspautor projektu. Dopracowania wymaga te kwestia wsppracy z partnerstwami lokalnymi. To one, a nie odlega centrala, powinny by miejscem zakotwiczenia animatorw, rdem wsparcia i orodkiem decyzyjnym. Nie ulega jednak wtpliwoci, e nawet przy takich uatwieniach animacja pozostanie bardzo trudnym zadaniem. Praca animatorw pozostanie nieustann mediacj, negocjowaniem, perswadowaniem i radzeniem sobie z lokalnymi uprzedzeniami. Biorc pod uwag to, e najwikszy sens ma animacja w trudnych rodowiskach, animatorzy nadal bd trafia do biednych, zaniedbanych, pasywnych wsi, gdzie brakuje tradycji i umiejtnoci wsppracy. Z tak trudnym rodowiskiem bd mierzy si w duej mierze w pojedynk. A efekty? Po pierwsze, dugo trzeba na nie czeka, po drugie trudno je zmierzy. Co wane, o osigniciach animatorw wiadczy bd nie ich wasne dokonania, lecz dokonania innych. Oni sami musz liczy si z koniecznoci pozostawania w cieniu lokalnych liderw i odej, gdy przyjdzie czas. Rozalia, Weronika, Marek i Dominik odchodzili z mieszanymi uczuciami. Wierz w efekty swoich dziaa i w dalsz aktywno lokalnych liderw, ale jednoczenie boj si wycofa. Ich sukcesy potwierdzaj suszno zaoenia, e zmiana moe przyj z zewntrz. To, czy okae si trwaa, to kolejne wyzwanie. Marta azarowicz-Kowalik

Przed upywem roku troje animatorw zdecydowao si przeduy kontrakty o kolejne sze miesicy. W przypadku Rozalii okazao si to niemoliwe ze wzgldu na wczeniejsze zobowizania. Jest jednak w staym kontakcie z wsi. W marcu 2008 r. projekt ostatecznie dobieg koca. Marek i Dominik wrcili do Warszawy. Nie ukrywaj niepokoju o dalszy los zainicjowanych przedsiwzi. Wszyscy wiedz, e ptora roku to zbyt krtko, aby mwi o trwaej zmianie. Niepewny jest te los przedsibiorstw spoecznych, ktrym porednio suya animacja. Dla

Co zostanie?

Tekst powsta przy wsparciu ze rodkw Europejskiego funduszu Spoecznego.

tEoRiA W PRAKtycE

49

mAA czARNA SoLiDARNA


Karioka Blumenfeld
Producenci staraj si nas przekona, e ich kawa jest inna ni wszystkie. Jednak w przypadku Mirembe Kawomera to co znacznie wicej ni reklamowy slogan. Ten napj powstaje bowiem dziki zgodnej wsppracy caej lokalnej spoecznoci, w dodatku zoonej z wyznawcw religii, ktre indziej czsto pozostaj w ostrym konflikcie. Kawa, ktrej nazwa oznacza przepyszny pokj, bierze swj pocztek na stokach Mount Elgon, wygasego wulkanu na granicy Ugandy i Kenii. Uprawy prowadzone s tam w niewielkich, rodzinnych gospodarstwach, ktrych waciciele od kilku lat cile ze sob wsppracuj. Wydawa by si mogo, e w ich przypadku jest to czym oczywistym. aden kraj w stopniu takim jak Uganda nie jest zaleny od wiatowych cen kawy (eksport niemal w caoci jest oparty na tym produkcie), a wielcy odbiorcy, ktrzy mog wybiera spord dostawcw z kadego miejsca na Ziemi, szczeglnie bezwzgldnie wykorzystuj drobnych producentw. W tym przypadku jednak o kooperacj nie byo atwo. Cho uprawiajcych kaw czy wsplny los, dzielia ich wyznawana religia. Wspomniany region zamieszkuj gwnie chrzecijanie, ale take muzumanie oraz spoeczno Abayudaya, czarnoskrych wyznawcw judaizmu, traktowanych w Ugandzie z niechci, a za czasw reimu Idiego Amina oficjalnie przeladowanych. To tej ostatniej grupie najbardziej zaleao, by pomys na lokalny rozwj oprze na zasadach, ktre bd agodzi moliwe konflikty. W kocu jej lider, pobony JJ Keki, rolnik oraz dziaacz polityczny i ekologiczny, znalaz odpowiedni formu przy pomocy organizacji Kulanu, wspierajcej na caym wiecie mniejszoci ydowskie oraz cae spoecznoci, w ktrych one yj. W 2004 r. Keki, ktremu ju wczeniej udao si zdoby szacunek obywateli innych wyzna i zosta radnym, zacz pielgrzymk od domu do domu i od wityni do wityni. Jego celem byo nakonienie rolnikw wszystkich trzech wyzna, by poczyli siy i razem uprawiali, przetwarzali i sprzedawali ziarna kawowca. Mimo pocztkowej nieufnoci, wielu dao si przekona. Jak twierdzi Keki, podstaw byo wyszukanie tego, co czy poszczeglne grupy i ich religie jak to, e czonkowie kadej z nich witaj si sowem pokj, czy bdzie to szalom, salaam czy mirembe. W 2004 r. powstaa spdzielnia. Za namow amerykaskiej wokalistki Laury Wetzler, aktywistki Kulanu, ktra od dekady inspiruje si twrczoci afrykaskich ydw, zdecydowano nawiza wspprac z inn spdzielni, ktra miaaby midzynarodowe dowiadczenie, posiadaa certyfikaty ekologiczne itp. Wybr pad na spdzielnie z grupy Gumutindo, jak si okazao dziaajce cakiem niedaleko. Kolejnym krokiem byo znalezienie staego odbiorcy, ktry byby gotw paci spdzielcom godziw cen i uniezalenia ich od acucha porednikw oraz kaprysw wolnego rynku. Poszukiwania byy mudne przedsibiorcy zajmujcy si tzw. sprawiedliwym handlem (fair trade) stawiaj wysokie wymagania. Nie kupuj od niesprawdzo-

nych lub zbyt niewielkich dostawcw, daj przesania prbek (ktrych spdzielcy jeszcze nie mieli) itp. W kocu Wetzler trafia na Paula Katzeffa z kalifornijskiej Thanksgiving Coffee Company, ktrego tak zafascynowaa historia spdzielni, e postanowi zaryzykowa i w ciemno obieca zakup caych zbiorw. Po przylocie do Ugandy kawa okazaa si znakomita. TCC zaoferowaa rolnikom nawet nieco lepsze warunki, ni wymagaj tego standardy sprawiedliwego handlu, ktre ka odbiorcom nie tylko paci ceny pozwalajce na godziwe utrzymanie si, ale i wspiera lokalne programy rozwojowe. Ekumeniczni spdzielcy za swoje ekologiczne (i koszerne) produkty otrzymuj obecnie czterokrotnie wiksze ceny ni paciy im wielkie korporacje. Dziki temu ich dzieci mogy zacz trafia do szkolnych aw, a oni sami nie tylko inwestowa w gospodarstwa, ale nawet odkada pienidze na przyszo. Ponadto, odbiorca przeznacza jednego dolara z kadej sprzedanej paczki na potrzeby caej spoecznoci, m.in. z zakresu edukacji i opieki zdrowotnej. Solidarna i demokratyczna wsppraca, przekraczajca wszelkie podziay (szef spdzielni jest ydem, jego zastpca chrzecijaninem, natomiast skarbnik muzumaninem) okazaa si tak atrakcyjnym modelem, e kooperatywa szybko urosa do ponad 700 czonkw. Wsplna praca i polepszenie sytuacji ekonomicznej znacznie poprawiy relacje pomidzy poszczeglnymi grupami, tworzc zalki autentycznej wsplnoty. Mirembe Kawomera mona kupi w USA i Europie, a produkujcy j spdzielcy szykuj si do kolejnych inwestycji, rozwoju systemu mikrokredytw, planuj te realizowa nowe programy spoeczne. Liderzy przedsiwzicia cay czas podkrelaj, e od pocztku traktowali je nie tylko w kategoriach biznesowych, ale take duchowych. Maj nadziej, e ich sposb na pokj i wspprac bdzie inspiracj dla innych rolnikw. Jest na to szansa ich przekaz budzi zainteresowanie i yczliwo, powstaje te o nich film. Idea promieniuje rwnie przez ocean w kocu jej rozwj jest moliwy dlatego, e pewna ilo zachodnich konsumentw jest gotowa paci za solidarn kaw nieco droej. Czarny napj buduje wsplnot nie tylko wrd producentw, ale take midzy nimi a kupujcymi dowodem s nietypowe formy promocji i sprzeday, oparte m.in. na klubach staego konsumenta i organizacjach zaangaowanych w budowanie dialogu midzy religiami. Karioka Blumenfeld

ZIARNA KAWOWCA BEN COREy-MORAN, WWW.MIREMBEKAWOMERA.COM

50

cHWiLA oDDEcHu

DVD czy DKf?


Katarzyna Dbkowska
Nie wszystek umary

Dyskusyjne Kluby Filmowe przycigay w PRL-u tumy spragnione dobrego kina i wsplnej debaty o nim. Dzi ju nie musz by azylem wolnej myli i swobodnej wymiany pogldw. Czym wic musz by, aby w ogle istnie, skoro dla wielu Polakw skrt DKF obecnie nic nie znaczy?
Korzeni DKF-w naley szuka we Francji. W 1921 r. prekursorzy i teoretycy filmu, Germaine Dulac i Ricciotto Canudo, ukuli termin klub filmowy, a trzy lata pniej Charles Lger zaoy klub Filmowa Wolna Trybuna. Idea stowarzyszenia, ktre stawia sobie za cel szerzenie wrd czonkw kultury filmowej, szybko rozprzestrzenia si w innych krajach europejskich. 30 lat pniej dotara take do Polski. Na fali politycznej odwily, 8 listopada 1955 r. w sali kina Wiedza w warszawskim Paacu Kultury polsk premier Dyktatora Chaplina rozpocz dziaalno DKF Po prostu, zaoony przez redakcj synnego pisma o tym samym tytule. Ju rok pniej funkcjonowao 26 klubw, a ich przedstawiciele stworzyli Polsk Federacj Dyskusyjnych Klubw Filmowych, na czele ktrej stan reyser Antoni Bohdziewicz. Niewtpliwie byy to zote lata nie tylko dla DKF-w, ktre rosy jak grzyby po deszczu. Byy one takimi take dla kinomanw, bo tylko tam mogli zobaczy filmy niedostpne w oficjalnej dystrybucji, wypoyczone z ambasad czy Centralnego Archiwum Filmowego (obecnej Filmoteki Narodowej). W PRL-u niewtpliwym odstpstwem od normy byo te to, e nikt nie kontrolowa repertuaru. Dziki temu spotkania byy miejscem, gdzie na ekranie i podczas dyskusji panowaa wolno myli i sowa. W czasach cenzury i dwch programw telewizyjnych, DKF-y odgryway wan rol kulturalno-spoeczn. Ich liczba stale si zwikszaa, a do ok. p tysica. Po 1989 r. na skutek zmian ustrojowych, cywilizacyjnych i technologicznych, DKF-y zaczy upada. Ale wci jest ich w Polsce sporo.

Troch historii

Wiele osb zdziwi si, syszc, e przy kinach, domach kultury czy szkoach wyszych istnieje obecnie co najmniej 130 dyskusyjnych klubw filmowych. Po co chodzi do DKF-u w epoce multipleksw, Internetu, telewizji satelitarnej czy pyt DVD doczanych do gazet codziennych? Filmoznawca Piotr Kardas przyznaje, e dzi taka instytucja moe wydawa si niepotrzebna. Przynajmniej dla speniania funkcji, jakie penia przed 89 rokiem, kiedy traktowano dzieo filmowe jako wyraz zoonej ekspresji artystycznej, podkrelano jego przynaleno do krlestwa Sztuki. Wskazujc na wartoci, jakie niesie ze sob sztuka filmowa, stawiano j na rwni z literatur, teatrem, sztukami plastycznymi. Tymczasem wanie ta funkcja powinna znale si u podstaw wspczesnych DKF-w przekonuje. DKF-y bardzo czsto dziaaj przy uczelniach. Wrd studentw niemao jest osb, ktre chc zobaczy co innego ni repertuar duych kin. Dlatego spor popularnoci ciesz si przegldy kinematografii z rnych egzotycznych krajw, jak choby te organizowane przez DKF socjologw Pod Spodem (Uniwersytet Warszawski). Pokazywane s zestawy filmw zwizanych z konkretn kultur, regionem, gatunkiem filmowym czy przegldy dzie wybranych reyserw lub aktorw. Prezentowane s take dokonania modych twrcw, dajce im szans zaprezentowa si publicznoci. Osobna cz oferty to tzw. filmy kultowe, ktre po prostu chce si raz jeszcze zobaczy, wsplnie cytowa dialogi itp. Wojciech Stokowiec, student i szef DKF-u Overground, funkcjonujcego przy Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie, mwi: Jestem jak najbardziej za tym, aby eksperymentowa i wychodzi do ludzi. Na wita zrobilimy przegld kreskwek sportowych pucilimy filmy bez napisw, a lektor tumaczy i komentowa sytuacje na boisku. Wciela si w rol komentatora sportowego i narratora zarazem. Udao si nam doprowadzi do sytuacji, w ktrej ludzie w kinie reagowali jak na prawdziwym meczu dopingowali, miali si, bili brawo. Co wspaniaego. Film plus muzyka na ywo jestem za. Kreskwki z dziecistwa jestem za. Reklamy jestem za. Przegld animacji? Jestem za. Teledyski plus gadka z muzykami jestem za. Par odcinkw telenoweli zestawionych z kinem skandynawskim i analiza porwnawcza za. Wane, aby zachowa tosamo i nie rzuca si szaleczo z jednego miejsca na drugie w pogoni za eksperymentem. Trzonem ma zosta dobre, tanie kino.

51
Ide przewodni stoecznego DKF Muranw jest pokazywanie nieznanego kina uznanego. Taki projekt jest efektem wsppracy studentw zwizanych z DKF-em Socjologw i DKF-em Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej oraz firmy Gutek Film, Kina Muranw i Stowarzyszenia Nowe Horyzonty. Czasami DKF-y powstaj w rodowiskach, ktre nie kojarz si z filmem. Nadkomisarz Jacek Kosmaty razem z filmowcem-amatorem Wojciechem Szwiecem utworzyli DKF w Szkole Policji w Katowicach. Jego dziaalno zainaugurowano w marcu 2007 r. Zawsze funkcjonowaem w tym rodowisku i byem zwizany z DKF-em Puls w CzechowicachDziedzicach. Nigdy nie interesowao mnie kino masowe i dlatego chc pokazywa filmy z grnej pki deklaruje nadkomisarz. Pierwszymi projekcjami by tryptyk Kazimierza Kutza, ktry goci na spotkaniu i wzi udzia w gorcej dyskusji po filmie. Wybr nie by przypadkowy, gdy akcja Soli ziemi czarnej, Pery w koronie i Paciorkw jednego raca rozgrywa si wanie na lsku. W lipcu 2007 r. odby si dwudniowy przegld twrczoci lskiego i policyjnego amatorskiego rodowiska filmowego, podczas ktrego zaprezentowano kilkanacie filmw. Co jest dla Jacka Kosmatego najwaniejsze w prowadzeniu DKF-u? Nie w tym rzecz, aby masowo chodzi na projekcje grupa 20-30 osb, ktra si zbiera, wiadczy o tym, e s chtni na ogldanie ambitnych filmw przekonuje. Innymi sowy co DKF, to obyczaj.
Katarzyna Dbkowska: W jakich okolicznociach powsta grjecki DKF? grzegorz rylski: Przez 4 lata nauki w liceum w Grjcu obejrzaem wicej filmw ni przez 5 lat studiw w Warszawie. Wynikao to przede wszystkim z nieporwnywalnie atwiejszego dostpu do kina. Moe si to wydawa niedorzecznym argumentem, skoro w stolicy jest ich tak wiele. Jednak bilety s odpowiednio drosze, a z miejsca mojego zamieszkania do Grjca mam 8 km, a do Warszawy 40. Do grjeckiego kina miaem zawsze wielki sentyment, wic gdy skoczyem studia, zawdrowaem do Grjeckiego Orodka Kultury z propozycj, eby przywrci DKf, ktry mia zreszt spore tradycje. No i udao si. 8 grudnia 2006 r. odby si pierwszy pokaz: wywietlono Jasminum Jana Jakuba Kolskiego. Czym jest dla mnie DKf? Nie ukrywam, e traktuj go jako swoje dziecko. Wiele czasu i energii powiciem, eby wznowi seanse a klub dobrze funkcjonowa. Gdy w pierwsz rocznic dziaalnoci wygaszaem prelekcj, gos ama mi si ze wzruszenia. Osobicie traktuj to jako wielki sukces. Daje mi to niesamowit satysfakcj. Kto przychodzi do DKF-u? g. r.: W naszym miecie DKf z rnych wzgldw musi by nastawiony na kadego widza. Od grudnia 2006 r. udao nam si stworzy swoist spoeczno ludzi, ktrzy bardzo lubi ze sob rozmawia, nie tylko o filmach. S to osoby z najrniejszymi dowiadczeniami pokoleniowymi, o rnym wiatopogldzie, dziki czemu dyskusje s ciekawsze. Czsto bywa do ostro, ale o to chodzi. Sprzeczamy si, prbujemy nawzajem do czego przekona, interpretujemy filmy, ale czsto s one inspiracj do rozmowy, ktra niezupenie dotyczy tego, co obejrzelimy na ekranie. Czy zapraszaj Pastwo do siebie goci, twrcw? g. r.: Oczywicie! Mamy co najmniej jedno spotkanie w miesicu. Odwiedzi nas Tadeusz Sobolewski, by Marcin Kwany (gwna rola w Rezerwacie), jeszcze wczeniej Andrzej Baraski (reyser Par osb, may czas), Andrzej Jakimowski (reyser Sztuczek), Tomasz Wiszniewski (reyser Wszystko bdzie dobrze), Dorota Kdzierzawska i Artur Reinhart (reyserka i operator, film Jestem), Edyta Kaszyca (autorka ksiki Biaa i czarna legenda Ryszarda Riedla, film Skazany na bluesa). Co byo konieczne, aby powsta DKF? g. r.: Wystarczya wiara i zaangaowanie kilku osb... W Grjcu i caym regionie moe dzia si naprawd wiele. Wystarczy autentycznie chcie. Parafrazujc sawne zdanie J. f. Kennedyego: nie mw, e w Grjcu nic si nie dzieje powiedz lepiej, co moe si dzia w Grjcu dziki tobie...

Czsto uwaa si, e tylko due miasta mog sobie pozwoli na takie ekstrawagancje, jak kino niezalene czy klasyka filmowa. W samej Warszawie, pomimo istnienia bardzo wielu multipleksw, zarejestrowanych jest obecnie okoo 15 DKF-w, w wikszoci zwizanych z uczelniami wyszymi. Nieprawd jest jednak, e w mniejszych orodkach nie mona znale czy wrcz wychowa mionikw ambitniejszego kina. Dowodem moe by choby nowosdecki DKF Kot, dziaajcy przy kinie Sok w Maopolskim Centrum Kultury. Jego twrcy staraj si cigle uatrakcyjnia repertuar i przyciga nowych widzw cho jest ju wielu, ktrych nie trzeba przekonywa, e warto tu przychodzi. W DKFie puszczane s te filmy, ktre mimo wysokiego poziomu nie doczekaj si projekcji w kinie. To dziki takiej inicjatywie wielu ludzi odkrywa niezwyke filmy, a przede wszystkim rado z dyskutowania o nich, co jest zjawiskiem coraz rzadziej spotykanym. Niewtpliwym sukcesem i powodem do dumy jest festiwal Ludzie kina. Jego gomi od samego pocztku byli twrcy z najwyszej pki, jak Krystyna Janda i Jerzy Stuhr, ktrych filmy zaprezentowano tumnie przybyej publicznoci. Od padziernika do maja odbywaj si w Kocie take projekcje dla trzech grup wiekowych, m.in. w ramach Modzieowej Akademii Filmowej, podczas ktrej modzi widzowie mog spotka si z twrcami i aktorami. Jak mwi koordynatorka do spraw repertuaru, Katarzyna Zauska, film to forma dialogu. Staram si organizowa spotkania tematycznie zwizane z pokazywanym dzieem, a niekoniecz-

Kino za (wielkim) miastem

GRZEGORZ RyLSKI b KATARZyNA DBKOWSKA

52

cHWiLA oDDEcHu
nie z twrcami, dlatego te zapraszam np. socjologw. W taki sposb film staje si rdem wiedzy o wiecie, tematem do dyskusji. Uwaam, e nauczyciele nie doceniaj tego, jak wiele mog nauczy wanie dziki kinematografii przekonuje. Przykadem jest pomys pokazania modym widzom pierwszej powojennej polskiej komedii, Skarbu Leonarda Buczkowskiego z 1948 r. Uczniowie, ku swojemu zaskoczeniu, nie tylko wietnie si bawili, ale i odkryli, e akcja filmu dzieje si w zniszczonej Warszawie. W taki wanie sposb mona przemyci histori nie tylko kinematografii. W skad dekaefowskiej publicznoci wchodz ludzie urodzeni zarwno w latach 80., jak i 40. To wanie tak rnorodni widzowie, dzielc si swoim dowiadczeniem i wiedz, nadaj burzliwy ton dyskusjom. mawia. Dla nich stworzono DKF Zamek. Dodatkow atrakcj jest cykl Porozmawiajmy o filmie po angielsku, francusku, niemiecku, kiedy po projekcji odbywaj si dyskusje w obcym jzyku. Inn propozycj jest cykl Sawni na starcie wielkich filmowcw studenckie etiudy, prezentujcy pierwsze prby filmowe takich twrcw, jak Polaski, Kielowski, Zanussi czy Kolski. Rwnie utworzony w 1987 r. lubelski DKF 16, mieszczcy si w Dzielnicowym Domu Kultury Spdzielni Mieszkaniowej Czechw, ma do zaproponowania co wicej ni ciekawy repertuar. Tutaj rwnie przyjedaj na spotkania tacy gocie, jak reyserzy Ralf Huettner, Mariusz Grzegorzek, Maciej Pieprzyca, Artur Urbaski, Magorzata Szumowska, Przemysaw Wojcieszek czy Robert Gliski. Powody do dumy ma take DKF Jasminum w Grjeckim Orodku Kultury. Repertuar jest przebogaty: przegld filmw z Charliem Chaplinem, nowe polskie produkcje jak Rezerwat ukasza Palkowskiego, zagraniczne kino z najwyszej pki (m.in. Powrt Andrieja Zwiagincewa, synny brazylijski film fantasy Macunaima Joaquima Pedro de Andrade) czy te kino zaangaowane spoecznie, jak Droga do Guantnamo. Dla kadego co dobrego i to w symbolicznej cenie 5 z.

Tymczasem o gustach si nie dyskutuje, a przynajmniej coraz rzadziej. Jak mwi Wojciech Stokowiec: Ludzie nie potrafi rozmawia, wstydz si, boj si oficjalnej dopytki. Potem id do akademika, do parku, otwieraj wdk i tocz wspaniae, mdre dyskusje, ktre rwnie dobrze mogyby si zdarzy na sali. Nie ulega jednak wtpliwoci, e zdarzaj si one i w DKF-ach, np. w mniejszych miejscowociach, ktrych mieszkacy znaj si chociaby z widzenia, wic nie czuj tremy. Jednak i samego dyskutowania czasami trzeba uczy. Jak przekonuje Piotr Kardas, ciekawe efekty mogoby da tworzenie DKF-w w szkoach, na zasadzie zaj z kultury filmowej. Licealista Piotr Koczar na swoim internetowym blogu pisze: W pitek na DKF-owej rozmowie rozwina si bardzo ciekawa dyskusja. Od tematu, dlaczego tak mao ludzi przychodzi na DKF, doszo do zdiagnozowania tego zjawiska ot stano na tym, e dzieje si tak po prostu dlatego, e modzi ludzie z reguy niczym si nie interesuj, nie chc pozna, sprbowa czego innego. Andrzej Dutka, penicy od 33 lat funkcj prezesa DKF-u Kogucik w Bielsku-Biaej, podaje jeszcze inny powd trudnoci w nawizaniu dyskusji: Czasami widzowie po prostu wol pozosta sami ze swoimi emocjami, przeyciami po obejrzeniu trudnego czy problematycznego filmu, i wtedy trudno jest wymusi dyskusj. Jeli po seansie zostanie 10 osb, ktre chc porozmawia, uznaj to za sukces. Natomiast Iwona Bartnicka z DKF-u Mosart w Eku, na pytanie, czy ludzie chc dyskutowa o filmach, odpowiada krtko: Chc. Wczeniej by z tym problem, ale od kiedy zmienia si rada programowa, udao nam si odwiey repertuar i zebra entuzjastycznie nastawionych ludzi. Czasami trzeba ich omieli, ale mamy sta grup okoo 12 osb w rnym wieku, ktre zostaj po filmach i co tydzie odbywa si dyskusja.

Bez dyskusji

Dowodem na to, e DKF-y proponuj co innego i e dyskutowa mona wszdzie, jest inicjatywa ze Szczecina, gdzie od 1963 r. dziaa kino Zamek jedno z najmniejszych w Polsce. Na widowni moe zasi tylko 50 osb. Ale pewne jest, e adna z nich nie znalaza si tu przypadkowo, lecz przysza na film, o ktrym warto poroz-

Mae, lecz udane

Jaki jest zatem przepis na wspczesny DKF? Wedug Piotra Kardasa, DKF-y musz szuka wasnej drogi. Powinny koncentrowa si na filmach starszych, mniej znanych, zarwno z obszaru tzw. kina ambitnego (bardzo czsto posiadajcego znamiona kultowoci), jak i kultowego (niejednokrotnie o duych ambicjach artystycznych). Powinny nadal stanowi okno na filmowy wiat, ale tym razem na jego przebogate dziedzictwo. Aby utrzymywa wysoki poziom i wiernych widzw, naley poszerza repertuar o nowe gatunki, tematy, kinematografie itp. Niezbdna wydaje si take interdyscyplinarno czenie tematyki filmw z wieloma dziedzinami kultury i sztuki, szukanie nowych sposobw prezentacji dzie i ich twrcw. Poza tym, bezporednie spotkanie z artyst lub autorytetem w danej tematyce to co, czego nie ma na nawet najbardziej atrakcyjnym DVD. Wabikiem moe by take miejsce projekcji, ktre nadaje kameralny, a przez to wyjtkowy klimat spotkaniom z filmem, a przede wszystkim spotkaniom z ludmi, ktrych nawet jeli rni gusta i przekonania, to czy wsplna pasja, mogca trwa wiele lat. Tak wanie jest w przypadku jednego z najstarszych i najbardziej znanych DKF-w: bydgoskiej Mozaiki im. Jerzego Orlicza, ktrego czonkowie nawet ponad 20 lat spotykaj si w kinie. Jak mona si dowiedzie w sekretariacie klubu: Najlepszym dowodem na magnetyzm tego miejsca jest lista oczekujcych na licie rezerwowej, poniewa zdarza si, e chtnych do obejrzenia filmu jest wicej ni 340 miejsc na sali. Moe w czasach, w ktrych ludzie wydaj si coraz bardziej od siebie odizolowani, nawizanie dialogu i bezporednia wymiana pogldw jest now misj DKF-w, bdcych dziki temu kolejn ceg do zbudowania spoeczestwa obywatelskiego? Katarzyna Dbkowska

Recepta na DKF

KRtKA PiKA

53

zimNA WoJNA futBoLoWA

Jon Hughes
Jestem fanem czerwonych od zawsze, od czasu kiedy w 1965 r., majc cztery lata, zobaczyem druyn Liverpoolu wygrywajc swj pierwszy Puchar Anglii. W naszym domu, legendarny meneder Bill Shankly pierwszy czowiek po Mao z ma czerwon ksieczk1 by waniejszy od Boga. Potnij mnie, a... no, sami wiecie2. Graem w pik rano, w poudnie i wieczorem. W kadym miejscu, o kadej porze, gdziekolwiek. Byem szczliwy. W podstawwce i gimnazjum futbol by nasz obsesj. Transmisje na ywo w telewizji byy rzadkoci, wic jedyne informacje jakie mielimy, pochodziy od Taty, albo kogo innego, kto chodzi na mecze lub czyta sprawozdania pikarskie w niestety nieistniejcym ju, powiconym kopanej, dodatku do sobotniego wydania lokalnej gazety. Rozmawiano nie o gaach pikarzy czy kolejnych transferach, ale kto zagra dobrze i kto jest naprawd wielkim pikarzem. Pierwsza wizyta na stadionie bya niczym obrzdek chrztu. Jedynym sposobem, by wesprze klub, byo dotelepa si na stadion autobusem, nastpnie, w przypadku wikszoci kibicw, sta przez dwie godziny, piewajc i zdzierajc gardo dopingujc zawodnikw, zanim wsplnie wyruszyo si w rwnie uciliw drog powrotn. Te dowiadczenia byy niczym komunia. W 1971 roku, dziewi pensw lub 15 nowych pensw, jak je wtedy nazywano3 dawao ci przepustk do sektora dla chopcw. Tak przynajmniej wypisano na metalowej tablicy. Nie ebymy tam zostawali. Przechodzio si wtedy przez pot, eby by z innymi mczyznami, na grze. Prawdziw przygod byo przyj na mecz chwiejnym i niepewnym krokiem, wzbudzajc wspczucie zgromadzonych ludzi, ktrzy gotowi byli przenie ci nad gowami, tu przed barierk odgradzajc widzw od boiska. Jako nastolatek, dziki pice nonej przejechaem cay kraj, docierajc do miejsc i spotykajc ludzi, ktrych w innym przypadku nigdy bym nie zobaczy. W tamtych latach kraj nie by tak jednolity, jak obecnie. Istniay wyrane rnice midzy Burnley a Boltonem, ktre przeczyy bliskiej odlegoci, w jakiej si znajdoway i uwydatniay ich spucizn, nawet jeeli czasem odbywao si to w mao sympatyczny sposb. To samo byo midzy rodkow a pnocno-

Pika nona bya kiedy sportem. Wspaniaym sportem. Ekscytujcym, angaujcym wszystkie siy, do licha grao si w ni, rozmawiao o niej, yo ni i oddychao. Teraz to jeszcze jeden towar, ktrym handluj bogacze. A Jankesi kupili mj klub.
wschodni czci kraju, a Londyn by traktowany jako zupenie inne pastwo. Przypominam sobie, jak pewnej nocy wysiadaem z autobusu, a jaka kobieta zapytaa o wynik. Bya zadowolona z remisu, bo to oznaczao: dzisiaj nie oberw; byo to wtedy niemale utarte powiedzenie. W czasie burzliwych lat 70. i 80., kiedy City zachwiao bezrobocie, a narodem wstrzsny tragiczne rozruchy na brukselskim stadionie Heysel (w 1985 r.) i na Hillsborough w Sheffield (w 1989 r.), rodzinnie prowadzony Liverpool FC, razem z lokalnym rywalem, Evertonem, w o wiele wikszym stopniu ni cokolwiek innego przyczynili si do utrzymania nas wszystkich w kupie, w sposb, ktry do tej pory nie zosta jeszcze w peni doceniony. Wszystko to przepado wraz z przyjciem jednego Jankesa. Tak jak Manchester United, Aston Villa i zapewne ju wkrtce londyski Arsenal, Liverpool FC zosta kupiony przez amerykaskich przedsibiorcw robicych biznes na sporcie. Ci faceci zawsze zgrywajcy rwnych goci przyjedaj zza Oceanu chwalc si na prawo i lewo jak to zawsze kochali soccer (niele si kompromitujc tym okreleniem dla piki nonej), jak kochaj i szanuj tradycje nabywanego klubu. Mona jednak zawsze wyczu pismo nosem, np. gdy komu trzeba tumaczy, e Shanks to nie pisuar, ale czowiek-legenda4. Jedyn rzecz, ktr ci gocie kochaj, s zielone banknoty i sawa, ktre w wiecie sportowych marek s ze sob cile powizane. Wszystko skupia si na tym, aby by w jak najlepszej formie, by pierwszym, by najlepszym. Od czasu Igrzysk Olimpijskich, sport by wykorzystywany do uosabiania mskoci i statusu

54

KRtKA PiKA
danego pastwa i jako taki jest wanym politycznym symbolem. To, co widzimy teraz, to wyaniajca si po wycigu kosmicznym walka na klaty. Angielska ekstraklasa, Premiership, staa si odpowiednikiem Programu Apollo5, a aren, na ktrej rozgrywana jest zimna wojna, s angielskie stadiony. To nie przypadek, e kolonizacja futbolu przez Jankesw zacza si po ldowaniu Abramowicza na Chelsea6 gdyby nie by to czowiek Putina, do dzi zostaby ju dawno przymknity albo potraktowany polonem7. Widok tego wkurzajcego Ruska, sigajcego do swoich bezdennych kieszeni, by zbudowa najwspanialsz druyn w Europie, musia stan Amerykanom koci w gardle. Bybym sobie w stanie wyobrazi jak Bush mwi: tak nie tradycji, czy inwestowa w rozwj pikarskiego narybku. Jako przywizanych do tradycji, mog nas zachwyca mecze Liverpoolu i Manchesteru United z rywalami z Reading czy Sheffield, ale nie maj one tego zasigu czy przebicia, ktrego ci faceci szukaj. Ci biznesmeni Glazer, Hicks, Gillett, Lerner i reszta pochodz z kultury, gdzie liga lokalnej wersji palanta jest ludziom sprzedawana jako rozgrywki o tytu mistrza wiata, mimo e przecie wiat tego sportu w ogle nie uprawia. Tak wic jasnym jest, e ju niedugo zaczn agitowa za europejsk superlig i nasz obecny system rozgrywek, pozbawiony finansowania, zacznie ton. Wraz z obcymi wacicielami, pienidze wyciekn ze sportu, z lokalnych spoecznoci oraz z kraju. Premiership stanie si jeszcze wiksz ni obecnie parad, z czterema pierwszymi miejscami ju na starcie zarezerwowanymi dla czterech najbogatszych klubw i reszt walczc o pozycj pit albo o utrzymanie w lidze. To wyprzedawanie sportu, rwne niemal sprzeday naszych klejnotw krlewskich, zuboy wszystkich. Take w sensie dosownym: obca wasno oznacza mniejsze wpywy podatkowe do skarbu mojego pastwa. Jak dla mnie, caa ta historia miosna ju si skoczya. Bior swoj pik i moje ukochane wspomnienia i wracam do domu. Dokadnie to samo zrobi ci gocie, gdy sytuacja zrobi si dla nich zbyt trudna. Jon Hughes tum. marta zamorska

Tekst pierwotnie ukaza si na amach miesicznika The Ecologist w sierpniu 2007 r. Przedruk za zgod redakcji. Wicej o pimie: www.theecologist.org
POMNIK BILLA SHANKLy bna ANDy NUGENT

moe by Ruscy posiadajcy niezwycion druyn! Ju czas, by Sidmy Regiment Kawalerii przyby nad biae klify. Niech rozpocznie si bitwa!. Weszlimy na ciek ku katastrofie. Finansowanie lokalnych klubw pikarskich, eby podbi serca i umysy, jest strategi stosowan przez Tesco, ktre w ten sposb chce sobie uatwi zdobycie pozwolenia na budow kolejnego marketu. A teraz, gdy pika nona zyskaa ogromny, wiatowy potencja marketingowy, angielskie kluby s wykorzystywane do zdobywania serc i umysw na nieporwnanie wiksz skal. Nowi waciciele wydadz tyle, ile tylko konieczne, by wdrapa si na sam szczyt stawki. I nie zamierzaj zawraca sobie gowy klubami-potkami, choby o bogatej

Przypisy redakcji Obywatela: 1. Jedn ze swoich synnych mw, ktr bezporednio po przegranej Liverpoolu zdoa wywoa entuzjazm wrd jego fanw, rozpocz od sw: Nawet Przewodniczcy Mao nie widzia nigdy tak wspaniaej manifestacji czerwonej siy!. 2. Nawizanie do hasa Potnij mnie, a krwawi te bd na czerwono Liverpool wystpuje w jednolitych czerwonych strojach. 3. W 1971 r. Wielka Brytania wprowadzia podzia funta szterlinga na 100 pensw; historycznie skadao si ich na niego 240. 4. Shanks to przydomek Billa Shanklyego, synnego i powszechnie szanowanego menedera wywodzcego si z klasy robotniczej, ktry prowadzi Liverpool w latach 1959-1974. Jego legend mona porwna z t, jak u nas cieszy si Kazimierz Grski, rwnie ze wzgldu na to, e Shankly by autorem wielu znanych powiedze i bohaterem licznych anegdot. Shanks to jednoczenie element nazwy znanego producenta armatury, widniejcej na wielu brytyjskich pisuarach. 5. Amerykaski program, ktrego celem byo ldowanie czowieka na ksiycu, co miao przebi sukcesy radzieckiego programu podboju kosmosu, jak umieszczenie pierwszego czowieka na orbicie okooziemskiej. 6. Rosyjski oligarcha, jeden z najwikszych bogaczy na Wyspach Brytyjskich, waciciel druyny Chelsea Londyn. 7. Aluzja do otrucia polonem Aleksandra Litwinienki.

55

RczNA RoBotA:
oD KoNiEczNoci Do WoLNoci
RAPACHOLIN KONSORCJUM

Ela Dziekanowska Rkodzieo trudno nazwa nowoci kiedy waciwie wszystko byo hand made. Ale dopiero wspczenie uzyskao ono status inny ni utylitarny i estetyczny. Dla wielu stao si wrcz filozofi ycia.
Kopernik te bya Chrystusem

Coraz wiksza grupa ludzi, nie tylko bogatych wielkomiejskich snobw, znajduje przyjemno w posiadaniu rzeczy unikatowych, czsto powstaych z surowcw, ktre inni wyrzuciliby na mietnik. A take we wspieraniu uzdolnionych, niezalenych twrcw. Rwnolegle rosn szeregi osb gotowych nie tylko samemu wykonywa a nie kupowa rnego rodzaju przedmioty, ale wrcz zarabia na ycie prac wasnych rk. W wiecie masowej (nad)produkcji, takie kreacje jawi si jako bardzo odwieajcy trend w rozmaitych dziedzinach ycia.

Tradycyjni rzemielnicy i rkodzielnicy bardzo rzadko obierali t profesj z powodu, ktry dzi nazwalibymy czym w rodzaju artystycznej fanaberii. Jak stwierdzi antropolog kultury Aleksander Jackowski w rozmowie z magazynem TEOFIL: Chopi, jeli tylko mogli wybra midzy rzeb indywidualn, a t robion ze sztancy, z gipsu, kolorow, liczn, to wybierali liczn. Rkodzieo nie wizao si wic z adn wysz ide, zakup rcznie wykonanego garnczka nie by przejawem wiadomoci ekologicznej czy oznak afektu dla pracy rk ludzkich. Ludzie kupowali to, co byo dostpne a w ofercie byo kiedy gwnie rkodzieo. Z rozwojem masowej produkcji sytuacja ulega gwatownej zmianie. Wida to choby na przykadzie ludowej mody gdy tylko w ofercie miejskich sklepw pojawiy si tkaniny drukowane, bardzo szybko porzucono tradycyjne metody ich pozyskiwania. Podczas gdy na krosnach osiada kurz, wiejskie dziewczta kupoway pikne, rwne i kolorowe kupony materiau, odrzucajc te rcznie tkane i wyszywane. I zginoby w Polsce ludowe wytwrstwo ze szcztem, gdyby nie to, e w PRL tzw. chopska kultura tradycyjna zostaa uznana za warto niezwykle cenn i jako kontra do stylu ycia waciwemu buruazji zasugujc na promocj. Tym samym powstay pastwowe urzdy, majce za zadanie przywrcenie do ycia sztuki i kultury zwanej ludow i zatuszowanie faktu jej upadku.

Nie wici garnczki lepili

W 1949 r., na wniosek Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz Biura Nadzoru Estetyki Produkcji, powstaa Cepelia, czyli Centrala Przemysu Ludowego i Artystycznego. Miaa za zadanie skupi rozproszon wytwrczo ludow, nadzorowa j i animowa do wikszego rozkwitu. Nic tak nie pobudza do dziaania, jak czynnik finansowy oraz denie do splendoru i uznania. Centrala ogaszaa wic rozmaite konkursy na twrczo ludow, by zdopingowa szeregi chopstwa do kontynuowania tradycji. Szczeglnie piknie wypadaa w nich rzeba, ktrej naturalnym natchnieniem bya zawsze tematyka religijna. Rzeby witych zdobiy kocioy, kapliczki domy i cmentarze, byo na nie najwiksze zapotrzebowanie. Jednakowo zagadnienia religijne nie do koca odpowiaday wczesnej wadzy, tote postanowiono je ogranicza, podsuwajc bardziej odpowiednie tematy. I tak oto ogaszano konkursy na rzeb ludow, ktrej tematyk miay by rne postaci historyczne. W ten sposb chytrze zamieniano Matk Bosk, Nepomucena czy Frasobliwego na Mikoaja Kopernika i wszyscy byli zadowoleni rzebiarze z nagrd i sawy, pomysodawcy z prawomylnych treci. Zapewne w wielu przypadkach dziaalno Centrali pozwolia zachowa rozmaite przejawy regionalnego wytwrstwa. Jednak tego rodzaju odgrne animowanie, w poczeniu z centralizacj dystrybucji sprawiy, e ludowe rkodzieo tracio resztki autentyzmu. To, co pod tym hasem oferowano rodakom, miao coraz mniej wsplnego zarwno z ludowoci, jak i z rkodzieem. Gdy na wiksz skal rozwina si indywidualna przedsibiorczo i import z Zachodu, Cepelia staa si synonimem tandety ze szkod dla idei produkcji niemasowej.

56

cHWiLA oDDEcHu
Pan inynier radzi i bawi
Warto doda, e ten ruch nie ogranicza si do sympatyzowania z szeroko rozumianym rkodzieem. Wyznawcy zasady DIY wspieraj rwnie alternatywne wobec samochodw rodki transportu, jak rower czy wrcz spacer. Podejmuj take dziaania, ktre obowizujce prawo kae postrzega jako naganne i niemoralne, jak choby pirackie, wsplnotowe radio i telewizja. Terminem DIY okrela si rwnie ksiki edytowane przez samego autora, publikowanie rozmaitych zinw i komiksw alternatywnych, produkcje muzykw wydajcych pyty pod mark wasnej wytwrni (choby znajdowaa si ona w zawilgoconej piwnicy i skadaa z jednego mikrofonu i jednego komputera), kreacje niezalenych twrcw gier komputerowych... Niniejsza wyliczanka nie wyczerpuje tematu, gdy wspomniane zjawisko stale ronie w si.

Wasnorcznie wykonywane przedmioty miay w PRL take inne, bardziej oddolne oblicze. Byo to oblicze niezapomnianej osobowoci telewizyjnej i autora poczytnych ksiek, Adama Sodowego. Na Woronicza przychodziy tysice listw od zafascynowanych widzw, chccych si dowiedzie jak zrobi kwiatka, takiego, co by si zapala na guziczek. Dziki Sodowemu mona byo nabra przekonania, e za pomoc szprychy rowerowej, gumki recepturki i puszki po kawie (przedmioty wykorzystywane w niemal kadej konstrukcji) zrobi mona prawie wszystko. Zakres moliwoci by ogromny: od maszynki do faszowania pienidzy, majcej zgodnie z intencjami pomysodawcy by drukarenk-wyymaczk do ex librisw, po elektryczn kierzonk do wytwarzania deficytowego wwczas masa, ktra w zamyle konstruktora bya mini-pralk na ubranka dla lalek. Z programu wydawao si pyn przesanie, by niczego nie wyrzuca (zwaszcza szprych rowerowych i gumek recepturek), zwaszcza w trudnych i deficytowych czasach, bowiem owe szpargay mieszcz w sobie cae pokady twrczych moliwoci. Szczeglnie samodzielne byy kobiety. Sukienki, swetry czsto robio si dla siebie lub kto robi dla kogo. Mona byo dosta poradniki, szablony, wskazwki, jak co takiego przygotowa. Sama te takie rzeczy robiam. Swetry dziergaam, kapcie ze trzy w swoim yciu uszyam mieje si Halina, 60-letnia emerytka.

Kiedy skoczya si gospodarka niedoboru i zapanowa wolny rynek, z nadmiarem wszelkich produktw, oba te oblicza polskiego rkodziea straciy na atrakcyjnoci. Teraz w sklepach jest wszystko tylko bra, wybiera. Jest adniej i wygodniej mwi pani Halina. Ale w tym samym czasie, na przejedzonym i zamieconym Zachodzie, skromno i samodzielno zaczy powraca do ask. Trend ten powoli przebija si take w Polsce. Jednym z jego przejaww jest idea DIY (Do It Yourself , czyli zrb to sam). To nie tylko hobby czy realizacja tendencji modowych i artystycznych, ale take stale rosncy ruch spoeczny, majcy wasny kodeks etyczny i ideologi. Zjawisko to przypomina nieco, pochodzce z pocztkw XX w. Arts and Crafts oba te ruchy s postrzegane jako odpowied na nowoczesne spoeczestwo industrialne, ktre wyroso na rozbuchanej konsumpcji i produkcji masowej, pozbawiajcej czowieka indywidualnoci. Zwolennicy DIY zachcaj, by samodzielnie wykonywa, co si da zarwno dla idei, jak i dla przyjemnoci. DIY-owcy prowadz portale internetowe (warto tu poleci np. www.curbly.com), fora dyskusyjne i blogi, na ktrych wymieniaj si poradami i spostrzeeniami, w jaki sposb wykona przerne rzeczy bez tzw. specjalistw. Rozpito takich porad i form aktywnoci jest ogromna: bez wzgldu na to, czy chcesz mie na gowie awangardow fryzur, czy now pk w azience, stworzon na zasadzie twrczego recyklingu.

Know-how, czyli DIY

Wydaje si, e moda na hand made opanowuje wiat. Duy udzia w tym sukcesie ma Internet, zwaszcza Etsy (www.etsy.com) serwis ktrzy obserwatorzy okrelaj jako co pomidzy eBayem a babcin piwnic. W cigu niespena dwch lat dziaalnoci serwis dorobi si setek tysicy uytkownikw. Etsy przedstawia si jako miejsce, gdzie moesz kupi lub sprzeda rkodzieo, tak naprawd jest jednak czym wicej. Dookoa niego powstaa ju silna wsplnota, wymieniajca si dowiadczeniami, poszukujca u siebie nawzajem rady, wsparcia, inspiracji... Naprawd liczna grupa etsian bez przygody z hand madem nie wyobraa sobie ycia. Unikatowe produkty stay si czci ich wiata, ideologii i sposobu autoekspresji. Hania niedawno zaoya firm, zajmuje si ksigowoci, jest mam 12-letniego Kacpra i 2-letniej Zosi. Jaki czas temu pracowaam w kancelarii adwokackiej. Obowizyway tam bardzo cise reguy, jeli chodzi o strj. Nie mona byo poszale ani z form, ani z kolorem. Jedyne, na co mogam sobie pozwoli i co jako podkrelao moj tosamo, to wyszukane dodatki: niekonwencjonalna biuteria, torebki. Dziki nim mogam pozosta sob nawet w kancelaryjnym uniformie. Wytrawni szperacze dobrze wiedz, gdzie szuka rkodzielniczych unikatw na polskim rynku prnie dziaaj bowiem liczne galerie internetowe, pene niepowtarzalnych przedmiotw. Najwiksze z nich to Pakamera Artystyczna (www.pakamera.pl), Decobazaar (www.decobazar.pl) i Wylgarnia (www.wylegarnia.pl). Zwolennikw unikatowych produktw powinien zainteresowa rwnie fakt powstania jeszcze jednej platformy zakupowej Prototyp.pl, ktra chce by polskim odpowiednikiem wspominanego ju amerykaskiego Etsy. Uwielbiam zakupy przez Internet wzdycha Hania cho moja kiesze nie zawsze podziela t pasj. Najczciej kupuj co w Pakamerze cho musz przyzna, e to nie takie proste zadanie i aby znale co odpowiedniego, trzeba mie yk owcy. Na szczcie jest tam cakiem sporo naprawd zdolnych ludzi, ktrzy maj rozpoznawalny styl i robi zupenie oryginalne rzeczy. Poczucie humoru, pomysowo i dobre wykonanie to co, na co zwracam najwiksz uwag.

Zakupowe szalestwo w dobrej wierze

57
Na wasn rk
galopuj przez gow i wylewaj si przez rce z si biblijnego potopu? To potna sia, ktrej nie da si zatamowa! Waciwie czuj, e to nie ja wybraam tak drog ycia, ale to ona mnie wybraa. Gdy zapie ci taka gorczka po prostu musisz to robi i koniec. W ten wanie sposb powstao przedsiwzicie o nazwie Konsorcjum Rapacholin (http://konsorcjumrapacholin.blogspot.com). Ewa tak wyjania nazw projektu: Konsorcjum Rapacholin, czyli twrczo-histeryczny duet artystyczny. Duet bo w cay ten rejwach wcignam Michaa, czyli mczyzn mojego ycia mieje si Ewa. Od tej pory staramy si nieco przeczyszcza rzeczywisto. Usuwa to, co nudne i przyziemne z przestrzeni estetycznej, przemycajc do niej elementy bajkowoci. Twrczo Konsorcjum bardzo czsto jest uytkowa, lecz daleko jej do normalnoci.

Wzrost zainteresowania rkodzieem to nie tylko okazja dla konsumentw, by kupi co niepowtarzalnego czy ekologicznego. To take szansa zarobku dla utalentowanych twrcw. Kiedy tradycyjna ludowa wytwrczo zacza znw by modna, staa si szans na dochody np. dla tych mieszkacw zacofanych regionw, ktrym wcale nie spieszno do nowoczesnoci. Jednak, co szczeglnie ciekawe, rkodzieo, czsto w uwspczenionej, dizajnerskiej wersji, staje si sposobem na ycie take dla osb z wikszych miast, czsto dobrze wyksztaconych, ktre po prostu nienajlepiej czuj si w rolach, jakie oferuje im obecny system. By moe wspomniana ju tajemnica i magia zauroczya Pawa Raszkowskiego i Ewelin Hadam, ktrzy wpadli na pomys zaoenia sklepu z rzeczami unikatowymi. Tak powstao Bubu na Chmielnej 10a w Warszawie. Modzi waciciele przyjmuj goci z niebywaym wdzikiem, czstuj yerba mate i zapewniaj liczne doznania estetyczne. Rol rzecznika prasowego peni Pawe, ktry Pawem jest w zasadzie jedynie na firmowej piecztce wszyscy mwi na niego Kay. Zapytany o powd otworzenia akurat takiego sklepu, Kay umiecha si dziecico i promiennie, i wyjawia, e Bubu to rodzaj przedsiwzicia misyjnego: Nie mielimy pojcia, czy ten biznes wypali, szczeglnie, e chcielimy, by sprzedawane tu produkty trafiay nie tylko do wskiego grona undergroundowcw. Chcemy dobry hand made popularyzowa. Gdy pytam o refleksje na temat rozwoju brany w Polsce, stwierdza: Rzeczy unikatowe, robione przez konkretnych twrcw, bd coraz bardziej popularne. Z tej kategorii naley jednak wyczy ubrania. Ubrania to trudny temat. Ludziom jest jeszcze cigle wszystko jedno, gdzie co jest robione. To, e ciuch znanej, korporacyjnej marki ma na sobie najpopularniejszy napis wiata Made ich China, nie robi na nich wraenia. Poniewa na Etsy 90% (!) twrcw to kobiety, pojawiaj si ciekawe spostrzeenia dotyczce feminizmu wrd twrczy, ktry uwidacznia si niekiedy w ich przewrotnych i dajcych do mylenia pracach. Z ca pewnoci nie s to dziewczynki w sukniach typu empire, rodem z powieci Jane Austen, dziergajce co w zocistym wietle kominka. Czciej s to kobiety silne, twrcze, bystro obserwujce rzeczywisto i zupenie wyzwolone z gorsetu stereotypw dotyczcych robtek rcznych. Zastanawia by si mona, gdzie w tym oszalaym babicu jest miejsce dla mczyzn. Ewelina, przysuchujc si rozmowie, potrzsa rud grzywk, a Kay miejc si odpowiada: Jeeli chodzi o klientw-facetw, to dla nich s tylko T-shirty. W ogle swoist biuteri dla nietuzinkowego faceta jest jego T-shirt. Sam myl o wasnej linii T-shirtw, a na razie zachwycam si rcznie malowanymi koszulkami Jurija. Ich jako jest wymienita, a w dodatku te T-shirty szyje dla niego polska firma UNCLE GREG. Pena optymizmu jest take Ewa Starzyk, crka Haliny, ktra rzucia dobrze zapowiadajc si karier naukow i dziennikarsk, by zaj si rozwijaniem wasnej firmy dizajnersko-hendmejdowej. To oczywicie nie byy atwe decyzje, ale co zrobi w sytuacji, gdy kolejne twrcze pomysy

KONSORCJUM RAPACHOLIN

Ewelina i Magda do niedawna prowadziy concept store Fabryczna 9 w odzi, w kamienicy po ssiedzku ze synn Filmwk i Wysz Szko Sztuki i Projektowania. Pikne, ze smakiem i pasj urzdzone wntrze, bardzo ciekawy asortyment ubra, biuterii, akcesoriw, mebli tworzonych przez polskich projektantw. Pyszna kawa i ciastka domowej roboty, ktrymi mona byo si raczy podczas zakupw. Miejsce absolutnie unikatowe i inspirujce. Jednak dziewczyny wanie postanowiy, e zwijaj interes.

Jeli tak atwo, to czemu tak trudno?

58
Nie do koca jest tak, e rezygnujemy z przedsiwzicia tumaczy Magda Dbrowska. Na razie musimy zmieni miejsce. Dwa lata funkcjonowania tutaj wpdziy nas we frustracje i poczucie, e yjemy na pustyni. Byway dni, e przysowiowy pies z kulaw nog tu nie zaglda, cho rzeczy, ktre mamy w ofercie, warto przecie choby zobaczy. Oczywicie imprezy, ktre organizowaymy, miay znakomit frekwencj, tylko co z tego, skoro na drugi dzie rzeczywisto wracaa do smutnej normy? Unikatowy asortyment, pokazywanie ludziom, jak mona cieszy si dizajnem, estetyk i poczy to jeszcze od czasu do czasu ze sztuk, to zadanie bardzo ambitne. Ambitne zadanie w zestawieniu z tak ambitnym miejscem okazao si za trudne. Modzi ludzie s wbrew pozorom leniwi. Musimy im si bardziej podstawi pod nos, dlatego szukamy lokalizacji w okolicy Piotrkowskiej konkluduje. Praca rkodzielnika, twrcy, artysty (nazwijcie to jak chcecie) to nie buka z masem potwierdza Ewa. Dzie pracy trwa zwykle dwa razy tyle, co u przecitnej pani z biura, zarwane noce to norma mwi. Narzeka na to, co inni drobni przedsibiorcy: opaty, biurokracj... Twrca nie zawsze jest jednoczenie ekspertem od zarzdzania, przepisw, finansw i bankowoci... Zadanie robi si heroiczne jak bowiem ogarn ca buchalteri, gdy praca jest tak pochaniajca, e zajmuje najczciej trzy czwarte dnia? pyta retorycznie. Oczywicie s i dobre strony takiego yciowego wyboru. Nasz trud pomau zaczyna przynosi owoce. Na produkty jest coraz wicej zamwie w zasadzie popyt przers ju poda. Finansowo pomalutku wychodzimy na prost, zaczynamy by zapraszani na rozmaite ciekawe imprezy wystawienniczo-targowe.... Do upragnionej maej stabilizacji nadal jednak do daleka droga. Szalestwo na mody, polski dizajn i hand made zaczyna dopiero kiekowa. Warto pomyle o wspieraniu takich inicjatyw. Jak zauwaa jedna z etsjanek, ycie jest zbyt krtkie, by nosi zwyk biuteri. Biuteri, ubrania, dodatki, sprzty; zwyke czy niezwyke, z ca pewnoci nie powinno si ich nabywa bezrefleksyjnie. To bardzo dobra pointa dla wszystkich zakupoholikw. Wreszcie mog oddajc si swej pasji wasnymi decyzjami wspiera ludzi uzdolnionych i rodzime mini-przedsibiorstwa, a take realizowa szczytn ide. Ela Dziekanowska

ENcyKLoPEDiA WyRAE mAKABRyczNycH


12. Podatnicy... i inni
Osoby, ktre byy wiadomymi uczestnikami ycia gospodarczego przed II wojn wiatow, maj dzi lat okoo 90. Jest ich wic z natury niewiele, a ci, co si ostali, jeli pamitaj wasne nazwisko, to ju jest sukces. Praktycznie nie ma wic nikogo, kto by pamita, e w II Rzeczpospolitej protestowano przeciwko rozmaitym krzywdom, ale nikomu nie przychodzio do gowy protestowa przeciw wysokoci podatkw. A na przykad taki prowadzcy dziaalno gospodarcz paci 25% dochodowego i jeszcze 2% obrotowego, czyli w sumie sporo. A prosi si o dygresj, dlaczego takich protestw nie byo. Wyjanienie nie jest zbyt oryginalne. Ot II Rzeczpospolita bya Ojczyzn uwicon krwi tysicy polegych, a oprawcy odeszli. Ludziom nie miecio si w gowach, aby na ni nie oy. Obecna Ojczyzna powstaa w niejawnych i niejasnych zaukach gabinetw, a gnbiciele zostali i maj si wietnie. Ofiary powicone na Jej rzecz te id w tysice, ale po pierwsze, z wyjtkiem okresu tu po wojnie i pewnych wyjtkw pniej, nie s to ofiary miertelne, lecz wygnane z kraju, wizione, pozbawiane karier czy wrcz moliwoci wykonywania zawodu. Po drugie, rozcigaj si na kilka dziesicioleci, a co najwaniejsze nie ma pewnoci, czy midzy nimi a kocem PRL istnieje zwizek przyczynowo-skutkowy. W tej sytuacji nie ma poczucia witoci Ojczyzny. Przez blisko p wieku komuny adnych podatkw nie byo. Odrobina prywaciarzy to byli albo apwkarze, albo ofiary donosw, za caa reszta dostawaa ochapy bez niepotrzebnych operacji ksigowych, czyli mielimy do czynienia z niedocigym obecnie ideaem braku biurokracji. Kiedy ogoszono wyzwolenie, zaroio si od podatnikw. Jednakowo zjawisko to zacz otacza jaki dziwny obok. Ot jeli tylko pojawia si na przykad pomys odduenia szpitali czy ustawienia procentowo skadki zdrowotnej na przecitnym europejskim poziomie, albo gdy kto chce podnie godowe pace minimalne, podnosi si ogromny krzyk, e zapac za to podatnicy. Jakiekolwiek nabolae i woajce o pomst do nieba krzywdy kto chce naprawi, rozlega si ogromny protest w obronie podatnikw. Doszo do tego, e ostatnio zabiera si pienidze rencistom i daje... podatnikom. Z tego wszystkiego wyania si pomau obraz spoecznej stratyfikacji, jakim karmiono dzieci we wczesnym komunizmie, ilustrujc dawne niesprawiedliwe epoki. Na sugestywnym rysunku wycieczony biedak trzyma na swoich barkach zestaw spasionych wyzyskiwaczy. Ten biedak to obecnie podatnik, trzymajcy na swych barkach spasionych bezdomnych, wiejskich nauczycieli, trwale bezrobotnych po 50-tce, samotne matki, maorolnych z kieleckiego, rencistw starego portfela, niepenosprawnych itd. A Pastwo z trudem powstrzymuje gniew uciemionych podatnikw. Paplo Maruda

tuRyStyKA NiEStERyLNA

59

iNDiE tRocH oD KucHNi

Karolina Bielenin
Do Delhi przyleciaam w nocy pod koniec listopada. Na lotnisku pierwszy szok, potem okazao si, e taki widok jest codziennoci. Ogromny tum krzyczcych i przepychajcych si ludzi, kolorowo ubranych kobiet oraz mczyzn w stonowanych barwach, a to wszystko pokryte szarym kurzem unoszcym si w powietrzu i ograniczajcym widoczno. Z budynku dworca wyprowadzi mnie przypadkowo spotkany chopak, ktry wskaza miejsce, gdzie tocz si oczekujcy na pasaerw. Gdyby nie on, i gdyby nie to, e Jasiek wyrnia si znacznie wzrostem z tumu niskich Hindusw, pewnie bymy si tak prdko nie odnaleli. Chopiec sta jeszcze chwil, gdy si witalimy i poszed. Teraz wiem, e czeka na kilka rupii zapaty, wtedy mylaam, e to tylko drobna przysuga...

Potem takswka, panowie kierowcy suchaj bardzo gono muzyki, pal tanie papierosy i nie przestrzegaj absolutnie adnych przepisw drogowych. Dojedamy na Pahar Ganj dzielnicy z mnstwem hoteli, najtaszych w miecie. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e przesza tam trba powietrzna wszdzie walaj si mieci, krowie placki, pomidzy ktrymi chodz krowy i wyjadaj resztki powyrzucane przez ulicznych handlarzy. Trafiamy do miejsca nazywajcego si luksusowo Bombay Palace; kilka razy syszaam, e jest tu nawet znonie. Jak si okazuje, wszystko jest wzgldne obskurna nora z ogromn iloci malekich, gryzcych wsplokatorw, mae ciemne okienko, ciekncy kran itd. A rano waciciel wykcajcy si, e powinnimy zapaci wicej ni byo pierwotnie umwione. Jednak, gdy na Pahar Ganj wrciam po ptoramiesicznej podry, ju wcale nie wydawa mi si taki brudny i mierdzcy... Rano gwarno i kolorowo. Miejscowi przeplataj si ze zrobionymi na miejscowych zagranicznymi turystami: dziewczyny w kolorowych spdnicach i chustach, chopaki w lnianych spodniach, a obok nich prawdziwi Hindusi z dusz lub krtsz tkanin owinit wok pasa i kobiety w sari pikne, kolorowe, nawet te najbiedniejsze obwieszone s biuteri. Wszystko mnie interesuje ludzie, miejsca, jedzenie, odpowiadam na kade powitanie.

Kolorowy zawrt gowy

ULICZNE GARNCARKI W JAIPUR b KAROLINA BIELENIN

Unikaj ebrakw! Nie daj nic nikomu, bo zaraz zleci si do ciebie tum! takie ostrzeenia syszaam przed wyjazdem do Indii. Rzeczywicie, na pocztku staraam si ebrakw zupenie nie zauwaa, potem czasem komu daam jedn czy dwie rupie, ale, mwic szczerze, rzadko. Nie spotkaam jednak sytuacji, w ktrej, po obdarowaniu kogo pienikiem, rzuciby si na mnie tum innych ebrakw. Jak si okazao, w Indiach zdyo si znacznie zmieni w cigu kilku lat na lepsze. W trakcie rozmw ze starszymi wiekiem i staem podrnikami dowiadywalimy si, i rzeczywicie jeszcze dziesi lat temu tum ebrakw potrafi i kilkadziesit metrw za jednym biaym, krzycze, dotyka, pokazywa otwarte rany czy blizny. Obecnie ludzi yjcych tylko z ebrania jest znacznie mniej. Po pierwsze, poprawia si jako usug medycznych i zwikszya ich dostpno dla najbiedniejszych. W zwizku z tym, nie ma a takiej liczby ludzi na tyle chorych, aby nie mogli wykonywa najdrobniejszej pracy (trzeba zauway, e wielu sprzedawcw, golibrodw, pucybutw, szewcw czy krawcw, a nawet dentystw pracuje na ulicy, wic nie ma ani

60

tuRyStyKA NiEStERyLNA
nie potrzebuje lokalu wystarczy skrawek chodnika czy trawnika). Po drugie, bardzo wyranie wida, jak szybko Indie rozwijaj si gospodarczo (osobn kwesti jest pytanie, czy ten rozwj idzie w dobrym kierunku). W zwizku z tym, pojawio si wiele nowych miejsc pracy, ktre day moliwo lepszego lub gorszego, lecz staego zarobku. Wart odnotowania jest fakt, e Hindusi chtnie daj jamun czy to w postaci drobnych pienidzy, czy jedzenia. Takie podejcie ma niewtpliwie wymiar religijny. Z dobroczynnoci ludzkiej utrzymuj si bowiem tzw. wici ludzie. S to zazwyczaj starsi mczyni, charakterystycznie wygldajcy odziani w biae lub pomaraczowe szaty, zwykle z torb, w ktrej nosz olejki, kadzida czy obrazki z wizerunkami rnych bogw. Ich ycie polega na wdrwce po rnych miejscach sakralnych, odbywaniu naboestw i rytuaw oraz modlitwie w intencji tych, ktrzy wspieraj ich pienidzmi, jedzeniem czy gocin. wity czowiek nigdy nie zostanie wyrzucony ze sklepu czy restauracji. Ma status podobny do naszych dawnych dziadw naley mu si szacunek z racji wieku, a zajcie, ktre wykonuje, wiadczy o jego zwizku z sacrum, co oczywicie jest cenione bardzo wysoko. z kranu i nie spaa na ulicy. Zreszt, co byo dla mnie jako osoby bdcej po raz pierwszy poza Europ szokiem, rnice kulturowe (a nawet biologiczne, bo przecie nawet jeli ubior si w sari, to i tak nie bd wyglda jak Hinduska!), s tak ogromne, e nigdy nie uda nam si wtopi w tum i nie by wyrnianym z otoczenia jako biay. A to pociga za sob zaszufladkowanie do odpowiedniej grupy, wie si ze szczeglnym sposobem traktowania i podobnie, jak to jest z systemem kastowym nie ma moliwoci wydostania si z tej szufladki. Co wicej, status turysty wie si z cig obserwacj ze strony tubylcw. Oni s atrakcj dla nas i my jestemy atrakcj dla nich. I o ile my staramy si dyskretnie, ukradkiem, przyglda si, fotografowa, nie naruszajc prywatnoci, o tyle oni rzucaj si na nas tumnie, chc z nami robi zdjcia, zapraszaj na wesela, bo to podnosi presti uroczystoci i po dwch minutach rozmowy nazywaj nas swoimi przyjacimi (po to, by pniej mc si pochwali, e ma si przyjaci z Polski). Bywa to mczce, gdy kto po raz setny mwi ci hello, szarpie za rk i prosi o zrobienie zdjcia, ale te intrygujce, gdy kto wpatruje si w ciebie jak w obrazek, zagaduje bez zastanowienia si, czy masz ochot na konwersacj, dotyka itd. Mimo e nie zawsze ma si ochot na dowiadczanie odmiennoci kulturowych na sobie, to jednak kwestia rnicy dystansu, jaki mamy my, a jaki oni jest przeogromna. Nasza potrzeba prywatnoci, bycia samemu tam jest nie do pomylenia. Jeli jeste sama, zapewne jeste smutna i zagubiona, wic naley ci pomc, podej, porozmawia.

Do Indii przyjeda masa turystw. Jedni na krtko, inni na duej, jeszcze inni osiedlaj si tu na stae. Cele takich wizyt s rne, ale jak to podsumowa spotkany w Bombaju Polak turyci przyjedaj zwiedza lub medytowa. Zainteresowanie kultur i religiami Indii rzeczywicie wydaje si ogromne, czasem bardziej powierzchowne, czasem dogbne. S tacy, ktrzy przyjedaj uczy si jogi jak poznana jeszcze w Polsce Grayna, ktra do Indii pojechaa na p roku lub odkrywaj w sobie wiar w hinduskich bogw. Obie te grupy zwiedzajcych i medytujcych maj sporo cech wsplnych: zwykle s to wyluzowani hipisi, ktrzy albo na podre zarobili w bogatym Pierwszym wiecie, albo posiadaj dobrze sytuowanych rodzicw. W Gokarnie, gdzie przez tydzie mieszkalimy na play, czulimy si jak dziwacy wrd taczcego z ogniami yda, ktry wychowa si na Wybrzeu Koci Soniowej, Francuza, ktry dzieciciem bdc mieszka w Wietnamie, pniej pracowa w Indonezji, jego matka mieszka w Indiach, a on sam to tu, to tam, albo Szwajcara, ktry wyglda jak wity czowiek i prowadzi hotel gdzie na pnocy Indii. Co ciekawe, nie udao nam si spotka turystw, ktrych nie interesowaaby kultura czy zwyczaje, a zwaszcza religie czy oglnie duchowo Indii. Faktem jest, e z racji naszego, mocno niskobudetowego sposobu podrowania, nie mielimy okazji bywa w nadmorskich hotelach z basenem, klimatyzacj, restauracj (zapewne z tradycyjn indyjsk kuchni!), gdzie by moe przebywaj turyci, ktrzy jak okrelaj to antropolodzy poszukuj rekreacyjnego lub rozrywkowego typu dowiadczenia turystycznego. Podrnicy, ktrych my spotykalimy, mieli na celu dotknicie prawdziwego lokalnego ycia przynajmniej w deklaracjach. Potem, oczywicie, okazywao si, e wikszo tych wszystkich hipisw prbujcych pono by prawdziwym Hindusem, nigdy nie jada niczego od ulicznych sprzedawcw, nie pia wody wprost

Zwiedza czy medytowa?

Indie s krajem wielowyznaniowym przewaa hinduizm, ale jest rwnie wielu wyznawcw islamu, sikhizmu, dainizmu i chrzecijastwa (gwnie katolicyzmu). Kada z tych religii ma swoje miejsce w systemie spoecznym Indii, cho nie-hinduici pozostaj poza systemem kastowym. A zatem, to z najniszych kast rekrutuj si konwertyci (zwaszcza na chrzecijastwo), poniewa zmiana wiary jest dla nich zwizana z moliwoci edukacji czy osignicia wyszej pozycji spoecznej. W systemie kastowym kady czowiek ma bowiem cile okrelone miejsce w strukturze bramini zajmuj si nauczaniem, inni handlem, jeszcze inni sprztaniem. Najniej w hierarchii stoj pariasi, zwani niedotykalnymi, ktrych zadaniem jest zajmowanie si nieczystociami, zwokami (zarwno ludzkimi, jak i zwierzcymi) i innymi czynnociami grocymi skalaniem. Niehinduici mog ten cisy podzia przeskoczy i podj edukacj czy prac w interesujcym ich zawodzie. Nie bd mogli jednak wej do systemu kastowego poprzez maestwo (w ten sposb kobiety, ktre po lubie wchodz do kasty ma, mog podnie swj status), poniewa hinduistce nie bdzie wolno polubi nie-hinduist, a hinduista nie wprowadzi do swojej kasty obcej dziewczyny (tzn. jego ona nadal pozostanie poza systemem). Wanymi miejscami w rnych regionach Indii s tzw. wite miasta. To miejsca pielgrzymkowe, z du iloci wity lub kompleksem witynnym powiconym konkretnemu bogu. W witym miecie zawsze jest wite jezioro, w ktrym mona si obmy, na jego brzegach usta-

Religia i codzienno

61
wione s otarze zwykle dokoa pobliskiego drzewa pene wieych kwiatw i pachnce kadzidami. Jednym z pikniejszych miast, jakie zobaczylimy w Indiach, jest Pushkar wite miasto pooone w Radastanie, niedaleko pustyni Thar, w otoczeniu wzgrz. Przy wjedzie do miasteczka pojawia si tablica informujca, e nie wolno tu spoywa alkoholu, bra narkotykw oraz je misa i jajek. Centralnym miejscem Pushkaru jest wite jezioro, ze zbudowanymi wok wityniami i otarzami, z biegajcymi wszdzie mapami i leniwie spacerujcymi krowami. Miasto odwiedzane jest tumnie zarwno przez hinduskich pielgrzymw, jak i turystw. Najbardziej oblegany jest czas wielbdzich targw Pushkar Camel Fair, na ktry my jak si okazao, na szczcie spnilimy si zaledwie dwa tygodnie. Wtedy bowiem, na spkanej, suchej ziemi wok miasta, zbieraj si tumy ludzi i wielbdw z caych Indii, aby handlowa zwierztami. Przy okazji ma miejsce sprzeda innych rzeczy, odbywaj si liczne koncerty i pokazy rytuaw opartych na motywach religijnych. Jednak, jak mwi, Camel Fair coraz bardziej traci na znaczeniu, coraz mniej ludzi zajmuje si handlem wielbdami i wytwarzaniem produktw z ich skry. Mimo e miasteczko jest pene turystw, panuje w nim bardzo przyjazny klimat. Dla mnie najprzyjemniejsz rzecz w Pushkarze by brak ruchu samochodowego (co oznacza, e nie ma te riksz), a tylko raz po raz przejedajce rowery i motory. To natomiast oznacza, e nie ma cigego slalomu pomidzy autami, gonych klaksonw i pokrzykiwania, cigych korkw i smrodu spalin. Jest za to zapach kwiatw wrzucanych do witego jeziora, wo kadzide roznoszca si po caym miasteczku i spokojny rytm ycia wyznaczany przez kolejne modlitwy i wita. Religia przenika codzienno Hindusw tych, ktrzy wyznaj hinduizm, jak rwnie chrzecijan czy muzumanw. Przejawia si to nie tylko w sposobie odywiania (hinduici s wegetarianami, zwykle nie jedz rwnie jajek), ale rwnie w obecnoci wity, otarzy czy kapliczek w kadym skrawku przestrzeni. wita jest bowiem dla hinduistw caa przyroda drzewa, zwierzta, woda. Otarze stawia si przy drogach, wizerunkiem kwiatu lotosu i swastyki (przypominam, e sama nazwa, w sanskrycie oznaczajca przynoszcy szczcie, jak i symbol, s popularnym hinduskim znakiem magicznym, talizmanem) ozdabia domy i podwrza. Bg Ganesh, przedstawiany w postaci czwororkiego czowieka z gow sonia, jest bogiem mdroci, ksig, a take sprytu i obfitoci; patronuje uczonym, ale te kupcom i biznesmenom. Dlatego jego wizerunek czsto pojawia si w sklepach czy restauracjach. Niejednokrotnie towarzyszy mu Lakszmi bogini powodzenia i dobrobytu. Sakralizacja przestrzeni, przejawiajca si w umieszczaniu witych wizerunkw, ozdabianiu ich wiecami z kwiatw i paleniu kadzide, dotyczy nie tylko hinduistw. W chrzecijaskich stanach, takich jak Goa (dawna kolonia portugalska, obecnie jeden z najsilniej turystycznie rozwinitych stanw na zachodnim wybrzeu) czy czciowo Karnataka i Kerala, w sklepach czy restauracjach pojawia si czsto obwieszony kwiatami krzy, a w okresie okoo boonarodzeniowym ulice i skwerki zdobi wizerunki szopki. Te ostatnie s klasyczne, podobne jak u nas, nawet ze sztucznym niegiem, zrobionym z waty!

Mimo e Indie od ponad p wieku s niepodlegym pastwem, pitno kraju i narodu skolonizowanego pozostanie jeszcze na dugo. Dla laika, a wic turysty, ktry chce pozwiedza, uwidacznia si ono przede wszystkim w dwch rzeczach: w stosunku do biaych oraz w biurokracji. Stosunek do biaych jest dwojaki z jednej strony wida pewien kolonialny kompleks, nakazujcy traktowa kogo, kto jest sir lub madame z nalenym tym tytuom respektem. Oznacza to zaczepianie, witanie si, epatowanie tymi tytuami w sklepach, rodkach transportu; ustpowanie miejsca w komunikacji publicznej zdarzay si sytuacje, e ustpoway nam miejsca staruszki i niekiedy trzeba byo z tego skorzysta, bo wszyscy dookoa usilnie zachcali albo wrcz wpychali na siedzenia.

Kolonizatorzy i skolonizowani cig dalszy

PAAC HAWA MAHAL W JAIPURZE b KAROLINA BIELENIN

Z drugiej strony, Hindus, jako usugujcy panu-kolonizatorowi, chce mu we wszystkim pomc, traktujc troch jak niedorozwinitego lub przynajmniej niezaradnego. I za wszelk okazan pomoc oczekuje zapaty bakszyszu. Wyglda zatem tak, jakby Hindusi nie potrafili wywiadczy najdrobniejszej przysugi. A to przy jakim zabytku poka turycie, gdzie powinien stan, eby zrobi dobre zdjcie, a to wska miejsce, z ktrego odjedzie nasz autobus... Oczywicie nie jest tak, e uprzejmych Hindusw nie ma, bo s i to bardzo pomocni, gocinni, otwarci. Jednak jest to inna uprzejmo ni nasza, jakby wyuczona. Nam wypada powiedzie przepraszam, gdy kogo niechccy potrcimy, nie wypada si wpycha do kolejki w sklepie czy w kasie na dworcu. W Indiach co takiego zupenie nie ma

62

tuRyStyKA NiEStERyLNA
miejsca. Kady si spieszy, wic si pcha, a gdy si pcha, to popycha innych, depcze i uderza okciami. Z kolei uprzejmo wie si z przyjaznym umiechem czy powitaniem (co zreszt bywa do zabawne, gdy kto nieznajomy mwi do Ciebie: hello, how are you? lub pyta o Twoje imi czy pochodzenie, nie czekajc na odpowied). Otwarto i gocinno, mimo e zwykle nie s bezinteresowne, poniewa dotycz sprzedawcw, hotelarzy czy restauratorw, znajduj wyraz w cigej trosce o to, czy nam si podoba, smakuje, czy przyjdziemy jeszcze raz... Druga rzecz, ktra w Indiach jest spucizn postkolonialn, to biurokracja. eby kupi bilet na pocig i zarezerwowa w nim miejsce, naley wypeni odpowiedni blankiet (s one rne w zalenoci od stanu, gdy kady ma wasne przedsibiorstwo kolejowe), czasem bardziej, czasem mniej skomplikowany. Nastpnie uda si z paszportem, a niekiedy rwnie z odpowiednim dokumentem powiadczajcym legalno pienidzy, np. potwierdzeniem z kantoru czy bankomatu, do okienka dla turystw i innych (kobiet, kombatantw wojennych, inwalidw, emerytw itd., w zalenoci od wielkoci dworca) i by moe uda si kupi bilet. Prawdopodobne jest jednak, e akurat na ten termin nie ma miejsc, albo le wypenilimy blankiet, np. pomylilimy numer pocigu... Podobnie jest w kadym hotelu/motelu/kwaterze prywatnej w wielkiej ksidze naley wpisa wszelkie dane, cznie z numerem wizy i adresem zamieszkania w swoim kraju, a na osobnej kartce to samo, lecz mniej szczegowo. Mimo tak ogromnej liczby ludzi, jaka przewija si przez Indie, nikt (przynajmniej z obcokrajowcw) nie pozostaje anonimowy. Wbrew powszechnym opiniom, Indie nie s w caoci krajem anglojzycznym. Po angielsku mwi ci, ktrzy maj kontakt z obcokrajowcami oraz ludzie wyksztaceni. Angielski Hindusw odbiega jednak od standardowej angielszczyzny wspczesnej po pierwsze archaizmami i czasem zabawnym, bardzo oficjalnym sposobem zwracania si, a po drugie, do trudn dla nas w odbiorze wymow. Nie bez przyczyny ta odmiana jzyka zyskaa swoj odrbn nazw Hinglish. Oddalenie si od miejsc turystycznych, mimo e jest ciekaw przygod, skutkuje zatem trudnociami w codziennej komunikacji. Trudniej te znale miejsce do spania, gdy nie ma rozwinitej infrastruktury turystycznej. Jednak bardzo mile wspominam Sringeri, kolejne centrum pielgrzymkowe, chtnie odwiedzane przez Hindusw w okresie okoo boonarodzeniowym (wyznawcy wszystkich religii maj wtedy bowiem kilkudniowe Christmas Holidays te prezent od Brytyjczykw). Mieszkalimy tam trzy dni, robic autostopowe wypady w pobliskie gry. Senne, niedue miasteczko byo bardzo mie, bez natrtnych sklepikarzy wymylajcych ceny specjalnie dla nas czy tumw krzyczcych za nami: hello, name? country?. W Sringeri spdzilimy Wigili, wprawdzie nie byo karpia ani strucli z makiem, ale by wysuszony cienki chleb sucy za opatek, owoce i warzywa dostpne na tamtej szerokoci geograficznej. Zamiast choinki gazka mity ozdobiona szklanymi bransoletkami. Zamiast witecznej szopki posek boga Hanumana i bogini Lakszmi.

Hindusi, ktrzy bardzo cile okrelaj to, co jest czyste, a co nieczyste (w sensie kulturowym, oczywicie) oraz dozwolone i niedozwolone, nie maj dostpu do kobiet w sferze publicznej. Mczyzna ma kontakt z kobietami ze swojej rodziny, ssiedztwa czy szkoy/pracy, a edukacj seksualn przynajmniej w praktyce pobiera dopiero po lubie (taka jest oficjalna wersja, bo kada kultura znajduje pewne sposoby omijania zakazw i nakazw). Niewiasty, jeli ju pojawiaj si w przestrzeni publicznej staraj si odizolowa od mczyzn. Ze wzgldu na tum, ktry w Indiach jest niemal wszdzie, nie byoby moliwoci zosta niedotknit przez mczyzn, gdyby nie istniay miejsca dostpne tylko dla kobiet. W zwizku z tym, np. w pocigach, wyznaczone s specjalne przedziay tylko dla kobiet, czsto na dworcach s osobne eskie poczekalnie czy kolejki do kas; w autobusach kobiety zwykle siedz osobno; s nawet osobne kobiece hotele; bardzo rzadko spotkamy pary trzymajce si za rce. Spotyka si za to idcych za rk lub objtych mczyzn zwykle modych chopcw. Nie oznacza to, e s gejami, lecz mczyznami majcymi swoich zaufanych przyjaci, kumpli.

Kobieta w podry

PRZENONA WITyNIA SUCA DO PROCESJI W GOKARNIE b KAROLINA BIELENIN

63

WyBRZEE W KARNATACE b KAROLINA BIELENIN

Kobiety, ktre publicznie pojawiaj si tylko w jakim konkretnym celu, np. gdy musz co zaatwi poza domem bd gdzie pracuj, staraj si albo przebywa w towarzystwie innych kobiet, albo bliskich sobie mczyzn. Obcy mczyni chtnie wykorzystuj to, e kobieta jest sama w tumie i prbuj dotkn jej piersi czy poladkw. W takich sytuacjach naley natrta spoliczkowa lub zrobi gon awantur jednak w gstym, rozwrzeszczanym tumie jest to do trudne. Dlatego te trzeba sobie radzi inaczej, np. korzysta z miejsc tylko dla kobiet lub doczy do innych podrnikw.

Trudno opowiedzie o Indiach w krtkim tekcie. Jest to kraj ogromny i peen kontrastw. Specyfik naszego podrowania byo to, e szukalimy miejsc z dala od gwnych centrw turystycznych. Specjalnie omijalimy szlaki wytyczone przez przewodnik Lonely Planet niestety nie mielimy go, wic nie zawsze wiedzielimy co omija, ale intuicja, GPS i Google Earth wiele nam pomogy. Po Indiach mona podrowa spontanicznie, bez agencji podry, ktra prowadzi po ustalonych miejscach. Sami Hindusi bowiem wiele podruj po swoim kraju, wic nie ma wikszego problemu ze znalezieniem noclegu czy z transportem. W zasadzie w kadym miasteczku s hotele /hostele/ guesthousey, czsto przeznaczone dla pielgrzymw, gdzie za kilka-kilkanacie zotych mona znale pokj. Oczywicie tam, gdzie nie ma turystw, brak dostosowanych do nich standardw: czystej pocieli, ciepej wody czy baru z niehinduskim jedzeniem. Raczej nie radziabym rozbijania namiotu, bo ilekro zdarzao nam si schowa gdzie w przyrodzie, eby si zdrzemn, zawsze zjawia si kto, kto nas obserwowa, a potem przyprowadza koleg, jednego, drugiego, trzeciego i tak po godzinie wpatrywaa si w nas caa wioska.

Dwa wiaty

Wszdzie dojedaj pocigi lub autobusy, a jeli nie z powodzeniem mona podrowa autostopem. Co prawda, w lokalnych pocigach i autobusach, w ktrych nie mona zrobi rezerwacji, czsto siedzi si w pi osb na miejscu dwuosobowym. Najwiksz jednak, jak wspomniaam, trudnoci w takim podrowaniu jest utrudniona komunikacja spowodowana sab znajomoci angielskiego u niektrych miejscowych i ogromne zmczenie odmiennoci kulturow. Dlatego te jedzilimy i tam, gdzie byli turyci (cho tu te raczej staralimy si unika zatoczonych miejsc, zreszt zatoczone byy znacznie drosze), i tam, gdzie zupenie ich nie byo. Trzeba te doda, e zupenie inne s poszczeglne czci kraju. My przejechalimy z Delhi do Radastanu, a potem wzdu zachodniego wybrzea na poudnie (Goa, Karnataka, Kerala). I tak, jak wiele kontrastw ten kraj zawiera, tak i uczucia wzgldem niego s sprzeczne. Pikna, dzika przyroda (bieliki latajce tu nad gow!) miesza si z toncym w smogu, gonym Delhi; umiechnici, mili ludzie, z cwaniakami, ktrzy na kadym kroku chc ci oszuka; soczyste, smaczne owoce oraz brudne jedzenie podane na ulicy w utytanym liciu; majestatyczne witynie i haaliwa codzienno. Jedno jest pewne po wyldowaniu w Helsinkach na pocztku stycznia o szstej rano (widno zrobio si koo dziesitej), czego zabrako: byo zimno, szaro, pusto; nie byo sycha klaksonw samochodw ani riksz, nikt nie krzycza, a nawet nie byo krw! Karolina Bielenin

Wicej o naszej podry: http://2007indie.blogspot.com www.lenczowski.pl

64

iRoNEzJE
wiat si mieje... w Matriksie
Matrix stary jak wiat to wynalazek. Filozof tak postrzega kae, i rzeczywisto scen cieni ciemnia ju Platon w swej pieczarze. Jaskini dzi okrglak z Wiejskiej gdzie ora cie veta & wota... A z cienia kamer matryc gazet steruje facet zawd-patriota. Dwoisto tako trzeba wyczu artem Donkowi szepn car: wystarczy tarcz da na tarczy a... kraj priwislinskij czeka dar. Pka na garbie ciasny frak Obudzi chichy? Da nag prawd?! Lud czeka cud na szybie tivi... Ooo... Paris Hilton i... bez majtek! Bush kaca ma po wizji wiata kiedy z Osam w szachy grywa z Iraku matrix demokracji chce sformatowa dzi na Iran. Smycz kada koce miewa dwa... Jak kij ktrego koca zaznasz? Ba! Mdry to krl, co wiedzia, e Krlestwo warto da za bazna. Jako si czuje miech nie grzech chichot historii niczym hieny, w Biblii si przecie nikt nie mieje... Wic z czego teraz rechoczemy? miejmy si mamy dwa tygodnie mistrz Beaumarchais nam przypomina Ooo w kompie robal wirus miechu (skrka z banana greps Chaplina). W pryzmatach ez czym real jest? Wic kpijmy przez... Poezja teraz rany lie... Ironia oto test na matrix! A wierzcie tylko tylko satyrze! ...................................................... Kiedy archanio w trb zadmie, i czas do nieb i z ziemskiej matni... Zapewne si umiechnie Pan wszak: ten mieje si kto mieje si ostatni! Tadeusz Buraczewski

Zosta Z nami na duej!


Roczna prenumerata obywatela (6 kolejnych numerw) plus jedna z ksiek do wyboru

tylko 42 zote!

Kady, kto opaci prenumerat obywatela do 1 lipca 2008, otrzyma bezpatnie aBC globalizacji lub Czy globalizacja pomaga biednym Konto: stowarzyszenie obywatele-obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 Przy wpacie prosimy o zaznaczanie, ktr z ksiek chc Pastwo otrzyma

Prenumeratorzy otrzymuj take 10 procent zniki przy zamawianiu pozostaych ksiek z Biblioteki obywatela

Zobacz pen ofert na

www.obywatel.org.pl/sklep

b a SZyMON SURMACZ

66

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?

PiSuDSKi i ABRAmoWSKi
W JEDNym StALi Domu
z Bohdanem urbankowskim
rozmawia Remigiusz okraska

Zajmowa si Pan badaniem i popularyzowaniem kilku wanych tradycji ideowych romantycznej, polsko-socjalistycznej oraz filozofii czynu J. Pisudskiego. Bohdan Urbankowski: Pisudski by romantykiem, tak nawet podpisywa modziecze artykuy do Przedwitu, by te socjalist, nawet przywdc partii socjalistycznej przez wiele lat. To s rne imiona tej samej tradycji. Romantyzm by filozofi czynu, pracy, praktyki to by Dembowski, Libelt, Kamieski, ale take Wojciech Jastrzbowski, ktrego filozofi mona nazwa podrcznikiem realizowania marze. Jego Rys ergonomii ukaza si dokadnie

dr bohdan urbankowski
(ur. 1943) poeta, dramaturg, twrca ruchu Nowego Romantyzmu. Doktoryzowa si prac powicon filozofii Dostojewskiego, ktra doczekaa si dwch wyda pt. Dostojewski dramat humanizmw. W latach 1978-81 przewodniczcy Midzyuczelnianej Sekcji Bada filozofii Polskiej. By stypendyst Instytutu Pisudskiego w Nowym Jorku i Editions Dembinski w Paryu. Ma w dorobku ksiki z dziejw polskiej filozofii (Myl romantyczna, Absurd ironia czyn, Kierunki poszukiwa, filozofia czynu), a take monografie wybitnych Polakw (Jzef Pisudski marzyciel i strateg, Adam Mickiewicz. Tajemnice wiary, mioci i mierci, Poeta, czyli czowiek zwielokrotniony. Szkice o Zbigniewie Herbercie) oraz ksik Trzema drogami nadziei (powicona yciu, twrczoci literackiej i filozofii Karola Wojtyy). Wyda 8 zbiorw poezji oraz wystawi i wyda ponad 20 dramatw scenicznych i radiowych. Laureat wielu nagrd literackich. W latach 1992-2000 prezes Warszawskiego Oddziau Odnowionego ZLP, od r. 2000 prezes Oglnopolskiego Klubu Poetw. Zwizany z nurtem niepodlegociowym opozycji. W PRL z powodw politycznych omiokrotnie usuwany z pracy. Za dziaalno w podziemnym ruchu wydawniczym otrzyma w 2001 r. odznak Zasuonego Dziaacza Kultury oraz medal Solidarnoci Zasuony w walce o niepodlego i prawa czowieka. Jest take kawalerem orderu POLONIA MATER NOSTRA EST.

sto lat przed wynalezieniem tej nauki przez Anglikw, bo w 1857 r. On by take autorem wartego przypomnienia Traktatu o wieczystym przymierzu projektu zjednoczonej Europy, obmylanego w 1831 r. na polu bitwy pod Grochowem. Dalej Cieszkowski z jego hasami filozofii praktycznej, zmieniajcej wiat, nastawionej na przyszo. Z fragmentu jego, wydanych po niemiecku, Prolegomenw do historiozofii zmajstrowa Marks swoj synn XI tez o Feuerbachu. Po czci uczniem i po czci stypendyst Cieszkowskiego by Norwid, nastpc Norwida Brzozowski, do Norwida siga Wojtya np. w Psaterzu sowiaskim. Ze wszystkich mylicieli i twrcw Wojtya mia najwiksze na wiecie audytorium, miliony poznay jego encykliki w obronie pracy i pracownikw, jego pogldy na temat roli zwaszcza odpowiedzialnoci etycznej ludzi sztuki. A ile tam z Norwida! To podawanie tej samej pochodni, czy jeli kto woli bardziej sportowe porwnania paeczki sztafetowej. Zarwno romantycy, jak i socjalici uwaali, e teoria bez wprowadzania w ycie jest dziecinad i gadulstwem. To prawie cytat z Pisudskiego. Pisudski powtarza rwnie, e zastpowanie dziaania gadaniem o dziaaniu, uwaa za co obrzydliwego, a czasem poniajcego, niewolniczego. A wic praca, take pewien ascetyzm, powicenie, nawet spalanie si w twrczoci ale przecie i tak jako trzeba si wypali. Mwic o romantyzmie, jestemy w wiecie wartoci zdobicych, w wiecie perfekcjonizmu, nie za utylitaryzmu czy hedonizmu. To tradycja sigajca etosu rycerskiego, a jeszcze dalej idc stoicyzmu. Romantyzm by filozofi o dwch skrzydach jedno zwracao si ku niebu, drugie, to spoecznikowskie, ku ziemi. Bez jednego z tych dwch by kaleki, niezdolny do lotu. To drugie to praca, twrczo. W takiej pracy, w szukaniu sensu dla innych, mog znale sens wasnego ycia nawet najwiksi pesymici i ateici. Mwic o tej romantycznej i zarazem spoecznikowskiej tradycji, mwimy o wartociach, ktre dzi s odrzucane na rzecz konsumpcjonizmu. Gdy nie licz si wartoci duchowe, hierarchi celw, a nawet hierarchi ludzi, wyznacza materializm. Liczy si ilo posiadanych rzeczy i stanowicego ich ekwiwalent pienidza. yciem rzdzi zasada mie a nie By.

67
Pan definiuje romantyzm inaczej, szerzej, ni to si powszechnie przyjo. B. U.: Romantyzm w Polsce siga dalej ni przedstawia si to w podrcznikach. Pozytywizm by incydentem, plagiatem z francuskiego. Dojrzay Sienkiewicz, Brzozowski, rwnie Wyspiaski, eromski, Kaden-Bandrowski, cae dwudziestolecie a do antologii podziemnych AK, do Sztuki i Narodu to take romantyzm... Pozytywizm polski by tylko wykastrowanym romantyzmem okrojonym z ambicji niepodlegociowych i metafizycznych. Nie dodawa niczego, bo praca u podstaw czy owiata to ju byo, cay tzw. Romantyzm Poznaski si w tym specjalizowa, pozytywizm rni si tym, e zrezygnowa z walki zbrojnej. udzono si, e mona wygra ekonomicznie, uciec do przodu, tworzc np. lepszy przemys. Symbolem tych ambicji jest ulica Stalowa w Warszawie nie huta stali, lecz ulica jako pozostao po hucie. Bo rzeczywicie stworzylimy wietn hut, nowoczeniejsz od rosyjskich. Wic Rosjanie zabrali j do Petersburga razem z kadr i wieloma robotnikami. Tak koczy si pozytywizm bez niepodlegoci... Skd u Pana fascynacje wanie filozofi czynu i osob Pisudskiego? B. U.: By to przypadek, przygoda... Ksika Jzef Pisudski. ycie, idee, czyny Juliana Woyszwiy (Wadysawa Poboga-Malinowskiego, o czym wwczas nie wiedziaem) bya t, na ktrej uczyem si czyta. Bya to jedna z trzech ksiek ocalonych przez moj matk z poncego ju domu na Starwce w ostatnich godzinach Powstania Warszawskiego. W naszym bytomskim mieszkaniu bya to wito: purpurowa, zamknita w kredensie ksiga, za szkem. Wida byo jakby ponc, osmalon okadk, nadpalon szarf... Ksika bya zakazana. Wic gdy mama wychodzia otwieraem wytrychem kredens, ogldaem obrazki. Nie umiaem jeszcze czyta. Potem pytaem o poszczeglne litery, skadaem. Pierwsze zdanie brzmiao: Pogrzeb Jzefa Pisudskiego delegacje pastw obcych. W kocu przeczytaem ca ksik. Trudno powiedzie, ile zrozumiaem, miaem ze cztery lata, jednak co zostao, bo kiedy na przeomie lat 1955 i 1956 zakadalimy niezalen druyn harcersk obralimy Pisudskiego za patrona. By tym, ktry pobi Ruskich, tym, ktry cae ycie powica si dla Polski, tym, ktry stworzy pastwo nieistniejce od ponad stu lat na mapie. Nasza druyna pocztkowo istniaa legalnie. Potem kazano nam zmieni patrona. Zmienilimy na Poniatowskiego, eby inicjay na chustach zostay. Ale, kiedy zorientowalimy si, e przyjty druh by w porzdku odbywao si wtajemniczenie. W harcwce zapalalimy wiece, zdejmowalimy portret Poniatowskiego, pod ktrym wisia mniejszy portret Pisudskiego. Wtajemniczany klcza trzymajc w rku wiec, powtarza przysig wzorowan na AK-owskiej (t znaem na pami dziki matce), uderzenie szpad po ramieniu koczyo ceremonia. Pisudski by te jednym z patronw naszego Klubu Artystw Anarchistw, ktry dziaa jawnie w naszej szkole, a potajemnie w piwnicy domu, w ktrym mieszkaem. Pisudski i anarchizm na gruncie standardowej politologii brzmi to jak herezja. Ju mniej kuje w oczy prawdziwy socjalizm, realizowany obok realnego socjalizmu... B. U.: Socjalizm jawi nam si jako humanizm, co midzy naturalizmem a teocentryzmem, midzy wiar, e wszystko powstaje w sposb naturalny, drog ewolucji tej bezdusznej materii, nie tylko ludzie, ale gry, morza, butelki, niebiosa, bogowie etc., a wiar, e wszystko zostao stworzone przez siy nadnaturalne. Wic: socjalizm jako pojcie nadrzdne, a rne anarchizmy, kooperatywizmy czy komunizmy jako podrzdne. W naszych sporach uwzgldnialimy take jaki socjalizm chrzecijaski, czy szerzej ujmujc zwizany z religi. Nie bylimy ateistami, lecz agnostykami. Waciwie uywalimy okrelenia zetetyk poszukujcy. To byo podejrzane w czasach materializmu i jest podejrzane dzisiaj. W PRL agnostycyzm by podejrzany, jako furtka, ktr mona niepostrzeenie wprowadza anioy i bogw, dzi za jest podejrzany jako furtka, ktr mona szmuglowa cae mnstwo materializmu. Paru spord moich kolegw wierzyo sakramentalnie i dosownie w Bibli, no moe rezygnowali z objawienia, e ziemia jest paska i e dobry Bozia zatrzyma krce wok niej soce, eby pobony Jozue mg oczyci teren pod Ziemi Obiecan; paru (wrd nich ja), uwaao, e wiara jest ludziom potrzebna, e Koci peni rol stranika wartoci religijnych, ale take etycznych, patriotycznych, nawet estetycznych, e tworzy bardziej uczowieczajce wsplnoty ni np. partia. A poniewa kady mia takie czy inne wtpliwoci nikt nie mg powiedzie o sobie, e jest stuprocentowym katolikiem. W istnienie stuprocentowych katolikw, tak samo jak w stuprocentowych Polakw nie wierzylimy. Oczywicie mona, a nawet trzeba y Przykrywk by klub modzieowy Czerwonego diaba. KAA to by troch szpan, anarchistw znalimy z drugiej rki, ale bardziej ambitni co tam doczytywali. Ja Abramowskiego i Kropotkina. Anarchizm przypomina nieco socjalizm, ale nim nie by. Przeywalimy wtedy okres nieba w pomieniach ale nie chcielimy wpa w objcia partyjnych troglodytw.

68

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


nie majc wszystkich odpowiedzi, robi to, co w naszym zasigu, budowa przyja, mio, doskonali wsplnot, w ktrej yjemy. Take cho brzmi to dzi niepopularnie budowa jaki socjalizm, mniej czy bardziej anarchistyczny. Jaki nie jeden i jedynie suszny. Tu wrc do typologii. W socjalizmie wyrnialimy dwa kierunki: w jedn stron, powiedzmy w lewo, bardziej personalistyczne, w drug kolektywistyczne. Na prawym biegunie hitleryzm (socjalizm narodowy) czy stalinizm (socjalizm klasowy), na lewym skrajny anarchizm, moe nawet co w rodzaju indywidualizmu Stirnera, na jego temat nie byo zgody. Bliej rodka anarchizm, kooperatywizm, syndykalizm, federacjonizm. Kooperatywizm by bardziej swobodny, twrczy, nawizywali do niego i eromski, i Dbrowska, syndykalizm by troch wymuszony przez miejsce pracy, struktur zatrudnienia, by wic bardziej deterministyczny i kolektywistyczny. Federacjonizm oczywicie nie w stylu Unii Europejskiej, lecz w duchu zapomnianego niestety generaa Kustronia, bohatera trzech wojen, wychowawcy spoecznikw i poetw m.in. Broniewskiego. Kooperatywizm podoba nam si ju w szkole z autentycznym zaangaowaniem, troch pod wpywem Korczaka, zakadalimy spdzielni szkoln, nie tylko oszczdnociow, take korepetycje, opieka nad dziemi, sprztanie, ja specjalizowaem si we wrzucaniu wgla do piwnic. Socjalizm Pisudskiego przynajmniej w naszej interpretacji jednoczy romantyczny indywidualizm i romantyczny nacjonalizm, ktry to nacjonalizm pojmowa narody jako indywidua i domaga si dla nich takich praw, jak wolno sowa czy wyznania. By to socjalizm antypastwowy w czasie, gdy nie mielimy pastwa oraz propastwowy, pojmujcy pastwo jako zadanie, jako dzieo sztuki gdy odzyskalimy niepodlego. Oczywicie w czasach licealnych gosilimy haso omija pastwo, to znaczy: co si da, zaatwia samemu, po ssiedzku, bez chodzenia do urzdw. A ju nie daj Boe do partii! Jak po latach streciby Pan w kilku zdaniach najbardziej wartociowe aspekty tradycji pisudczykowskiej? B. U.: Pisudski to jak sam mwi Romantyzm celw, pozytywizm rodkw. To byo wyznawanie idei czynem, oficjalnie uchwalona w padzierniku 1904 r. taktyka walki czynnej. Pisudski by w PPS i redagowa Robotnika, robi akcj pod Bezdanami, organizowa Legiony, pobi znienawidzonych Ruskich. Nie byo w nim sprzecznoci midzy wartociami deklarowanymi a praktykowanymi, a dzi nikogo nie dziwi, e np. Platforma robi co innego, ni obiecywaa. Pisudski przebudowa ruch socjalistyczny: wczeniej byy to raczej kka dyskusyjne, rzdzili jak mawiali pisudczycy rabini marksizmu. Pisudski postawi na studentw i modych robotnikw, stworzy Organizacj Bojow, potem Zwizek Walki Czynnej. Socjalizm by wczeniej pozytywistyczny i ateistyczny, to on przetworzy go w ruch romantyczny, przekona, e socjalizm musi by niepodlegociowy, jeli serio walczy o sprawiedliwo bo Polacy, z racji narodowoci, byli ludmi drugiej kategorii. Kolejna zasuga pisudczykw to poczenie socjalizmu z kodeksem rycerskim. To samo robi te Brzozowski, ktrego ideaem by Warneczyk, to samo Wyspiaski, to samo eromski genialna Ra czy Sukowski! Dziki tej zmianie nastawienia nastpia uywam tego sowa w pozytywnym znaczeniu militaryzacja PPS, militaryzacja polskiej modziey. Od 1863 r. Polacy nie walczyli, komend uczyli si w jzyku zaborcw. Organizacja Bojowa PPS, a potem caa Frakcja Rewolucyjna, to byy szkoy walki o niepodlego. Nie wiem, czy musz przypomina, e Pisudski uruchomi w Krakowie Szko Bojow PPS to pierwsza taka uczelnia od Szkoy Rycerskiej z czasw Czartoryskiego i Kociuszki. Niepodlego rozumiana bya szerzej, nie tylko jako suwerenno pastwowa, lecz take w dziedzinie gospodar-

WADySAW SZUSZKIEWICZ, HTTP://PICASAWEB.GOOGLE.COM/ROMANS02

69
ki, owiaty, kultury etc. O tym wszystkim Pisudski przecie pisa gdy szydzi w artykuach z carskiej owiaty, pitnowa zbrodni w Kroach, a zwaszcza kiedy analizowa tzw. Memoria Imeretyskiego, znakomity, obowizujcy chyba w Rosji do dzi krtki podrcznik manipulacji. Odzyskanie pastwowoci nie oznacza jeszcze niepodlegoci. Std sanacja, std dramat majowy typowy konflikt moralnoci z prawem. Ruch Pisudskiego by najszlachetniejsz odmian socjalizmu i zarazem romantyzmu, by praktyczny a nie teoretyczny, niepodlegociowy, ale ponadpolityczny, raczej etyczny, apelowa do sumienia jednostki, do takich poj, jak honor. Mwi si czasem, e bya to ideologia pastwowotwrcza. Ale na og mwi si to z przeksem i bez zrozumienia. Chodzio o twrczo jednostki, aktywizm i o pastwo, ktre byo zadaniem, dzieem zbiorowym, rodowiskiem wolnoci jednostek, take tolerancji, demokracji. Chodzio take o ochron sabszych to pisudczycy wprowadzili kodeks pracy, ograniczenie czasu pracy, zakaz pracy dzieci, ulgi w pracy kobiet, wymylili pastwow inspekcj pracy. Gwny Inspektor Pracy mia rang zblion do Gwnego Inspektora Si Zbrojnych. Zakady ze, nastawione tylko na wyzysk, po prostu zamykano. Dzi jest to fikcja, inspekcja pracy jest bezsilna, potulna wobec kapitalistw i aferzystw. Romantyzm i pisudyzm s czsto wymieniane jako niemale oczywisty czynnik ksztatujcy postawy Polakw. Czy tak jest rzeczywicie? Czy tematy i pytania wane dla Norwida, Abramowskiego, Brzozowskiego, Pisudskiego oywiaj dzisiaj dyskusje, spory, inspiruj do refleksji i dziaania jakie powaniejsze rodowiska? B. U.: Dzi nie. Kultura polska, polski charakter narodowy, przeyy dwie zapaci. Najpierw bya to eliminacja elit w czasie okupacji, to niemiecka akcja AB, to Katy, to mordowanie AK-owcw po wyzwoleniu. To troch si odbudowao, czego wyrazem byo narastanie opozycji od 1968 r. do Solidarnoci, ale teraz niszczone jest przez konsumpcjonizm, przez kapitalizm w stylu latynoamerykaskim. Nasze elity s po prostu gupie. Czytaj niewiele, nie pogbiaj niczego, raczej popeniaj mylowe plagiaty, mapuj rozwizania spoeczne z Zachodu, wymylone w odpowiedzi na inne problemy. A co z tego wychodzi kady widzi. Uczony, ktry dopuci do wyprzeday polskich bankw, bo nie mia pomysu na zapenienie budetu, uczony, ktry dopuci do wyprzeday znacznej czci przemysu strategicznego, uczony, ktry doprowadzi do kilkumilionowego bezrobocia i godowej emigracji, ale w ten sposb osign potanienie siy roboczej (na wasze miejsca czekaj ju inni, tasi, bo bezrobotni) w normalnym kraju poszedby do puda. U nas zosta bohaterem narodowym. Mam na myli Balcerowicza... Z etosw, ktre Pan bada i popularyzowa, przynajmniej jeden zyska wyrazist kontynuacj partyjno-polityczn. Mam na myli tradycj pisudczykowsk, do ktrej nawizywaa podziemna i legalna Konfederacja Polski Niepodlegej, ktrej Rady Politycznej by Pan przecie czonkiem. Mam te na myli moe mniej bezporednie, lecz wyrane odwoania do Pisudskiego ze strony liderw Prawa i Sprawiedliwoci. Jak Pan ocenia to zjawisko? B. U.: Etos, o ktrym mwimy, opiera si co najmniej na honorze, o ktrym Pisudski powiedzia, e jest surogatem cnoty. A honor nie pozwala na zdrad, krtactwa. Apele setek Geremkw przeciwko lustracji, listy poal si Boe artystw w obronie Rywina, ktry kpi z pastwa i prawa, obrona apwkarki, tej od krcenia lodw Sawickiej, ogaszanie Blidy za wit, to demonstracje haniebne. No i mamy: wzorem czowieka honoru jest dawny agent Jaruzelski! Gdyby ci nasi autoryteciarze byli ludmi honoru powinni si spotka w Wyborczej i popeni harakiri. Razem z poow redaktorw. A obawiam si, e to jeszcze nie dno, e nasze autorytety jeszcze co wymyl. Przedwojenni pisudczycy i socjalici mieli jedn cech wspln: nie dorobili si, nie mieli majtkw niewiadomego pochodzenia. Pisudski oddawa pensj Naczelnika na Uniwersytet Wileski i na wdowy i sieroty po legionistach. Niestety: cie Pisudskiego zosta wywicony z naszego ycia spoecznego. Celowo uywam tego dwuznacznego okrelenia. Ruch pisudczykowski wyznacza zbyt wysoki puap etyczny nawet niektrym pisudczykom. KPN zostaa wykoczona w wyniku sojuszu niemal wszystkich partii, ale zwaszcza przez zgodne ataki partii wywodzcych si z PZPR, a wic przez dziaaczy, ktrym obca bya tradycja niepodlegociowa, ktrzy de facto byli agentur zaborcw, dla ktrych sowo imponderabilia byo obce, niezrozumiae. Oni yli w niszych rejonach czowieczestwa, sterowani byli bodcami materialnymi, biologicznymi, ekonomicznymi, kijem i marchewk. Dotyczy to nie tylko ortodoksyjnych spadkobiercw PZPR, nie tylko SdRP, ktra odziedziczya nawet lwi cz majtku byej kompartii, ale take innych dziaaczy, ktrzy po prostu uczyli si polityki w czasach podych, wiedzieli, e nie popaca samodzielno, kreatywno i w ogle wychylanie si. Nie wiem, czy KPN wprowadziaby ideay pisudczykowskie, czy wprowadziaby imponderabilia etyczne do naszej polityki. Po prostu nie miaa szansy, nie sprawowaa wadzy nawet w adnym ministerstwie czy sejmiku. Poza tym mogoby si sta to, co obserwowano po 1920 roku, po odzyskaniu niepodlegoci: nagy rozrost tzw. V Brygady, doklejanie si karierowiczw. Pisudski mg sobie z pewnymi trudnociami poradzi, bo pisudczykw byo naprawd wielu, udowodni to przewrt majowy. KPN nie by tak liczny, nie byo w Polsce tych paru tysicy gotowych do powice, mylcych w kategoriach suby. A jeli byy gdzie takie osoby stanowiy zagroenie dla karierowiczw, dlatego KPN-owcy pierwsi zostali przeznaczeni do odstrzau. Pomagali w tym nawet niektrzy dzisiejsi dziaacze PiS-u niech si nie dziwi, e przysza kolej na nich. Ciekawy jest wtek wykorzystania tradycji lewicy patriotycznej w krytyce PRL-u i realnego socjalizmu. Na koncepcje wolnociowego socjalizmu Abramowskiego powoywali si m.in. liderzy KOR-u. Pan z kolei w legalnie wydanych w 1983 r. Kierunkach poszukiwa przypomina bez niedomwie, e Abramowski analizujc programy lewicy marksistowskiej, doszed do wniosku, e jeli one zwyci, to powstanie ustrj, ktry bdzie

70

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


socjalizmem tylko z nazwy, w rzeczywistoci za kapitalizmem pastwowym, tyrani biurokracji i imperializmem w stosunkach z innymi krajami. B. U.: Takie idee mogo zna paru intelektualistw, mogli je nawet gosi. Podobn analiz ustroju zrobi Moczulski w ksice Moloch, w ktrej przedstawia PRL jako wielkie przedsibiorstwo kapitalistyczne, filialne tzn. odprowadzajce cz zyskw do moskiewskiej centrali, poza tym jednak autonomiczne. Wskaza te na istnienie dwch bochenkw do podziau. Jeden mia wielko sta daniny dla ZSRR, wydatki partii na siebie i na aparat terroru, z tej czci nie wolno byo niczego uszczkn, bo grozioby to buntem wewntrznym albo odwoaniem polskiego zarzdu przez central. Drugi bochenek by raz wikszy, raz mniejszy to dobra do podziau dla spoeczestwa. Tu robiono oszczdnoci np. na kulturze, subie zdrowia, a na robotnikach w ostatecznoci, bo te mogy si le skoczy. Analizy z Molocha wyjaniay wydarzenia 1956 czy 1970 roku, moe za mao uwzgldniay rol czynnika duchowego, wzrostu owiaty, ale to byy nasze prywatne dyskusje. Bo Molocha znao tylko par osb. Przygotowywaem go nawet do druku, najpierw mia si ukaza w kraju, potem w Paryu, ale wci brakowao rodkw, a potem straci aktualno. O porace KPN-u ju mwilimy. Dlaczego natomiast nie zaistniao w Polsce po 1989 r. znaczce rodowisko, ktre odwoywaoby si do tych ideaw, do Abramowskiego, Krzywickiego, Brzozowskiego itp.? Czy PRL tak bardzo obrzydzi wszystkim sowa lewica i socjalizm, e ju nie ma chtnych do sigania po te tradycje? B. U.: Raz jeszcze powtrz: przyczyn jest spustoszenie duchowe. Ju Abramowski zauway, e w adnym ustroju nie bdzie wicej ni w duszach ludzi, ktrzy go tworz. Wszystko, co idzie ze wiata i od czowieka w wiat przechodzi przez ludzkie sumienie. A komunizm dokona masowej aborcji sumie, teraz koczy to kapitalizm. Prbowa w czci wrci do wartoci, do programu sanacji moralnej Kaczyski, rzucajc haso IV Rzeczypospolitej spotka go ten sam atak ze wszystkich stron na raz, jak wczeniej KPN. Naiwnie myla, e wystarczy mie racj. A tu trzeba mie media i pienidze. Racje mona sobie zawsze kupi, nie brak ekspertw na tym wiecie, nie s drodzy. Uzasadni kad bzdur, nawet to, e kapitalici nie dziaaj u nas dla zysku, a po to, by tworzy miejsca pracy, e sprzeda bankw posuy ich unowoczenieniu, e emigracja setek tysicy najwartociowszych, najbardziej dynamicznych obywateli posuy Polsce etc. Korupcja polskiej inteligencji jest moe nie tak widoczna (inteligenci s tani!), ale jest bardziej niebezpieczna w skutkach, tych dalszych. Bo inteligencja to jest warstwa kulturotwrcza, narodotwrcza. Warunkiem dobrobytu take duchowego jest niepodlego. Wasne fabryki, wasne wynalazki, banki, uczelnie, filmy. Tymczasem polska inteligencja pracuje gorliwie nad przemian Polakw w materia etniczny, w tani, pokorn si robocz. A jeli chodzi o siganie po socjalistyczne tradycje? Czy w ogle jest jeszcze po co? B. U.: Midzy innymi po to pisaem Kierunki poszukiwa, by pokaza rne, nie tylko jedynie suszne, sowieckie i PRL-owskie rozwizania. Niedokoczone prace mylowe Polakw od filozofii nauki, poprzez etyk i programy spoeczne, po pedagogik. To miaa by moja praca habilitacyjna, ale nie mogem znale odwanego, ktry by to holowa. Owszem, jedna pani profesor pod warunkiem, e usun Pisudskiego, Abramowskiego, a zwaszcza porwnanie przedwojennej spdzielczoci z PRL-owsk... Nie wiem, czy sta nas na zapominanie, na zaczynanie wci od nowa. Polacy s chyba jedynym narodem, ktry co sezon odkrywa Ameryk. Cieszkowski mg zosta carskim dworakiem, Norwid nawet TW z szans na synekurk w Petersburgu, Pisudski ziemianinem z widokami na najpikniejsze oczy i zadki na Kresach. Po choler tak si mczyli? Dla kogo? Nie ma w naszych dziejach myliciela, od ktrego nie moglibymy wzi czego nowego, co wzbogaci nasz kultur bo od adnego jak dotd niczego nie wzilimy. By nie by goosownym i ograniczajc si do polskich socjalistw, bo tych dzisiaj szczeglnie starannie zapominamy. Rozczulamy si nad filozofujc publicystyk Baudrillarda nie mamy pojcia o rozwaaniach Krzywickiego na temat wdrwki idei i ich roli w yciu spoecznym; warta wznowienia jest te jego pikna praca Sic itur ad virtutem. Abramowski badaniami nad dusz, snami i sfer niewiadomego wyprzedzi Freuda; nasz myliciel wart jest te przypomnienia jako autor fenomenalizmu spoecznego i kapitalnych rozwaa nad sumieniem. Nie straci aktualnoci kooperatywizm oparty przecie na etyce zwaszcza teraz, gdy wrci kapitalizm z szalestwem pogoni za zyskiem, z ca pogard dla drugiego czowieka. W kraju, w ktrym naprawd rzdz ukady i dawne agentury tych kilkaset tysicy jeszcze nie wyzdychao, oni s i co jaki czas nawet walcz z lustracj i polowaniem na czarownice warto przemyle publicystyk Pisudskiego, jego uwagi na temat carskiej owiaty, genialn analiz Memoriau ks. Imeretyskiego. A jeszcze oparta na wasnej filozofii pracy i troch na estetyce Norwida krytyka kultury Stanisawa Brzozowskiego. Wyrokiem Schaffa zosta mianowany prekursorem faszyzmu i ten wyrok do dzi obowizuje. Za dugo by wylicza. Napisaem trzytomow histori myli polskiej tylko od dziesiciu lat nie mog tego wyda. Nawet w tym roku Ministerstwo Kultury odmwio pomocy. A prywatni wydawcy wol modne broszurki filozofujcych publicystw, na tym mona zarobi. Jeli chytrze podpi pod program walki z polsk ksenofobi i popularyzowania nowych orientacji, to mona nawet dosta na to dotacj z Unii. Polacy nie powinni wiedzie, e mieli mdrych filozofw, historykw czy matematykw, bo nie bd chcieli by hydraulikami. Dotacje si znajd gdy kto napisze o tym, jaka ta nasza filozofia bya wtrna, nudna i jak jest niepotrzebna... Dzikuj za rozmow. Warszawa, 31 marca 2008 r.

71

NARoDoWcy
oD PozytyWizmu Do... PozytyWizmu
z prof. Bogumiem Grottem
Jakie gwne elementy okrelaj myl narodow czy etos endecki na przestrzeni ponad stu lat historii tego nurtu? Bogumi Grott: Uwaam, e cechami wsplnymi wszystkich pokole narodowcw s te, ktre dotycz troski o konserwowanie narodu. Tymi to sowami Roman Dmowski streci lapidarnie na przeomie XIX i XX w. istot dziaalnoci swojego rodowiska politycznego. Chodzio i chodzi nadal o trwao narodu w aspekcie wiadomociowym, terytorialnym, jzykowym i demograficznym. To endecy najbardziej ze wszystkich polskich nurtw politycznych troszczyli si o zapewnienie Polsce i Polakom granic odpowiadajcych ich aspiracjom, a wic odpowiedniego terytorium oraz o objcie tymi granicami obszarw zamieszkaych przez ludno polsk w sposb zwarty lub rozproszony. Najczciej podejmowali problematyk uwiadomienia narodowego oraz wykazywali dbao o odrbno polskiej kultury i jej ochron przed asymilacj ze strony czynnikw obcych. Jakie s cechy tego etosu, ktre moglibymy nazwa samorodnymi, tzn. zrodzonymi w Polsce i odrniajcymi rodzimy nacjonalizm od ruchw narodowych innych krajw? B. G.: Nacjonalizm nie jest zjawiskiem monolitycznym. Raczej przypomina co w rodzaju koktajlu, ktry tworz rozmaite skadniki. Ju same proporcje tych skadnikw mog stanowi o oryginalnoci caoci. Nacjonalizmy s moim zdaniem gboko zakorzenione w miejscowych kulturach i dziki temu daleko bardziej zrnicowane ni np. komunizm, liberalizm czy socjalizm. Wynika to z ich istoty. O nacjonalizmie polskim mona miao mwi jako o zjawisku oryginalnym, chocia jeli idzie o jego wersj modoendeck, to jest najbardziej zbliony do katolickich nacjonalizmw w krajach romaskich. Naley doda, e w tej wanie postaci stanowi on formacj umiarkowan. Cech charakterystyczn nacjonalizmu w Polsce jest i to, e odamy bardziej radykalne nie cieszyy si powodzeniem. Przekonuj o tym dobitnie dzieje rnych partii i grup nacjonalistycznych oraz ich spucizna ideowa. Nacjonalizm polski wyrasta z warunkw, w jakich yli Polacy w kocu epoki zaborowej i to te nadao mu znamiona oryginalnoci.

rozmawia Remigiusz okraska


Prof. dr hab. bogumi grott

politolog, historyk i religioznawca, habilitacja z nauk politycznych w zakresie historii myli politycznej (1986), tytu naukowy profesora nauk humanistycznych (1997). Jest zatrudniony na stanowisku profesora zwyczajnego w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego oraz dyrektora Instytutu Politologii w PWSZ w Owicimiu. Jego zainteresowania koncentruj si wok zagadnie nacjonalizmu oraz stosunkw narodowociowych w Polsce i w krajach ociennych, ze szczeglnym uwzgldnieniem wpywu religii na powysze zjawiska. Do najwaniejszych jego prac nale: Nacjonalizm i religia (1984), Katolicyzm w doktrynach ugrupowa narodowo-radykalnych do roku 1939 (1987), Nacjonalizm chrzecijaski (trzy wydania: 1991, 1996, 1999), Religia, Koci, etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej (redakcja i wstp do wyboru pism; 1993), Zygmunt Balicki ideolog Narodowej Demokracji (1995), Adam Doboszyski o ustroju Polski (redakcja i wstp do wyboru pism; 1996), Polacy i Ukraicy dawniej i dzi (redakcja, wstp i wspautorstwo; 2002), Religia, cywilizacja, rozwj wok idei Jana Stachniuka (2003), Stosunki polsko-ukraiskie w latach 1939-2004 (redakcja, wstp i wspautorstwo; 2004), Neopoganie (redakcja, wstp i wspautorstwo; 2005), Nacjonalizm czy nacjonalizmy? funkcja wartoci chrzecijaskich, wieckich i neopogaskich w ksztatowaniu idei nacjonalistycznych (redakcja, wstp i wspautorstwo; 2006), Materiay i studia z dziejw stosunkw polsko-ukraiskich (redakcja, wstp i wspautorstwo; 2008).

Na ile nacjonalizm polski by doktryn zakorzenion w rodzimym etosie kulturowym, na ile by rdzennie polski? Ernest Gellner twierdzi, e nacjonalizm tworzy narody tzn. ruchy nacjonalistyczne tworz etos narodowy na bazie do dowolnie wyselekcjonowanych pierwiastkw. Z kolei w midzywojniu dziaacze ruchu ludowego krytykowali endecj za to, e jej etos nie jest pokrewny z tym, co zawiera kultura ludu polskiego, wwczas stanowicego 3/4 narodu. Czy nacjonalici s autentycznymi i uprawnionymi wyrazicielami woli narodu i rdzennej polskoci?

72

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


B. G.: Jestem raczej sceptycznie nastawiony wobec Gellnera jako znawcy nacjonalizmw. Oczywicie, e w dziejach i tak bywao, zwaszcza gdy wypowiedzi rozmaitych wodzw, przez nikogo nie poddawane publicznej krytyce, oficjalnie urastay do rangi niepodwaalnych prawd, czsto mijajc si z rzeczywistoci. Nie byo tak jednak zawsze, zwaszcza w przypadku formacji nie piastujcych wadzy. Endecja, bdca formacj pozostajc zawsze w opozycji, ale take do mocno wewntrznie zrnicowan, musiaa liczy si z opiniami swojej klienteli politycznej pod grob utraty wpyww. To wanie historia myli endeckiej pokazuje, e rodowisko przywdcze przystosowywao si do wielu oczekiwa klienteli tej partii. wiadczy o tym jej droga od pozytywizmu do idei Katolickiego Pastwa Narodu Polskiego i lubw jasnogrskich. To pozwala przyzna racj nacjonalistom polskim i rnym innym, ktrzy podkrelaj swoje osadzenie w etosie zbiorowoci narodowej. Oczywicie wyjtkowo bywa i tak, e grupa bdca przy wadzy, w przypadku braku wyranie wykrystalizowanej wiadomoci narodowej, tworzy j poniekd sztucznie i rozprzestrzenia w spoeczestwie. Poza tym historia zna rozmaite ruchy rewolucyjne, kreujce nowe kultury i nowego czowieka, ktre maj ambicje dokonania wielkiej przebudowy. Wtedy bywaj one rzeczywicie architektami rzeczywistoci. Ale tak przecie nie jest zawsze! Mam wraenie, e takie stawianie problemu, ktre tu przywoujemy, przypomina dyskusj o tym, czy pierwsza bya kura, czy jajko. Gellner i niektrzy inni autorzy, niechtni nacjonalizmowi, wydaj si zarzuca nacjonalistom pewn sztuczn kreatywno. Sztuczno jest wszak pewn odmian faszu! Ponadto naley pamita, e Gellner wypowiada si na temat mechanizmu powstawania wiadomoci narodowej i jej funkcji. Ale jest to tylko jeden z wielu fragmentw problematyki narodu. Natomiast kluczowe znaczenie ma aksjologia danego nacjonalizmu. Spraw t jednak wzmiankowany badacz ju si nie zajmuje. Dlatego uyteczno jego metody jest ograniczona. Co do pogldu ludowcw na temat endecji, warto wspomnie jeden istotny wtek. Ot Adam Doboszyski w ostatniej swej broszurze W p drogi pisa, i w roku 1918 najwyej 1/3 ludnoci mwicej po polsku posiadaa polsk wiadomo narodow. Wedug niego, nie posiadaa jej wikszo chopw i dua cz klasy robotniczej. Wyjtkowo nieprzychylnie warstw chopsk w latach midzywojnia oceni Aleksander witochowski w swojej Historii chopw polskich. Poniewa sprawa ta moe budzi emocje, pozwol sobie zacytowa fragment jego wypowiedzi: Chop /.../ nie rozwin w sobie obywatelskoci i patriotyzmu, nie bra chtnie udziau w ruchach zmierzajcych do odzyskania niepodlegoci politycznej, a nawet im si przeciwstawia. W tym odosobnieniu i walce znieprawi swj charakter. Poza nielicznymi stosunkowo wyjtkami wszed w typowej postaci do Polski niepodlegej nieowiecony, nieuspoeczniony i niemoralny. Krytyka chopw dokonana przez witochowskiego jest znacznie dusza i dotyczy rnych innych ich wad. Trzeba te doda, e tego rodzaju gosy nie naleay bynajmniej do rzadkoci w II Rzeczypospolitej. Nic wic dziwnego, e endecja, wystpujca z wasnym programem wychowawczym, nie moga wspbrzmie w caej rozcigoci z wczesn mentalnoci ludow, a jej denia musiay rni si od oczekiwa ludowcw i sporej czci warstwy chopskiej. Myl, e zacytowane tu opinie i problemy powinny ustawi to zagadnienie na innej paszczynie ni statystyczna. Przypomn te, e w pierwszych wyborach II Rzeczypospolitej endecja wraz z partiami z ni zblokowanymi uzyskaa okoo 1/3 gosw, co przy 1/3 ludnoci niepolskiej w pastwie, prawdopodobnie oznaczao oddanie na ni mniej wicej okoo poowy gosw polskich. Pod koniec midzywojnia Stronnictwo Narodowe liczyo ponad 200 tys. czonkw regularnie paccych skadki, a Stronnictwo Ludowe tylko ok. 150 tys. Jak wida, rwnie i statystyki przemawiay na korzy endecji! Paskie prace naukowe na temat polskiego nacjonalizmu ukazuj dwa aspekty jego zwizkw z religi. Jako specyfik polskiego ruchu narodowego w midzywojniu wskaza Pan silny rys katolicki, bdcy jednym z gwnych elementw tej doktryny, znaczco odrniajcym polski obz narodowy od woskiego faszyzmu, niemieckiego nazizmu, nacjonalizmu ukraiskiego oraz innych skrajnych i szowinistycznych formacji politycznych. Z drugiej strony, powici Pan wiele uwagi neopogaskiej doktrynie Jana Stachniuka i Zadrugi, ktra bazowaa nie na afirmacji, lecz na krytyce katolicyzmu, zarwno organizacji kocielnej, jak i etosu, ktry zdaniem tego myliciela zakazi sedno polskoci i skierowa Polakw na ze tory. Stachniuk jest przez obz narodowy traktowany jako heretyk wanie za w antychrzecijaski wymiar doktryny ale w jego teoriach mona doszuka si podobnego ducha, co u wczesnego Dmowskiego, Balickiego czy Popawskiego. B. G.: Podobiestwo wczesnej endecji z Janem Stachniukiem nie jest spraw prost. Wczeni endecy raczej z pozycji obserwatorw stwierdzali pewne fakty yciowe i polityczne, jak ostra walka o byt i wpywy pomidzy narodami. Uwaali, e nieuwzgldnianie takich czynnikw prowadzi donikd, gdy kady realnie mylcy polityk musi bra pod uwag rzeczywisto. Jednak nie obnosili si z zasadami darwinizmu spoecznego jako godnymi pochway i akceptacji. Poza tym nie rozwinli adnego zwartego systemu mylowego, ktry zasugiwaby na miano tzw. prawdy totalnej, tzn. systemu starajcego si objani przynajmniej najwaniejsze problemy ludzkiego bytu. Historyk Ligi Narodowej, Stanisaw Kozicki, pisa na ten temat: cel by polityczny, zakres polityka polska, zadanie na wskro praktyczne. Byo to zgodne z maksym Comtea wiedzie, aby przewidzie celem zaradzenia. Tymczasem Stachniuk stworzy wasn prawd totaln z rozwinit filozofi czowieka i kultury, w zamierzeniu majc wyprze inne wiatopogldy. Stachniuk i jego towarzysze rnili si te znacznie od liderw wczesnej endecji. Zadruanie byli bowiem zapatrzeni na prawdziwe i rzekome sukcesy gospodarki sowieckiej i realizowane tam plany picioletnie oraz metody sowieckiej socjotechniki. Propagowali spoeczestwo bezklasowe i dominacj subkultury robotniczej. Biograf Stachniuka, Antoni Wacyk, okrela

73
ich nawet jako ludzi z dow spoecznych. Natomiast elita endecka reprezentowaa subkultur typowo inteligenck. Ponadto w rodowisku tym naloty darwinizmu spoecznego, widoczne na pocztku, z czasem zniky zupenie, ustpujc spoeczno-politycznym pogldom katolickim. Mona te przyj, e formacja Stachniuka stanowia polsk odmian narodowego bolszewizmu, co rnio j rwnie od wczesnej endecji, przynalenej przecie do krgu prawicy. Tak wic, uoglniajc, naley stwierdzi, e zbienoci endecji z Zadrug byy stosunkowo niewielkie i dotyczyy tylko wczesnej fazy rozwojowej tej pierwszej. W fazie pniejszej moda endecja przybraa posta nacjonalizmu chrzecijaskiego. Endecja bya kiedy jednym z kluczowych stronnictw politycznych, a jej rne przybudwki tematyczne i organizacyjne czyniy z niej nie tyle parti, co raczej swoisty ruch spoeczny. Jak Pan ocenia dugofalowy wpyw doktryny narodowej na wiatopogld Polakw? Czy hasa endecji przetrway zawieruch dziejow i w istotny sposb oddziauj na etos dzisiejszych Polakw jeli nie tych przecitnych, to elit polityczno-kulturowych? Zwolennicy ruchu narodowego wskazuj na wci silny katolicyzm ludowy, na pewien tradycjonalizm obyczajowy Polakw, z kolei krytycy takich postaw strasz widmem prnych demonw nacjonalizmu. Czy rzeczywicie na pocztku XXI wieku mona zauway w Polsce, wrd spoeczestwa, silne oddziaywanie hase i systemu wartoci wyznawanego przez ruch narodowy 70-80 lat temu? B. G.: O popularnoci endeckich idei wiadczy do pewnego stopnia znaczna ilo podejmowanych tematw badawczych zwizanych ze spucizn tego ruchu, a take zainteresowanie tymi pracami ze strony nieprofesjonalistw. Poza tym wielu dziaaczy opozycji antykomunistycznej, a potem politykw III Rzeczypospolitej studiowao myl endeck. Z drugiej jednak strony, po roku 1989 partie proweniencji endeckiej nie cieszyy si popularnoci, pozostajc w obrbie opozycji pozaparlamentarnej. Nastpnie wtopiy si w Lig Polskich Rodzin, aby znowu znale si po ostatnich wyborach poza parlamentem. miem twierdzi, e nie obeszo si bez pewnych interwencji innych si politycznych, ktrym zaleao, aby w Polsce nie odrodzi si silny polski ruch narodowy, zwizany mocno z katolicyzmem. Jednak nie zdoao to przeszkodzi przetrwaniu poszczeglnych idei lansowanych przez endecj, na czele z wypracowanym przez ni stosunkiem do Niemiec. Poza tym idee te zyskay potwierdzenie swojej susznoci w wydarzeniach historycznych, ktre zapewne wzmocniy si ich oddziaywania. Natomiast nie bybym skonny do przyjcia tezy, e endecko, jako pewna cao, nadal szeroko oddziauje na spoeczestwo polskie. To, e mwi si u nas o demonach nacjonalizmu czy skrajnym nacjonalizmie, to jeszcze nie wiadczy o niczym poza tym, e istniej siy zwalczajce wszelk tosamo narodow, a nacjonalizm z definicji stoi na jej stray. W takiej sytuacji demoniczno czy skrajno wystpuj w roli odstraszajcych epitetw, ktre maj niewiele wsplnego z rzeczywistoci. Polski nacjonalizm w wydaniu endeckim by zreszt zawsze umiarkowany. W latach 30. zacz przybiera posta silnie tradycjonalistyczn i fundamentalistyczn. Wyrazem tego staa si idea budowy Katolickiego Pastwa Narodu Polskiego, ktre miao by pastwem wyznaniowym. Formua taka cechowaa si jednak nie tyle skrajnym nacjonalizmem, co mediewalizmem, co oznaczao uporczywy antymodernizm. Bya ona przykadem rozmikczania pocztkowego nacjonalizmu na korzy pierwiastkw konfesyjnych. wiadcz o tym dobitnie liczne sformuowania ideologiczne, jak np. Gospodarka narodowa Adama Doboszyskiego, propagujca swoisty antyindustrializm, tzn. oparcie gospodarki na systemie maych warsztatw, oraz coraz czstsze odwoania do filozofii Akwinaty. W endecji koca lat 30. rne nowe koncepcje polityczne i spoeczne przedkadano do oceny teologom w celu potwierdzenia ich katolickiej prawomylnoci! Gdzie wic byo tu miejsce na skrajny nacjonalizm?
ROMAN DMOWSKI

Obz narodowy wiza si w latach 30. z pewn koncepcj cywilizacji o charakterze antymodernistycznym, a wic powiedzmy sobie wprost przestarzaym. I to jest prawdziwy problem nacjonalizmu polskiego, a nie jego rzekoma skrajno! Formacjami wysuwajcymi w obrbie polskiego nacjonalizmu postulaty modernizacyjne byy natomiast Falanga i neopogaska Zadruga. Obie byy nieliczne druga wrcz znikoma. O ile pierwsza krzykliwie i nachalnie demonstrowaa swj katolicyzm, ktry wyranie nie starcza jako podstawa dla wszystkich jej idei, to druga zwalczaa go namitnie. Trzeba doda, e obie formacje wysuway koncepcje totalistyczne i dlatego mona je nazwa prbami chybionymi. Niemniej jednak gwoli szacunku dla prawdy historycznej trzeba pamita, e prboway bra na

74

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


warsztat rone trudne problemy zwizane z naszym niskim poziomem cywilizacyjnym i kultur spoeczn. W przeciwiestwie do nich, moda endecja beztrosko uprawiaa swoisty mediewalizm, co byo, zwaszcza w naszych warunkach geopolitycznych, nieodpowiedzialnym doktrynerstwem i wyrazem braku logiki. Szczeglnie, gdy wemiemy pod uwag wysuwane przez to rodowisko haso Wielkiej Polski, ktrego realizacja wymagaa przecie siy pastwa, jak mg da tylko rozwinity industrializm. Myl, e wspczesna neoendecja nadal jest przez wielu postrzegana jako formacja przestarzaa, co take ogranicza jej wpywy w wiadomoci spoecznej. W latach 90. mwio si o kryzysie polskiej tosamoci narodowej. Kryzys ten naley uzna za skutek poprzedzajcego je pwiecza indoktrynacji komunistycznej, ktra poczynia szczeglnie dotkliwe wyomy w polskim myleniu o narodzie i ojczynie. Sytuacja ta wydaje si jednak powoli zmienia. Ale czy to ma oznacza odradzanie si wpywu systemu wartoci wyznawanego przez ruch narodowy 70-80 lat temu? Rzetelna odpowied wymagaaby specjalnych bada. Tu dochodzimy do synnej sentencji Jerzego Giedroycia, e Polsk rzdz dwie trumny Dmowskiego i Pisudskiego. Czy Paskim zdaniem, na poziomie elit politycznych i kulturowych te dwie tradycje s wci istotne i wyznaczaj kierunki dziaania? Nie mam na myli obecnoci w Sejmie czy w kolejnych rzdach, pojedynczych osb i partii odwoujcych si do Dmowskiego, lecz to, czy pytania stawiane przez endecj i proponowane przez ni rozwizania stanowi do dzi istotny element myli politycznej, sporw intelektualnych itp. B. G.: ywotno pogldw endeckich jest najwiksza na odcinku spraw niemieckich. Sprawy te zostay przypomniane przy okazji wchodzenia Polski do Unii Europejskiej i zwizanych z tym obaw o polskie ziemie zachodnie, wykup ziemi, fabryk, bankw czy prasy przez kapita niemiecki oraz uaktywnienia si tzw. mniejszoci niemieckiej na lsku Opolskim, bdcej w rzeczywistoci ludnoci sowiask, zgermanizowan dopiero w XX wieku, ktra po dowiadczeniach z Polsk w wydaniu peerelowskim, wybraa opcj niemieck. Unaocznio to ma zdolno asymilacyjn ywiou polskiego i przynioso pewne poczucie niemocy i zagroenia po stronie polskiej. Kwestie polsko-niemieckie zostay dobrze przemylane przez endecj i wraz z ich kolejnymi nawrotami, si rzeczy siga si do myli endeckiej. Natomiast w obecnej polityce wschodniej zaznaczaj si wpywy myli pisudczykowskiej. wiadczy o tym stosunek do Ukrainy, Litwy i Biaorusi. W polityce tej nie wida pierwiastkw pochodzenia endeckiego, czego wyrazem jest, moim zdaniem, zaniedbywanie interesw polskiej mniejszoci na byych Kresach Wschodnich, co oznacza brak szacunku dla nacjonalistycznej zasady strzeenia nienaruszalnoci caoci etnicznej narodu. Nacjonalici prezentuj si jako jedyni, ostatni obrocy specyfiki, wyjtkowoci, dorobku kulturowego. Czy nie jest jednak tak, e rodowiska endeckie broni takiej wersji polskoci, ktrej albo ju de facto nie ma, albo nie pasuje do realiw obecnej epoki? Nierzadko mona odnie wraenie swoistego zarozumialstwa i uzurpacji ze strony rodowisk nacjonalistycznych, ktre zdaj si przekonywa, e tylko one s prawdziwymi Polakami i maj niejako monopol na wyraanie interesw narodowych. Czy taka postawa przypadkiem nie suy le tak czy inaczej pojmowanej sprawie narodowej? B. G.: Zgadzam si w zupenoci. W ten sposb nacjonalizm polski jest identyfikowany z czym, co nie wytrzymuje ju prby czasu i jawi si jako idea nieatrakcyjna. Powiedziaem ju, e moda generacja endecka identyfikowaa si z integrystycznym katolicyzmem i skrajnie tradycjonalistycznym modelem cywilizacji. W wyniku przyjmowania takiego wiatopogldu potpiano nawet Konstytucj 3 Maja i Komisj Edukacji Narodowej jako wydarzenia przesycone duchem Owiecenia, zwracajc si jednoczenie do czasw saskich i sarmatyzmu jako synonimw kultury katolickiej w Polsce... Dlatego Jan Stachniuk sugestywnie okreli ten trend mianem recydywy saskiej. Nacjonalizm modoendecki na tyle identyfikowa si z cywilizacj rzymsk (acisk), czyli katolick, e bez reszty wpisywa w ni spraw polsk! Studiujc publicystyk tego rodowiska, niejednokrotnie ma si wraenie, e sprawa katolicka bya stawiana tam na pierwszym miejscu, przed polsk. Przypominam sobie jeden z artykuw zamieszczonych w gwnym periodyku endeckim, w Myli Narodowej, ktry wychwala kanclerza Metternicha jako architekta witego Przymierza, nie pamitajc, e by on rwnie wspautorem kolejnego rozbioru Polski! Inny sawi Habsburgw jako filar Cesarstwa Niemieckiego, ktre rzekomo zapewniao ad wrd narodw Europy, w rzeczywistoci niszczc Sowian zachodnich, o czym te nie wspominano. To s tylko niektre przykady a mona ich przytoczy wicej. Podobna gradacja wystpowaa rwnie w III Rzeczypospolitej. Wida to byo na amach takich pism, jak Sprawa Polska czy Prawica Narodowa. W tym drugim wyraano np. wielk trosk o mnoenie si liczby muzumanw i meczetw we Francji, nie piszc prawie nic albo niewiele o ywotnych sprawach polskich. Znam te pewn grup narodowo-katolick w Polsce, ktra odwiedzaa Wande, aby wraz z miejscowymi obchodzi rocznice powstania wandejskiego, bdcego wyrazem obrony ancien regimeu. Przypomn, e sprawa polska w tamtych czasach nie bya powizana z monarchistami francuskimi, lecz ze stron przeciwn! Wszystkie te przykady wiadcz, e pierwiastek wiatopogldowy gruje do czsto w formacji endeckiej poczynajc od lat 30. nad narodowym. Z drugiej jednak strony, rodowiska narodowe najczciej mwi o interesie narodowym, co w kontekcie atakowania tej wartoci, jak i samego patriotyzmu przez formacje kosmopolityczno-liberalne, czyni suszne wraenie, e s one gorliwymi obrocami tosamoci polskiej, cho oczywicie pojmowanej na wasn mod. Pamitajmy

75
jednak, e wszystko to jest w jakim stopniu wzgldne, gdy np. dla nacjonalistw-neopogan z otoczenia Stachniuka, modoendecy byli przede wszystkim watykask koloni nadwilask. Ponadto po II soborze watykaskim, gdy Koci rozsta si z ide pastwa wyznaniowego, ideologiczne systemy i siy narodowo-katolickie stay si dla niego mao przydatnym sprzymierzecem. Politolog i zarazem tradycjonalista z przekonania, prof. Jacek Bartyzel, stwierdzi nawet, e Koci zdradzi! O stosunku Kocioa do polskoci w dobie obecnej wiadczy te jego postawa wobec jzyka polskiego na obszarze dawnych Kresw Wschodnich. Ma ona charakter wybitnie koniunkturalny. Tam Koci staje si coraz bardziej rozsadnikiem biaoruszczyzny czy jzyka ukraiskiego, czego konsekwencj bdzie depolonizacja naszych rodakw. Myl wic, e powoli nadchodzi czas na dokonanie nowych przewartociowa i podjcie dyskusji nad nowym ksztatem polskiej idei narodowej. Solidaryzuj si z wtpliwoci, czy wspczeni endecy powinni mie monopol na wyraanie interesw narodowych. Nowoczesna cywilizacja na rne sposoby podkopuje dotychczasowy styl ycia i system wartoci. Mwilimy m.in. o takim istotnym elemencie polskiej tosamoci, jak religijno chrzecijaska. atwo jednak wyobrazi sobie postpujc sekularyzacj spoeczestwa czy choby spycenie wiary i praktyk religijnych, znane z wielu krajw wysokorozwinitych. Czy wzorzec Polaka-katolika nie straci sensu wraz z malejc rol Kocioa? Jakie inne aspekty kultury mogyby si w przyszoci sprawdzi jako wany skadnik konstytutywny tosamoci narodowej? B. G.: Wzorzec Polaka-katolika zapewne straci w przyszoci swoje znaczenie. Zreszt, jak wspominaem, rwnie dawniej mia on swoje powane wady. Jan Stachniuk za cech konstytutywn nowej kultury narodowej proponowa uzna kreatywno, jako czynnik generujcy wysok cywilizacj, zdoln take do asymilacji innych. Doktryna Stachniuka, chocia zawieraa liczne skrajnoci, wchodzc w ostry konflikt z katolicyzmem, ma pewn warto jako idea apoteozujca prac i twrczo oraz jako krytyka kultury statycznej. Stachniuk by do pewnego stopnia kontynuatorem myli Stanisawa Brzozowskiego. Podobnie jak Brzozowski, chocia w inny sposb, stara si wyjania, dlaczego jako nard nie stalimy si architektami kroczcej naprzd cywilizacji, plasujc si tym sposobem w rzdzie kilku przodujcych narodw wiata. Opiera si na dorobku uczonych zajmujcych si relacjami midzy religiami a yciem ekonomicznym na wiecie (Max Weber i inni), propagowa dynamizm i heroiczny stosunek do ycia. Dlatego jego dorobku nie powinno si pomija w dyskusjach o przyszej polskiej idei narodowej. Uwaam, e nacjonalizm polski w takiej postaci, w jakiej funkcjonuje do dzisiaj, wymaga gruntownej przebudowy i przystosowania do warunkw stale zmieniajcego si wiata. Za kanw tej przemiany mogaby posuy spucizna endecji z przeomu XIX i XX wieku, kiedy liderw ruchu narodowego okrelano jako pozytywistw. Wok tego powinno si dokona syntezy innych odcieni nacjonalizmu polskiego, a take innych kierunkw nie-kosmopolitycznych, wybierajc z nich najbardziej przydatne wtki, a szczeglnie te, ktre mog suy wzmoonej dynamice i rozwojowi cywilizacyjnemu naszego narodu z myl o jego przyszoci i trwaniu. Dzikuj za rozmow. Krakw, 13 marca 2008 r.

GERENCJUSZ, WWW.ALKEMIq.PL

76

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?

z LuDEm i DLA LuDu oD PoNAD StuLEciA


z prof. Janem Jachymkiem
rozmawia micha Sobczyk

Mwic o polskim ruchu ludowym, przywoujemy ponad 100 lat dziaalnoci spoeczno-politycznej. Prosz przypomnie gwne etapy jego rozwoju. Jan Jachymek: Wrd historykw i politologw trwaj spory co do formalnej daty powstania pierwszego z ugrupowa ludowych. Na og przyjmuje si 1895 r., tj. dat utworzenia Stronnictwa Ludowego w Galicji, w Rzeszowie. Nieyjcy ju prof. Antoni Gurnicz opublikowa jednak ksik O rwn miark dla chopw, w ktrej pisa, e pierwszym ugrupowaniem ruchu ludowego by Zwizek Stronnictwa

prof. jan jachymek


(ur. 1939) politolog i historyk. Zajmuje si gwnie polsk myl polityczn i histori XX w., jeden z najwybitniejszych znawcw historii polskiego ruchu ludowego. Absolwent Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie, z uczelni t zwizany do dzi obecnie jest kierownikiem Zakadu Myli Politycznej Wydziau Politologii, ktrego by jednym z organizatorw i pierwszym dziekanem. Autor kilkunastu ksiek, m.in. Myl polityczna PSL Wyzwolenie 1918-1931 (1983), Polskie Stronnictwo Ludowe Lewica (1913-1924). Studium o powstaniu, dziaalnoci i rozkadzie ugrupowania politycznego (1991), Neoagraryzm i trzecia droga. Przebudowa i walka o now Polsk (1993), Wicej ni niepodlego: Polska myl polityczna 1918-1939 (wspred.; 2001). Od czasu studiw zaangaowany w dziaalno Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, m.in. dziaa w Komisji Historycznej Wojewdzkiego Komitetu ZSL, od 1988 r. by czonkiem Naczelnego Komitetu ZSL, a w 1989 r. czonkiem Zespou Reform Politycznych Okrgego Stou. Czonek Prezydium Zarzdu Gwnego Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego, ktrego by czonkiem-zaoycielem, wiceprzewodniczcy Rady Naukowej Zakadu Historii Ruchu Ludowego, zastpca przewodniczcego Rady Naukowej Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Uhonorowany m.in. Krzyem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej i Medalem Wincentego Witosa.
b KRZySZTOf WOJCIECHOWSKI

Chopskiego, zaoony w Nowym Sczu dwa lata wczeniej. W pewnym sensie wtpliwoci te rozwia Jakub Bojko, jeden z nestorw ruchu ludowego, ktry powiedzia, e z Potoczkw nie rozlaa si rzeka. Co to wyraao? Bracia Jan i Stanisaw Potoczkowie organizowali wspomniany ZSCh, z tym, e organizacja ta miaa z jednej strony charakter lokalny, a z drugiej bya pod silnym wpywem Kocioa, co ograniczao jej suwerenno. Przez ruch ludowy najczciej rozumie si natomiast dziaalno tych organizacji, ktre cechowaa niezaleno od innych orodkw. W 1903 r. SL zmienio nazw na Polskie Stronnictwo Ludowe, a nastpnie opublikowao nowoczesny program partii politycznej, mimo e by to dopiero pocztek XX w. Jego autorem by Bolesaw Wysouch, nestor ruchu, ktry ju wczeniej, w 1886 r. publikowa Szkice programowe, gdzie wykada pogldy i ideologi ruchu. Wysouch, absolwent Instytutu Technicznego w Petersburgu, studiowa razem z Ludwikiem Waryskim, z tym e Waryski poszed do pracy wrd robotnikw, a Wysouch wrd chopw. Z rzeszowskiego PSL w 1913 r. wskutek rozamu wyoniy si dwa ugrupowania: PSL Piast z Jakubem Bojko na czele i PSL Lewica z Janem Stapiskim. Po odzyskaniu niepodlegoci, PSL Piast brao udzia w rzdach, mia trzy razy premiera, czyli Wincentego Witosa, oraz ministrw w rnych gabinetach. W 1931 r. doszo do powstania Stronnictwa Ludowego w wyniku poczenia trzech ugrupowa: PSL Piast, PSL Wyzwolenie i Stronnictwa Chopskiego. Program ludowcw sta si wwczas podstaw doktrynaln ideologii agrarystycznej, ktr ludowcy przyjli jako swj wiatopogld, inny od socjalistycznego, konserwatywnego, narodowego czy sanacyjnego, po prostu wasny. Ruch ludowy ma zatem ponad 110-letni tradycj dziaania, co szczeglnie wane cig. Zmieniay si nazwy ugrupowa, politycy, programy, ustroje pastwowe, ale ruch jako taki funkcjonowa. Co byby Pan skonny uzna za najbardziej istotny wkad ruchu ludowego w ycie i zbiorow wiadomo Polakw? J. J.: Zakres oddziaywania ruchu ludowego (na jego czele stay partie, jednak tworzyy go take m.in. organizacje modzieowe, straacy, teatry

77
i chry ludowe) zmienia si, jednak generalnie podstaw jego spoecznego dziaania, baz, bya wie i chopi. Tym niemniej, cay czas stara si oddziaywa take na pozostae warstwy spoeczne. Partie ludowe nie miay wycznie klasowego charakteru, obejmoway programami caoksztat spraw publicznych, cznie z gospodark, bezpieczestwem pastwa itp., i staray si dla tych koncepcji pozyskiwa kogo si dao. Zasig oddziaywania ruchu mia charakter zmienny, ale na og by znaczny. Dziao si tak dlatego, e stawia sobie dwa wielkie, ambitne cele. Pierwszym bya walka o niepodlego Polski i zczenie jej ziem w jednym organizmie pastwowym. Ludowcy wychodzili z zaoenia, e jedynie we wasnym pastwie mona realizowa interesy nie tylko wsi i chopw, ale i caej ludnoci zamieszkujcej Polsk i to im zyskiwao zwolennikw. Druga wielka idea, filar, ktry suy za podstaw ruchu ludowego, to spoeczne wyzwolenie chopw i ich uobywatelnienie, zniesienie kurateli innych warstw nad chopami (tzw. patronatu), zrwnanie ich z nimi w prestiu i warunkach materialnej egzystencji. Idee ludowe zyskiway zwolennikw take dlatego, e byy rdzennie polskie, wyrose z tutejszej gleby, bez zewntrznych naleciaoci ani sterowania. To dlatego ruch eksponowa trzy grupy wartoci. Po pierwsze, dy do urzeczywistnienia idei Polski Ludowej ta nazwa pochodzi z pocztku XX w., wtedy np. dziaa Zwizek Modej Polski Ludowej (1906-1908). Ludowcy jeszcze pod zaborami okrelili, e przysze pastwo powinno by ludowe, tj. demokratyczne (gr. demos to przecie lud). Po drugie, ludowcy szanowali zasady i wartoci narodowe. Po trzecie, jakkolwiek byli przeciwni mieszaniu si hierarchii kocielnej do polityki, uznawali przydatno etyki chrzecijaskiej w yciu publicznym, prywatnym, a take midzynarodowym. Jak te wszystkie cechy ruchu ludowego przekaday si na realny wpyw na spoeczestwo? J. J.: Oczywicie nie da si tego dokadnie okreli, ale pomocne s tu dane matematyczne, jak wyniki wyborcze czy masowo ruchu; pod tymi wzgldami ludowcy rywalizowali o palm pierwszestwa z ruchem narodowym. Ludowcy, gdyby zsumowa wszystkie ugrupowania, mieli w pierwszych latach niepodlegoci ok. 120-130 posw, tyle co endecja. Bya to skala poparcia rzdu dwudziestu kilku procent, wic w tym sensie ruch ludowy mia wpyw na co czwartego obywatela w pastwie. Dwie najbardziej masowe partie polityczne midzywojnia to SL, ktre w 1932 r. zrzeszao 289 tys. czonkw, oraz Stronnictwo Narodowe, ktre w 1936 r. liczyo 183 tys. osb. To ludowcy i endecja okrelali wtedy puls ycia politycznego w Polsce. Wielki strajk chopski z 1937 r., w czasie ktrego policja sanacyjna zabia 44 chopw, mia poparcie okoo 30% spoeczestwa. Byby to jeszcze jeden dowd, e mniej wicej 1/3 spoeczestwa orientowaa si na ideologi i myl polityczn ruchu ludowego. Ponadto, Bataliony Chopskie z II wojny wiatowej byy drug pod wzgldem liczebnoci formacj zbrojn, po AK. A wpyw mniej bezporedni, zwizany nie tyle z potencjaem organizacyjno-politycznym, zdolnoci wprowadzania pewnych tematw do debaty publicznej czy tworzenia inspirujcych koncepcji intelektualnych? Przemylenia modych ludowcwagrarystw fascynoway np. Mari Dbrowsk. J. J.: Wypracowanie wasnej ideologii byo moliwe, poniewa w ruch ludowy angaowali si take ludzie z warstwy inteligenckiej, ale czujcy problematyk wsi lub z niej pochodzcy. Jako przykad podam dwch wybitnych teoretykw ruchu ludowego z okresu midzywojennego: Stanisawa Mikowskiego, autora m.in. ksiki Agraryzm jako forma przebudowy ustroju spoecznego, ktry skoczy studia prawnicze na UJ, oraz Jerzego Kuncewicza, adwokata, filozofa, ktry ju w 1930 r. opublikowa ksik pod bardzo wymownym tytuem Przebudowa. Rzecz o yciu i ustroju Polski. Obaj sformuowali wizj przyszego pastwa, trzeciej drogi rozwoju spoecznego, odrzucajcej zarwno marksistowski kolektywizm, jak i wybujay indywidualizm kapitalistyczny, zwaszcza w jego monopolistycznej wersji. Jak wizje ludowcw oddziayway na ksztat pastwa? Przypomnijmy, e pierwsza konstytucja w Polsce niepodlegej, Konstytucja Marcowa, zostaa uchwalona w czasach pierwszego gabinetu Witosa. Ludowcy mieli duy wpyw na ksztat ustrojowy Polski, przez co budowali autorytet dla ruchu i jego przywdcw. Przyjazd Mikoajczyka w celu wsptworzenia Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej w kocu czerwca 1945 r. by przyjmowany nie tylko jako powrt polityka ludowego, ale wybitnego dziaacza i przywdcy pastwowego, ktry dawa nadzieje na obron demokracji i suwerennoci Polski przed stalinizacj. S liczne fakty wiadczce o tym, e ludowcy cile czyli interes spoeczny chopw i wsi z interesem pastwowym, narodowym Polski. Nie widzieli w tym jakiejkolwiek sprzecznoci, std agraryci w latach 30. zapisali w swoim programie, e chopi s w stanie wzi odpowiedzialno za pastwo. Uwaali, e robotnicy jako warstwa spoeczna nie stoj twardo na gruncie narodowym, lecz s penetrowani przez rne grupy, take o charakterze ponadpastwowym, z kolei ziemian traktowali jako epigonw szlachty, a nalece do nich wysepki dobrobytu miay ich zdaniem charakter schykowy. Wedug nich, chopi byli do penienia wiodcej roli predysponowani prac, czyli wytwarzaniem produktw, bez ktrych nie mogaby si obej adna warstwa spoeczna, a take zasugami dla Polski, walk o ni i sub dla niej. Pamitali sowa, ktrych autorem by Witos: Kiedy nie byo Polski dy do niej, gdy przysza pracowa dla niej, a gdy bya w potrzebie broni jej. Witos mwi, e Polski jest tyle, ile chop przewraca pugiem ziemi, e to on wyznacza granice. Jakie jest historyczne umiejscowienie ludowcw na scenie politycznej? J. J.: Waciwa ludowcom bya koncepcja rodka politycznego. Argumentowali, e chopi jako warstwa s ulokowani midzy tymi, ktrzy nic nie posiadaj, czyli robotnikami, yjcymi ze sprzeday wasnej pracy, a tymi, ktrzy

78

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


posiadaj duo i yj cakiem niele wycznie z tego, jak fabrykanci, ziemianie, latyfundyci. Ludowcy uwaali, e chopi s rdzeniem narodu, gdy z jednej strony s wacicielami pewnej nieduej wasnoci, nie dajcej podstawy do wyzysku drugiego czowieka, a z drugiej i przede wszystkim s ludmi pracy, wic cz cechy, ktrych nie ma adna ze skrajnych grup spoecznych. Odwoywali si ponadto do historii Polski, powiadajc, e Rzeczpospolita w kocu XVIII w. upada w duej mierze dlatego, e jedynie szlachta bya narodem, a wic pastwo miao bardzo wsk podstaw spoeczn swojej wadzy. Nie byo to jednak takie centrum, jakie dzi jest powszechne, tzn. raczej zachowawcze. Jak dla narodowcw najwysz wartoci by nard, tak dla ludowcw ziemia, bez ktrej nie ma ojczyzny. Dlatego uwaali, e trzeba podejmowa reformy spoeczne, eby doj w przyszoci do ideau, jakim jest Polska demokratyczna. Pocztkowo wydawao im si, e da si to zrobi przy pomocy kartki wyborczej, gdy wie zamieszkiwao w midzywojniu ok. 3/4 mieszkacw Polski. To jednak tak automatycznie nie zadziaao, tote stwierdzili, e do Polski Ludowej naley dochodzi drog oddoln, a nie odgrn. Angaowa si w dziaalno w gminie, zajmowa stanowiska w samorzdzie, tworzy rnego rodzaju organizacje spoeczne i gospodarcze by podnosi wie cywilizacyjnie, a take zwiksza swoje wpywy. Dochodzia do tego szeroka praca nad rozwojem prasy rolniczej, szkolnictwa, owiaty i czytelnictwa wrd ludu, spdzielczo, dziaalno chrw, teatrw ludowych, stray ogniowych... Ludowcy uwaali, e nie da si pj na skrty, gdy chce si zbudowa trway ustrj. Wracali do myli demokratycznej i reformatorw ycia spoecznego XIX w.: ks. Stanisawa Staszica, Joachima Lelewela, ks. Piotra ciegiennego, chcieli lud wprzgn w rytm spraw pastwa, eby dla niego pracowa, ale te czu, e to jego pastwo. Zasug agrarystw byo to, e sformuowali wasne zasady ustrojowe, oparte na praktycznych dowiadczeniach chopw. Bya to wizja pastwa rodka, pozbawionego skrajnych rozwiza spoecznych, czy to o charakterze liberalnym, czy kolektywistycznym. To bya podstawowa cecha odrniajc agraryzm od innych doktryn spoeczno-politycznych, cho ludowcy ochoczo wsppracowali z przedwojennym PPS-em, parti szczerze lewicowo-demokratyczn, z ktr tworzyli rzd w Lublinie w listopadzie 1918 r., a pniej Centrolew (1930 r.) oraz wspdziaali z chadekami, prbujc zmontowa Front Morges w kocu lat 30. To byy ssiedzkie partie: PPS lekko na lewo, chadecja lekko na prawo. Podsumujmy zatem: idee ruchu ludowego, stopniowo wcielane w ycie przez jego siln reprezentacj polityczn, odwoyway si do interesu caoci spoeczestwa, byy rozwijane przez wybitnych, nieszablonowych mylicieli oraz propagowane wrd szerokich mas poprzez praktyczn dziaalno spoeczn. Jak to si zatem stao, e obecnie w yciu publicznym rzadko syszy si odwoania do tej tradycji, w przeciwiestwie do dorobku endecji czy pisudczykw? J. J.: W spoeczestwie polskim, tak przed wojn, jak w PRL-u, a nawet i obecnie, istniej pewne skonnoci do monopartyjnoci i wodzostwa, cho formalnie kady je potpia i opowiada si za pluralizmem. Przewrt majowy, ktry w smym roku niepodlegoci obali trzeci gabinet Witosa, do dzi nie jest potpiony jako zwyky pucz wojskowy, w ktrym zgino 379 osb. Nikt za niego nie odpowiedzia, a legenda Pisudskiego pozostaje nienaruszona. Te tsknoty nie byy odosobnione take w Stronnictwie Narodowym. Jdrzej Giertych w 1938 r. napisa, e po zakoczonej wojnie w Polsce wadz obejm albo narodowcy, albo komunici. Rwnie w pierwszym okresie PRL pierwszy sekretarz KC to by wdz, ojciec narodu (czy nard tego chcia, czy nie), cho formalnie by przecie jeszcze premier rzdu. W dobie obecnej, bez maa 20 lat od przebudowy ustrojowej, rwnie wida, e niektrzy chcieliby by wodzami. Spoeczestwo nie powinno temu ulega, a take przyj postaw aktywn i wiedzie, czego chce, a nie mwi, e polityk niech si zajmuj inni. Kolejne przyczyny tego, e mao syszymy o ruchu ludowym, s zoone. Po pierwsze, zapanowaa swoista moda na liberalizm. Cho w Polsce nie mamy liczcej si czy masowej partii jednoznacznie liberalnej, odwoujcej si do liberalizmu w nazwie itp., to praktycznie, z maymi wyjtkami, w okresie przebudowy ustrojowej wszystkie ugrupowania realizoway doktryn liberaln w polityce gospodarczej. Po drugie, bardziej widoczny jest ten, kto gono krzyczy. Ten, ktry proponuje prac organiczn, mrwcz, od podstaw, kto nie jest haaliwy, kto stawia bardziej na rozum, ni na emocje, temu trudno si przebi, nie bardzo go wida i sycha. Std sabo PSL, ktre jest ugrupowaniem bardzo spokojnym. Inna sprawa, e dzisiejsze PSL nie ma nawet gazety codziennej, a eby dociera do obywatela, trzeba mie do tego instrumenty. Po trzecie wreszcie, w naszym spoeczestwie pozostao sporo mentalnoci poszlacheckiej: to, co wiejskie, jest postrzegane jako gorsze. W niektrych krgach wrcz do dobrego tonu naley pogardliwy stosunek wobec chopa, rolnika, wsi. Ten zesp rnych czynnikw sprawia, e pozycja ruchu ludowego jest taka, jaka jest. Mimo tych problemw odwoujce si do tradycji ludowych PSL ma co pewien czas udzia w rzdach. J. J.: Nie mona by wiecznie w opozycji, bo to mczy i niszczy. PSL jest okrelane jako partia obrotowa, ale to uproszczenie sprawy; mwi tak ludzie niechtni ludowcom. Zawieranie koalicji z bardzo rnymi ugrupowaniami wynika z autentycznie centrowej pozycji Stronnictwa. Mimo tego wszystkiego, o czym przed chwil mwiem, kondycja ludowcw nie jest wcale najgorsza. Prosz zauway, e PSL jest nadal parti parlamentarn, co wielu innym si nie udao, e cho cigle w prognozach przedwyborczych balansuje poniej progu, ostatecznie zawsze wchodzi. Wybory samorzdowe z 2006 r., o czym si nie pisze i nie mwi, wygrao PSL! Jeli si zsumuje mandaty radnych do rad gminnych, powiatowych i sejmikw wojewdzkich w skali kraju, to najwicej uzyskali ich wanie ludowcy. Jeden jedyny raz syszaem o tym w radiu, okoo pitej rano to te co wyjania, prawda? Bez ludowcw

79
WADySAW SZUSZKIEWICZ, HTTP://PICASAWEB.GOOGLE.COM/ROMANS02

nie da si w Polsce rzdzi. Niektrzy mog si z tego mia. Prosz jednak wzi wyzwolenie z niewoli zaborowej i tworzenie si pierwszych niezalenych orodkw wadzy pastwowej w kocu 1918 r. Albo lata 1944-45, gdy USA i Wielka Brytania odday Stalinowi Europ rodkowo-Wschodni. Sentymenty poszy na bok, nikt si nie rozczula nad Polsk, e bdziemy pastwem satelickim. Kiedy przyszo do tworzenia rzdu, z Londynu nie przyjecha nikt poza Stanisawem Mikoajczykiem, co niektrzy maj mu za ze i przez co nie zosta odznaczony Orderem Ora Biaego, co okrywa hab nasze wadze. Gdy trzeba byo ratowa pastwo, demokracj, niepodlego, to przyjecha nie chadek, nie socjalista, nie narodowy demokrata, tylko ludowiec i wszed do rzdu, mimo e bra na siebie ryzyko zwizane ze wspprac z bolszewikami. Mwilimy o PSL. A co z Samoobron? To partia ponadwiejska, partia krzywdy ludzkiej, ale wywodzi si ze wsi, z protestw rolniczych. W ruchu ludowym tradycje radykalnego populizmu s obecne. Wemy choby Chopskie Stronnictwo Radykalne ksidza Eugeniusza Okonia z midzywojnia. Chopi jako warstwa spoeczna cechuj si raczej rozsdkiem i spolegliwoci, ale mona zapyta, czy PSL nie jest zbyt spokojny w sytuacji, gdy wie po 1989 r. bez pardonu dyskryminowano spoecznie, gospodarczo, kulturowo... J. J.: Samoobrona miaa ju swoje pi minut. Zoyy si na to gwnie dwie przyczyny. Pierwsza pogarszajce si warunki materialnej egzystencji, jakie dotkny wie i rolnikw w procesie przebudowy ustrojowej po 1989 r. Bieda zacza krzycze, a usyszeli to przywdcy Samoobrony i zaczli do ludzi wsi mwi tak, eby ci ludzie usyszeli z ich ust to, co chcieli usysze. I to bya przyczyna druga. W historii nie mona i na skrty, a w polityce gra pod publiczk,

sezonowo wygra kampani, zdoby mandaty. To si mci wczeniej czy pniej. Samoobron zgubia buta, z jak jej liderzy napastliwie traktowali PSL albo na czyje zamwienie, albo te z braku rozsdku. Gdzie jest dzi Samoobrona, kady widzi, tak samo jak te to, gdzie jest PSL. Gwodziem do trumny Samoobrony by fatalny wybr sojusznika politycznego czyli wejcie do koalicji rzdowej z Prawem i Sprawiedliwoci. Ju wtedy jeli ktokolwiek mia minimum wiedzy, umia obserwowa ycie polityczne na bieco nie mia wtpliwoci, e Samoobrona zostanie zmielona. Za bdy w polityce si paci. W kwestii wspomnianego populizmu, nieobcego te ludowcom sigajc do przeszoci i ks. Eugeniusza Okonia, warto wspomnie, e na jednym z wiecw przedwyborczych obieca wybudowa most. Gdy kto rzuci z tumu, e nie pynie tdy rzeka mwca odpar, e bdzie tu pyna rzeka, nad ktr stanie most. Dzisiaj takie obietnice naley woy midzy bajki. Si PSL jest wanie rozwaga i spokj, nie krzyk i haas, nie puste obiecanki, lecz zdroworozsdkowe podejcie. Obecna sabo PSL ma przyczyn w tym, e wspczenie bardzo saby jest w polskim yciu politycznym rodek, centrum. Na prawo od ludowcw nie ma silnej partii chadeckiej chociaby na miar Stronnictwa Pracy, brakuje rwnie szczerze lewicowej partii na lewo od ludowcw jak bya w II RP Polska Partia Socjalistyczna. Nienajlepiej to wiadczy o naszym wspziomku, ktry niemal jak w zegarku tua si co cztery lata midzy partiami postsolidarnociowymi, a postpeerelowskimi. Brak silnego centrum jest saboci wspczesnego ycia politycznego w Polsce w tym i PSL-u jako partii bardzo centrowej. Do tego dochodzi jeszcze jeden powd. Czy to zwolennicy marksistowskiego kolektywizmu, czy te wybujaego monopolistycznego indywidualizmu liberalnego, mieli i maj umocowanie w strukturach ponadnarodowych czy ponadpastwowych. Ludowcy tego nie maj.

80

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


Mwilimy o tym, e tradycje ruchu ludowego s dzi mao widoczne. Jak bardzo z tym ruchem oraz z wasn klas spoeczn utosamiaj si zwykli chopi? J. J.: Wie jako miejsce zamieszkania znacznej czci elektoratu bya i jest penetrowana przez rne ruchy spoeczne i polityczne. Mona powiedzie, e ludowcy nigdy nie mieli monopolu na rzd dusz chopskich, cho oczywicie do tego aspirowali. Jeli chodzi o to, kto si dzisiaj odwouje do tradycji ruchu ludowego i jego wartoci, to takich orodkw jest duo, ale s one mniej popularne, ich dziaalnoci nie jest powszechnie znana. S rne organizacje, jak Zwizek Modziey Wiejskiej, Towarzystwo Uniwersytetw Ludowych czy Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne. S i instytucje, jak Muzeum Historii
WINCENTy WITOS

Widzimy obecnie, jakie katastrofalne skutki moe przynosi nadmierna ingerencja czowieka w ycie przyrody, jak osignicia nauki i techniki mog zarwno suy ludziom, jak i sta si narzdziem cakowitej zagady. Midzy innymi tutaj jest miejsce dla neoagraryzmu, jako kolejnego etapu rozwoju myli ludowej. Wspczeni ludowcy uznali w okresie przebudowy ustrojowej, e pewne zaoenia agraryzmu ycie zweryfikowao negatywnie lub uczynio nieaktualnymi, np. chopi nie s dzi rdzeniem narodu polskiego, zaledwie jedna pita spoeczestwa jest zatrudniona w rolnictwie, a w miar upywu czasu ta liczba bdzie malaa. Dlatego szukaj nowej wersji agraryzmu, nie tracc z pola widzenia tych wszystkich wartoci, ktre on pielgnowa, jak szacunek do wiedzy, do drugiego czowieka, pokojowe wspycie z innymi narodami, zasada sprawiedliwoci spoecznej, eliminacja wyzysku, ktry narusza godno ludzk. Myl i spodziewam si, e jeli bieg wydarze bdzie si ukada normalnie, ideologia ruchu ludowego oraz jego koncepcje bd zmierzay w kierunku ekologicznego humanizmu. Dziaania ludowcw powinny by nastawione na zachowanie rwnowagi w relacji czowiek wiat przyrodniczy. Std rolnictwo ekologiczne i cay kompleks innych dziaa nastawionych na to, eby uwiadamia ludziom, e nie powinnimy podcina gazi, na ktrej siedzimy, bo wtedy wszystko inne straci sens, take wadza i wpywy polityczne. Jaka powinna by baza spoeczna nowego ruchu ludowego? Jakie hasa powinny si znale na jego sztandarach? J. J.: Gwna rola w dziele propagowania wartoci wypracowanych przez ruch ludowy powinna przypa osobom, ktre uczuciowo, intelektualnie czy te ze wzgldu na pochodzenie, zwizane s z wsi, rolnictwem, etosem chopskim, z rol i miejscem chopw w spoeczestwie i w pastwie, w myl starego porzekada, e blisza koszula ciau. Ale rwnie w miastach jest wiele rodowisk inteligenckich, dla ktrych idee wypracowane przez ruch ludowy, ze wzgldu na ich walory oglnohumanistyczne, s lub maj szanse sta si bliskie. Do tego dochodz wizi pochodzeniowe to, e si wie czuje i rozumie, i chciaoby si nad ni pracowa, albowiem idea spoecznego wyzwolenia chopw si jeszcze nie skoczya, cho min wiek od jej sformuowania, np. dziecko na wsi i w miecie ma inne warunki ju na samym starcie. Ruch ludowy jako ruch polityczny, jeli zachowa niezaleno, ma szans rozwoju. Zasady takie, jak demokracja, suwerenno pastwowa, sprawiedliwo spoeczna, samorzdno czy idee spdzielczoci, mimo e czasami wypadaj z powszechnego jzyka, maj swoj warto i zawsze bd miay zwolennikw. Si ruchu ludowego moe by z jednej strony jego centrowe pooenie, z drugiej wierno zasadom autentycznej demokracji. Dzikuj za rozmow. Lublin, 6 marca 2008 r.

Polskiego Ruchu Ludowego, Zakad Historii Ruchu Ludowego czy szereg innych, odwoujcych si do oglnohumanistycznych wartoci wypracowanych i kultywowanych przez ruch. Jest Pan jednym z niewielu, ktrzy prbowali dostosowa dawne pomysy i uniwersalne ideay ruchu ludowego do wspczesnych problemw i dylematw zaproponowa Pan neoagraryzm. J. J.: Ludowcy wychodzili z zaoenia, e rolnik, gospodarz, czowiek wsi, a wic obcujcy na co dzie z przyrod podczas pracy w gospodarstwie rolnym, jest czci jej wiata i ma wiadomo, e rzdzi ni logika i niezmienny porzdek: po zimie jest zawsze wiosna, jest okres siania i zbierania plonw z ziarna rzuconego w gleb itp. Agraryci uwaali, e ad panujcy w przyrodzie naley prbowa przenosi na stosunki spoeczne, a zapanuje wzgldna harmonia. Dlatego ludowcy np. dyli do cakowitego wyeliminowania wojen z polityki midzynarodowej, akcentujc to, e cech ludu jest praca, a nie zaborczo; budowanie nie niszczenie.

81

ADoRNo PRzEciW NoWEJ LEWicy


(W 40. RoczNic mAJA 68)

Jacek zychowicz
W incydentach z biografii mylicieli i artystw czasem odbija si caa epoka. Wiosn 1802 r. Fryderyka Hlderlina, powracajcego do Niemiec z niegocinnej ziemi obiecanej we Francji, dopada pierwszy atak obdu. Od tego momentu, w schizofrenicznie zaburzonej mowie jego hymnw znajduje schronienie wolnociowy idealizm z pocztkw Wielkiej Rewolucji, ktremu francuska ojczyzna przestaa udziela gociny. 130 lat pniej, Wodzimierz Majakowski, poeta kolejnego rewolucyjnego przeomu, przykada bro do czoa i pociga za spust. Jego ostatnie sowa poetyckie zanotowane bezporednio pod wpywem zawodu miosnego, lecz symbolika historyczna choby gwatem poszerza zakres wyraonego w nich rozczarowania mwiy o dce marze, ktra rozbia si o byt. Biografia Theodora W. Adorna nie zamyka si porwnywaln katastrof. Jego konflikt z rewolucyjnymi zastpami roku 1968 wyrazi si zdarzeniem o wymiarze na pierwszy rzut oka komicznym. W swej autobiografii rzutowanej na to historii minionego wieku, Gnter Grass przypomina synny wtedy striptiz ograniczony zreszt do grnej poowy ciaa ktrym rozochocone studentki zmusiy... Adorna do przerwania wykadu. Przygoda ta znalaza dalszy cig. 23 wrzenia 1968 r., na frankfurckich targach ksiki odbya si tym razem ju tylko politycznie rozochocona debata, w ktrej trakcie Adorno znw znalaz si w opaach. w kulistogowy mistrz dialektyki, znalazszy si pod presj bojowych oddziaw rewolucji, milcza speszony, nie wiedzc jakich uy sw. W cigu kilkudziesiciu lat jego aktywnoci intelektualnej, bya to zapewne pierwsza sytuacja dyskusyjna tego typu. Nic dziwnego: Adorno trafi pod szanta liderw zaogniajcej si walki przeciw tzw. systemowi. Nieche si na co przyda, dano referuje Grass. Chociaby po to, eby wkrtce wzi udzia w marszu gwiadzistym na Bonn1. Dlaczego wspautor Dialektyki owiecenia nie by w stanie zaprzyjani si z wczesn rewolucj? Rozstrzygajc t kwesti, trudno nie spotka si ze stereotypowymi wizjami owego jak dotychczas ostatniego wstrzsu w historii Zachodu. Uparci entuzjaci wiosny 1968 i jej dokona wypominaj jednemu z gwnych twrcw krytycznej teorii nowoczesnego kapitalizmu, e wycofa si i umy rce, gdy jego idee zyskay pewn szans urzeczywistnienia.
THEODOR ADORNO

Mao tego: kiedy studenci z Frankfurtu prbowali zorganizowa strajk okupacyjny na swoim uniwersytecie, Adorno podobno znw zacytujmy Grassa poczu si zmuszony wezwa policj2. Opamita si wtrci tu pogromca nostalgicznych wspomnie z roku 1968 szkoda, e tak pno. Intelektualici konserwatywni Allan Bloom w USA, Czesaw Miosz i Leszek Koakowski u nas nie mogli darowa Adornowi, e, jak sdzili, pracowicie inspirowa on barbarzycw, ktrzy o may wos nie zniszczyli spoeczestwa dobrobytu. Ich destrukcyjn pasj oywia jakoby zdemonizowany obraz wspczesnoci, jaki znajdowali oni, midzy innymi, w studiach Adorna o mieszczaskim podou faszyzmu, przemyle kulturalnym i wiecie administrowanym. A e niefortunny wychowawca sam w kocu dozna uszczerbku od swoich podopiecznych? i przestraszy si podjtej przez nich prby powtrzenia w swoim krgu cywilizacyjnym szalejcej wwczas w Chinach rewolucji kulturalnej? To moe do pewnego stopnia usprawiedliwia go osobicie, lecz nie ocala jego poszukiwa teoretycznych, ktre zaowocoway tak ponurymi skutkami. Adorno, na szczcie, sam zdy si zmierzy z rokiem 1968. Swe przemylenia o nim wymienia na gorco z Herbertem Marcusem, intelektualist zapewne mu najbliszym obok Maxa Horkheimera (z ktrym od czasw wsplnie wydanej Dialektyki owiecenia mieli jedn filozofi) i dawno zmarego Waltera Benjamina. Ich korespondencja, ktrej fragmenty z pocztkiem obecnej dekady ukazay si w Odrze, dowodzi co moe by potrzebne zbyt

82

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


gorliwym czytelnikom Blooma, Koakowskiego czy Miosza e eksplozja sprzed 40 lat nie wzia si z konsumpcyjnego przesytu, ideologicznego urojenia czy narkotycznego transu. Studenci, oceniajc sytuacj spoeczn jako rewolucyjn powtarza wtedy Marcuse s w oczywisty sposb dziecinni i naiwni. Ale czy wolno im mie za ze, e nie pohamowali fizjologicznego obrzydzenia wobec zbrodni U.S. Army w Wietnamie, obecnoci kombatantw NSDAP i czasem nawet SS na szczytach politycznej i finansowej wadzy w Republice Federalnej Niemiec, czy wreszcie narzucanego im trybu ycia, w ktrym tyrani niedostatku zastpuje tylko z pozoru dobrowolna gra o awans w hierarchii spoycia i prestiu? Adorno znacznie lepiej od Marcusego zdaje si podczas ich korespondencyjnej debaty pamita rok 1933, ktry ich obydwu wygna za ocean, a w krgu ich przyjaci ju wkrtce wywoa spustoszenie. Zaznacza wic z uporem, i barbarzyska moe by nie tylko stabilizacja, lecz take rozsadzajca j rewolta. Razem z przedstawicielem modszego pokolenia szkoy frankfurckiej, Jrgenem Habermasem, ktry pomaga mu mierzy si z tajfunem przelatujcym salami wykadowymi i ulicami, posuguje si wygldajc na paradoksaln kategori lewicowego faszyzmu. W rzeczy samej, niestety, na obrzeach, a tu i wdzie take w centrum studenckiej wiosny 1968, powrcio widmo, ktre ona w swoich hasach egzorcyzmowaa. Przybrawszy niegdy posta bojwkarza ze Sturm-Abteilungen, czuje si ono rwnie dobrze czego lewicowi antyfaszyci nie umieli poj w ciele komsomolca, hunwejbina, Czerwonego Khmera albo onierza tych czy innych brygad, ktre prbuj wprowadzi ludzko na wietlisty szlak. Redukujc rzeczywisto do politykierskiej opozycji swoich i obcych, sprowadza j zaraz do walki o unicestwienie lub przynajmniej zaszczucie tych ostatnich. Kogo nie zdoa zniszczy, tego zagoni do swego orszaku. Wedug kalkulacji modzieowych wodzw co Grass trafnie zaobserwowa Adorno mia odda na uytek rewolucji... swj autorytet, ktry jak im si wydawao dopiero co zosta rozerwany na strzpy komenderowan przez nich striptizow demonstracj. Zachodzi potrzeba wykorzystania, wobec klasy panujcej, jego autorytetu. Oczywicie, tak si go wykorzysta na obecnym etapie. Ale w zasadzie to naley go usun3. Kontestacja potrafi odda si na sub przyszej dyktaturze, ktrej ju z gry si duchowo podporzdkowaa. Rok 1968 nie zakoczy si wszake dokadnie takim obrotem wydarze. Ledwie przemin, dziennikarze odnotowali nie bez zoliwej satysfakcji, e zbuntowani studenci zeszli z barykad, umyli si, ostrzygli i zgosili do pracy w urzdach i firmach systemu, ktry bez wikszego trudu opar si ich atakom. Gorzej: potpienie atwo dajcych si im wypomnie ekscesw stao si czego nie w peni unikn pniejszy Habermas przydatnym instrumentem do bronienia racjonalnego dyskursu demokracji liberalnej przed gwnym podobno zem naszych czasw, jakim obwoano ekstremizm. Dlaczego tak si stao, zdy wyjani Adorno. Tu przed mierci w sierpniu 1969, powici on kilka studiw swoim antagonistom, ktrzy tpili go i szantaowali niewiele miesicy wczeniej (obok drukowanej obok, najzwilejszej i chyba najbardziej sugestywnej Rezygnacji, nale tu zwaszcza Kritik oraz Marginalien zu Teorie und Praxis4). Wprowadzone tam zostay trzy kluczowe kategorie: pseudorzeczywisto, pseudoaktywno i akcjonizm. Pierwsza odnosi si do wyjciowego niejako faszerstwa, ktrego ofiar pada niespeniony rewolucjonista. Dwie pozostae natomiast opisuj typowe wzory jego subiektywnych reakcji na swj sfaszowany wiat. Zajmujcy nas dziaacz, ledwie rozejrzy si wok siebie, zobaczy prawdopodobnie lud, ktry wzdychajc pod uciskiem marzy o wyzwoleniu si pod jego wodz. Patrzc dalej, zewszd nadchodzi fala rewolucyjna. Film ten zbyteczne dodawa wywietlany jest w kinie Pseudorzeczywisto. Aktywista, zafascynowany jego przewijajcymi si klatkami, zaczyna tworzy armie, brygady, samorzdy i trybunay. Tym sposobem chce speni yczenia zbiorowoci, wzdychajcej do wielkich czynw, ktrych dla niej dokona. A skoro jego trud jest rwnie mozolny jak wzniosy, to czy odrobiny nalecego mu si kultu nie da si przenie na osob, ktra si go podja? Tak wok pseudoaktywnoci wyrastaj witynie jej religii, zwanej akcjonizmem. W peni ufajc iluzjom, jednake, nie da si trwa zbyt dugo. Chyba, oczywicie, e kto na tyle stanowczo (jak dla przykadu towarzysze Renato Curzio z Brigate Rosse albo Ulrike Meinhof z Rote Armee Fraktion, czy te wyznawcy narkotycznego proroka Timothyego OLeary) i gwatownie przeskoczy na drug stron lustra, e nie znajdzie stamtd powrotu. Inni, mniej radykalni, a dla odmiany zapobiegliwi stosujc swj wyprbowany model pseudoaktywnej praktyki w ramach pseudorealnej percepcji reklamuj to samo, co wczeniej palili. Reszta, ktra daje si umieci midzy tymi biegunami, wegetuje w rezerwatach (typu kopenhaskiej Christianii lub berliskiego Kreuzbergu), sucych mechanizmom zarzdzania istniejcymi stosunkami za wentyle bezpieczestwa, komercyjne parki tematyczne, rezerwowe rda zasilania dla stacji transmisyjnych masowej rozrywki i tak dalej... Razem wzite, kategorie Adorna bezbdnie wskazuj na powody, dla ktrych uzasadniony pod wieloma wzgldami i w pierwszym odruchu pewnie zazwyczaj szczery sprzeciw z roku 1968, nadspodziewanie atwo dozna swojego znanego losu: stumienia bd unieszkodliwienia. A jego szcztki stay si czstk lub nawet emblematem bytu spoecznego, ktry dzi prowokuje krytyczny opr. I zarazem nadal go wizi w schematach pseudorzeczywistoci, pseudoaktywnoci i akcjonizmu. Jacek Zychowicz

1. G. Grass, Moje stulecie, Wydawnictwo Oskar, Gdask 2000, prze. Sawomir Blaut, s. 188. 2. Tame, s. 187. 3. Por. G. Grass, op.cit., s. 188 4. Por. T. W. Adorno, Gesammelte Schriften, Bd 10.2, Suhrkamp Verlag frankfurt am Mein 1977, herausgegeben von Rolf Tiedemann.

83

REzyGNAcJA

theodor W. Adorno Nas, przedstawicieli najstarszego pokolenia krgu, ktry zwyko si okrela jako szko frankfurck, oskarono o rezygnacj. Podobno jedynie rozwijalimy zaoenia krytycznej teorii spoeczestwa, lecz nie bylimy gotowi do wycignicia z nich praktycznych konsekwencji. Zarzuca si nam, i nie przedstawilimy programu dziaania ani nawet nie poparlimy dziaa podejmowanych przez innych, ktrym nasza teoria dostarczya zachty.
Na uboczu pozostawiam kwesti, czy takie wymagania naley stawia mylicielom-teoretykom: tyle wraliwym, co niekoniecznie najodporniejszym i szczeglnie sprawnym w akcji bezporedniej instrumentom reagowania na rzeczywisto historyczn. Determinacja, ktr mnie i moim przyjacioom narzucio spoeczestwo podziau pracy, o tyle jest problematyczna, e wzbudza podejrzenia, czy nie jest zarazem deformacj. Ale stosunki spoeczne, jeeli nawet znieksztacaj swoich uczestnikw, to w tym samym ruchu ich pozytywnie ksztatuj. Moemy dokona tylko tego, co odpowiada wyrobionym w nas umiejtnociom; nigdy natomiast nie wywoujemy realnych skutkw nieograniczenie swobodnym aktem woli. Nie chc negowa subiektywnych uwarunkowa, ktre skaniaj do jednostronnego skupienia si na teorii. Za waniejsz pod tym wzgldem uwaam jednak stron obiektywn. Zarzut, ktry pod naszym adresem wygaszano z wielk atwoci, mona odda poniszymi sowy. Kto wtpi w moliwo istotnego przeksztacenia spoeczestwa w obecnej fazie jego rozwoju i, wobec tego, nie angauje si w rwnie gwatowne, co spektakularne akcje, ani do udziau w nich nie wzywa w istocie wyrzeka si wszelkich zmian na lepsze. Cel, o ktrym marzy, uznaje za nierealny. Moe nawet nie yczy sobie, eby go osignito? O ile pozostawia rzeczywisto w takim stanie, w jakim j zasta, chcc nie chcc si jej poddaje. Dystans wobec praktyki prowokuje powszechn niech. Izolowane jednostki, ktre niechtnie zabieraj si do wsplnej roboty, troszczc si, eby czasami nie pobrudzi sobie przy niej rk mimo e ich piknoduchostwo prawdopodobnie nie ma za sob adnych uprawnie, a za to wywodzi si z niesprawiedliwego przywileju trafiaj natychmiast pod lup podejrzenia. Jednolity front nieufnoci, cigajcej tych wszystkich, co nie ufaj praktyce, rozciga si midzy odlegymi z pozoru skrajnymi flankami. Rzecznicy starego sloganu do tej gadaniny1, ktry nieodmiennie suy do gnbienia adwersarzy w debacie jak najbardziej werbalnej, cz si tam z wysannikami obiektywnego ducha reklamy, ktrego obrazowe motywy przewodnie wysawiaj ludzi czynu, od menederw do sportsmenw. Gos nadrzdnego obowizku kae uczestniczy i wspdziaa. Skoro omielasz si wycza siebie ze zbiorowego nurtu, jeste sabeuszem, tchrzem, a moe nawet zdrajc. Dyskredytujcymi kliszami, wymierzonymi przeciw intelektualistom, posuguj si nie zauwaajc ironii takiego obrotu spraw ci sami kontestatorzy, ktrzy w swoim czasie na intelektualistw pozowali. Tym entuzjastom dziaania za wszelk cen, ktrzy jeszcze potrafi myle, naley odpowiedzie, co nastpuje: rewizji domaga si, nie na ostatnim miejscu, aktualnie obowizujce pojmowanie relacji midzy teori a praktyk. Wynoszc na piedesta kategori praxis, ulegemu wobec niej umysowi narzuca si zgod na prymat pragmatykw i ideaw skrojonych na ich miar. ladem tego zabiegu idzie zakaz mylenia. Jego stosunkowo jeszcze najagodniejsza formua tak przetwarza impulsy oporu przeciw represji, eby je wykorzysta do represyjnych celw. Jeeli, mimo wszelkich chci, nie jeste w stanie kontrolowa swojego ycia i jego obiektywnych warunkw, wobec tego zgodnie z jej wezwaniem przesta wybrzydza na ksztat, ktry nadaa ci presja spoeczna. Sawetna jedno teorii i praktyki zawsze miaa skonno do utosamiania si z wszechwadz tej ostatniej. Niejeden atak na rzekomo, wedug niego, skompromitowan teori dopatruje si w niej formy panowania tak, jak gdyby w przypadku wychwalanej praxis jej zwizki z panowaniem nie byy o wiele bardziej bezporednie.

84

iDEE mAJ KoNSEKWENcJE?


U Marksa, jego prba zjednoczenia wymiarw teoretycznego i praktycznego wskazywaa na dostpne wwczas, a dalekie jeszcze od realizacji moliwoci dziaania. Teraz dzieje si na odwrt. Nawouje si wrzaskliwie do dziaania zmieniajcego wiat, eby w praktycznych skutkach i czsto rwnie sabo ukrywanej intencji je sparaliowa. I u Marksa, jednake, odsania si na prno poddawana zabiegom chirurgicznym rana rozdarcia midzy praktyk a teori. Autorytarny ton, z jakim gosi on swoj jedenast tez o Feuerbachu2, wiadczy, i nie do koca by pewny jej mocy. W swojej wczesnej modoci wzywa do radykalnej krytyki wszystkiego, co zastane. Wkrtce jednak zacz krytyk wyszydza. Jego niezasuenie spopularyzowane kpiny z modoheglistw, gdzie do znudzenia przezywa si ich krytycznymi krytykami3, byy intelektualnym niewypaem. W prymitywnie, kawa na aw wyoonej tautologii, na ktrej si opieraj, nie ma dowcipu za grosz. Wymuszony na sobie zwrot ku praktyce sprawia niejednokrotnie, e krytyka uprawiana przez samego Marksa zatrzymywaa si w martwych punktach irracjonalnego milczenia. W Rosji oraz w reszcie krajw poddanych marksistowskiej ortodoksji, wulgarne tumienie krytycznej krytyki przeobrazio si w uyteczny instrument do reprodukcji istniejcych stosunkw. Praktyk zredukowano tam do forsownej produkcji rodkw produkcji przemysowej. Natomiast za jedynie dopuszczaln form krytyki uchodzi narzekanie biurokratycznych propagandzistw, e ludzie pracy zbyt mao wydajnie pracuj. Podporzdkowanie rewolucyjnej teorii wobec praktyki z wyjtkow atwoci oddao si w sub odtwarzajcych si mimo rewolucji struktur panowania. Represyjna nietolerancja4 w stosunku do wtpicych, czy przejcie do praktycznego dziaania biegnie w obecnych warunkach szeroko rozwart bram, wynika z syndromu lkowego. Ludzie obawiaj si nieskrpowanej myli podobnie jak postpowania, ktre nie daje si utrzyma w dopuszczalnych ramach poniewa gdzie w swoim wntrzu czuj co, do czego by si nigdy otwarcie nie przyznali: e ta myl ma suszno. Istnieje pewien pradawny mechanizm kultury mieszczaskiej, znany ju XVIII-wiecznym filozofom owieceniowym, ktry od czasu do czasu bywa odnawiany, lecz nie zmienia si co do swej natury. Zgodnie z nim, przykre doznania, wywoane nieprzychyln sytuacj w wiecie zewntrznym, szczeglnie za blokad nakadan przez zasad rzeczywistoci, ulegaj przeniesieniu, wyraajc si w agresji wobec tych, ktrzy ujawniaj problem. Gdy idzie o zajmujcy nas konkretny wypadek, myl krytyczna, wierna duchowi wiadomego siebie owiecenia, usiuje odczarowa pseudorzeczywisto, w ktrej porusza si akcjonistyczny kult dziaania. Tego ostatniego w ogle nie da si poj, o ile z gry, w samym punkcie wyjcia nie zwie si go z kategori pseudorzeczywistoci. Jej natomiast idc dalej w charakterze subiektywnego odpowiednika naley przyporzdkowa pseudoaktywno. Jest ona takim gatunkiem czynu, ktry sam siebie celebruje przesadnie brzmicym hymnem na wasn cze. Jego sprawcy, dopominajc si o publicity, nie stawiaj sobie pytania, w jakim stopniu ich akcja suy zaspokojeniu zastpczemu, ze rodka do celu przemieniajc si w samowystarczalny cel. Wydobywajc si daremnie z zamknitego pomieszczenia, czerpie si w kocu przyjemno z rozpaczy tym wywoanej. W sytuacjach tego typu albo
MAJ 1968, PARy, HTTP://TELEBUZHUG.fREE.fR

85
w ogle si nie myli, albo te nieudolnie prbuje si to czyni, przyjmujc z gruntu faszywe zaoenia pierwotne. Z powyszego wzgldu, w ramach praxis wyniesionej na szczebel absolutu, zawsze reaguje si nieodpowiednio do bodca sytuacyjnego. Wyjcia z tej puapki nie znajdzie si nigdzie poza myleniem i to jedynie takim, ktre nie pozwala z gry wyznacza sobie rezultatw. Trudno tymczasem spodziewa si go na debatach, gdzie przed ich rozpoczciem ustala si sztywno, czyja racja musi si znale na wierzchu. Takie spory, rzecz jasna, nie przyczyniaj si do poznawczego wgbienia w swj przedmiot ani do ustalenia postulatw praktycznych w zwizku z zawart w nich refleksj. Bezwarunkowo kapituluje si w nich przed rozgrywkami taktycznymi. Mylenie musi przeciska si nawet przez zatrzanite drzwi. Naley do jego obowizkw, eby nieustajco problematyzowa wasne przesanki i dopiero na podstawie takiej krytyki wyciga okrelone konsekwencje. Nie wolno mu uznawa istniejcej sytuacji za dan i nienaruszaln. Jeeli ta si kiedykolwiek odmieni, to nie dojdzie do tego bez udziau mylenia, ktre nie pozwala siebie krpowa ani przykraja na miar. Skok w praktyk nie ratuje mylenia przed zagraajc mu rezygnacj. Brak mu na to szansy dopty, dopki odbywa si on za cen wyparcia si wiedzy, jak zafascynowany nim teoretyk kryje usilnie sam przed sob: e sprawy przebiegaj inaczej ni twierdz dyktujce go kalkulacje. Pseudoaktywno okrelajc rzecz oglnie jest prb fikcyjnego ocalenia enklaw bezporednioci wewntrz spoeczestwa, ktre jest tyle powizane sieci wielostronnie zaporedniczonych relacji, co zesztywniae w swej strukturze. Dla tej sprzecznoci midzy deniem a kontekstem, w ktrym si stara je speni, oczywicie wynaleziono racjonalizacj. Jakoby stale czyni si mae kroki w dugim marszu ku globalnemu przeobraeniu wiata. Fatalna zasada, do ktrej pseudoaktywno konsekwentnie si stosuje, wzywa z naciskiem: do it yourself . Sens owego zrb to sam w istocie polega na tym, e ludzie maj si zaprzta typami aktywnoci wytwrczej, ktre od dawna dayby si wykona o wiele lepiej rodkami przemysowymi, wci powicajc si ciasnej, wyzutej z wolnoci i ptajcej spontaniczno krztaninie tak, jak gdyby wszystko, co im suy, musiao pochodzi z jej trudu i znoju. Absurd tego nowoczesnego przykazania w sferze produkcji a nawet przy wielu reperacjach zaspokajajcych potrzeby zbiorowe dbr materialnych, jest widoczny jak na doni. Ale na tym jeszcze nie koniec. O ile serwisy techniczne z rnych na przykad finansowych przyczyn nie s dostpne dla wszystkich klientw, wwczas partyzanckie czynnoci naprawcze, podejmowane przez prywatnych uytkownikw, zyskuj pewien quasi-racjonalny sens. W polityce, zasada robienia czego samemu znaczy co troch innego. Spoeczestwo, ktre sztywno i nieprzejrzycie przeciwstawia si ludziom, tworz pomimo wszystko oni sami. W nadziejach wizanych z ograniczonymi zakresowo akcjami maych grup o tyle zawiera si jdro susznoci, e nieraz w tych akcjach do ycia budzi si spontaniczno, drzemica pod zlodowacia spoeczn caoci, bez ktrej przejcie do ustroju innego i jakociowo lepszego nigdy nie nastpi. Wspczesny wiat administrowany, ze swej zasady paraliuje wszelk spontaniczno, wykorzystujc w tym celu, nie na ostatnim miejscu, jej kanalizowanie w rozmaitych formach pseudoaktywnoci. Zabiegi te, na szczcie, w adnym razie nie przebiegaj a tak gadko, jak yczyliby sobie odpowiedzialni za nie funkcjonariusze. Spontanicznoci wszake nie wolno absolutyzowa. Jeeli si o tym zapomina, odrywa si ona nieuchronnie od sytuacji obiektywnej, w ktrej powinna si wyraa. I wtedy zamienia si w boka dumnego ze swej wmawianej sobie autonomii, przypominajc do zudzenia ten sam wiat administrowany, z jakim walczy. Ciela z klasycznie mieszczask roztropnoci doradza Schiller5 uywajc siekiery do wykonywania zawodu, moe na niej oszczdzi w gospodarstwie domowym. Nie respektujc tego wiatego zalecenia, ma si okazj sign poza wski obszar wykalkulowanego interesu prywatnego. O ile jednak odruch w tym kierunku obywa si bez refleksji, wwczas nasz ciela, chwytajc siekier, ktr jakim cudem znalaz w domu, wali lepo w drzwi ssiada. A gremium ekspertw od zagospodarowania nadwyki jego energii psychicznej spieszy, by mu usuy. Rwnie dziaalnoci politycznej przytrafia si degeneracja do rzdu pseudoaktywnoci. Staje si ona wtedy czym w rodzaju teatru. Nieprzypadkowo ideay akcji bezporedniej, podobnie jak propagandowe wezwania do czynu, zmartwychwstay po dugim okresie, w ktrego trakcie organizacje postpowe ze szczeglnym upodobaniem szy na integracj z istniejcym systemem, przyswajajc sobie, jak caa ziemia duga i szeroka, te wanie standardowe cechy, ktre w swoich dniach burzy i naporu surowo osdzay. W obecnym momencie, pewne znaczenie odzyskuje krytyka anarchizmu. Powrci on do dzisiejszych czasw jak widmo przeszoci. Zniecierpliwienie teori, ktre anarchizm krzykliwe demonstruje, pozwala mu nie zastosowa jej kategorii krytycznych do samego siebie. Ale dokadnie w tym stopniu, w jakim wierzy, i umkn krytyce, bezwolnie j ilustruje. Zatopienie si w pseudoaktywnoci uatwia jednostce jej kapitulacja przed kolektywem, z ktrym pragnie ona za wszelk cen si zidentyfikowa. Dziki temu bowiem unika stanicia oko w oko z wasn bezsi. Jeden ze sabych i nielicznych, po czarodziejsku przemienia si w czonka zwyciskiej masy. To wanie na poddaniu si tej magicznej transformacji a w adnym wypadku nie na wysiku swobodnego mylenia polega rezygnacja. Przy panujcych realiach, nie ma przejrzystych zwizkw midzy poszczeglnymi ja oraz kolektywem, ktry je wzywa do odpowiedzialnoci. Dlatego jednostka musi siebie przekreli, aby kolektyw powoa j do ycia w swej asce uwicajcej. Niepostrzeenie zawis nad nami nowy imperatyw kategoryczny, ktry niewiele ma wsplnego z Kantowskim: musisz si gdzie zapisa. Za uszczliwienie osignitymi w ten sposb nowymi narodzinami skada si chtnie ofiar z autonomicznego mylenia. Faszywa pociecha sugeruje, e myli uczestnikw akcji zbiorowej, zespoliwszy si w jedno ognisko, bd o wiele trafniejsze. Jednake umys zdegradowany do suby dziaaniu w charakterze cakowicie mu podporzdkowanego narzdzia, zaraa si otpieniem od rozumu instrumentalnego, ktry wada rzeczywistoci zastan. W biecej chwili, niepodobna sobie

86
konkretnie przedstawi doskonalszej ni aktualna postaci spoeczestwa. Wizje, ktre j odmalowuj tak, jak gdyby znajdowaa si na wycignicie rki, obnaaj nieuchronnie swe regresywne znamiona. Kto jednak ulega regresji, ten wedug nieprzedawnionego spostrzeenia Freuda nie osign swych celw popdowych. Dzieje si tak i wwczas, gdy wyrzeczenie, starajc si uchodzi za wasne przeciwiestwo, z niewinnym umieszkiem propaguje zasad przyjemnoci. Na przekr temu wszystkiemu, mylenie bezkompromisowo krytyczne, ktre ani nie narzuca sobie wzorcowej samowiedzy, ani nie ulega terrorowi manifestw wzywajcych do bezzwocznego dziaania, ocala prawd lepszego wiata, ktrego nie chce si zaprze. Myl jest czym wicej ni reprodukcj faktycznoci, ktra si bez niej obywa. O ile tylko dobrowolnie si od nich nie odetnie, twardo trzyma si nieurzeczywistnionych moliwoci. Waciwe jej nienasycenie, znajdujc si na przeciwnym biegunie wobec pdu do zaspokojenia godu, odrzuca rzekom mdro rezygnacji. Zawarty w niej moment utopijny jest tym silniejszy, w im mniejszym stopniu obroniwszy si i przed tak pokus regresu urzeczowia si w gotowy idea, czym krzyowaby swoj realizacj. Wypowiedziana myl wskazuje ponad siebie. Swego czasu nie bya ona niczym wicej, jak tylko zachowaniem, a wic pewn form praktyki. W swej aktualnej, do niepoznaki odmienionej postaci wci pozostaje blisza praktyce ni to wszystko, co na wymienion si powouje i lepo jej sucha. Poza jej wszelkimi szczegowymi treciami, jest nadal pierwotn si stawiania oporu, od ktrej z najwyszym trudem przychodzi j oddzieli. Mylenie ujte w takim szczeglnym znaczeniu waciwie nie daje si pokona ani stumi: czy to zastanym stosunkom, czy to ju osignitym celom, czy wreszcie ktremukolwiek obozowi politycznemu. Co kiedy zostao pomylane, moe zosta przejciowo zniszczone, zapomniane i rozproszone. Nigdy jednak nie da si wmwi myleniu, e zaginie bez ladu. Nierozerwalnie z nim zczony jest moment oglnoci. To wszystko, co myl tutaj, w tej oto chwili, kiedy, ju w cudzych gowach, na pewno powrci. Tej nadziei nie odbierze si najbardziej chociaby osamotnionemu i bezsilnemu umysowi. Kto istotnie myli, w caej uprawianej przez siebie krytyce wolny jest od agresji. Mylenie bowiem sublimuje agresywne popdy. Czowiek mylcy nie wyrzdzi innym niczego, przed czym pragnby sam siebie uchroni. Szczcie, ktrego bysk czasami powodzi si myli uchwyci, byoby staym udziaem ludzkoci wyzwolonej. Panujca tendencja do uniwersalizacji stosunkw wadzy i podporzdkowania, zagraa myleniu jako takiemu. Szczcie trwa jeszcze tylko tam, gdzie okrela si konkretn miar nieszczcia i tym samym wraz z ni take je wypowiada. Tylko w tym sensie, szczcie dojrzewa wrd swego powszechnie rozcigajcego si przeciwiestwa. Kto nie pozwala siebie pomniejszy do formatu funkcjonalnego, ten nie ulega rezygnacji. Theodor W. Adorno tum. Jacek zychowicz
Powyszy esej bazuje na tekcie, ktry zosta pierwotnie wygoszony przez autora 9 lutego 1969 r. na posiedzeniu Sender freies Berlin. Nastpnie ukaza si w ksice zbiorowej, dedykowanej Ernstowi Schuettemu: Politik, Wissenschaft, Erziegung, frankfurt a. M., 1969, ss. 62-65. Zamieszczony tu przekad opiera si na wersji z drugiej czci X tomu dzie zebranych Adorna. Por. Theodor W. Adorno, Resignation (w:) Kulturkritik und Gesselschaft II. Eingriffe. Stichworte. Anhang, Gessammelte Schriften Bd 10.2, herausgegeben von Rolf Thiedemann, frankfurt a. M. 1977, ss. 794-799

Przypisy tumacza: 1. Przytoczony slogan pochodzi prawdopodobnie z okresu Wiosny Ludw, kiedy to w Niemczech za spraw konserwatywnych obrocw starego reimu, ale i niecierpliwych entuzjastw rewolucyjnego czynu upowszechnio si powiedzenie: Vier und achtzig Professoren, Vaterland du bist verloren. Wyraajc znuenie niekoczcymi si debatami parlamentarnymi, klubowym i wiecowymi, win za nie obciao jak wida akademickich teoretykw. 2. Por. oczywicie Karol Marks, Tezy o Feuerbachu: XI. filozofowie rozmaicie tylko objaniali wiat, idzie jednake o to, aby go zmieni. 3. Terminami krytyczna krytyka oraz krytyczni krytycy Marks posuguje si w rzeczy samej monotonnie, jeli nie obsesyjnie w swych polemikach z koryfeuszami tzw. lewicy heglowskiej, zebranych w tomach wita rodzina oraz Ideologia niemiecka. 4. Warto odnotowa przykad typowej dla stylu Adorna gry z klasyczn lub aktualnie krc w obiegu terminologi teoretyczn. W latach 60-tych XX wieku, Herbert Marcuse upowszechni pojcie represyjnej tolerancji. Demaskowao ono paradoks wspczesnego liberalnego kapitalizmu, polegajcy na tym, e pogldy alternatywne s w tym ustroju skutecznie unieszkodliwiane i tumione, mimo i ich rzecznicy nie s w prawnie czy fizycznie wymiernym sensie za nie represjonowani. Adorno wskazuje ironicznie, e w efekcie rewolty przeciw wskazanym przez Marcusego ograniczeniom wolnoci moliwy jest powrt tradycyjnej nietolerancji, ktra okae si co najmniej w tym samym stopniu a zapewne bardziej represyjna. 5. Por. Die Axt im Haus erspart den Zimmermann, f. Schiller, Wilhelm Tell (Dritter Akt, Erste Szene). W swoich krytycznych analizach spoecznych, Adorno, szczerze nienawidzcy osoby, twrczoci i poetyki Schillera, wielokrotnie nawizuje do tego cytatu, ktry w kulturze niemieckiej sta si popularn zot myl. Wedug niego, Schiller tyle proroczo, co niestety apologetycznie zarysowa tam sprzecznoci waciwe ideologii i praktyce podziau pracy w spoeczestwie mieszczaskim. Swoje narzdzia i umiejtnoci zawodowe podpowiada Schillerowski bohater naley wykorzystywa rwnie w domu, aby unikn koniecznoci ich kupowania na rynku dbr czy usug. Gdyby jednak wszyscy postpowali tak, jak pojtni wychowankowie Wilhelma Tella, zatrzymaoby to rozwj spoeczestwa, ktry o czym wiadomo co najmniej od czasw Kanta opiera si na wzajemnej wymianie usug, a tym samym na rosncej wspzalenoci midzy jednostkami. Patrzc szerzej t maksym wygasza ju, naturalnie, Adorno, a nie Schiller nie naley si bezkrytycznie podporzdkowywa zasadzie uytecznoci. I to jednak nie gwarantuje dobrych skutkw (por. rozwinicie Schillerowskiej metafory w tekcie).

REcENzJA

87

WoLNy RyNEK PoD LuP


Jacek Szuster
W nowoczesnych spoeczestwach tak wiele relacji odbywa si za porednictwem rynku, e postrzega si go jako naturalny skadnik rzeczywistoci. Mylimy, e rzdzi si on obiektywnymi prawami, ktre moe i bywaj okrutne, lecz nie sposb ich zakwestionowa. Blisze spojrzenie pokazuje jednak, e to, co okrelane jest rynkiem, stanowi pomieszanie opisu realnie istniejcego fenomenu z jego abstrakcyjnymi modelami, wyraajcymi wiatopogld lub interesy tych, ktrzy dokonuj opisu. Na podobnie wnikliwe spojrzenie zasuguje konsumpcja. Jej wzorce s odzwierciedleniem przemian spoecznych i nieodcznym elementem wizji dobrego spoeczestwa i dobrego ycia, zawartych w kolejnych utopiach, do ktrych zaliczy naley take w peni wolnorynkowy kapitalizm. Krytyczny przegld poj uywanych w debatach o rynku i spoeczestwie konsumpcyjnym to jedno z zada, ktre postawi sobie Alan Aldridge, brytyjski socjolog kultury, autor zwizych monografii zatytuowanych po prostu Rynek i Konsumpcja.

Dowody na to, e rynek i promowane przez niego wartoci zdominoway wyobrani spoeczestw Zachodu, znale mona w czym tak fundamentalnym, jak jzyk. Przykadowo, modym ludziom nie mwi si o koniecznoci samoksztacenia, gdy brzmi to dla nich anachronicznie. Za to wezwanie do inwestowania w siebie, cho sprowadza si do podobnych postulatw, jawi si im jako rozsdne i nowoczesne. To efekt statusu, jaki zdoby imperatyw konkurencji, charakterystyczny dla ideologii rynkowej. Taka kolonizacja ycia spoecznego i kultury ma bardzo konkretne skutki, co wykazuj badacze przywoywani przez Aldridgea. Przede wszystkim, wytrca bro z rki krytykom obecnego status quo. Apologeci rynku legitymizuj jego dominacj, twierdzc, e jest on demokracj w dziaaniu, tj. daje kademu moliwo gosowania portfelem. Przekonuj rwnie, e umoliwienie swobodnej gry si rynkowych jest sposobem osignicia trwaego adu spoecznego, ktry spontanicznie wyania si drog wzajemnego, dobrowolnego dostosowywania si do siebie jednostek, zabiegajcych o realizacj wasnych interesw. Przyjcie takiej optyki sprawia, e o byciu dobrym obywatelem decyduje to, jak wypeniamy role konsumentw i konkurentw nie np. nasz stosunek wobec wsplnoty! Kada krytyka wielkich korporacji czy wygrowanych

Ideologie maj konsekwencje

pensji managementu staje si de facto kwestionowaniem... zbiorowej woli obywateli czyni z nas osoby antyspoeczne i antydemokratyczne! Przekonanie, e rynek zawsze wynagradza pracowito i kreatywno, dlatego w ostatecznym rozrachunku ludzie otrzymuj to, na co zasuyli, stanowi dobre uzasadnienie dla odrzucenia zasad solidaryzmu wobec sabszych uczestnikw konkurencyjnego wycigu. Z kolei dominacja konsumeryzmu, czyli ideologii mwicej, e ycie opiera si na kupowaniu rzeczy i przeywaniu dowiadcze dostarczanych w pakietach (Bocock), poza licznymi skutkami psychologicznymi, jak wytworzenie poczucia cigego niespenienia, sprawia, e pojcie konsumenta stao si punktem odniesienia we wszelkich relacjach z dobrami czy usugami. Istotn konsekwencj jest choby stosunek do jakoci usug publicznych, finansowanych ze wsplnej kasy. To, czego pragnie konsument, jest niezmienne: lepsza obsuga, tu i teraz. Obywatele wiedz natomiast, e symptomy maj zoone przyczyny. /.../ Obywatel moe nawet zagosowa za czym, za czym nigdy nie zagosowaby aden konsument: za wyszymi podatkami pisze autor.

88

REcENzJA
W subie rynku
ruch konsumencki czy tzw. zielony konsumeryzm, wpisuj si w logik zjawiska, ktre krytykuj. Przykadowo, zielony konsumeryzm czsto ma bardzo blady odcie zieleni wemy choby ekologiczne fundusze inwestycyjne, ktre lokuj pienidze np. w rafinerie, wybierajc te stosunkowo mniej zanieczyszczajce rodowisko. Przede wszystkim jednak, autentyczna ochrona rodowiska wymaga zmniejszenia poziomu konsumpcji, a to wcale nie jest zawarte w logice zielonego konsumeryzmu. Jeli za chodzi o ruch konsumencki, zwracajcy si do konsumentw, a nie do obywateli, to jego gwnym celem jest wskazywanie transakcji o najlepszym stosunku ceny do jakoci oraz ksztatowanie kultury konsumenckiej jako sfery racjonalnego dziaania. Takie instrumentalne podejcie do wyborw konsumenckich nie tylko czyni bezradnym wobec ich symbolicznego aspektu, ktry praktycznie zawsze jest obecny, ale i trywializuje konsumpcj, przesaniajc istot procesu produkcji. Jeeli pragniesz inwestowa etycznie, to ten, a nie inny fundusz jest dla ciebie waciwym rozwizaniem jeeli nie, to ten drugi, ktry otwarcie inwestuje w zwalczajce zwizki zawodowe przedsibiorstwa, zbrojeniwk i uciskajce obywateli reimy, jest najlepsz okazj do zarobienia porzdnych pienidzy ironizuje Aldridge. Organizacje konsumenckie maj te swj udzia w ograniczaniu poczucia winy, obecnego w dramatyzujcych swoje pooenie warstwach klasy redniej: mog one konsumowa, ale mog take pociesza si, e zachowuj si przy tym racjonalnie.

Lektura ksiek Aldridgea pozwala take lepiej przyjrze si procesom, ktre utoroway drog spoeczestwu rynkowemu i kulturze konsumpcyjnej oraz akceptacji wartoci lecych u ich podstaw. Przejcie od spoeczestwa opartego na produkcji do tego skupionego na konsumpcji, w znacznej mierze tumacz przemiany wiata pracy (np. coraz powszechniejsza konieczno kilkakrotnej zmiany zawodu) i inne przeobraenia cywilizacyjne. Efektem tych ostatnich jest spadek poczucia bezpieczestwa i zmniejszenie moliwoci dugofalowego planowania, co skania do koncentrowania si na tu i teraz. Rwnie zanik dawnych rde poczucia przynalenoci, choby tradycyjnych spoecznoci pracowniczych, ktre odeszy wraz z caymi branami, sprawia, e zwikszyo si znaczenie konsumpcji. Staje si ona jednym z niewielu dostpnych sposobw na komunikowanie wasnej tosamoci i budowanie wsplnot w zatomizowanych spoeczestwach. Warto te zastanowi si nad przyczynami sukcesu neoliberalizmu, ktry tylko do pewnego stopnia by narzucany si, przynajmniej w wiecie Zachodu. Mona na niego spojrze jako jedn z form populizmu, jeli rozumie przez to ideologie utrzymujce, e daj zwykym ludziom dokadnie to, czego chc i odwoujce si do ich niskich emocji i resentymentw. Rynkowy populizm pokazuje wiat, w ktrym przedsibiorcy zmienili strony konfliktu, przyczajc si do walki przeciw korupcji, nepotyzmowi, biurokracji, hierarchii, dziedzicznemu bogactwu i kulturowemu elitaryzmowi pisze Aldridge. W tym ujciu, jednym z gwnych wrogw jest sektor publiczny, mylcy gwnie o wasnym interesie (w domyle: w przeciwiestwie do biznesu) i utrzymywany z naszych podatkw. Cyniczne, populistyczne demaskowanie wszystkiego, co pastwowe, jest wanym skadnikiem neoliberalnych projektw rekonstrukcji spoecznej, od thatcheryzmu po tuskizm. Skania do refleksji take przywoywany przez autora pogld, e sabo krytyk rynkowego fundamentalizmu moe wynika nie tylko z uwiedzenia przez niego elit czy spektakularnego krachu gospodarek opartych o centralne planowanie. Niekwestionowane panowanie koncepcji wolnorynkowego spoeczestwa na, nomen omen, rynku idei to w znacznej mierze efekt funkcjonowania ponowoczesnej humanistyki, z jej cigotami ku relatywizmowi. Uzupenia, a nawet wzmacnia ona wolny rynek, zamiast go krytykowa. Wizerunek i istnienie, legenda i historia, prawda i fikcja dla relatywistw rnice te zlewaj si w jedno. Relatywizm zachca naukowcw spoecznych do porzucenia bada empirycznych na rzecz abstrakcyjnego teoretyzowania. Polityka zastpowana jest przez ironi, a zaangaowanie przez swoist kontemplacj. Poza murami uniwersytetw nierwnoci /.../ osigaj kolejne skrajnoci w miar uwalniania kolejnych rynkowych si. W tym czasie w akademickich salach wykadowych, teoretycy kultury zachwycaj si artobliwoci i rozrywkowoci kultury konsumenckiej pisze Aldridge. Pokazuje on take, w jaki sposb rne potencjalne orodki oporu wobec patologii rynku, np. zorganizowany

89
Wolny rynek i jego wrogowie
stanowi zamknity system wzajemnie si do siebie odwoujcych, abstrakcyjnych poj, w ktrego logik nie jest wpisana moliwo zajcia stanowiska kompromisowego wobec bezwarunkowej akceptacji lub odrzucenia liberalnych recept. Kto nie z nami-neoliberaami, ten przeciwko nam! Skd my to znamy?

Kolejnym zbiorem zagadnie poruszanych w Rynku i Konsumpcji jest krytyczne spojrzenie na twierdzenia, z ktrych kapitalizm i konsumeryzm czerpi swoj legitymizacj. Aldridge referuje m.in. pogldy caego spektrum mylicieli wykazujcych, e niemoliwe jest osignicie spoecznej koordynacji wycznie na drodze wzajemnego dostosowywania si uczestnikw rynkowych wymian. Teorie rynkowe nie s w stanie wytumaczy, jak moliwy jest porzdek spoeczny, choby dlatego, e le sobie radz z powszechnie wystpujc irracjonalnoci oraz istnieniem nierynkowych si wzajemnoci czy zobowizania moralnego. W przeciwiestwie do tego, co zwyczajowo uwaaj zwolennicy wolnego rynku, procesy, poprzez ktre rynki produkuj i reprodukuj porzdek spoeczny, nie s wcale automatyczne. Ogromna ilo kulturowej pracy powicona jest podtrzymywaniu wiary w rynek i zaufania do ludzi /.../ ktrych na nim spotykamy czytamy w Rynku. Take neoliberalna koncepcja wolnoci zawiera w sobie sprzeczno, gdy zazwyczaj idzie w parze z poparciem dla cnt charakteru, ktrych wyksztacenie zaley od nie-rynkowych, a nawet anty-rynkowych instytucji, szczeglnie wizi, spoecznoci, etnicznoci, religii i edukacji. Daleka od prawdy jest take teza o suwerennoci konsumentw. Ordownicy rynku podkrelaj na przykad, e zawsze mog oni wycofa swoj si nabywcz i to jest rdem ich wadzy, gwarantujcej, e rynek zawsze najlepiej odpowiada na spoeczne potrzeby. Tymczasem trwanie w okrelonych wyborach nierzadko wynika wycznie z tego, e konsumenci nie maj gdzie pj oferowane na rynku alternatywy s rwnie mao satysfakcjonujce. Naszej suwerennoci w podejmowaniu rynkowych wyborw przeczy take wzrost znaczenia ponadnarodowych korporacji. Ju Roland Barthes zwraca uwag, i rzekoma konkurencyjna bitwa dwch rodkw piorcych nie powinna przecie przesoni paszczyzny, na ktrej Persil i Omo stanowi jedno: jest to paszczyzna angielsko-holenderskiego koncernu Unilever.

Niepowodzenia rynku, np. powstawanie monopoli czy wystpowanie kosztw zewntrznych, obciajcych osoby trzecie czci kosztw dziaalnoci producentw lub konsumentw, przyjmowane s do wiadomoci take przez najbardziej zagorzaych wolnorynkowcw. Nie jest to dla nich bynajmniej powodem, by zrewidowa swoje stanowisko. Dla mylicieli podchodzcych do rynku sceptycznie, niepowodzenie rynku jest dowodem na to, e nie sprawdza si on wcale we wszystkich spoecznych sytuacjach. Jednak jego zwolennicy wycigaj zupenie inne wnioski: przyczyna zaamywania si rynku nie tkwi w nim samym, ale w pewnych jego niedoskonaociach. Z powodu owych niedoskonaoci pewne rynki mog si zaama, ale rynek jako idea pozostaje w tej sytuacji nietknity pisze Aldridge. Pokazuje on, e wolnorynkowe ideologie, pretendujce do bycia opisem rzeczywistoci,

Fakty przecz teorii teoria trwa

Zarysowane powyej zagadnienia to jedynie niewielki wycinek tematw, ktre podejmowane s we wspomnianych ksikach. Przystpnym jzykiem, w zwizej, nieraz wrcz hasowej formie traktuje ona take m.in. o stereotypach konsumenta w zachodnim dyskursie, o krytykach globalizmu i teorii opartych na racjonalnym wyborze, o zjawiskach makdonaldyzacji i disneizacji... Taki sloganowy charakter obu ksiek zapewne zniechci do nich bardziej wyrobionych czytelnikw. Jednak dla studentw, amatorskich mionikw analizy spoecznej albo po prostu dla kadego, kto lubi czasem zastanowi si nad otaczajc rzeczywistoci, powinna by to inspirujca i poyteczna lektura. Wan zalet obu ksiek jest prezentowanie poszczeglnych zjawisk z punktu widzenia przeciwstawnych teorii, przy powstrzymaniu si od osobistych komentarzy, co uatwia wyrobienie wasnej opinii. Jednoczenie Aldridge potrafi porzuci bezpieczn pozycj bezstronnego narratora, kiedy uzna to za konieczne. We wstpie do Rynku jednoznacznie deklaruje, e jedn z jego intencji jest obrona dorobku klasycznego liberalizmu przed jego pniejszymi, fundamentalistycznymi i fanatycznymi kontynuatorami, wulgaryzujcymi myl postaci, ktre wywieszaj na swoich sztandarach. Jednak najwiksz wartoci pync z lektury omawianych prac Brytyjczyka jest to, e ukazujc ograniczenia nazbyt uproszczonych prb objaniania i zmiany wiata, wzmacniaj one przekonanie o koniecznoci znajdowania mdrych kompromisw. Bo rynek, produkujcy nierwnoci, ma take pewien potencja emancypacyjny. Pena sprzecznoci jest take konsumpcja, ktra potrafi jednoczenie wyzwala i zniewala, wcza i wyklucza. Jak pisze sam autor, pro- i antyrynkowe ideologie rysuj przed nami monochromatyczne obrazy idealnego rynku, oferujce jedynie niewyrane odbicie rynkw, ktre tworzymy i ktrych dowiadczamy na co dzie. Jacek Szuster

Krtka pochwaa rozsdku

Alan Aldridge, Konsumpcja, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006, przeoy Maciek akowski. Alan Aldridge, Rynek, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006, przeoy Maciek akowski. Ksiki dostpne w sprzeday wysykowej u wydawcy: Wydawnictwo Sic!, ul. Chemska 27 lok. 33, 00-724 Warszawa, tel./faks: (022)8400753, e-mail: sprzedaz@wydawnictwo-sic.com.pl lub w internetowej ksigarni wysykowej: www.wydawnictwo-sic.com.pl

90 Joanna Duda-Gwiazda

KRytERiA zmiAN
Krl jest nagi odkrywamy kamstwa propagandy Kady ma swoj miar sukcesu i kryteria zmian. Mj kolega w czasach PRL mwi, e uwierzy w zmiany, gdy w sklepach pojawi si papier toaletowy, a jeli bdzie w rnych kolorach, to socjalizm kaput. Niemono wyprodukowania papieru toaletowego w tzw. realnym socjalizmie jest zagadk, ktra nie zostaa naukowo wyjaniona, chocia caa Polska i p wiata z tego si miay. Do produkcji ulotek by nieprzydatny. Dostawa papieru toaletowego budzia entuzjazm i wdziczno obywateli dla KC PZPR nie mniejsze ni rzucenie cytryn przed witami. Jedyne wyjanienie poda Andrzej, ktry bada zjawisko znikania pogowia trzody chlewnej w drodze do konsumenta. Twierdzi on, e ca produkcj papieru toaletowego pochania przemys przetwrczy do produkcji pasztetowej i parwek. Z rozrzewnieniem wspominam czasy, kiedy podejrzewalimy, e parwki s nadziewane papierem. Gdyby kto mi powiedzia, e ja, nieuleczalny, genetyczny misoerca, bd w dobie rzdw konsumenta odywia si grzybami, twarokiem i jajkami, to bym uznaa, e zwariowa. Nie wiem, jakie wistwa dodaj teraz do wdlin i misa, ale je tego nie mog. Siostra widziaa w wdliniarni cae worki soi, pewnie genetycznie modyfikowanej. Czasem kupuj 10 dag wdliny i po degustacji jednego plasterka wszystko lduje w karmniku dla naszej mewy. Ten ogromny ptak z dalekiej pnocy zere nawet podeszw i nic mu nie szkodzi. Farmaceutka zachca mnie do kupowania witamin i mikroelementw. Pewnie we wasnym interesie, ale wierz jej, kiedy mwi, e nasze jedzenie jest puste. Wyliczya, ile ton trzeba zje, aby dostarczy organizmowi to, co jest mu potrzebne. Tym bardziej zadziwiaj mnie reklamy ywnoci, w ktrej ju w ogle nic nie ma; jakie light, fitness, albo beztuszczowy ser holenderski czy inne dziwactwa. Do tego zaywa si obowizkowo suplementy diety. I tak z masowego tuczu trzody chlewnej przeszlimy gadko na masowy tucz trzody ludzkiej. Uwierz, e system globalny jest dla ludzi, kiedy w szynce miso nie bdzie dodatkiem, a cebula wycinie mi zy z oczu. To takie moje prywatne kryterium, nie gorsze ni kiedy papier toaletowy. Nie samym sztucznie spulchnianym chlebem czowiek yje. Potrzeba te co dla ducha. Mj duch jest wiecznym malkontentem, wci mu si co nie podoba, wic od lat moim prywatnym hobby jest zawracanie kijem Wisy. Musiaabym napisa dugi referat, aby wytumaczy, dlaczego tu i teraz nadal zawracam Wis, chocia komuny ju nie ma. Nie jest to zamiowanie do anarchii i permanentnej rewolucji. Przeciwnie. Widz, e wci kto psuje to, co jeszcze jako tako dziaao, np. poczta albo kolej, wic jestem raczej konserwatystk albo komunistk, poniewa za komuny dziaao lepiej. Referatw napisaam ju duo i niewiele to przynioso poytku. Historycy i inni uczeni napisali setki mdrych ksiek, ktre prbuj objani wiat. Obywatel wyda ju kilkadziesit numerw pisma. Pozycji wydanych przez IPN jest tyle, e niedugo bdziemy musieli wyprowadzi si pod namiot, bo w domu ju nie ma dla nas miejsca. Andrzej jako czonek kolegium IPN powinien wszystko przeczyta. Przynajmniej przegldam te ksiki. S lepsze i gorsze, ale ju jaki obraz systemu komunistycznego z nich si wyania. Mimo to ludzie wci pytaj: Jak to si stao? Co dalej? Dlaczego jest tak le, skoro jest tak dobrze?. Problem w tym, e czyta si tylko to, co jest krtkie, atwe, przyjemne, a przede wszystkim reklamowane w popularnych mediach. Bardzo czsto sysz, e ludzie nie czytaj z braku czasu, ale nie jest to prawda. Kto przecie kupuje te sterty kolorowych czasopism pokrywajcych witryny kioskw, kto oglda tzw. programy rozrywkowe. Niech mi rka uschnie, jeli napisz co przeciw rozrywce, niezalenie, czy jest to niewyszukana zabawa, czy co bardziej wyrafinowanego. Gupawe gagi to ju klasyka od czasw chociaby Chaplina i nie ma co si na nie dsa. Jednak to, co serwuj nam media jako rozrywk, do niczego nie jest podobne. Mimo haasw, feerii kolorw i miechw rozbawionych wykonawcw, nie ma w tym ladu ycia. Martwy plastik, jeszcze bardziej mdy i bez smaku ni szynka w sklepie. Rozrywka jest przy tym bardzo grzeczna politycznie. P roku po zwycistwie Platformy wszyscy w telewizyjnym okienku konaj ze miechu na wspomnienie Kaczorw, Giertycha i Leppera. Takie to drapiene, jak dziennikarstwo Moniki Olejnik albo Tomasza Lisa. Mj chytry plan, aby dotrze do serc i umysw narodu poprzez rozrywk, nie ma szans. W kulturze powaniejszej te plaa. Nie doczekalimy si adnego filmu o czasach PRL i pierestrojki. Czesi zrobili wietny film Kola, nagrodzony Oscarem, ale w Polsce byo o nim cicho. Niemcy maj ycie na podsuchu. W Polsce, gdzie wszystko przebiegao bardziej dramatycznie, powstaj gbokie dziea o agentach. Pierwszy by film o mordercy ksidza Popieuszki. Na filmy o bohaterach opozycji, teraz marszakach sejmu, nie ma pomysu. Na inne filmy nie ma pienidzy i zgody politycznej. Czasem wydaje mi si, e polskim twrcom brak skromnoci. May realizm, mocna strona kultury czeskiej, jest poniej ich godnoci, a przecie publiczno kocha ciepe filmy o zwyczajnych ludziach. Komedia U Pana Boga za piecem ma swoich fanw, wszyscy nasi znajomi biegali na film Edi, teraz na Sztuczki i Rancho. Uwierz w zmiany na lepsze, kiedy zobacz serial o Kowalskim w czasach pierwszej Solidarnoci. Joanna Duda-Gwiazda

91 Anna mieszczanek

yES, yES, yES mAm RAcJ!


Jeszcze miesic, jeszcze dwa i ogosz w kocu deklaracj niepodlegoci. Niepodlegoci od zbiorowoci. Na ktr nie mam wpywu. Przedstawiciele mojej zbiorowoci ratyfikowali Traktat Lizboski, cho prawie aden z nich go nie przeczyta i nie wie, co w nim jest. Mnie, pojedynczej mrweczki, potrzebnej przedstawicielom mojej zbiorowoci tylko wtedy, gdy mam wkada do urny kartk wyborcz, nikt nie zapyta o zdanie. Podobnie jak nie zapyta mnie nikt, czy chc sta si szczliw posiadaczk amerykaskiej zupy z wkadk, czyli tarczy antyrakietowej z offsetem. Podobnie jak nie zapyta mnie nikt, czy chc, eby mj kraj nagle sta si okupantem Iraku. Coraz czciej tak si skada, e nikt nie pyta o zdanie w sprawach, w ktrych wida, sycha i czu, e a dymi z gw od sprzecznych opinii. Grupa trzymajca akurat wadz podejmuje jakie decyzje, potem inna grupa je zmieni w zalenoci od widzimisi, niezalenie za od rozkadu opinii czonkw zbiorowoci. A eby kto zadba o debat wedle ustalonych wczeniej regu? Debat z jasno formuowanymi argumentami rnych stron? Debat w konkretnych ramach czasowych? Debat dajc mylcym ludziom szans na wyrobienie wasnego zdania? Lub na zmian tego zdania? Debat nie propagand serwowan przez histeryczne i stabloidyzowane media? To si jako nie moe zdarzy. Pojedynczych nie traktuj dzi serio. Pojedynczy maj robi za to i ewentualnie wyraa rado z powodu moliwoci uczestniczenia w demokracji. Wci jednak bywaj pojedynczy, ktrzy chc, eby od nich zaleao co wicej ni wrzucenie kartki do urny. Pacyfici w USA np. nie pac podatkw. Odoyam sobie na kupk tekst z 22 sierpnia 2007 r. Dziennik donosi wtedy, e jest okoo 10 tysicy takich, co nie pac z powodu przekona: Dorothy Hansen, 87-letnia mieszkanka Sebastopola w Kalifornii /.../ w protecie przeciwko wojnie przestaa wypenia zeznania podatkowe i /.../ odmawia wspfinansowania irackiej wojny z wasnych kieszeni /.../. Media ju pisz o odrodzeniu si w Ameryce podatkowego ruchu oporu przeciw operacji w Iraku. Nie mam zamiaru bra udziau w zabijaniu ludzi... tumaczya dziennikarzom Hansen, ktra w ogle nie paci podatkw. Amerykanie o podobnych pogldach robi tak samo lub przekazuj pastwu tylko cz pienidzy. Tak robi m.in. Elizabeth Boardman z San Francisco, ktra zatrzymuje 41 proc. z kwoty nalenej fiskusowi, bo w jej ocenie tak cz podatkw rzd przeznacza na zbrojenia. /.../ Podatkowy ruch oporu ma w Stanach Zjednoczonych dug tradycj. Zapocztkowa go w XIX w. Henry David Thoreau, ktry protestowa przeciwko wojnie amerykasko-meksykaskiej. Ta forma obywatelskiego nieposuszestwa popularna bya take w trakcie konfliktu w Wietnamie. Dzi najwyraniej przeywa renesans. Kontaktuje si z nami coraz wicej osb, ktre chc przyczy si do naszej akcji mwi Dziennikowi Ruth Benn z oglnokrajowej organizacji National War Tax Resistance (NWTR). /.../ Niepacenie podatkw nawet z powodw ideowych jest w USA zwykym przestpstwem. Ju w XIX w. Thoreau trafi za to do wizienia. Dzi jest to mniej prawdopodobne, bo skarbwka ma skuteczniejsze metody moe zaj wynagrodzenia, konta bankowe czy nawet nieruchomoci nieposusznych obywateli /.../. Pacyfici chc jednak otworzy now furtk w prawie walcz o utworzenie funduszu pokojowego, na ktry trafiayby podatki osb odmawiajcych wspfinansowania zbroje i dziaa wojennych. Po latach stara, w przyszym roku odpowiednia ustawa ma szans trafi do Kongresu. W czasach, kiedy na pienidze przelicza si wszystko, nawet deklaracje niepodlegoci musz mie finansowe oblicza, Drodzy Pojedynczy. Nieszczsny Winston Churchill w z godzin powiedzia chyba, e demokracja nie jest moe najlepszym systemem, ale nic lepszego nie wymylono. Gdyby powiedzia to w dobr godzin, moe ludno powtarzajc za nim ow mantr zadaaby sobie pytanie, ktre samo si narzuca. Jeli nic lepszego nie wymylono, to moe trzeba to w kocu wymyli? Niestety, godzina, ktr Churchill wybra na prawienie mdroci, bya za i ludno posza po linii najmniejszego oporu. Uznaa, e skoro nie wymylono, to znaczy, e wymyli si nie da. I powtarza to zotymi ustami politykw, publicystw i profesorw. Nie zauwaa, e w ten sposb ogranicza sama siebie. Akurat w miejscu, ktre nie samoograniczania wymaga, a przeciwnie swobody i kreatywnoci. Sama przez si ograniczona, prbuje si zatem owa ludno europejskich i amerykaskich miast i wsi przekona, e ju do koca wiata skazani jestemy na dwupartyjny w zasadzie system reprezentacji spoecznej, ktry nikogo nie reprezentuje, bo pojedynczy obywatele i tak wci musz wybiera jakie mniejsze za albo nie wybiera wcale. Ale jeli przestaniemy powtarza mantr Churchilla i zadamy sobie pytanie: Jakiego systemu potrzebujemy i jak si zabra do jego tworzenia? zrobimy to. Na moje oko, najbardziej potrzebny jest nam teraz system, ktry umoliwi uzgadnianie decyzji midzy wieloma sprzecznymi stanowiskami. To oczywicie wymaga wstpnego uznania, e kada z osb trzymajcych si kurczowo swojego stanowiska, a take wszyscy trzymajcy si stanowisk wrcz przeciwnych maj rwne prawo do istnienia. W naszej zbiorowoci, czyli w Polsce, to si wydaje nie do zrobienia. Ale jak Polak wie, e czego mu potrzeba, to nie ma mocnych. Czy ja mam racj? Na pojedynczy rozum

***

Anna Mieszczanek

92

Obywatele dO Vlepek!
Zamw naklejki promujce Obywatela oraz inicjatywy i idee z nim zwizane.
Obywatel tIR-y na tory audycja Czy masz wiadomo..? praca domowa kobiet

AutoRzy NumERu:
Theodor w. adorno (1903-1969) wiatowej sawy niemiecki filozof i socjolog, jeden z czoowych mylicieli tzw. szkoy frankfurckiej i wsptwrca teorii krytycznej, nawizujcej do marksizmu. Zajmowa si take teori muzyki, krytyk muzyczn i kompozytorstwem, ukoczy ponadto studia psychologiczne. Jeden z czoowych mylicieli lewicowych i najwybitniejszych krytykw wspczesnego spoeczestwa, m.in. kultury masowej (jako narzdzia kontroli spoecznej) oraz dominacji instrumentalnie pojmowanego racjonalizmu, ktry by jego zdaniem jednym ze rde XX-wiecznych systemw totalitarnych. Jest take twrc opartej na psychoanalizie teorii osobowoci autorytarnej, wyksztacajcej si w okrelonych typach rodzin i charakteryzujcej si gloryfikacj wadzy, idealizowaniem wasnej grupy i agresj wobec czonkw innych grup. Jako e jego ojciec by z pochodzenia ydem, Adorno musia w 1934 r. wyemigrowa z Niemiec do Anglii, nastpnie trafi do USA. Od 1949 r. ponownie w rodzinnym Frankfurcie, peni w Niemczech rol jednego z najwikszych autorytetw w dziedzinie nauk spoecznych, by m.in. przewodniczcym Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego. Jego najbardziej znane rozprawy, to m.in. Dialektyka negatywna, Teoria estetyczna, Filozofia nowej muzyki, Dialektyka Owiecenia (z Maxem Horkheimerem).

karolina Bielenin (ur. 1978) doktor nauk humanistycznych polonistka oraz magister etnologii i slawistyki. Prowadzi zajcia ze studentami w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. Wspredaktorka biuletynu etnopluralistycznego ZaKORZENIEnie i ekologicznego miesicznika Dzikie ycie. Pasjonuje si kultur Bakanw, szczeglnie Macedonii, duo podruje, gwnie autostopem. Lubi piwo pszeniczne. Staa wsppracownica Obywatela. karioka Blumenfeld (ur. 1978) absolwentka nauk spoecznych na University of Haifa. Pochodzi z rodziny pomarcowych emigrantw z Polski. Interesuje si kultur chasydzk, zwaszcza postaci cadyka Chaima Halberstama z Nowego Scza i jego wizj skromnego ycia, wyraon sowami: Upodobaem sobie biedakw. A wiecie dlaczego? Bo Bg ich sobie upodoba. Uwielbia specyficzny przejaw kultury masowej, jakim s Teletubbies. Po roku 1989 czsto odwiedza Polsk, zakochana w tym kraju, jego kulturze i krajobrazie. Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) inynier, absolwent Politechniki Gdaskiej, specjalista od turbin wodnych, energetyk. Budowniczy zakadw przemysowych w Polsce i byej NRD. Od czasw studenckich aktywny na niwie kabaretowej. Wsptworzy kabarety studenckie Ad Hoc i Jelita. Inicjator trzech imprez: Oglnopolski Gdyski Konkurs Satyryczny O Grud Bursztynu, Gdyski Konkurs Satyryczny O Strusie Jajo i Kaszubski Turniej Satyryczny w Pucku. Kierownik literacki i zaoyciel gdyskiego kabaretu UNIQ. Stay wsppracownik Programu III Polskiego Radia (magazyn Parafonia), satyrycznego miesicznika Twj Dobry Humor, Radia Gdask (felietony i magazyn satyryczny 3 grosze), Radia Eska Nord (magazyn satyryczny Trzynastka) oraz pomorskiej prasy lokalnej. Kontakt: tykocin@op.pl Tomasz Buaek (ur. 1984) student geografii turyzmu na Uniwersytecie dzkim, przewodnik dzki. Zainteresowany dziedzictwem przemysu i transportu. Wspzaoyciel stowarzyszenia dzka Inicjatywa na Rzecz Przyjaznego Transportu. Mionik krajw nordyckich. katarzyna dbkowska (ur. 1984) studentka kulturoznawstwa, specjalizacja: filmoznawstwo. Prac magistersk pisze o wspczesnym kinie norweskim, poniewa od zawsze bya zakochana w tym kraju, kulturze i jzyku. Wierzy w uzdrowicielsk moc marze i dlatego dziaa w Fundacji Mam Marzenie, speniajcej yczenia chorych dzieci. Kontakt: kdabkowska@ yahoo.com

przelij na adres redakcji standardow kopert na list z adresem zwrotnym oraz naklejonym znaczkiem za 1,5 z. po otrzymaniu koperty ze znaczkiem, w cigu dwch tygodni wylemy do Ciebie przesyk z kompletem naklejek reklamujcych Obywatela.

Zobacz naklejki na stronie

www.obywatel.org.pl/vlepki

93
joanna duda-gwiazda inynier okrtowiec, dziaaczka
rencie. Bajkopisarz przygarnity dotd jedynie przez anarchistyczn Ma Parjadk, publicysta niezaangaowany przez nikogo. Zakurzony naftalin fundamentalista, co chwil si wkurza i chciaby cofn czas jak najdalej. Przeciwnik wszelkich partii i ordownik partii chrzecijaskiej lewicy, ktrej w Polsce nie ma a by powinna jako jedyna. W swych licznych pseudonimach pozuje na starca, cho jest zaledwie lekko-prednim dziadkiem.

Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea (1978) i pierwszej Solidarnoci (czonek prezydium MKS-MKZ, Zarzdu Regionu), w stanie wojennym internowana, niezalena dziennikarka i publicystka (Robotnik Wybrzea, Skorpion, Poza Ukadem). Od pocztku do dzi konsekwentnie w opozycji do metod i polityki firmowanej przez Lecha Was i jego nastpcw. ona Andrzeja Gwiazdy. Staa wsppracowniczka Obywatela.

wykadowca akademicki; pracuje rwnie z modzie licealn, prowadzc cykl warsztatw o inspirujcych formach reklamy i jej powizaniach ze sztuk. Wierzy, e popkultura moe by rdem pozytywnych inspiracji. W wolnych chwilach rysuje komiksy i wraz ze swoim ulubionym czworonogiem przygotowuje si do zostania dogoterapeut.

ela dziekanowska (ur. 1979) kulturoznawca, dziennikarz,

anne grant (ur. 1969) izraelska dziennikarka, pracowaa w jednej z zachodnich organizacji pomocowych w Tybecie, skd wyjechaa w marcu tego roku. Mieszka w Londynie. jon Hughes brytyjski dziaacz ekologiczny i publicysta. Zastpca redaktora naczelnego miesicznika The Ecologist, publikuje te artykuy popularyzujce zagadnienia szeroko rozumianej ochrony rodowiska na amach prasy nie-specjalistycznej.

anna mieszczanek (ur. 1954) dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wojennym, w latach 80. redaktorka podziemnego pisma Karta, pniej m.in. prywatny wydawca. W latach 1996-1997 wiceprezes Spoecznego Instytutu Ekologicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Zaoycielka i pierwszy Prezes Zarzdu Stowarzyszenia Forum Mediacji i Mediatorw, inicjatorka powstania Orodka Mediacji Rodzinnych przy Fundacji Zadba o wiat. Autorka wydanej w podziemiu i nagrodzonej przez Fundacj Polcul ksiki o wydarzeniach marca 1968 w Polsce oraz wspautorka (z Wojciechem Eichelbergerem) bestsellera Jak wychowa szczliwe dzieci. Staa wsppracowniczka Obywatela. remigiusz okraska (ur. 1976) z wyksztacenia socjolog
(Uniw. lski), z zamiowania spoecznik, publicysta i poszukiwacz sprzecznoci. Autor ponad 400 tekstw zamieszczonych na amach czasopism spoeczno-politycznych rnych opcji (od radykalnej lewicy i anarchizmu po radykaln prawic), w ktrych od 1997 r. promowa porzucenie przestarzaych ideologii, schematw mylowych i podziaw politycznych oraz wskazywa alternatywne rozwizania. Od jesieni 2001 do lata 2005 r. by redaktorem naczelnym miesicznika Dzikie ycie, powiconego obronie przyrody i propagowaniu radykalnej ekologii. Zredagowa polskie edycje kilku ksiek z klasyki myli ekologiczno-spoecznej (A. Leopold, C. Maser, D. Korten, D. Foreman) i inne prace o podobnej tematyce. W kwestii pogldw spoeczno-politycznych sympatyk starej socjaldemokracji i lewicy patriotycznej, rodkowoeuropejskiego agraryzmu, niemieckiego ordoliberalizmu, dystrybucjonizmu Chestertona i Belloca oraz dowiadcze pierwszej Solidarnoci, cho z upywem czasu coraz mniej przywizany do etykietek, sloganw i programw, bardziej natomiast do dobra wsplnego i konkretnej pracy na jego rzecz. Czsto za dokadnie te same dziaania czy opinie jest przez tpawych lewicowcw nazywany faszyst, a przez tpawych prawicowcw lewakiem, i dobrze mu z tym. Piwosz. Obecnie mieszka w Bydgoszczy. Wspzaoyciel i redaktor naczelny Obywatela.

Tomasz Hypki (ur. 1959) ekspert w zakresie lotnictwa, uzbrojenia i wojskowoci. Ukoczy Wydzia Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa Politechniki Warszawskiej, od 1980 r. silnie zaangaowany w dziaalno opozycji demokratycznej w tym w tworzenie Niezalenego Zrzeszenia Studentw (by m.in. szefem Sekcji Wydawniczej). Prezes Agencji Lotniczej Altair, zajmujcej si dziaalnoci wydawnicz (przeja wydawanie Skrzydlatej Polski, najstarszego w Polsce czasopisma lotniczego, ponadto wydaje m.in. pismo RAPORT wojsko, technika, obronno oraz serie ksikowe, jak Najwiksze Bitwy XX Wieku) i konsultingow oraz organizacj seminariw i imprez zwizanych z lotnictwem i obronnoci. Sekretarz Krajowej Rady Lotnictwa stowarzyszenia, ktre dziaa na rzecz integracji polskiego rodowiska lotniczego. Komentator w sprawach zwizanych z lotnictwem i wojskowoci, ale take aktywny dziaacz na rzecz polskiego przemysu m.in. autor licznych publikacji na temat nieprawidowoci przy prywatyzacji polskich przedsibiorstw. dagmara jaszewska (ur. 1975 r.) socjolog, doktorantka kulturoznawstwa Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej w Warszawie. Autorka ksiki Nasza niedojrzaa kultura. Postmodernizm inspirowany Gombrowiczem (2002). Publikowaa m.in. w Kulturze Wspczesnej, Emaus, W drodze. Mieszka w Warszawie. maciej kronenberg (ur. 1981) geograf, regionalista i dzki przewodnik, zafascynowany dziedzictwem przemysowym, zajmuje si jego wykorzystaniem przez turystyk.
dziau polonistyki UW. Przez kilka lat pracowaa w prasie ekonomicznej, a od 8 lat w organizacjach pozarzdowych: Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, Stowarzyszeniu Innowatorw Spoecznych Ashoka, Fundacji PZU oraz aktualnie w Fundacji na rzecz Nauki Polskiej,

micha sobczyk (ur. 1981) absolwent ochrony rodowiska na Uniwersytecie dzkim. Z pogldw egalitarysta; nieufny wobec radykalnych wizji, ceni to, co sprawdzone, jak choby spdzielczo, transport szynowy czy tradycyjne rolnictwo. Zalepiony mioci do odzi i najstarszego z tutejszych klubw pikarskich. Lubi piwo w tradycyjnych butelkach. Zastpca redaktora naczelnego Obywatela. micha stpie (ur. 1981) absolwent Uniwersytetu dzkiego,
kierunku ochrona rodowiska. Od 1999 r. mniej lub bardziej udzielajcy si w organizacjach pozarzdowych. Koneser serkw waniliowych, rowerzysta, amator eglarstwa oraz turystyki pieszej.

marta azarowicz-kowalik (ur. 1969) absolwentka wy-

konrad malec (ur. 1978) przyrodnik, z zainteresowaniem

jacek szuster (ur. 1980) wrocawianin, absolwent socjologii. Obecnie na drugim roku cultural studies na jednej z brytyjskich uczelni. Szczeglnie interesuje si zjawiskiem konsumeryzmu. Zapalony kajakarz, najbardziej kocha polskie rzeki.
per wirtn (ur. 1958) szwedzki dziennikarz, pisarz i lewicowy dziaacz spoeczny, redaktor naczelny dwumiesicznika polityczno-spoeczno-kulturalnego Arena. jacek zychowicz (ur. 1963) dr nauk filozoficznych, polonista, tumacz, muzykolog-amator, wykadowca akademicki, publicysta. Publikowa m.in. w Dzi, Trybunie, Nowym Tygodniku Popularnym, Myli Socjaldemokratycznej, Wiadomociach Kulturalnych, Polityce, Przegldzie Tygodniowym, Twrczoci, Sztuce, yciu i Europie. Autor ksiki Mieszanka wybuchowa. Felietony i powiastki ze wiata jednowymiarowego. Stay wsppracownik Obywatela.

i sympati spoglda na tzw. hipotez Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy uyciu wasnych si, std rower i narty biegowe s mu nieocenionymi przyjacimi. Mionik tego, co lokalne i nieuchwytne, czego nie da si w prosty sposb przenie w inne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie Natury. Stay wsppracownik Obywatela.

paplo maruda prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej organizacji praw czowieka). Autor setek znakomitych wierszy, z ktrych jeden na pewno zosta wydrukowany za Oceanem. W roku 1974 stan na drodze butelki szampana zmierzajcej w stron burty statku na gdaskiej pochylni od tego czasu na

94

z oByWAtELSKiEGo fRoNtu
Luty-kwiecie Nasi redaktorzy i autorzy aktywnie poruszali tematyk obywatelsk w innych mediach, publikujc teksty, udzielajc wywiadw itp. Redaktor naczelny Obywatela, Remigiusz Okraska, dla Polskiego Radia przygotowa kolejny tekst powicony polskim tradycjom spoecznikowskim tym razem dziaalnoci prezydenta Stanisawa Wojciechowskiego, ktry by wybitnym dziaaczem spdzielczym (wspomniany artyku, tak jak i poprzednie z cyklu, znale mona na stronie www.polskieradio.pl/ nauka/idee). Rafa Grski oraz Piotr Ciompa zabierali gos w sprawach dotyczcych funkcjonowania w Polsce instytucji rad pracownikw (m.in. na amach Tygodnika Solidarno i Kuriera Lubelskiego). Micha Sobczyk w yciu Warszawy tumaczy, jakie s negatywne skutki ekspansji wielkich sieci handlowych. Z kolei Konrad Malec udzieli wywiadu regionalnej Telewizji Toya na temat ekologicznego stylu ycia (m.in. jak oszczdza wod i energi) oraz Dziennikowi dzkiemu na temat planowanej lokalizacji lotniska pod Skierniewicami, w okolicy rezerwatu przyrody Rawka (jedyna rzeka w Polsce bdca na caej swej dugoci rezerwatem). 23 lutego W Studenckim Radiu ak Politechniki dzkiej odbyo si pierwsze spotkanie dla suchaczy audycji Czy masz wiadomo?, od wielu lat prowadzonej przez redaktorw Obywatela. Mona byo spotka si z redakcj ekologiczn oraz obejrze film ycie wymyka si spod kontroli, powicony zagroeniom zwizanym z organizmami modyfikowanymi genetycznie (GMO). Audycji mona sucha na falach 88,8 FM w odzi i okolicy oraz za porednictwem Internetu na caym wiecie (www.zak.lodz.pl). Mona j take pobra i odtworzy w dowolnym momencie na stronie audycji www.czy-masz-swiadomosc.oai.pl 26 lutego Do marszaka Sejmu zgoszony zosta obywatelski projekt ustawy, ktra ma ograniczy liczb bezpatnych, jednorazowych torebek foliowych zuywanych w handlu. Teraz aby trafi pod obrady parlamentu, wnioskodawcy musz zebra pod nim 100 tys. podpisw poparcia w cigu trzech miesicy. Aktywnie wczylimy si w t kampani. W pracach Obywatelskiego Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej bierze udzia Szymon Surmacz, ktry prowadzi take stron WWW akcji. Co par dni przyczaj do niej kolejne miasta w momencie wydawania tego numeru byo ich ju dwadziecia dwa. Jest to pierwsza gona, oglnopolska kampania, ktra w tak dobitny sposb pokazuje problem bezmylnego produkowania mieci. Z naszego punktu widzenia wane jest, e caa ta obywatelska akcja zainicjowana zostaa przez modych samorzdowcw. Mamy nadziej, e nie bdzie to tylko jednorazowy zryw dla zapewnienia sobie chwilowego rozgosu. Mimo, e pojawiaj si takie zarzuty (np. w komentarzach w Internecie), to ogldajc prac komitetu od rodka cieszy nas wiadomo ekologiczna i wraliwo estetyczna wikszoci inicjatorw akcji. Zachcamy wszystkich do wczenia si w zbirk podpisw wicej informacji na stronie www.foliowki.pl 5 marca W Sali Kolumnowej Sejmu RP odbya si Oglnopolska Konferencja Polska wolna od GMO, zorganizowana przez m.in. Prawo i Sprawiedliwo oraz Koalicj Polska wolna od GMO, wsptworzon przez rodowisko Obywatela. Zgromadzia licznych politykw, dziaaczy samorzdowych i spoecznych, rolnikw, naukowcw i duchownych. Politycy publicznie zoyli kilka wanych, bezprecedensowych deklaracji, z ktrych bdzie teraz trzeba ich rozliczy. Wicej o kampanii anty-GMO na stronie www.polska-wolna-od-gmo.org 8 marca Na antenie Studenckiego Radia ak audycj Czy masz wiadomo? poprowadziy Katarzyna Wojtu i Magdalena Doliwa-Grska. Wraz z zaproszonymi gomi rozmawiay, przy okazji obchodw Dnia Kobiet, o kobiecoci, kobietach w wiecie mczyzn i mczyznach w wiecie kobiet, wreszcie o roli wspczesnej kobiety w yciu prywatnym, publicznym i spoecznym. W studiu spotkali si: Wodzimierz Tomaszewski wiceprezydent miasta odzi, Kaja Zapdowska z Orodka Naukowo-Badawczego Problematyki Kobiet przy Uniwersytecie dzkim, Natalia Sarata socjoloka, Fundacja Przestrze Kobiet w Krakowie oraz Tomasz Felczak Nieformalna Grupa Mczyzn na rzecz rwnoci/Amnesty International. 12 marca W Warszawie odbya si konferencja Rozwj lokalny i przedsibiorczo spoeczna w XXI wieku, zorganizowana przez Instytut Spraw Publicznych i objta patronatem medialnym Obywatela. Starano si na niej odpowiedzie na pytanie, w jakim zakresie przedsibiorczo spoeczna stanowi szans rozwoju spoecznoci lokalnych z terenw marginalizowanych. 13 marca Szymon Surmacz by gociem Centrum Edukacji i Wychowania Modziey KANA w Sosnowcu. W ramach projektu Ambitne Kino Studyjne pokazalimy dwa dokumenty Brand New World i Uczc si od Ladakh, ktre stay si pretekstem do bardzo ciekawej dyskusji na temat kondycji naszej cywilizacji, globalizacji i problemw dotykajcych tradycyjnych spoecznoci. W spotkaniu uczestniczyo okoo 40 osb. Dzikujemy za zaproszenie Barbarze Surmacz-Dobrowolskiej. 26 marca Pod obrady Sejmu RP trafia ustawa o ochronie indywidualnych i zbiorowych praw pacjenta i o Rzeczniku

95
Praw Pacjenta. Naley to uzna za sukces Stowarzyszenia Primum Non Nocere, ktre od dawna zgaszao postulat powoania rzecznika (Obywatel wspiera te starania od roku 2002). 27 marca Micha Sobczyk, jako przedstawiciel organizacji spoecznych, wzi udzia w obradach komisji doradczej ministra rodowiska ds. organizmw genetycznie modyfikowanych (GMO). Tematem spotkania byy m.in. planowane badania wpywu upraw modyfikowanej kukurydzy na rodowisko, ktre miayby by finansowane ze rodkw publicznych. 28 marca W Kielcach odbyo si pierwsze z nowego cyklu szkole dla rad pracownikw, ktre prowadzi rodowisko Obywatela. Maj one na celu przybliy tym stosunkowo nowym ciaom sposb dziaania w zakadzie pracy. Dostp do rnego rodzaju informacji na temat zakadu pracy to wany or w walce o dobro pracownika. Jednak pracodawcy czsto wykorzystuj niewiedz lub niecisoci w przepisach, aby ich nie przekazywa. Std tak wane s szkolenia, dajce praktyczn wiedz, jak w peni korzysta z ustawowych uprawnie. Informacje o szkoleniach, a take m.in. bezpatny poradnik dla czonkw rad pracownikw na stronie www.radypracownikow.info 29 marca W Studenckim Radiu ak, Szymon Surmacz i Konrad Malec poprowadzili kolejn ju audycj z cyklu Czy masz wiadomo? Zielona d. Na antenie rozmawiano o energetyce odnawialnej, m.in. o energii geotermalnej oraz spalaniu biomasy. Coraz czciej bowiem z mediw lokalnych syszy si, e d i znaczn cz wojewdztwa mona by ogrza i owieci korzystajc wycznie z przyjaznego rodowisku i ludziom rda energii, jakim jest ciepo wntrza ziemi. Na antenie gocilimy ekspertw i praktykw w zakresie odnawialnych rde energii: Beat Bartoszewsk ze Stowarzyszenia Doradcw Gospodarczych Pro-Akademia, Jacka Kurpika z Geotermii Uniejw, dr. Janusza elaziskiego hydrologa, inyniera budownictwa wodnego z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, oraz przedstawicieli Greenpeace i WWF. Kwiecie Na stronie internetowej www.obywatel.org.pl zamiecilimy w caoci kolejny archiwalny numer Obywatela (nr 24), ktrego nakad w peni si wyczerpa. Od tego momentu kady internauta moe za darmo przeczyta wszystkie teksty z tego numeru. 3 kwietnia Z inicjatywy naszego Instytutu Spraw Obywatelskich odbyo si zorganizowane przez wicemarszaka senatu Zbigniewa Romaszewskiego spotkanie Komitetu Koordynacyjnego Rad Pracownikw. Spotkanie miao na celu wypracowanie wsplnego stanowiska w sprawie nowelizacji ustawy o informowaniu pracownikw i przeprowadzaniu z nimi konsultacji. Przybyo na nie ponad 50 przedstawicieli rad z zakadw w caej Polsce. Obrady byy owocne, dajc nadziej na stworzenie realnej siy mogcej doprowadzi do uchwalenia przepisw korzystniejszych dla pracownikw. 4 kwietnia Licznik na naszej stronie internetowej przekroczy liczb 1 miliona 400 tysicy odwiedzin, tj. wej na stron gwn. Liczba ta nie obejmuje odwiedzin podstron tych jest o wiele, wiele wicej, a take obejmuje tylko jedne odwiedziny dziennie z danego komputera (nie uwzgldnia zatem tego, e kto z odwiedzajcych by na stronie dwa lub wicej razy w cigu doby). Zapraszamy na stron www. obywatel.org.pl na niej codziennie porcja nowych informacji obywatelskich, ogosze, zapowiedzi, relacji, a oprcz tego sporo wikszych tekstw, m.in. felietony i komentarze aktualizowane co 2-3 tygodnie. 17 kwietnia Zorganizowalimy kolejne szkolenie dla czonkw rad pracownikw, tym razem w Bydgoszczy. Tradycyjnie, ich uczestnicy uznali ich formu za przydatn oraz zadeklarowali ch wspdziaania w naszych dziaaniach na rzecz zmiany przepisw dotyczcych prawa do informacji i konsultacji w miejscu pracy, obecnie niekorzystnych dla osb zatrudnionych, a przyjaznych pracodawcom. W szkoleniu wzio udzia ponad 60 osb z zakadw pracy Kujaw i Wielkopolski. Wicej informacji o naszej kampanii: www.radypracownikow.info.
ba SZyMON SURMACZ

30 kwietnia W stoecznym Centrum Prasowym Foksal odbya si konferencja prasowa z okazji wydania przez nas ksiki Poza Ukadem zbioru publicystyki Joanny i Andrzeja Gwiazdw z lat 1988-2006. Publikacja, stanowica preludium do przygotowywanego przez nas wywiadurzeki z tymi legendarnymi dziaaczami Wolnych Zwizkw Zawodowych i pierwszej Solidarnoci, zawiera teksty o bardzo rnorodnej tematyce (od tradycji lewicy patriotycznej, przez krytyk okrgego stou i neoliberalnych reform gospodarczych, po obsesje zdrowotne wspczesnej cywilizacji), pochodzce gwnie z niskonakadowych, trudno dostpnych wydawnictw. Podczas konferencji Joanna i Andrzej opowiedzieli o ksice, a take podzielili si z dziennikarzami swoimi refleksjami na kilka poruszanych w niej tematw; udzielili take paru wywiadw. Zapis najciekawszych fragmentw spotkania w postaci plikw dwikowych znale mona na stronie internetowej ksiki www.gwiazda.oai.pl. Znajduj si tam take wybrane teksty ze zbioru, informacje o spotkaniach promocyjnych z autorami (zachcamy do organizowania ich w swoich miejscowociach!) oraz moliwociach nabycia ksiki. Wszelkie dodatkowe informacje mona take uzyska pod numerem (42) 630 17 49 lub piszc na adres: steplewski@obywatel.org.pl

sklep obywatela poleca:


ko 39
Michael Albert, ekonomia uczestniczca. ycie po kapitalizmie
Oficyna Trojka, Pozna 2007, 324 strony, cena 29 z

ko 40

Odwana prba rzucenia rkawicy neoliberaom, ktrzy twierdz, e nie ma alternatywy dla systemu ekonomicznego opartego na maksymalizacji zysku i brutalnej konkurencji. Michael Albert, odwoujc si do klasykw anarchizmu (Kropotkin) wykazuje, e ludzie nie musz by zdani na kaprysy rynku i ask wielkich korporacji. Mog natomiast odzyska kontrol nad wasnym yciem. Niezbdna do tego jest cakowita zmiana mylenia o yciu zbiorowym: poddanie gospodarki demokratycznej kontroli i zorganizowanie spoeczestwa zgodnie z zasad samorzdnoci i wsppracy. Nie ze wszystkim mona si zgodzi, ale warto przeczyta ksika odwana, ciekawa i inspirujca.

Andrew Simms, Tescopol. moesz kupowa gdzie chcesz, byle w Tesco


Wydawnictwo CKA, Gliwice 2007, 314 stron, cena 30 z

ko 41

Autor nie prbuje nawet kry negatywnego stosunku do wielkich sieci handlowych. Jego ksika jest subiektywna, ale ma twarde oparcie w przytaczanych faktach. Opowiada o tym, jak wraz ze zmian miejsca zakupw zmienia si nasze ycie i kondycja caych spoecznoci. Jest te caociow krytyk wspczesnego modelu gospodarczego, bdcego rdem wielu powanych problemw spoecznych i ekologicznych. Pokazuje, e wszelkie zjawiska spoeczno-ekonomiczne, ktrych skala jest nienaturalnie wielka, ostatecznie obracaj si przeciwko spoeczestwu oraz zabijaj rnorodno i wolny wybr. Przede wszystkim jednak udowadnia, e cay problem z hipermarketami (i nie tylko nimi) polega wycznie na tym, e zbyt atwo dalimy sobie wmwi, i nie istniej alternatywy wobec nich.

Noam Chomsky, polityka, anarchizm, lingwistyka


Oficyna Trojka, Pozna 2007, 251 stron, cena 28z

k5

Wybr kilkunastu krtkich tekstw (wywiady, artykuy, wystpienia konferencyjne) autorstwa synnego amerykaskiego jzykoznawcy i radykalnego krytyka spoecznego. Chomsky w niebanalny sposb odnosi si do aktualnych problemw, jak postpy globalizacji czy polityka zagraniczna USA, prowadzona pod hasem tzw. wojny z terrorem. Prezentuje take wasn, spjn wizj czowieka i spoeczestwa, opart na krytyce neoliberalizmu oraz na ideale wolnoci i wsppracy. Mocna i konkretna rzecz.

Joanna i Andrzej Gwiazda, poza ukadem


Biblioteka Obywatela, d 2008, 240 stron, cena 29z

Dokonany przez redakcj Obywatela wybr 27 artykuw Joanny i Andrzeja Gwiazdw, wspzaoycieli i dziaaczy Pierwszej Solidarnoci i Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea. Poniewa pogldy autorw na wiele spraw, jak Okrgy St, neoliberalne reformy ustrojowe czy lustracja, byy niewygodne dla gwnych uczestnikw dyskusji politycznej, wspomniane teksty ukazyway si gwnie w wydawnictwach niskonakadowych i nie miay szans dotrze do szerszego grona odbiorcw. Oryginalne, bezkompromisowe i prorocze analizy sytuacji spoecznej i politycznej w Polsce i na wiecie, z zacht do zawierzenia wasnemu rozumowi, zamiast skorumpowanym elitom i propagandzistom nazywanym we wspczesnej nowomowie niezalenymi ekspertami. Wstyd nie mie na pce!

zapraszamy

Ksiki mona rwnie zamawia telefonicznie oraz poczt: obywatel ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./fax. /042/630-17-49; e-mail: obywatel@obywatel.org.pl

www.obywatel.org.pl/sklep

Suchaj co dwa tygodnie w soboty

w godzinach 15-18: w Studenckim Radiu ak:

przez internet: www.zak.lodz.pl

w odzi i okolicach na

88.8

Audycja radiowa ..
sychaczy. dla wymagajcych

mHz

lub z plikw MP3 (podcast) na stronie internetowej:

www.czy-masz-swiadomosc.oai.pl

suchaj myl dziaaj

Projekt jest realizowany dziki wsparciu udzielonym przez Islandi, Liechtenstein i Norwegi poprzez dofinansowanie ze rodkw Mechanizmu finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu finansowego a take ze rodkw budetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach funduszu dla Organizacji Pozarzdowych. Projekt jest realizowany dziki wsparciu Unii Europejskiej. Za tre niniejszego dokumentu odpowiada Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, pogldy w nim wyraane nie odzwierciedlaj w adnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej.

nowa ksika obywatela

poLecamy!

joAnnA i AndrZej

gwiAZdA
PUBLICySTyKA Z LAT 1988-2006

PoZA ukAdem

Zbir publicystyki legendarnych dziaaczy solidarnoci oraz zaoycieli wolnych Zwizkw Zawodowych. Zawiera wybr tekstw z lat 1988-2006, ukazujcych si na amach niskonakadowych wydawnictw, gwnie w pimie Poza ukadem. Znale tu mona mnstwo odwanych, oryginalnych analiz i prognoz dotyczcych polskiej rzeczywistoci. 240 stron lektury wrd tematw m.in. spoeczne i gospodarcze skutki okrgego stou, lewica patriotyczna, unia europejska, globalizacja, dziedzictwo solidarnoci, krytyka neoliberalizmu gospodarczego. wszystko napisane w dynamiczny, wcigajcy, drapieny sposb, z poczuciem humoru. Autorzy obnaaj wiele mitw i przedstawiaj oryginalne stanowisko, niespotykane w adnej popularnej opcji politycznej. Wydawca: Obywatel, maj 2008. wicej o ksice na stronie internetowej: www.gwiazda.oai.pl tu przeczytasz fragmenty ksiki, obejrzysz fotografie autorw, posuchasz nagra ich wypowiedzi, dowiesz si o spotkaniach promocyjnych itp.

przeczyTaj! przemyL! wspieraj woLn myL!


ksika dostpna w salonach empik, ksigarniach i w sprzeday wysykowej u wydawcy.
Mona j zamawia wpacajc 29 z (lub wielokrotno tej kwoty) na konto: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Bank Spdzielczy Rzemiosa, ul. Moniuszki 6, 90-111 d numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001
W opisie prosimy wpisa Poza Ukadem (brak tej informacji spowoduje opnienie wysyki ksiki). Mona te zamawia ksik za pobraniem (patne przy odbiorze), ale wwczas dochodz opaty pocztowe i koszt caoci wyniesie 39 z. Zamwienia za pobraniem prosz skada na adres: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d, tel. (42) 6301749, e-mail: biuro@obywatel.org.pl koniecznie podaj wyranie swj peny adres pocztowy, na ktry mamy wysa ksik.

w stron polskiego modelu gospodarki spoecznej budujemy nowy liskw


do tego numeru obywatela doczamy bezpatn pyt z filmem powiconym idei przedsibiorstw spoecznych tworzonych siami spoecznoci, w oparciu o miejscowy potencja, i nastawionych nie na zysk, ale zaspokajanie lokalnych potrzeb. Pokazuje osoby, ktre tworzyy takie przedsibiorstwa w ramach projektu budujemy nowy liskw (opisywanego wewntrz numeru), oraz tych, ktrzy znaleli w nich zatrudnienie.

pyta DVD z filmem gratis

You might also like