100 stron niebanalnych artykuw GRATIS! Ankieta do wypenienia!

Nr 4(42)/2008 dwumiesicznik www.obywatel.org.pl

(w tym 0% VAT)

POLFA zakady farmaceutyczne

Magazyn z lekami o wartoci 270 mln z

Ulga dla inwestorw zagranicznych

Najlepszy zakad w Polsce

250,ODKRYJ WYSP SKARBW!

ISSN 1641-1021 Europa 4,5 EUR index 361569

Polska po 1989 r.

07

9 771641 102088

USA 5 USD

nr 4 (42) /2008
BezdroA i Afery prywATyzAcji

sPis treci
tak hartowa si szmal Remigiusz Okraska
Jeli kto uwaa, e w Polsce ostr krytyk neoliberalnego kapitalizmu zajmuj si Jacek akowski czy Sawomir Sierakowski, to lektura ksiki prof. Tittenbruna moe skutkowa u niego zawaem serca.

Od jednego z nierzetelnych inwestorw cignito w cigu ponad szeciu lat zaledwie 150 tys. z z ponad 23 mln zalegoci. W dodatku, gdy skada ofert przy okazji innych prywatyzacji, pracownicy Ministerstwa Skarbu wystawiali mu opini, e jest rzetelnym inwestorem! Niespacone zobowizania wynosz w sumie ponad 700 mln z. Niemal 360 inwestorw ma obecnie przedawnione zobowizania prywatyzacyjne, a 600 podmiotw nie realizuje zobowiza prywatyzacyjnych.

Bezdroa polskiej prywatyzacji

z prof. Jackiem Tittenbrunem
rozmawiaj Micha Sobczyk i Remigiusz Okraska

mieszkania sprzedam. ludzie gratis

Micha Sobczyk, Krzysztof Woodko
W PRL tysice rodzin yy w mieszkaniach, ktre naleay do zakadw pracy. Kiedy III Rzeczpospolita uznaa znaczn cz tych przedsibiorstw za zbdny balast, za bezcen sprzedano nie tylko maszyny. Podobnie uczyniono z ludmi lokatorami mieszka zakadowych.

16

Polska dwch prdkoci Karol Trammer

Budowa kolei duych prdkoci to szansa na wielki skok cywilizacyjny dla Polski. Pytanie tylko, kto na tym skoku skorzysta. I kto na nim straci...

22

zawsze mona pomc pracownikom

rozmawia Micha Sobczyk

26

z Krzysztofem Zgod z Dziau Rozwoju NSZZ Solidarno

Jeeli pracodawca chce walczy ze zwizkiem zawodowym nie rozmawia z nami lub zwalnia pracownikw, by wywrze nacisk to jednym z elementw negocjacji jest przycignicie uwagi mediw i uycie ich do tego, by zmieni jego postaw.

dania rynek dla czowieka Do najwikszych osigni Danii naley stworzenie rynku pracy gwarantujcego bezpieczestwo socjalne przy jednoczesnym zachowaniu dynamicznego rozwoju gospodarczego.

34

wsplna sprawa Micha Stpie

Dla wielu kupcw handel to nie tylko praca i sposb na utrzymanie. To take sens ycia. Dlatego tak bardzo staraj si pozosta w grze. W pojedynk nie jest to jednak atwe. Wsplnie s silniejsi i wicej mog. Nie tylko stawi czoa supermarketom, ale take lepiej dba o inne grupowe interesy.

29

Biblioteki: publiczne czy dla zysku?

lao che: Po Prostu jestemy std To sprzenie zwrotne czulimy na koncertach. Gdy si patrzy na innych ludzi, czowiek sam jest wzruszony, piewajc Niech yje Polska niepodlega i widzc, e oni si caym sercem z tym utosamiaj. Akito Yoshikane
Gdy czytelnicy ponownie stanli przy pkach z ksikami, zorientowali si, e biblioteki s ju w rkach prywatnych, a ich funkcj stao si odtd przynoszenie zysku.

32

Flexicurity duski przykad dla europy?

Karolina Marchlewska

34 40 45

Feminizm daleko od szosy Anna Janikowska

teoria w Praktyce: seniorzy

seniorom

Robert Marshall
Spdzielnia Koreikyo staa si si, ktra zmienia codzienne ycie osb starszych w Japonii gruntowniej ni byoby to w stanie uczyni jakiekolwiek emeryckie lobby.

54

4
Feminizm na Prowincji

w rozkroku Alfred Lubrano lektury i konflikt tosamoci Rafa Bakalarczyk

To prawda, e mwic Gombrowiczem Sienkiewicz wikszoci modziey nie zachwyca. Ale tak samo nie zachwyca jej Gombrowicz. I gwn przyczyn wcale nie musi by tre ksiek, lecz to, jaki robi si z nich uytek.
Miosz Frelek

47 50

40
Dziaaczki kobiece na prowincji nie maj czasu na dugie teoretyczne debaty jest przecie tyle do zrobienia!. wielka transFormacja

Chwila oddeChu Po prostu jestemy std

z Hubertem Spitym Dobaczewskim z zespou Lao Che rozmawia Marek Cielak

54

wiee warzywa na betonowej pustyni

Phoebe Connelly, Chelsea Ross Paradoks gospodarki rynkowej polega na tym, e etyczna baza (np. etos suby cywilnej czy etyka w biznesie) niezbdna do funkcjonowania stabilnych instytucji, jest przeniesiona z podmiotw, ktre uprzednio byy przez wolny rynek i pastwo niszczone.
W Ameryce grupy zapalonych rolnikw umacniaj wizi lokalne, zazieleniaj betonowy krajobraz miast, rewolucjonizuj polityk ywnociow.

57

prZypadek CZy konieCZno historyCZna?

Pasjonaci i wizjonerzy
z dr. Magdalen Goaczysk rozmawia Wioleta Bernacka
Przesanie to podejrzane sowo w przypadku teatru alternatywnego. Jest on daleki od kaznodziejstwa, nie daje widzowi adnych recept, a jego twrcy manifestuj postaw otwart i krytyczny stosunek do rzeczywistoci.

63

encyklopedia wyrae makabrycznych

Paplo Maruda
Dzi bytem bardziej realnym od Zwizkw Zawodowych wydaje si niewidzialna dla oka molekularna maszyneria, jak operuje nanotechnologia. Zwizki bowiem, cho w zasadzie widzialne w postaci biurowcw swych central, s tak wolne, e szybszy od nich jest zwyky limak.

67

79
w rozkroku

47

ironezje Tadeusz Buraczewski

Stado kocha tpo tempo!

67 Z grubej rury

z Polski rodem: warszawska

radykaka

68

Remigiusz Okraska
Mwic, e chop jest obywatelem, Irena Kosmowska nie podwaaa jeszcze status quo. Ale goszc hasa samodzielnoci tej warstwy, hasa chopskiej godnoci i niezalenoci, wymierzaa silny policzek temu, co Marks nazwa mylami klasy panujcej.
bnd Natalie litz

z Polski rodem: wiara,

praca, godno

75

Rafa tocha
Nie zaniedbywano rozwoju intelektualnego i godziwej rozrywki. Temu miay suy robotnicze domy ludowe adna inna organizacja nie utworzya na terenie Krlestwa Polskiego tylu tego rodzaju placwek. Organizowano w nich koncerty, odczyty, zabawy, przedstawienia teatralne, pokazy filmowe, w nich rozwijay si i wiczyy chry robotnicze, orkiestry, teatry amatorskie.

Ludzie z klasy robotniczej zastanawiaj si, czy bd lubi swoje dzieci, gdy wyrosn na typowych przedstawicieli klasy redniej. Znajomy powiedzia mi: Zobaczyem crk w stroju hokejowym za 800 dolarw, na lodowisku patnym 300 dolarw za godzin. Staa si ona takim dzieciakiem, jakich szczerze nie znosiem, gdy byem w jej wieku.

wielka transformacja Arkadiusz Peisert

79

5
Fikcyjne towary i bolenie prawdziwy rynek
magazyn OByWaTEL TWOrzOny jEsT W 99% spOEczniE
Dwumiesicznik Magazyn Obywatel okadka: bna szymon surmacz fotografie na okadce: b Pablo Garp (to) bna kane (250,-) bnd Michael Verhoef (70,-) b Micha sobczyk (10,-) b Brandon Baunach (50,-) bn Chris Campbell (150,-) Rada Honorowa: Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory, Piotr Ciompa, prof. leszek Gilejko, andrzej Gwiazda, dr zbigniew Haat, Bogusaw kaczmarek, Marek kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat, zofia romaszewska, dr zbigniew romaszewski, dr adam sandauer, dr Pawe soroka, krzysztof Wyszkowski, Marian zagrny, Jerzy zalewski Redakcja: rafa Grski remigiusz okraska (redaktor naczelny) Micha sobczyk (zastpca red. naczelnego) szymon surmacz Stali wsppracownicy: dr karolina Bielenin, Piotr Bielski, agata Brzyzka, Joanna Duda-Gwiazda, Maciej krzysztofczyk, dr hab. rafa tocha, dr sebastian Makowski, konrad Malec, anna Mieszczanek, leszek Nowakowski, lech l. Przychodzki, Marcin skoczek, olaf swolkie, dr Jarosaw tomasiewicz, karol trammer, Bartosz Wieczorek, krzysztof Woodko, Marta zamorska, dr andrzej zybaa, dr Jacek zychowicz Kolektyw: zbigniew Bednarek, Wioleta Bernacka, Justyna Bibel, karioka Blumenfeld, katarzyna Dbkowska, Magdalena Doliwa-Grska, agnieszka Grczyska, Piotr Jdrzejko, Maciej kronenberg, Micha stpie, agnieszka surmacz, Jarosaw szczepanowski, Piotr widerek, stanisaw wigo, Micha Wenski, Micha Woowski Adres redakcji: obywatel ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./faks: /042/ 630 17 49 propozycje tekstw: redakcja@obywatel.org.pl reklama, kolporta: biuro@obywatel.org.pl Skad i opracowanie graficzne: studio@obywatel.org.pl internet: www.obywatel.org.pl W caej Polsce Magazyn obywatel mona kupi w sieciach salonw prasowych empik, ruch, inmedio, relay. Wybrane teksty Magazynu obywatel s dostpne na stronach onetkiosku (http://kiosk.onet.pl). redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw z obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on przedrukiem z dwumiesicznika obywatel (z podaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (www. obywatel.org.pl) oraz przesania na adres redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.

83

Karl Polanyi
Dopuszczenie, aby mechanizm rynkowy by wycznym regulatorem ludzkich losw i naturalnego rodowiska lub wyznacznikiem wartoci czy siy nabywczej, moe skutkowa rozkadem spoeczestwa.

imperium, sny i zmierzch Jacek Zychowicz

O ostatnim, niedokoczonym dziele Stanisawa Brzozowskiego, ktre mogo sta si jedn z najwaniejszych ksiek ubiegego wieku.

87

Felietony Prawo prawem, a sprawiedliwo musi by

Joanna Duda-Gwiazda
Jeli Polacy przyswoj sobie, e wszystkie wistwa, jakie zrobisz bliniemu swemu, s dopuszczalne, byle byy zgodne z prawem i z procedur, to nie da si y.

91

Postp widz, postp! Anna Mieszczanek

Im bliej mnie tym bardziej jakie co dziaa. Obiad kiedy trzeba, pociel uprana i wysuszona, felieton napisany. Za progiem take symbolicznym si zaczyna.

92

nic miesznego...

Piotr WiDerek. WWW.rysuNki.BarDzoFaJNy.Net

TAK HARTowA Si SzmAl

remigiusz okraska Czego by nie napisa o tej ksice, nie odda si w peni jej znaczenia i wartoci. To po prostu jedna z najwaniejszych analiz (by moe nawet najwaniejsza) o tematyce spoeczno-gospodarczej, jakie ukazay si w Polsce w cigu ostatnich 20 lat.

Prof. Jacek Tittenbrun zrobi co, co wymagao zarazem ogromnego wysiku, jak i znacznej odwagi. Jego czterotomowa rozprawa to w sumie okoo 1900 (sownie: tysic dziewiset) stron! Ale przecie nie objto przesdza o wartoci tej pracy. Z deszczu pod rynn. Meandry polskiej prywatyzacji tak brzmi tytu caoci to pozycja wana przede wszystkim z uwagi na temat, wnioski i stanowisko autora. Prof. Tittenbrun, znakomity socjolog, dokona czego, co dotychczas nie miecio si w polskim dyskursie naukowo-politycznym. Po pierwsze, przygotowa drobiazgow analiz polskiej prywatyzacji. Piszc drobiazgow, mam na myli to, e ksika jest niezwykle konkretna. Przywoane w niej przykady mona liczy w setkach tyle opisano prywatyzacji przedsibiorstw i ich skutkw dla Skarbu Pastwa, systemu gospodarczego, pracownikw najemnych i spoecznoci lokalnych. To nie s goosowne stwierdzenia i wydumane teorie, lecz znakomicie udokumentowany opis zjawiska. Od nazwisk, dat i cyfr wrcz krci si w gowie podczas lektury. Po drugie, jego opis jest wrcz do blu bezpardonowy. Taryfy ulgowej nie ma tu dla nikogo ani dla lewicy, ani dla prawicy, ani dla postkomunistw, ani dla obozu solidarnociowego. Padaj niezliczone nazwiska, rwnie te najbardziej znane jakby w postaci tej ksiki materializowaa si przestroga Miosza, e spisane bd czyny i rozmowy. Politycy, biznesmeni z list najbogatszych Polakw, pracownicy liberalnego aparatu propagandowego, czyli ludzie mediw, ale take lokalni kacykowie, zagraniczni inwestorzy s tutaj wymienieni po nazwisku, przypisani do przekrtu, decyzji i opinii wyraanej w kluczowym momencie. Nie ma tu sloganw

i oskare bez pokrycia s fakty, daty, a take konkretne kwoty zapisane po stronie tych, ktrzy na prywatyzacji zyskali kokosy, jak i tych, ktrzy wskutek niej stracili skromny dorobek ycia, podstawy bytowania, godno, wiar we wasne pastwo i w drugiego czowieka. Po trzecie, jest to ksika wymykajca si wszelkim schematom. Napisa j naukowiec, ktry od lat konsekwentnie przyznaje si do marksizmu i sympatii lewicowych. Tyle tylko, e owa lewicowo nie ma nic wsplnego z postkomunizmem. Tittenbrun krytykowa wodarzy partii przed rokiem 1989 z tak sam pasj, z jak po tej dacie poddawa surowej ocenie liberalnych doktrynerw, posolidarnociowych biznesmenw oraz dawn partyjn nomenklatur, ktra jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki nawrcia si z urzdowego marksizmu-leninizmu na balcerowizm-taczeryzm. Autor Z deszczu pod rynn sam tytu ksiki jest wymowny jest niezwykle rzadkim w Polsce przykadem analityka, ktry z lewicowej perspektywy poddaje krytyce kapitalizm, a jed-

7
noczenie nie idealizuje komuny i nie przemilcza kluczowej roli dawnych dziaaczy PZPR w budowaniu nowego ustroju i czerpaniu ze korzyci. Gdy w ksice goszcz tacy prawicowi specjalici od prywatyzacji, jak Emil Wsacz a pod lup autora trafiaj wyczyny Akcji Wyborczej Solidarno, to w kolejnym czy poprzednim rozdziale czytamy o tym, co Polakom i rodzimej gospodarce zgotoway sitwy powizane ze Stowarzyszeniem Ordynacka, jak dziaaa czerwona pajczyna z Ireneuszem Seku w roli gwnej albo ile publicznych pienidzy przepyno przez rce dziaaczy z PSL-u. Po czwarte, zalet tej ksiki jest wanie jej nieskrywany lewicowy profil. Tym, co cechuje prawicowe analizy procesu polskiej transformacji ustrojowej choby autorstwa Jadwigi Staniszkis czy Andrzeja Zybertowicza jest z jednej strony znaczna niekonkretno i mglisto, z drugiej natomiast przesadne akcentowanie swoistoci i rodzimego charakteru analizowanych zjawisk. Tymczasem prof. Tittenbrun drobiazgowo opisuje fakty i zjawiska ksztatujce polsk prywatyzacj, a jednoczenie potrafi wskaza na jej uniwersalne aspekty i na mechanizmy typowe dla samej gospodarki wolnorynkowej w jej obecnym stadium. Mwic konkretnie, nie ma tu miejsca na wywody, e gdyby transformacji nie dokonali postkomunici i liberaowie, lecz prawdziwi Polacy czy prawicowi patrioci, wszystko byoby w porzdku. Tittenbrun bez pardonu wylicza przewinienia dawnych PZPR-owcw oraz doktrynerw z ekipy Balcerowicza, ale jednoczenie wskazuje na takie aspekty kapitalistycznej transformacji i neoliberalizmu, ktre s i byyby negatywne niezalenie od tego, czy ster wadzy dzieryliby Michnik z Millerem, czy Kaczyscy z Olszewskim. Za bya przede wszystkim doktryna kapitalizm w wydaniu skrajnie antyspoecznym a dopiero pniej ci, ktrzy wcielali j w ycie. Po pite, ta ksika jest niezwykle cenna i odwana take dlatego, e przywraca debacie publicznej pojcia, ktre przebieg niedawnej historii Polski skompromitowa, wypaczy czy po prostu uczyni niemodnymi, cho ich warto analityczna nadal jest znaczna. S to takie kategorie, jak choby klasa robotnicza, pracownicy najemni, wyzysk, pierwotna akumulacja i wiele innych. Cho dzi s one z jednej strony wymiewane jako relikt przeszoci, z drugiej za zawaszczone przez egzotyczne i antypatyczne getto zwane skrajn lewic, stanowi wci wan i przydatn cz krytycznej analizy ekonomicznej. Debata pozbawiona takich kategorii staje si jaowa lub nie pozwala nazwa rzeczy po imieniu wida to zarwno w liberalno-lewicowych sloganach o nierwnociach spoecznych, jak i w prawicowych wywodach o obronie polskiej wasnoci. Autor Z deszczu pod rynn, dziki operowaniu zapomnianymi kategoriami analitycznymi, nie tyle przekrela sens prospoecznych czy narodowych krytyk transformacji ustrojowej i neoliberalizmu, lecz nadaje im dodatkowej mocy. Ta ksika nie jest ani politycznym pamfletem, ktrego autor pomstuje na jakich zych ludzi, ani te bezpciow naukow analiz, z ktrej wynika, e owszem stao si co zego, lecz nie wiadomo, kto i dlaczego tego dokona czy Duch wity, czy moe Duch Dziejw, a moe po prostu jaki Wielki Przypadek. I zapewne dlatego nie staa i nie stanie si ona przedmiotem zainteresowania wielkich mediw tych samych, ktre chtnie ualaj si od czasu do czasu nad wybran, raczej wyizolowan kategori osb (np. pracownicy hipermarketw czy biedne dzieci z obszarw popegeerowskich) albo dla odmiany zamieszcz oglnikowy opis wypacze globalizacji czy skutkw dziaania wiatowych rynkw finansowych. Ksika prof. Tittenbruna stanowi znakomit odtrutk na nijakie gldzenie mediw gwnego nurtu (specjalizuje si w nim lewe skrzydo Gazety Wyborczej czy rodowisko Dziennika). Jeli kto uwaa, e w Polsce lewicow publicystyk, krytyczn wobec neoliberalnego kapitalizmu, zajmuj si Jacek akowski, Sawomir Sierakowski czy Artur Domosawski, to lektura tej ksiki moe skutkowa u niego zawaem serca. Nie tylko dlatego, e jest ona rzeczywicie krytyczn analiz zjawiska, nie za jej ndzn namiastk, ale rwnie z tego powodu, e wskazuje, i to sojusznicy polityczni czy wrcz pracodawcy wyej wymienionych odegrali znaczc rol w tworzeniu takiego systemu spoeczno-gospodarczego, ktry oni teraz czasem niemiao skrytykuj za bdy i dogmatyzm. Z deszczu pod rynn to ksika, ktra mogaby si sta swoistym dynamitem w debacie o tym, co si w Polsce stao w cigu ostatniego wierwiecza, kto i w jakim celu tego dokona, a przede wszystkim kto na tym straci. Jeli dzi opini publiczn elektryzuj ogromne kwoty, jakich brakuje na pomoc spoeczn, rozwj owiaty i nauki, system ochrony zdrowia czy nowoczesn infrastruktur, to lektura tej ksiki pokazuje jasno, e proces polskiej transformacji by tak skonstruowany, eby te kwoty nie trafiy na potrzeby spoeczestwa, lecz do prywatnych kieszeni. Odpowiada za to zarwno przyjta doktryna ekonomiczna, ale take konkretne osoby, rodowiska, partie polityczne wrd nich ci, ktrzy dzisiaj udaj a to wraliwych spoecznie, a to krytycznych politycznie. Dlatego jestem pewien, e wok tej ksiki zapadnie zmowa milczenia. Nie spotka jej krytyka, bo ona stanowiaby form reklamy to za godzioby w interesy zbyt wielu wpywowych rodowisk, tych z prawej i tych z lewej, tych modych i tych starych, tych na pewno liberalnych i tych podobno prospoecznych. Ale jeli chcemy si dowiedzie, co naprawd stao si w Polsce od poowy lat 80. do dzi, jest to lektura po prostu obowizkowa. Przede wszystkim autorowi, ale take wydawnictwu, ktre odwayo si opublikowa Z deszczu pod rynn nale si sowa najwyszego uznania i serdeczne podzikowania za wkad w najlepiej pojt dbao o dobro wsplne. remigiusz Okraska

Jacek tittenbrun, Z deszczu pod rynn. Meandry polskiej prywatyzacji, tomy i-iV, Wydawnictwo zysk i s-ka, Pozna 2008.

ksik mona zamwi w sprzeday wysykowej: Wydawnictwo zysk i s-ka, ul. Wielka 10, 61-774 Pozna, Dzia handlowy tel. (061)8550690 sklep@zysk.com.pl lub w ksigarni internetowej wydawcy: www.zysk.com.pl

BezdRoA polSKiej pRywATyzAcji

z prof. jackiem Tittenbrunem

rozmawiaj micha Sobczyk i Remigiusz okraska

Prof. dr hab. jacek tittenbrun

(ur. 1952) socjolog. kierownik katedry socjologii Przedsibiorczoci i Pracy oraz zespou Bada socjoekonomicznych w Wyszej szkole Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu, profesor zwyczajny uniwersytetu adama Mickiewicza w Poznaniu. Jego gwne zainteresowania naukowe obejmuj socjologi gospodarki, ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki wasnoci oraz zagadnienia zrnicowania spoecznego; zajmowa si badaniem m.in. maych i rednich przedsibiorstw, spoeczno-ekonomicznych mechanizmw upadku socjalizmu realnego oraz prywatyzacji. autor teorii stanw spoecznych i teorii wasnoci siy roboczej. Prowadzi badania na pograniczu socjologii i ekonomii, niejednokrotnie wkraczajc take w obszary zainteresowa filozofii, politologii i innych nauk spoecznych. laureat wielu nagrd naukowych, m.in. nagrody im stefana Czarnowskiego, przyznanej przez Polsk akademi Nauk. Wielokrotny stypendysta zagranicznych orodkw naukowych, czonek prestiowych instytucji i rodowisk naukowych, m.in. europejskiego stowarzyszenia socjologicznego. uhonorowany tytuem naukowca roku 2005 przez international Biographical Centre (Cambridge, anglia). autor kilkunastu ksiek, w tym wydanych w londynie i Nowym Jorku. Wrd jego najwaniejszych publikacji znajduj si instytucje finansowe a wasno kapitau akcyjnego (1991), Nowi kapitalici? Pracownicze fundusze emerytalne a wasno kapitau akcyjnego (1991), the Collapse of real socialism in Poland (1993), ekonomiczny sens prywatyzacji: spr o wyszo wasnoci prywatnej nad publiczn (1995), Private versus Public enterprise: in search of the economic rationale of Privatisation (1996). W roku 2008 ukazaa si jego czterotomowa praca z deszczu pod rynn: Meandry polskiej prywatyzacji. Ponadto jest tumaczem literatury piknej, dokona m.in. polskiego przekadu elaznego Jana roberta Bly.

Powszechnie za pocztek transformacji ustrojowej uwaa si rok 1989. Wanie ukazaa si Pana monumentalna praca pt. Z deszczu pod rynn. Meandry polskiej prywatyzacji. Przypomina w niej Pan, e wikszo fundamentalnych przeksztace gospodarczych, jak prywatyzacja, kuchennymi drzwiami wprowadzano jeszcze przed formaln zmian systemu. Jacek Tittenbrun: Faktycznej prywatyzacji dokonujcej si ju w czasach PRL sprzyjay zarwno prawne rozwizania tworzone na poziomie makro, jak i ukady istniejce na szczeblu mikro, tzn. przedsibiorstw oraz stosunkw midzy nimi a innymi czciami i instytucjami systemu spoecznego. Na podstawie rozporzdzenia Rady Ministrw z 8 lutego 1988 r. powstaa moliwo tworzenia prywatnych spek na bazie majtku przedsibiorstw pastwowych w celu lepszego wykorzystania i zwikszenia produktywnoci tego majtku, ktre pniej zostay nazwane spkami nomenklaturowymi. Spki pczkujce na przedsibiorstwie przejmoway z reguy newralgiczne (i przynoszce najwiksze zyski) czci aktyww, nie podlegajce rygorom podatku od ponadnormatywnych wynagrodze. Zwykle spki te zakadali i kierowali nimi czonkowie kadry kierowniczej przedsibiorstw publicznych oraz czonkowie aparatu partyjnego i inni przedstawiciele partyjnej nomenklatury. Typowa spka nomenklaturowa monopolizowaa zaopatrzenie przedsibiorstwa pastwowego w surowce, materiay i energi, a take sprzeda wyrobw gotowych, przechwytujc tym sposobem od obu stron cay zysk przedsibiorstwa. Uatwia to fakt, e dyrektor przedsibiorstwa mg zawiera z samym sob, jako prezesem spki nomenklaturowej, odpowiednie umowy. W ten sposb nomenklatura, w ramach przygotowa do powitania nowego ustroju, przeprowadzaa pierwotn akumulacj kapitau, ktra moga dokona si wycznie przez rozkradanie majtku pastwowego, bo innego w zasadzie nie byo. Uchwalenie pod koniec 1988 r. ustawy o dziaalnoci gospodarczej, ktra uchylaa najwaniejszy filar socjalizmu realnego w postaci wprowadzonej w 1947 r. przez Hilarego Minca zasady, e na dziaalno gospodarcz musi pozwoli pastwo, byo logicznym zwieczeniem uwaszczenia nomenklatury, potrzebujcej na nowym etapie wolnoci gospodarczej.

9
Zanim pozwolono obywatelom wypowiedzie si w wolnych wyborach, przezornie zadbano o ksztat nowej rzeczywistoci gospodarczej. Spoeczestwo zostao postawione przed faktami dokonanymi... J. T.: W lutym 1989 r. peerelowski Sejm przyj ustaw o niektrych warunkach konsolidacji gospodarki narodowej. Bya ona podstaw prawn do masowego przejmowania przez wspomniane spki nomenklaturowe majtku przedsibiorstw pastwowych. Mniej wicej w tym samym czasie zosta rozwizany wydzia przestpstw gospodarczych Komendy Gwnej Milicji Obywatelskiej! Ale zasadnicza zmiana ustroju gospodarczego, w praktyce oznaczajca poegnanie si z realsocjalistycznymi pryncypiami, przysza wczeniej. Bya ni wspomniana ustawa o wolnoci i rwnoci gospodarczej z grudnia 1988 r., potocznie zwana ustaw Rakowskiego. Stanowia ona, e kady obywatel ma prawo prowadzi dziaalno gospodarcz z prawem do zatrudniania nieograniczonej liczby osb, a jedynym wymogiem formalnym jest wpisanie tej dziaalnoci do ewidencji. Ustawa ta zawieraa pewien haczyk wprowadzajc nowe moliwoci dla nowo zakadanych firm prywatnych, a nie ruszajc starych rygorw dotyczcych jednostek gospodarki uspoecznionej, upoledzaa te drugie wzgldem tych pierwszych. W ten sposb zmuszano przedsibiorstwa pastwowe do korzystania z porednictwa spek nomenklaturowych! Wystarczy wspomnie, e pod koniec 1989 r. w sferze produkcji materialnej istniao niemal 3500 spek prawa handlowego z udziaem przedsibiorstw pastwowych. Opisywanie prywatyzacji przy uyciu terminu uwaszczenie nomenklatury, tj. kadr kierowniczych przedsibiorstw pastwowych oraz funkcjonariuszy aparatu partyjnego, bywa traktowane jako zabieg ideologiczny, majcy suy dyskredytacji caoci reform. Czy s wymierne dowody wiadczce o tym, e zjawisko wzbogacania si PRL-owskiego establishmentu na pastwowym majtku rzeczywicie wystpio na masow skal? J. T.: Posuguj si pojciem nomenklatury jako kategori naukow, nie ideologiczn. A o realnoci i nagminnoci zjawiska zwanego uwaszczaniem si nomenklatury wiadczy moe liczba spek midzy osobami prywatnymi i przedsibiorstwami uspoecznionymi. Od stycznia do wrzenia 1989 r. powstao 12,6 tys. takich spek. Dodajmy, e nomenklatura, czyli wykaz stanowisk, ktrych obsadzenie wymagao akceptacji odpowiedniej instancji partyjnej, obejmowaa w 1988 r. ok. 30 tys. kluczowych stanowisk, a jeli doda do tego stanowiska objte rekomendacjami partyjnymi, ktre tylko formalnie nie miay mocy wicej 360 tys. Partykularne interesy tej grupy spoecznej bez wtpienia miay ogromny wpyw na wiele decyzji podejmowanych u progu transformacji. A jak rol odegraa ideologia, wolnorynkowy dogmatyzm reformatorw? J. T.: O roli ideologii wspartej na dogmacie wyszoci wasnoci prywatnej nad publiczn, mona mwi przede wszystkim w odniesieniu do ekipy a take jej nastpczy ktra odpowiadaa za wyznaczanie polityki ekonomicznej po 1989 r. Dla czci elit PRL-owskich ten mit rwnie mg by elementem wiadomoci (nie majc tam konkurencji ze strony dawno zapomnianej teorii marksistowskiej), ale w ich postpowaniu gwn rol odegra bez wtpienia wasny interes. Grupy te albo rozumiay, e koniec socjalizmu jest ju bliski, albo zamierzajc si wygodnie urzdzi w ramach starego ustroju przyspieszay w kres swoimi dziaaniami, co wychodzio na jedno. Paskie analizy pokazuj, e w naduycia prywatyzacyjne uwikana bya wikszo partii i rodowisk politycznych w Polsce, nie tylko formacja okrelana oglnie jako postkomunistyczna. J. T.: Jakkolwiek by nie nazwa SdRP czy SLD (jako zasadniczych, cho nie jedynych post-PRL-owskich partii), pozostaje faktem, e zarwno te okrelajce si mianem lewicowych partie, jak i ich prawicowe konkurentki ochoczo patronoway, a ich czonkowie angaowali si w przeksztacenia wasnociowe po 1989 r. Patrzc z tego punktu widzenia, mona mwi o poza- czy ponadpartyjnym uwikaniu w stosunki charakterystyczne dla tego, co okrelam jako kapitalizm patrymonialny, system korupcjogenny i patologiczny, ktrego charakter wyznaczany jest przez styk gospodarki i pastwa. Z tego wzgldu uwikanie partii w przemiany wasnociowe jest niemal proporcjonalne do stopnia ich udziau w mechanizmach wadzy, wpywajcej na owe przemiany. A spoeczestwo? Byo zbyt sabe, aby si temu przeciwstawi? J. T.: Lk przed utrat podstawy utrzymania dostarcza jednej z dwch odpowiedzi na pytanie o powody niesprawdzenia si obaw, o jakich mwi Andrzej Olechowski: W opinii Zachodu w 1990 roku Polska bya najbardziej niestabilnym krajem Europy rodkowej. Tu oczekiwano demonstracji i niepokojw... Polska miaa by czerwon latarni. Druga przyczyna ley w wywoanych przez prywatyzacj wewntrznych podziaach, ktre osabiy ongi potn i zdoln do jednolitego dziaania klas robotnicz a szerzej pracownicz. Niektrzy pracownicy prywatyzowanych firm odbierali udziay wartoci 15 z, a inni o wartoci kilkadziesit tysicy zotych. Konflikty na tle podziau akcji wystpoway zarwno midzy branami, jak i wewntrz zag poszczeglnych przedsibiorstw. W KGHM gwne linie podziaw przebiegay wzdu bran. Grnicy doowi uznali, e powinni dosta najwicej akcji, bo pracuj najciej, hutnicy, e pracuj rwnie ciko, a przynosz Polskiej Miedzi wiksze zyski, wic wniosek jest oczywisty. Konflikty na tle rozdziau akcji oraz bezrobocie sploty si w prywatyzacji TP SA. W 1998 r. ostre strajki zapowiedziay zwizki zawodowe Telekomunikacji Polskiej S.A. i Poczty Polskiej. Pracownicy pierwszej firmy, jeli nieodpatne akcje prywatyzowanej Telekomunikacji Polskiej S.A. dostan

10
pocztowcy, natomiast pracownicy drugiej, jeli nie dostan akcji TP S.A. Podoe konfliktu stanowi fakt, i Telekomunikacja Polska S.A. i Poczta Polska byy do 31 grudnia 1990 r. jednym przedsibiorstwem. Kade poszerzenie zbioru uprawnionych do odbioru akcji oznaczao odpowiednie obnienie wartoci przydziau. Z punktu widzenia promotorw polityki prywatyzacji, akcje dla pracownikw, w szczeglnoci robotnikw, byy nie tylko prb kupienia ich przynajmniej neutralnoci wobec tej polityki, lecz okazay si peni, mwic jzykiem R. Mertona, pewn nader uyteczn funkcj ukryt mianowicie czynnika wewntrznych podziaw i rozsadnika konfliktw. Na strukturalne rnice klasowe naoyy si nowe, bdce konsekwencj przeksztace wasnociowych w ekonomiczno-socjologicznym pooeniu robotnikw. Jak wielkie byy wrd pracownikw rnice w zyskach z prywatyzacji? J. T.: Warto nominalna akcji i udziaw nabytych przez poszczeglnych uprawnionych bya bardzo zrnicowana, zawierajc si w 53 przebadanych przez NIK przypadkach w przedziale od 2 z do 1570 z (w najniszej grupie uprawnionych) oraz od 250 z do 28950 z (w VII grupie uprawnionych). Stosunek najwikszej wartoci akcji/udziaw otrzymanych przez uprawnionych danej grupy do wartoci najmniejszej wynosi odpowiednio: dla grupy najniszej 785:1, dla grupy najwyszej 116:1. Spki, ktrych akcje byy nieodpatnie udostpniane na podstawie ustawy o NFI, miay swobod w ustalaniu kryteriw warunkujcych ilo otrzymywanych akcji, co zwikszyo moliwo dysproporcji w liczbie nabywanych akcji. Wszystkie te rozpitoci, powtrzmy raz jeszcze, oznaczaj pogbianie podziaw i dezintegracj, a tym samym dodatkow si sprawcz osabienia zdziesitkowanej klasy robotniczej, ktrej 2,5 mln przedstawicieli po dziesiciu latach przemian trafio na mniej lub bardziej trwae bezrobocie. Poniewa zarwno te podziay, jak i bezrobocie s nastpstwami prokapitalistycznych przemian, oznacza to, i w owe przemiany zosta wmontowany mechanizm korzystny z punktu widzenia ich sukcesu, bo nadwtlajcy pracowniczy opr. Polskie przedsibiorstwa prywatyzowano jednak na rne sposoby, m.in. drog leasingu pracowniczego. J. T.: Gwni beneficjenci i autorzy rewolucji prywatyzacyjnej, o ktrej wspomniaem, znaleli bardziej cywilizowany sposb zaspokojenia apetytw wasnociowych. Bya to tzw. prywatyzacja leasingowa, ktrej kluczow zalet bya mniejsza dziki wczeniu zag przedsibiorstw konfliktowo. O tym, e klasowy i spoeczny sprzeciw wobec prywatyzacji nomenklaturowej grozi zablokowaniem caego procesu transformacji ustrojowej, wiadczy fakt, e rzd Mazowieckiego zosta zmuszony do wstrzymania wszystkich postpowa prywatyzacyjnych do chwili uchwalenia nowej ustawy, wskutek czego 70 wnioskw o sprywatyzowanie przedsibiorstw pastwowych przeleao w szufladach co najmniej p roku. Interes klas menederskich, aspirujcych do klasy wacicieli kapitau, zbieg si tutaj z celami rzdowych budowniczych kapitalizmu, m.in. dlatego, e przedmiotem prywatyzacji leasingowej byo w odrnieniu od jej poprzedniczki przedsibiorstwo jako cao. Argument przypieszenia i uefektywnienia w ten sposb decydujcego skadnika prokapitalistycznej zmiany ustrojowej, pozwoli przezwyciy powszechn wrd rzdzcych niech do wszystkiego, co pachniao samorzdem pracowniczym, wadz robotnikw, z czym przez duszy czas kojarzono t form prywatyzacji. To przez pewien czas przechylao szal na niekorzy konkurencyjnej tzw. prywatyzacji obywatelskiej, rozwaanej przez decydentw jako pomys na wyprowadzenie prywatyzacji ze lepej uliczki przyjtego wczeniej jako dominujcy, jeli nie wyczny, tzw. modelu brytyjskiego: sprzeda akcji w drodze oferty publicznej. Decydujce znaczenie dla zwycistwa opcji zwanej do dzi pracownicz, mia fakt, e interes w jej wprowadzeniu miaa klasa menederska, podczas gdy za opcj obywatelsk stay rozproszone interesy niezorganizowanej masy podatnikw. Znaczn cz majtku narodowego przejli take przedsibiorcy z Zachodu. J. T.: Gdy tylko, w cigle jeszcze nieco egzotycznym kraju, oddzielonym do niedawna od reszty cywilizowanego wiata elazn kurtyn, pojawili si zachodni inwestorzy, to rwnie rodzimi dyrektorzy byli tymi, ktrzy przywitali ich z otwartymi ramionami. Prywatyzacja z udziaem inwestora zagranicznego bya przeprowadzana w wikszoci z inicjatywy kierownictwa przedsibiorstwa, ktre podejmowao dziaania zmierzajce do znalezienia inwestora zagranicznego i wstpnego uzgodnienia warunkw przeksztacenia. Z przeprowadzonych bada jednoznacznie wynika, e kierownictwo przedsibiorstwa lub spki wykazao zaangaowanie i inicjatyw w przynajmniej poowie przypadkw prywatyzacji. Zaangaowanie organw zaoycielskich, Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych oraz firm doradczych, byo zdecydowanie mniejsze. Wedug informacji udzielonych w spkach, ktre powstay w wyniku prywatyzacji kapitaowej, gwnie kadra kierownicza (89,2%) i rada pracownicza (78,6%) byy najbardziej aktywne i wspieray dziaania przeksztaceniowe. Czy istniej istotne rnice midzy sprzeda przedsibiorstw wacicielom polskim i zagranicznym? Cz rodowisk przeciwnych prywatyzacji posugiwaa si hasami obrony interesu narodowego, ale czy na poziomie mikro, np. rozwoju firm, traktowania pracownikw itp., polscy prywatni waciciele odrniali si in plus od swoich zagranicznych odpowiednikw? J. T.: Biorc pod uwag rozrnienie na prywatyzacj na rzecz, z jednej strony rodzimych, a z drugiej zagranicznych przedsibiorstw, hasa wyszoci polskiego kapitau nie broni si w zestawieniu z faktami. Jeli ju, to wrd obcych wacicieli mona znale takich, z wejcia ktrych do przedsibiorstwa ono samo

11
i jego zaoga odnosili okrelone korzyci, np. w postaci lepszej formy organizacji pracy. Cho tu take wystpuj powane rnice midzy dbajcymi jako tako o swoj mark duymi tzw. odpowiedzialnymi spoecznie koncernami, a ca chmar czsto szemranych przedsibiorcw, zwabionych do Polski okazjami robienia pienidzy w sposb, na jaki w ich ojczynie by im nie pozwolono. Co nie znaczy, by ekscesw i ostrych konfliktw nie brakowao zarwno w jednym, jak i drugim przypadku. A jak kwestia wasnoci i pochodzenia kapitau wyglda z punktu widzenia interesw pastwa i moliwoci podejmowania przeze rozmaitych dziaa? J. T.: Narodowa przynaleno podmiotu, na rzecz ktrego dokonuje si denacjonalizacja, ma oczywiste znaczenie z punktu widzenia szerszych interesw gospodarczych. Z podobn beztrosk, z jak wyrzeczono si moliwoci sterowania kierunkami zagranicznych inwestycji w interesie kraju jako caoci, lekk rk wyzbywano si zakadw o strategicznym znaczeniu, bez uwzgldniania roli odgrywanej przez nie w powizaniach kooperacyjnych, rynkowej pozycji itp. Dotyczy to choby najwikszej w kraju fabryki celulozy w Kwidzynie, ktra wytwarzajc poow krajowej produkcji papieru gazetowego i due iloci innych gatunkw papierw oraz celulozy, zdolna bya do dyktowania cen zarwno papieru, jak i celulozy dostarczanej do innych zakadw papierniczych. Po przejciu przez amerykaski koncern International Paper, w cigu dwch lat od stycznia 1993 r. do kwietnia 1995 r. zakady w Kwidzyniu podniosy cen kilograma papieru gazetowego z 7000 do 18500 z tzn. do poziomu cen wiatowych, cho koszty produkcji w Polsce s nisze. Rwnie wymowny jest przykad kombinatu Kujawy, najwikszego producenta kamienia wapiennego, trzeciego co do wielkoci producenta wyrobw wapienniczych i najwikszego producenta cementu w Polsce, ktrego 75% akcji kupia francuska firma Lafarge. Wicewojewoda bydgoski, Eugeniusz Kopotek, uzna, i decyzja o sprzeday kombinatu jest za z punktu widzenia interesw regionu. Niekorzystne moe si okaza zwaszcza oddanie Francuzom kopalni kamienia wapiennego, gwnego surowca dla pobliskich zakadw Soda-Mtwy i Janikosoda. Zbliony jest przypadek kopalni i huty szka w Osiecznicy, jedynego w kraju producenta piasku I klasy i gwnego dostawcy tego surowca dla polskich hut szka. Resort skarbu sprzeda za 3,02 mln dolarw 75% udziaw kopalni niemieckiej firmie Quartzwerke GmbH. O Osiecznic starao si rwnie polskie konsorcjum, w skad ktrego wchodziy centrala eksportowo-importowa Minex, huta Irena, huta Krosno i Polski Bank Rozwoju. Jednak wedug ministra prywatyzacji, Wiesawa Kaczmarka, nie miao ono udokumentowanych rodkw na zakup firmy i nie przedstawio szczegowego planu inwestycyjnego. Minister przekonywa, e poniewa w Polsce jest tylko jedna taka kopalnia, to niezalenie od tego, czy kopalni kupi inwestor zagraniczny czy polski, to i tak bdzie monopolist. Sabo tego argumentu polega na nieuwzgldnieniu jakociowej rnicy midzy moliwociami wpywu krajowych organw regulacyjnych oraz samych krajowych kontrahentw na zachowanie rynkowe firmy krajowej i nalecej do obcych wacicieli. Czarny scenariusz si sprawdzi? J. T.: Efekty pochopnej prywatyzacji wida wietnie na przykadzie Polskich Hut Stali. Skutki tej decyzji rozcigny si na przedsibiorstwa brany okoostoczniowej, na czele z poznaskimi Zakadami im. Hipolita Cegielskiego. Polskie Huty Stali po przejciu przez hinduskiego inwestora, pod pretekstem boomu inwestycyjnego w Chinach, podniosy ceny na swoje wyroby. Poznaska firma, ktra

b szyMoN surMaCz

12
wkroczya ju na rynki unijne, miaa wykona 19 silnikw okrtowych. Gdyby udao si rozpocz realizacj zamwienia, mona byoby zwikszy zatrudnienie. Wygrowane ceny stali a koszty materiaw stanowiy w tym przypadku ok. 55% ceny wyrobw zagroziy jednak nieopacalnoci produkcji silnikw i czci okrtowych. Tadeusz Pytlak, szef zakadowej Solidarnoci, tumaczy: Sytuacja w zakadzie wyglda tak: mamy fachowcw, mamy zamwienia, nie mamy pienidzy, eby je realizowa. A dlaczego? Bo po sprzeday Polskich Hut Stali bardzo podroay materiay przez nie wytwarzane, a dla nas niezbdne. Efekt jest taki, e znowu w Cegielskim mamy przestoje, w niektrych dziaach ludzie id na urlopy, bo nie ma produkcji, nie ma pynnoci finansowej, eby j uruchomi. kraje, w ktrych bank nie zamierza kredytowa adnych projektw. Wnioski kredytowe pynce z firm nalecych do sektorw zakazanych, nie s na og w ogle badane. Z uzyskanych przez Gazet Bankow informacji wynika, e w przypadku Polski do sektorw, dla ktrych pali si czerwone wiato, nale grnictwo wgla kamiennego i hutnictwo. Ponadto zagraniczni waciciele bankw niechtnym okiem patrz take na chemi cik i przemys stoczniowy, co potwierdziy problemy z uzyskaniem kredytowania przez Stoczni Szczecisk. Pozbywajc si naszych bankw, znacznie zawzilimy zatem moliwo kreowania polityki gospodarczej. J. T.: Wytyczne co do podstawowych zasad polityki kredytowej pyn ze spek macierzystych, czyli zza granicy. Tam zapadaj decyzje, w jakie brane bank dziaajcy w Polsce nie powinien si angaowa, tam te wyznacza si dopuszczalne limity branowego zaangaowania kredytowego. W grupach bankowych powszechnie obowizujc zasad jest zasada konsolidacji zarzdzania ryzykiem kredytowym. Oznacza to, e nawet firma z brany, dla ktrej akurat nie pali si czerwone wiato, moe nie dosta kredytu, bo przewidziany limit branowy zosta ju wykorzystany przez inne podmioty grupy, dziaajce gdzie poza naszymi granicami. Inwestorzy przejmujcy pastwowe przedsibiorstwa podejmowali rne zobowizania, np. zwizane z utrzymaniem zatrudnienia czy poziomem przyszych inwestycji. Co z tego wyniko? J. T.: Kontrakty zawierane w latach 1991-1992 pomidzy inwestorem a Skarbem Pastwa przy sprzeday jednoosobowych spek Skarbu Pastwa, z reguy nie zawieray zobowiza inwestycyjnych ani te zobowiza socjalnych. Zobowizania inwestycyjne maj posta bd podwyszenia kapitau akcyjnego spki, bd przeznaczenia okrelonych kwot na okrelone inwestycje, w okrelonym czasie. Mog te oznacza udostpnienie nowych technologii, patentw, licencji, rozwiza, organizacji produkcji itp. To, e w umowach zaczy pojawia si klauzule bezporednio dotyczce warunkw pracy i egzystencji zag, naley zawdzicza ich nieustpliwej, mimo wszystkich trudnoci, walce o swoje prawa. Rezultaty tej walki wydaj si tym bardziej godne uwagi, jeli pamita si o nierwnej pozycji przetargowej obu stron stosunku kapita praca najemna. Zaogi przedsibiorstw nie miay jednak sprzymierzeca w pastwie, teoretycznie powoanym do reprezentowania ich interesw. Zgodnie z ustaleniami NIK, delegatury Ministerstwa Skarbu Pastwa prowadziy nadzr nad realizacj zobowiza inwestorw sprzecznie z zasadami okrelonymi przez ministra oraz nie wykorzystyway moliwoci prowadzenia kontroli stanu realizacji tych zobowiza. Ale niedocignicia wystpuj nie tylko na terenowym szczeblu. Dziurawy okaza si rwnie, dziaajcy w Ministerstwie Skarbu Pastwa, Zintegrowany System Informatyczny, zawierajcy dane o zobowizaniach pozacenowych. W przypadku 30 na 111 zbadanych przez NIK umw stwierdzo-

b lorD yo

Inne skutki prywatyzacji wida byo w sektorze bankowym. Minister skarbu W. Kaczmarek zwrci uwag na przypadek BZ WBK, ktry po podporzdkowaniu irlandzkiemu Allied Irish Banks wycofa si z kredytowania grnictwa, cho dziaalno ta nie przynosia mu strat. Wojciech Kwiatkowski, wiceprezes PKO BP, mwi, e banki zagraniczne preferuj finansowanie zagranicznych firm, ktrym daj lepsze warunki. Take Mariusz Zygierewicz, ekonomista Zwizku Bankw Polskich, przyzna, e z punktu widzenia rzdu wad bankw z przewag inwestora zagranicznego jest to, e duo trudniej je zmusi do finansowania projektw, ktre maj mae szanse na zwrot w krtkim okresie. Banki z przewag kapitau zagranicznego czsto specjalizuj si w okrelonych sektorach i nie s zainteresowane finansowaniem innych. Wiadomo o istnieniu w omawianej grupie bankw tak zwanego traffic light system, czyli wytycznych odnonie do podstawowych zasad polityki kredytowej. System ten dotyczy moe bran lub krajw. Pod semaforem stoj te sektory gospodarki, ktre nie maj szans na uzyskanie kredytu, i te

13
no nieprawidowoci we wprowadzaniu danych do tego systemu. Skutkiem tego sporzdzane na podstawie danych zawartych w ZSI raporty o stanie realizacji zobowiza pozacenowych, wynikajcych z umw prywatyzacyjnych, nie odzwierciedlay stanu faktycznego. W 35 przypadkach na 111 skontrolowanych umw delegatury ograniczyy si do przyjmowania owiadcze nabywcw o stanie realizacji zobowiza, nie weryfikujc ich w oparciu o dokumentacj rdow. A mwi si, e ginie wiara w czowieka nasi urzdnicy od prywatyzacji swoim postpowaniem zadaj kam takim twierdzeniom... Delegatura Ministerstwa Skarbu Pastwa we Wrocawiu w latach 1998-2001 (do 30 czerwca) nie dokonaa adnej kontroli w tym zakresie. Delegatura Ministerstwa Skarbu Pastwa w Katowicach w dwch przypadkach przeprowadzia kontrol w niepenym zakresie (pomijajc sprawdzenie stanu realizacji zobowiza socjalnych). Nic dziwnego zatem, e 11% spek nie wywizuje si ze zobowiza dotyczcych zatrudnienia. Ponadto w Ministerstwie Skarbu Pastwa nierzetelnie uzgadniano tryb postpowania i podejmowano decyzje dotyczce egzekwowania od inwestorw wykonania zobowiza oraz pacenia kar umownych, bowiem podejmowano je z opnieniami i naruszaniem procedur okrelonych w decyzjach Ministra Skarbu Pastwa. Naley odnotowa istnienie luk prawnych, czsto pojawiajcych si w umowach. Podpisywano umowy, z gry wiedzc, e nie bdzie mona wyegzekwowa ich penej realizacji? J. T.: W umowach, w ktrych stron jest inwestor zagraniczny, zapisy gwarantujce ich realizacj zostay uwzgldnione, najczciej w postaci kar umownych (w sumie w 45% umw), przy czym wrd przedsibiorstw sprywatyzowanych metod kapitaow ten sposb zastosowano w prawie 61%. Jest to korzystne, gdy ewentualna egzekucja z reguy jest stosunkowo prosta do przeprowadzenia. Zastanawiajce jest jednak, e w ponad 30% zawartych umw nie zamieszczono adnych zabezpiecze na wypadek niewywizania si inwestorw z umowy! Zgodnie z badaniami zespou Instytutu Studiw Politycznych PAN, na reprezentatywnej prbie przedsibiorstw sprywatyzowanych z udziaem kapitau zagranicznego, w niemal co czwartej spce na inwestora strategicznego nie naoono jakichkolwiek zobowiza, za prawie w co drugiej spce inwestor nie mia zobowiza inwestycyjnych. I tak jednak rzd rozporzdza wieloma rodkami mogcymi skoni zagranicznych inwestorw do wywizywania si z kontraktowych ustale, takimi jak odpowiednie zapisy w umowach sprzeday, skuteczne egzekwowanie wynegocjowanych zobowiza inwestycyjnych kontrahentw itp. Istnienie takich instrumentw nie musi si jednak przekada na ich skuteczne stosowanie. Na podstawie kontroli odnoszcych si do 2004 r. NIK stwierdzia, e pogorszya si skuteczno windykacji nalenoci prywatyzacyjnych. W porwnaniu z 2003 r. zwikszya si liczba dunikw, a kwota zalegoci wzrosa o 62,3 mln z, czyli o 19,8%. Brak windykowania nalenoci przez funkcjonariuszy resortu skarbu sta si notoryczn praktyk. Od jednego z nierzetelnych inwestorw cignito w cigu ponad szeciu lat od daty podpisania umowy prywatyzacyjnej zaledwie 150 tys. z z ponad 23 mln zalegoci. Ministerstwo, mimo e inwestor wykazywa spory majtek, nie prowadzio zbyt skutecznej windykacji. W dodatku, gdy skada swoj ofert przy okazji innych prywatyzacji, pracownicy Ministerstwa Skarbu wystawiali mu opini, e jest rzetelnym inwestorem! Niespacone zobowizania wynosz w sumie ponad 700 mln z. Niemal 360 inwestorw ma obecnie przedawnione zobowizania prywatyzacyjne, a cznie 600 podmiotw nie realizuje zobowiza prywatyzacyjnych. W swoich ksikach opisuje Pan dziesitki naduy zwizanych z prywatyzacj. Jak wielu sprawcw udao si ukara, jak du cz spoecznego majtku odzyska? J. T.: Nie ma adnych statystyk rejestrujcych procent, czy to ukaranych przestpcw, czy odzyskanej wasnoci, ale gdyby istniay, na pewno nie byyby to przesadnie dugie kolumny liczb czy nazwisk. Trzeba pamita, e yjemy w systemie, w ktrym, mwic w uproszczeniu, pienidz jest krlem. W tym kontekcie oznacza to moliwo kupowania sobie przez lumpenburuazj najlepszych adwokatw, przekupywania funkcjonariuszy aparatu sprawiedliwoci itp. Ilo kruczkw prawnych, stosowanych przez prywatyzacyjnych aferzystw, jest ogromna. A do tego rodzaju czynnikw doczaj si inne, dostosowujce charakter systemu prawnego do dominujcych stosunkw wasnociowo-klasowych. Dobrym przykadem jest to, co stao si w Biaostockiej Fabryce Dywanw Agnella. Krzysztof Niezgoda, gwny udziaowiec przedsibiorstwa, zosta skazany na 2 lata wizienia i grzywn za zagarnicie ponad 3,4 mln z na szkod fabryki. Niezgoda jest wspwacicielem Fabryki Dywanw Agnella S.A. w Biaymstoku jako gwny udziaowiec najpierw spki cywilnej Agnella Plus, a nastpnie Poznaskiej Grupy Kapitaowej, w ktrej ma on 95% udziaw. Biaostocka prokuratura uznaa za nielegalne kilka czynnoci prawnych podjtych przez Niezgod. Chodzio o wpat przez przedsibiorc w lipcu 1994 r. wspomnianych 3,4 mln z na konto biaostockiej fabryki. Dokonano jej bez podania tytuu prawnego, tj. nie wskazujc przeznaczenia pienidzy. Jak twierdzi przed sdem Niezgoda, bya ona przeznaczona na podniesienie kapitau akcyjnego spki, ktra miaa wej na gied. Jednoczenie, na podstawie zawartej wwczas umowy na dostaw surowcw, fabryka przelaa 3,4 mln z na konto Agnelli Plus. Potem biznesmen pienidze wypaci i przela na konto Poznaskiej Grupy Kapitaowej, ktrej by udziaowcem. Po tej operacji spka moga dosta kredyt, za ktry kupia akcje innej spki Drumetu. Rozliczenie lipcowej wpaty Niezgody na konto fabryki nastpio po p roku, nalecymi do fabryki akcjami Towarzystwa Ubezpieczeniowego Hestia S.A., wartymi 2 mln z i przez przeniesienie do spki Agnella Plus wierzytelnoci fabryki, wynikajcej z umowy surowcowej (1 mln z). Zdaniem prokuratury, uzyskujc akcje i wierzytelno, Niezgoda dokona zagarnicia na szkod

14
wspnalecej do niego biaostockiej spki. Suy temu miaa m.in. umowa surowcowa, zdaniem oskarenia spisana tylko po to, by pienidze wpacone przez przedsibiorc mogy zosta natychmiast przekazane na konto Agnelli. W kolejnym roku Sd Apelacyjny w Poznaniu uniewinni jednak Krzysztofa Niezgod od zarzutu wyudzenia 3,4 mln z. Sd uzna wykazujc zaiste gbokie poczucie relatywizmu historycznego e wszystkie operacje przeprowadzane pomidzy fabryk dywanw Agnella, a innymi firmami nalecymi do K. Niezgody byy zgodne z wczenie obowizujcym prawem. Sdzia podkreli, e samo zdarzenie miao miejsce w czasie przemian gospodarczych w Polsce, kiedy obowizywaa zasada: co nie jest zabronione, jest dozwolone. Tu dochodzimy zatem do kwestii poredniego wpywu zodziejskiego charakteru polskiej prywatyzacji bo chyba mona to tak okreli na ksztat naszego kapitalizmu, instytucji, jakoci ycia publicznego itp. J. T.: Proces prywatyzacji, w tym szczeglnym charakterze, jakiego nabra w naszym kraju (cho nie tylko, bo podobny charakter mia on w caej Europie Wschodniej), sta si jednym z zasadniczych czynnikw ksztatujcych oblicze tej odmiany kapitalizmu, ktr okrelam mianem kapitalizmu patrymonialnego. Jeden tylko przykad wpywu prywatyzacji na korumpowanie naszego ycia publicznego stanowi niejawny lobbing uprawiany przez urzdnikw pastwowych i byych ministrw czy wiceministrw. Firma zachodnia ubiegajca si o jak koncesj czy kupno danego zakadu wynajmuje tak osob do pilotowania projektu, a w istocie do zaatwienia sprawy. Wiceminister ma znajomoci i przeciera szlaki. To zjawisko jest powszechne. Poficjalnie mwi si, e dan firm zachodni pilotuje wiceminister X, inn firm byy minister Y... I tu padaj powszechnie znane nazwiska. Dziaania takie s za praktycznie poza kontrol. Dlaczego nie wybuch na wiksz skal bunt, gdy skala przekrtw bya ju dobrze widoczna, a klasa pracownicza nie bya jeszcze tak zatomizowana jak teraz? J. T.: Odgrne wprowadzanie kapitalizmu w Polsce w formie prywatyzacji przedsibiorstw sektora publicznego napotykao na opr i na rnorodne formy i przejawy tej klasowej walki, zarwno spontanicznej, jak i organizowanej przez zwizki zawodowe. Faktem jednak jest, e nie bya to rebelia na miar tej, jakiej spodziewali si niektrzy obserwatorzy. Oprcz wielu szczegowych przyczyn tumaczcych przewag kapitau stosunkach z prac najemn, dwie generalne ktre ju wspomniaem wydaj si najbardziej znaczce. S nimi moliwo sigania po straszak w postaci istnienia rezerwowej armii pracy, czyli bezrobotnych oraz, paradoksalnie, sama prywatyzacja, ktrej autorzy uciekli si do mechanizmu, z jakiego skorzystaa M. Thatcher w swej skutecznej walce z brytyjsk klas pracownicz. Dokonuje Pan bezlitosnej diagnozy polskich przemian. W naturalny sposb pojawia si pytanie o alternatywy. Zdaniem skrajnych liberaw, uwaszczenie nomenklatury, a nawet spora liczba przekrtw, byy nieuniknionymi czy wrcz niezbdnymi efektami procesu dochodzenia do wolnorynkowego kapitalizmu, a wic ich zdaniem systemu najbardziej sprawiedliwego i efektywnego. Co im Pan odpowiada? J. T.: Mwic o alternatywie, naley sprecyzowa, o jak alternatyw chodzi. Czy zakadamy ten sam cel: tzn. kapitalizm, a zastanawiamy si jedynie nad drog do? Nawet i w cel wymaga precyzacji, np. jako kapitalizm w jego odmianie kontynentalnej, ktr zaliczam wraz z modelem azjatyckim do tzw. kapitalizmu interesariuszy, w odrnieniu od angloamerykaskiego kapitalizmu akcjonariuszy. Droga do takiego systemu moga by oczywicie inna, cznie z innym sposobem przeprowadzenia przeksztace wasnociowych, nie pocigajcym za sob tak olbrzymich kosztw spoecznych, np. zakadajcym oparcie si na demokratycznie pojmowanej wasnoci pracowniczej. Moemy jednak mwi o generalnej alternatywie wobec kapitalizmu; ja osobicie opowiadam si za ustrojem opartym na demokracji uczestniczcej i wasnoci spoecznej. Nawet wrd tych, ktrzy wskazuj na kryminalny charakter polskiej prywatyzacji, rzadko mona znale zwolennikw znaczcego udziau wasnoci spoecznej w gospodarce, poza sektorami o znaczeniu strategicznym. Wyszo wasnoci prywatnej, np. w sensie efektywnoci ekonomicznej, przedstawiana jest powszechnie jako aksjomat. J. T.: O tym, e wasno spoeczna nie stoi na przegranych pozycjach, nawet w warunkach systemu rynkowego, wiadcz jednoznacznie zarwno argumenty teoretyczne, jak i dane empiryczne, ktre zgromadziem w swojej ksice Ekonomiczny sens prywatyzacji (wyd. ang.: Private versus Public Enterprise: In Search of the Economic Rationale of Privatisation). Dane, ktre pojawiy si od czasu wydania ksiki jedynie potwierdzaj moje tezy o braku genetycznego upoledzenia przedsibiorstw publicznych. Krytyczny ogld argumentw przedstawianych przez trzy gwne teorie dostarczajce argumentw na rzecz wasnoci prywatnej i na niekorzy wasnoci spoecznej, ujawni ich liczne uomnoci. Podsumowujc rezultaty tej analizy w najbardziej syntetyczny, nieomal hasowy sposb, z punktu widzenia stosunkw midzy kierujcymi przedsibiorstwem a pretendentami do nadwyki, nie ma jakociowej rnicy midzy prywatn korporacj o kilku milionach akcjonariuszy a przedsibiorstwem publicznym. Podobnie, prywatyzacja nie kadzie kresu mieszaniu si polityki w gospodark, majcemu stanowi organiczne schorzenie sektora publicznego. Dokadniejsza analiza pogldw szkoy austriackiej przekonuje natomiast, i zawieraj one pochwa nie tyle wasnoci prywatnej, jako takiej, co konkurencji tymczasem przedsibiorstwa publiczne s zdolne do dziaania w warunkach konkurencyjnej gospodarki rynkowej. Jakkolwiek wikszo bada

15
przytoczonych we wspomnianej ksice potwierdza tez o wasnoci prywatnej jako bardziej efektywnej ekonomicznie, to pozostaje pewna liczba przypadkw, w ktrych lepsze wyniki osigaj przedsibiorstwa publiczne. Mona zatem stwierdzi, e nagromadzone wiadectwa empiryczne nie wystarczaj dla poparcia tezy, zgodnie z ktr wasno prywatna miaaby by z natury bardziej efektywna ni wasno spoeczna. Np. najnowsze badania pokazay, e przedsibiorstwa te w porwnaniu z grup sprywatyzowanych brytyjskich przedsibiorstw prezentoway si korzystnie pod wzgldem wzrostu wydajnoci. Obecnie sporo mwi si o tworzeniu spek na styku sektora publicznego i prywatnego, np. w subie zdrowia czy rnego rodzaju usugach publicznych. Pan w swej ksice opisuje rwnie liczne przypadki tej mniej znanej prywatyzacji, mianowicie przejmowanie mienia komunalnego przedsibiorstw energetycznych, ciepowniczych, wodocigowych itp. Czy powinnimy obawia si drugiej fali prywatyzacji? J. T.: Prywatyzacja wasnoci wsplnej moe by realizowana rnymi drogami, co staraem si pokaza w swojej ksice. Z dzik prywatyzacj w subie zdrowia mamy do czynienia od dawna, bo czyme innym jest uywanie przez indywidualnych lekarzy, spki, fundacje itp. rodkw publicznej suby zdrowia dla prywatnego zarobku. Cich prywatyzacj stanowi te z reguy popularne na Zachodzie partnerstwo publiczno-prywatne, nader czsto bdce w czym wanie przejawia si jego wasnociowy charakter uspoecznieniem strat i prywatyzacj zyskw. U nas, m.in. na poziomie samorzdw, ze zrozumiaych wzgldw (moliwo korupcyjnych interesw) ronie liczba zwolennikw tego typu prywatyzacji. Natomiast sama tzw. komercjalizacja, czyli przeksztacenie szpitala w spk, nie stanowi prywatyzacji, cho na pewno znacznie j uatwia. Na koniec chcielimy zada pytanie nieco osobiste. W Polsce mwienie o uwaszczeniu nomenklatury i wskazywanie na partyjno-establishmentowe korzenie prywatyzacji, niejako od razu nasuwa skojarzenia z prawic, t najbardziej antykomunistyczn. Pan natomiast jest konsekwentnie od lat czowiekiem lewicy, bliskim marksizmowi. Skd zatem wzio si Paskie, oryginalne w polskich realiach, stanowisko definicyjno-krytyczne? J. T.: To, e pojcie uwaszczenia nomenklatury moe by czy nawet zostao, nomen omen, zawaszczone przez prawic, to jedna sprawa, a jego naukowa prawomocno a ta w pierwszym rzdzie mnie interesowaa to zupenie inna kwestia. O zburuazyjnieniu funkcjonariuszy aparatu partyjno-pastwowego jako zasadniczej przyczynie buntw robotniczych w PRL pisaem wielokrotnie, take za czasw dawnego ustroju. Teksty te pisane byy z pozycji lewicowych i tak te byy odczytywane. Mog jedynie na zakoczenie zachci do przeczytania caej ksiki, ktra, jak myl, jednoznacznie wyraa moje lewicowe, antykapitalistyczne, prorobotnicze i propracownicze stanowisko. Stanowisko to przejawia si przede wszystkim w opisie i badaniu wydarze i procesw istotnych dla warunkw egzystencji tej klasy czy klas. A znaczeniu prywatyzacji dla warunkw ycia mas robotniczych i pracowniczych w ostatnich dwch dekadach trudno zaprzeczy. Dzikujemy za rozmow. Pozna, 13 maja 2008 r.

b till kreCH

16

ludzie gRATiS

mieSzKAniA SpRzedAm

micha Sobczyk, Krzysztof woodko W PRL tysice rodzin yy w mieszkaniach, ktre naleay do zakadw pracy. Kiedy III Rzeczpospolita uznaa znaczn cz tych przedsibiorstw za zbdny balast, za bezcen sprzedano nie tylko maszyny. Podobnie uczyniono z ludmi lokatorami mieszka zakadowych.
wietny interes!
Po 1989 r. restrukturyzowane zakady pospiesznie pozbyway si mieszka, ktre zwykle byy dla nich obcieniem. Cz przekazay spdzielniom mieszkaniowym lub gminom moliwo bezpatnego przejmowania zakadowych lokali uzyskay one w 1994 r. Jednak inne trafiy, po wyjtkowo przystpnych cenach, w prywatne rce zapewne nieprzypadkowe. W 1999 r. w Sosnowcu niejaki Leszek Klin, ktry od pewnego czasu by ju wacicielem 1818 mieszka po Hucie Zabrze, wykupi za 200 tys. z prawie 300 mieszka od Fabryki Silnikw SILMA. W tym samym roku w Tarnowskich Grach 560 mieszka FAZOS-u wraz z osiedlow infrastruktur (m.in. basenem) wykupi za 11 mln byy lusarz, Ryszard Brzytwa. Naleno rozoono mu na 15 lat w 30 nieoprocentowanych ratach, cho sami mieszkacy gotowi byli zapaci od rki, gotwk, na dodatek wysz cen. Z kolei rodzina Buczkw kupia bloki zakadowe, budynek z sdem i ZUS-em (sic!) w Bdzinie-agiszy, a take dwa bloki (kady liczy 92 mieszkania) w Mysowicach. Za w Warszawie Antonina Chlopczyk, mieszkajca poza Polsk, kupia wieowiec przy Madaliskiego. Zapacia za 10 tys. zotych... Takie przykady mona mnoy. Do powiedzie, e niektre spki czy biznesmeni wrcz wyspecjalizowali si w spekulacyjnym obrocie mieniem pozakadowym. Stosowano przy tym rne mechanizmy. Mieszkacy pidziesiciu budynkw katowickiej Huty Silesia dugo zabiegali, by mc wykupi zajmowane przez siebie lokale, ale cigle napotykali na wykrty, np. zwizane z rzekomo nieuregulowan sytuacj prawn gruntw. W kocu powoano spk, ktra zaja si zarzdzaniem mieszkaniami, a zakad stopniowo wnosi je do niej aportem, co w praktyce oznaczao cich sprzeda. Teraz wykup lokali bdzie dla zasiedlajcych je rodzin odpowiednio droszy, dwukrotnie wzrosy te czynsze. Z kolei Zakad Ceramiki Budowlanej, dziaajcy na krakowskich Zesawicach, w 1997 r. przekaza bezpatnie, aktem notarialnym, substancje nieprodukcyjne, czyli cztery bloki mieszkalne wraz z lokatorami, wacicielowi Towarzystwa Budownictwa Spoecznego Krak-System S.A. Od tego czasu rozpocza si nasza gehenna. Generowanie zysku z czynszu spycha nas w obszar biedy, bo wikszo lokatorw to emeryci i rencici. Nie mamy adnych praw, wite jest jedynie prawo wasnoci: pacz, ale pa, bo inaczej czeka ci eksmisja. Korzystalimy ze wszystkich moliwych ustaw, ale niestety nie day nam one praw do mieszka, bo byy tworzone wycznie jako kiebasa przedwyborcza skary si Danuta Korotkiewicz, jedna z liderek tamtejszego komitetu mieszkacw.

Ustawa z 25 wrzenia 1981 r., o przedsibiorstwach pastwowych, umoliwia zakadom wyprzeda rodkw trwaych w drodze przetargu, bez adnych ogranicze. Dlatego od pocztkw transformacji prywatyzacja mieszka zakadowych bya prowadzona bez jakiejkolwiek strategii ze strony pastwa, nierzadko przy racym naruszeniu interesw wieloletnich lokatorw. Organizacje spoeczne i kolejni Rzecznicy Praw Obywatelskich bezskutecznie interweniowali gdzie si dao, m.in. u premierw i ministrw skarbu. Zwracano uwag, e pastwowe firmy nie umoliwiay wykupu mieszka pracownikom, lecz wyprzedaway cae kompleksy budynkw innym podmiotom. Nowi waciciele szybko skadali dotychczasowym najemcom ofert zakupu lokali po znacznie wyszych cenach. W ustawie z 29 wrzenia 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomociami zastrzeono, e lokale w tych domach mog by sprzedawane wycznie ich najemcom. Tymczasem nabywcy-kombinatorzy kupowali cae budynki,

Krtka historia haby

17
nieraz bardzo due, za niewielkie pienidze wspomina Helena Denis z Polskiej Unii Lokatorw. Nie do wic, e naruszano interesy lokatorw, to jeszcze z budetu wycieko ok. 20 mld z na tyle organizacja szacuje straty spowodowane sprzeda zakadowych mieszka poniej cen rynkowych. Niestety, w wikszoci przypadkw nabywcy dobrze wiedzieli, jak zrcznie zmieci si w granicach prawa. Bernard Margueritte, prezes International Communications Forum, stanowczo protestuje przeciwko stwierdzeniu, e wobec zakadowych mieszka zabrako strategii. Nie wiem, czy mam tu do czynienia z rozbrajajc naiwnoci, czy ze wspaniaomyln elegancj. Brak strategii jest wanie od 1989 r. strategi pastwa polskiego! Ten pmrok, ta niejasno prawa s zamierzone. One wanie pozwalaj utrzyma stan bezprawia. W tym szalestwie jest metoda przekonuje. Podobnie patrzy na problem Irena Rolek, jedna z liderek lokatorw protestujcych w Tarnowskich Grach: Kolejne ustawy wyglday jak napisane na zamwienie spekulantw. To, e po sprzeday budynkw trudniej byo lokatorom wykupi mieszkania na wasno, stanowi jedynie cz konsekwencji procederu. Nowi waciciele zaczli te wymawia umowy lub wymusza eksmisje, windujc czynsze. Pamitajmy, e w wielu przypadkach sprzedani lokatorzy to osoby, ktrym niedugo wczeniej zlikwidowano miejsca pracy zwraca uwag Piotr Ikonowicz z Nowej Lewicy, ktry bdc posem zajmowa si problemem mieszka zakadowych. Sytuacj pogarszay inne z przepisw wprowadzonych w latach 90. Sawetna ustawa o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych zawieraa istny paragraf 22: dodatek mieszkaniowy przysugiwa jedynie niezalegajcym z czynszem, a wic nie mieli do niego prawa ci, ktrzy naprawd go potrzebowali. Co gorsza, otwieraa ona drog do eksmisji na bruk Ikonowicz przypomina przepisy przegosowane za rzdw SLD. W kwietniu 2000 r. uchwalono przepisy, ktre miay odwrci skutki feralnych transakcji. Fundamentalny dla tego rozwizania by art. 3, zaproponowany przez senatorw Ann Boguck-Skowrosk, Kazimierza Kutza i Zbigniewa Romaszewskiego. Zobowizywa on wacicieli dawnych mieszka zakadowych, kupionych przed wejciem ustawy w ycie, by na wniosek osb, ktre je zajmoway w dniu sprzeday, przenosiy wasno na ich rzecz w cenie nabycia, zwikszonej o poniesione nakady. Zapis ten zosta jednak zaskarony do Trybunau Konstytucyjnego przez... Rzecznika Praw Obywatelskich, prof. Andrzeja Zolla. W kolejnych latach kilka razy podejmowano wtek sprzedanych z mieszkaniami, mwiono np. o gwarantowanych przez Bank Gospodarstwa Krajowego kredytach na wykup pozakadowych osiedli przez samorzdy. adna z tych inicjatyw nie zostaa jednak doprowadzona do koca, nawet po tym, jak opinia prawna z Biura Studiw i Ekspertyz Kancelarii Sejmu wykazaa, e zamano ustaw zasadnicz. Wobec najemcw mieszka pozakadowych naruszono a cztery zasady konstytucyjne podkrela prof. Adam Biela z Oglnopolskiego Forum Stowarzysze Uwaszczeniowych Wasno i Gospodarno, ktry jako parlamentarzysta kilku kadencji bardzo aktywnie zajmowa si spraw. Zdaniem senatora Zbigniewa Romaszewskiego, zabrako woli politycznej, aby zmierzy si z tym skomplikowanym problemem (cho politycy wielu opcji okrelali istniejc sytuacj jako niesprawiedliw), a nacisk spoeczny by za saby. Z drugiej strony, instytucje pastwowe przyjmoway optyk, w wietle ktrej najwaniejszym prawem konstytucyjnym jest wite prawo wasnoci. Zaufanie do prawa ze strony relatywnie niewielkiej grupy nabywcw mieszka (jestem absolutnie pewien, e w ogromnej wikszoci przypadkw nie nabywanych w dobrej wierze) jest waniejsze ni zaufanie do prawa ogromnej rzeszy mieszkacw mieszka zakadowych (jestem absolutnie pewien, e mieszkania te byy zasiedlane w dobrej wierze) majcych prawo do podstawowego bezpieczestwa socjalnego Romaszewski krytycznie komentowa takie podejcie w licie do prof. Zolla.

b MiCHa soBCzyk

W midzyczasie, 7 lutego 2001 r. wesza w ycie ustawa o zasadach zbywania mieszka bdcych wasnoci pastwow, niektrych spek handlowych z udziaem Skarbu Pastwa, pastwowych osb prawnych i okrelonych mieszka bdcych wasnoci Skarbu Pastwa. Cho zapisano w niej prawo pierwokupu po preferencyjnych cenach dla najemcw, ktrzy w momencie jej wejcia w ycie zajmowali lokale nalece do podmiotw o wikszociowym udziale pastwa, take ona nie chronia w peni ich interesw. Na przykad dlatego, e wymagaa udowodnienia przed sdem, i byo si pracownikiem danego przedsibiorstwa, uprawnionym do mieszkania subowego a nie kady mia tak moliwo. Wyprzeda przez likwidatorw pastwowego mienia mieszka zakadowych, bez ogldania si na ich lokatorw, kwita wic w najlepsze, zwaszcza na lsku, gdzie woono niegdy znaczne rodki w rozwj takiego budownictwa. 19 wrzenia 2005 r. wesza w ycie nowelizacja przepisw, ktra miaa ostatecznie pooy kres niesprawiedliwoci. Zgodnie z ni, prawo pierwokupu przysuguje najemcy zajmujcemu mieszkanie w dniu wejcia w ycie nowelizacji

18
na podstawie umowy najmu albo decyzji administracyjnej, a take osobom, ktrych prawo do nabycia mieszkania zostao naruszone w procesach prywatyzacyjnych. Problem w tym, e moe o tym zadecydowa tylko sd, tak samo jak o warunkach sprzeday (w osobnym procesie). Nikomu w Polsce nie udao si pomylnie przej tej drogi, cho niejeden wyda na adwokatw rodki zaoszczdzone na wykup mieszkania... Prof. Biela wyjania, e popiera projekt, cho zawiera on szereg uchybie. Byem zdania, e lepsza taka ustawa ni adna. Oczekiwaem, e w bardziej sprzyjajcych warunkach uda si wprowadzi do niej poprawki, oparte m.in. na materiaach z procesw sdowych wspomina. W 2006 r. bya na to szansa: w imieniu Senatu prof. Biela zajmowa si projektem ustawy, ktra urealniaby ochron praw najemcw mieszka pozakadowych. Nic z tego nie wyszo. Marszaek Sejmu cigle nie wprowadza projektu do porzdku obrad, a w kocu zdecydowano o skrceniu kadencji wyjania.

najemcom biada

Dramat lokatorw mieszka pozakadowych najlepiej wida na konkretnych przykadach. Choby tym z trzech osiedli na biaostockich Starosielcach, zamieszkanych przez byych pracownikw Kolejowych Zakadw Konstrukcji Stalowych i Urzdze Dwigowych. Cz z nich zwizana bya z zakadem od pokole, inni przeciwnie: przyjechali pracowa z odlegych zaktkw Polski wanie z powodu mieszka. Pensje byy bardzo niskie nawet w skali regionu, a wiadomo, jakie s tu zarobki. Ale ludzie si na to godzili, bo w tych czasach trudno byo o mieszkania opowiada jedna z lokatorek. Wypaty obnia m.in. odpis na fundusz mieszkaniowy, ktry mia w przyszoci uatwia wykup lokali. Prosz mi wierzy: nikt nic nie mwi, kady myla, e Boga za nogi zapa przekonuje. Dyrekcja wietnie prosperujcego zakadu przekonywaa pracownikw, e mieszkania nigdzie im nie uciekn. Dlatego wiele osb zrezygnowao z ksieczek mieszkaniowych czy wkadw spdzielczych. Gdy zaczy si przeksztacenia, mieszkacy oczekiwali na ofert wykupu. Z pierwszej szansy skorzystali wybrani. Sprzeda trwaa przez dzie roboczy, za potwartymi drzwiami, na ppitrze w zakadzie. Kto przez przypadek tam zajrza albo mia wysz pozycj, to mieszkanie kupi mwi byli pracownicy KZKSiUD. W 1998 r. na polecenie nowego waciciela firmy, Mostostalu Gdask, nakazano oddzieli mieszkania zakadowe od obszaru produkcyjnego, by mie czysty obraz dochodw i strat firmy. Utworzono spk pod nazw MG DOM sp. z o.o., do ktrej wszystkie mieszkania zostay wniesione aportem. Wkrtce do MG STALTON S.A. (nastpca KZKSiUD) wkroczy syndyk masy upadociowej. Zapewnia pracownikw, e osobicie pomoe im wykupi mieszkania za przysowiow zotwk. Zaoga zaufaa swojemu pracodawcy. Tymczasem w pierwszej poowie 2005 r. w lokalnej gazecie niespodziewanie ukazao si ogoszenie, e syndyk ogasza na lokale mieszkalne przetarg nieograniczony z wolnej rki. Chytrze to byo

zrobione, bo nie pisano, e sprzedaje si nasze mieszkania, tylko udziay w spce MG DOM mwi inna z mieszkanek osiedla. Wtedy powstay listy mieszkacw, ktre zoono u prezesa spki i syndyka, z prob o przedstawienie oferty wykupu, ktr s bardzo zainteresowani. Przez kolejne miesice, mimo wielu prb, nie udao im si wyegzekwowa adnej odpowiedzi, a jedynie mgliste zapewnienia syndyka, e spka ma si dobrze i nie ma zamiaru pozbywa si mieszka. Najemcy pokolejowych blokw usilnie zabiegali o to, by ich mieszkania sprzedano w trybie innym ni przetarg. Syndyk jednak mia swoje plany. Mieszkacy zwrcili si z prob do wadz miasta i wojewody podlaskiego. Kiedy ci interweniowali, syndyk wiadomie wprowadzi ich w bd, mwic, e wykupem mieszka jest zainteresowanych zaledwie pi rodzin. W ten sposb upi czujno urzdnikw. Gdy w czerwcu 2006 r. niespodziewanie pojawia si informacja o rozpoczciu przetargu, mieszkacy zareagowali byskawicznie. W cigu kilku godzin zebralimy 100 tysicy z wadium. Wpacilimy je i przystpilimy do przetargu. Doczylimy list 250 rodzin gotowych do zapaty; to by pocztek wakacji, wic cz ludzi wyjechaa. Zdecydowalimy si wykupi wszystko, a nastpnie we waciwy sposb rozliczy to midzy sob opowiadaj. Przetarg, ktry odby si w lipcu 2006 r., wygraa jednak tajemnicza spka Adige, powstaa trzy tygodnie wczeniej i zwizana z kapitaem... luksemburskim. Zaoferowaa 2,7 mln z. Mieszkacy podkrelaj, e wczeniej oferowali 1,8 mln z, a w dodatku chcieli zrezygnowa z duych niezabudowanych dziaek i 20 murowanych garay, wybudowanych z ich czynszw. Gdyby syndyk mia dobr wol i troch serca, to oferujc nam sprzeda tych udziaw za wspomnian kwot, mgby

liCzNik oDMierzaJCy koleJNe DNi Protestu WPisa si W kraJoBraz zaBrza b MiCHa soBCzyk

19
zaspokoi rad wierzycieli i zyska wiksze pienidze mwi rozgoryczona jedna z liderek mieszkacw. Po pewnym czasie bloki przeszy w rce innego waciciela, o czym mieszkacy dowiedzieli si przypadkiem dopiero p roku pniej. Dokonano tego za tak sam kwot, jak zapacia Adige identyczn propozycj mieszkacw, obejmujc ponadto zwrot wszelkich poniesionych kosztw, firma wczeniej odrzucia, tumaczc, e przecie musi zarobi. Prywatni waciciele stale podnosz wysoko czynszw: obecnie za 60-metrowe mieszkanie trzeba paci ok. 700 z miesicznie. Zdaniem mieszkacw, chodzi o to, by pozby si gorzej uposaonych lokatorw. Prbuj walczy w sdach, ale przegrywaj. Ich bezsilno potguje fakt, e ju w 2006 r., gdy tylko skoczya si kampania wyborcza, podczas ktrej przecigano si w obietnicach pomocy, lokalne wadze przestay si nimi interesowa... Mieszkacy Starosielc nie poddaj si jednak. Do dwch pa, szczeglnie mocno zaangaowanych w walk o prawa najemcw, czsto zgaszaj si z ofert pomocy inni lokatorzy. S gotowi powici renty i emerytury na szukanie sprawiedliwoci w Strasburgu. W tym samym czasie swoje mieszkania wykupuj te rodziny, w ktrych kto zarabia za granic, zabezpieczajc si w ten sposb przed eksmisj. Ich czonkowie przyznaj, e jeli spojrze na dzisiejszy rynek nieruchomoci, dane kwoty nie byy wygrowane. Jednak i tak s nieosigalne dla wikszoci mieszkacw, obecnie na kolejowych emeryturach. Zwaszcza, e kolejne oferty sprzeday ze strony prezesa spki zawieraj wysze ceny. Poza tym, dlaczego kto ma zarobi na tych mieszkaniach i okradaniu ludzi, ktrym zabrano prawo pierwszestwa wykupu, ktrych pozbawiono wypracowanych funduszy socjalnych i akcji pracowniczych, gwarantowanych przez Skarb Pastwa, ktre w pewnym momencie gdzie znikny? pyta rozgoryczona mieszkanka. I gono zastanawia si nad motywacjami firmy FISE s.r.l. z woskiej Werony, obecnego waciciela jej mieszkania: W Internecie mona obejrze, jakie wspaniae ma hotele, pensjonaty, apartamenty. Dlatego nie sdz, e takie odrapane, obskurne bloki z czasw socjalizmu ich interesuj chyba bardziej te dziaki, ktre s pod nimi.... spod Czstochowy, znanemu gwnie z tego, e wczeniej kilka zakadw dosownie sprzeda na zom. Nowy waciciel jednym aktem notarialnym sprzeda Leszkowi Klinowi 106 domw i orodek wypoczynkowy w Karpaczu, za kwot 8,3 mln z. Budynki powstay ze rodkw wypracowanych przez lokatorw, ktrzy dodatkowo musieli odpracowa przy budowie po 600 godzin, po pracy etatowej. Sprzedano je wedug kubatury, niczym hale produkcyjne powierzchnia mieszkalna w centrum Zabrza kosztowaa Klina... ok. 50 z/m2. Niedugo potem zaproponowa lokatorom odsprzedanie mieszka za cen dziesiciokrotnie wysz. To bya transakcja nastawiona na szybki obrt pienidza. Nie przypuszczali, e w Zabrzu powstanie protest, ktry postawi na nogi innych takich lokatorw w Polsce opowiada Elbieta Adach, liderka Komitetu Obrony Mieszkacw, w ktrym byskawicznie zorganizowao si kilka tysicy zabrzan. Rozpoczli regularne spotkania cznikw, ktrzy reprezentuj klatk czy blok, szukali legalnych sposobw uniewanienia umowy sprzeday, oflagowali swoje budynki, odwiedzali gabinety politykw wszystkich szczebli, wydawali biuletyn, organizowali pikiety pod Urzdem Miejskim (cznie odbyo si ich ju 276!)... Ich protest by tak gony i masowy, e zainspirowa inne grupy w caym kraju (do dzi przyjedaj po porady) i sta si jedn z przyczyn czciowej zmiany przepisw o sprzeday mieszka zakadowych. Elbieta Adach bya czstym gociem sejmowych komisji, a zabrzaski Komitet jednym z gwnych organizatorw manifestacji w Warszawie w obronie idei uwaszczenia mieszkaniami, w ktrej wziy udzia 3 tys. osb. Sprzedani zabrzanie chwytali si wszystkich sposobw. Najpierw skupiali si na walce w sejmie o ustaw, ktra pomoe wszystkim lokatorom nie objtym ustawami resortowymi. Wieloletni najemcy lokali nalecych do Lasw Pastwowych czy kopalni otrzymali bowiem w kocu przepisy, ktrych mogli uy w obronie swoich mieszka. Byam niepoprawn optymistk. Wydawao mi si, e gdy napisz list do premiera czy prezydenta, a oni dowiedz si, co si stao w tym Zabrzu, to natychmiast ze wszystkim zrobi porzdek. I dostaam lekcj obywatelskiego wychowania. Nikt nas nie przekona, e obywatel w Polsce si liczy. Chyba, e raz na cztery lata mwi gorzko p. Adach. Kolejne osoby i instytucje ograniczay si zwykle do krtkich wyjanie, dlaczego nic nie mog zrobi. Np. Leszkowi Millerowi na przeszkodzie sta miaa arytmetyka sejmowa jednak, gdy pniej bya ona po jego stronie, wcale nie pieszy si z pomoc. Parlamentarzyci, ktrzy podejmowali temat, zwykle robili to z doskoku, niektrzy z chci zaistnienia lub dla witego spokoju. Jedynym czowiekiem, ktry autentycznie, bezinteresownie, z penym zaangaowaniem, nie zwaajc na szykany cign temat, by prof. Biela wspomina p. Elbieta. I dodaje: Sejm w tej chwili osign apogeum teraz jest najbardziej niemoralny, nieetyczny, i raczej nie ma co oczekiwa, e zrobi co dla nas sprzedanych. Wtruje jej jedna z mieszkanek, pani Krystyna: Rzd teraz jest nie dla nas, ale dla bogatych. Dlatego dziaania Komitetu stopniowo koncentroway si na naciskach na wadze miasta, by przejy pohutnicze

Tylko dla wytrwaych

Sprzedani z mieszkaniami nie byli bierni wobec amania ich praw. Od pocztku walczyli w sdach o uniewanienie transakcji czy przynajmniej decyzji o podwykach czynszw, wsplnie zabiegali w parlamencie o uchwalenie korzystnych dla siebie ustaw, naciskali na samorzdy, by wykupiy pozakadowe lokale i uratoway w ten sposb ich najemcw przed dowolnym windowaniem opat... Przykad Zabrza doskonale unaocznia ogrom wyzwa, jakim musieli stawi czoa. Cho rodowisko lokatorw mieszka pozakadowych jest tam wyjtkowo silne, wyegzekwowanie od samorzdu autentycznego zajcia si tym problemem wymagao ponad dekady usilnych stara. W 1997 r. minister skarbu zby tamtejsz hut wraz z caym jej majtkiem Leszkowi Kulawikowi, historykowi

20
mieszkania. Umoliwioby to zrealizowanie dwch celw inicjatywy. Ci ktrzy chc wykupi, czuj si na siach, nieche maj szans, a ci, ktrzy chc zosta najemcami, niech maj szans mieszka, opacajc bezpieczny, komunalny czynsz wyjania p. Adach. Ten drugi cel jest nawet waniejszy. Ci, co mieli komu zostawi, ju kupili przekonuje p. Krystyna. Zostalimy my, ktrzy walczymy o niski czynsz. Obecnie utrzymanie pohutniczego mieszkania to wydatek ok. 1000 z miesicznie, nie do udwignicia przez samotne osoby... Gmina od pocztku deklarowaa ch pomocy sprzedanym, jednak na obietnicach si koczyo. Najpierw, jeszcze w latach 90., powsta pomys zamiany budynkw po Hucie Zabrze na miejskie tereny niezabudowane. We wrzeniu 2000 r. Komitet doprowadzi do tego, e przy okrgym stole usiedli wczeni wojewoda i prezydent miasta, waciciel mieszka Leszek Klin, waciciel Huty Zabrze Leszek Kulawik oraz przedstawiciele mieszkacw; podpisano list intencyjny (poza mieszkacami, ktrym tego nie zaproponowano). Prywatny waciciel zgodzi si sprzeda gminie mieszkania znacznie poniej wczesnej ceny rynkowej, jednak transakcji nie zaaprobowaa... Rada Miasta. Wreszcie, po ponad dekadzie zmaga, w maju 2008 r. radni wyrazili zgod na wykup 970 pohutniczych lokali przez spk nalec w 100 proc. do miasta, Zarzd Budynkw Mieszkaniowych Towarzystwo Budownictwa Spoecznego, oraz na porczenie wyemitowanych przez ni obligacji. Spka nie bdzie moga odsprzeda mieszka dalej, wysoko czynszw bdzie gwarantowana, a najbardziej zniszczone budynki zostan wyremontowane. Zrewitalizowane osiedle stanie si wizytwk miasta zapowiadaj wodarze Zabrza, ktrzy chc pozyska na ten cel fundusze zewntrzne, jako e stare poniemieckie domy stanowi zabytki przemysowe. Na przyszo miasto obiecuje take wymian nieruchomoci gruntowych na pohutnicze mieszkania znajdujce si we wsplnotach mieszkaniowych (kolejne 300 lokali). Mieszkacy, ktrzy maj w pamici niejedn niespenion obietnic, staraj si by powcigliwi w optymizmie, cho podkrelaj, e obecnie s bliej szczcia ni kiedykolwiek. Chc otrzyma wszelkie moliwe gwarancje na pimie. Komitet podkrela, e jego walka nie dobiega koca bdzie upomina si o byych hutnikw, ktrych mieszkania nale do innych prywatnych wacicieli. Chce doprowadzi do zaproponowania im pustostanw znajdujcych si w zasobach Klina.

elBieta aDaCH, liDerka zaBrzaskieGo koMitetu oBroNy MieszkaCW b MiCHa soBCzyk

co z innymi?
Tymczasem tysice innych rodzin w caej Polsce nadal czekaj na rozwizania o charakterze systemowym, bo przecie trudno sobie wyobraa, e wszystkie samorzdy zdecyduj si pody za przykadem Zabrza. O tym, czy kto posiada prawo do mieszkania, decyduje sd. A te procesy s dla zwykych ludzi nie do przejcia przypomina szefowa Komitetu Obrony Mieszkacw. Jej sowa potwierdzaj choby dowiadczenia lokatorw mieszka po FAZOS-ie, ktrych wnioski o potwierdzenie prawa pierwokupu sd potraktowa w taki sposb, e kosztoway ich one po kilka tysicy zotych... Ireneusz Ra, krakowski pose PO, ktry zobowiza si konsekwentnie upomina o interesy sprzedanych z mieszkaniami w obecnym parlamencie, twierdzi, e bez wzgldu na rozstrzygnicia takich postpowa o prawa lokatorw mieszka pozakadowych powinny zadba zarwno wadze centralne, jak i samorzdowe. Aby byo to moliwe, niezbdne jest jednak uchwalenie odpowiednich przepisw. Sk w tym, e w najbliszych latach moemy si ich nie doczeka. Resort infrastruktury rozwaa podjcie inicjatywy legislacyjnej w zakresie uregulowania sytuacji prawnej najemcw tzw. byych mieszka zakadowych. Jednak dla podjcia tej inicjatywy podstawowe znaczenie bdzie mia stan finansw publicznych, poniewa jakiekolwiek prby rozwizania przedmiotowej kwestii wymagayby zabezpieczenia ogromnych kwot w budecie pastwa zastrzega dyrektor Departamentu Nieruchomoci i Planowania Przestrzennego, Magorzata Kutya. Dodaje, e ministerstwo rozwaa wprowadzenie rozwiza uatwiajcych gminom nabywanie byych mieszka zakadowych. W czerwcu br. potwierdzi to wiceminister infrastruktury Piotr Stycze, ktry zapowiedzia, e jego resort bdzie za-

Nastpnie zdecydowano, e lokale wykupi Zarzd Budynkw Komunalnych, spka w caoci naleca do gminy. Miaaby ona wyemitowa 20-letnie obligacje, a wykupi je oraz spaci odsetki z czynszw przejtych mieszka. Sama gmina musiaaby jedynie co roku zarezerwowa w budecie odpowiednie rodki na ewentualn obsug udzielonego porczenia, na czn kwot ponad 51 mln z. W maju 2006 r. temu pomysowi sprzeciwili si radni, argumentujc, e porczenie to zbyt due potencjalne obcienie finansw miasta.

21
chca gminy do wykupu pozakadowych budynkw, dopacajc z Krajowego Funduszu Mieszkaniowego do kredytw na ten cel, przy czym take lokatorzy musieliby bra udzia w spacie. Zanim jednak to rozwizanie wejdzie w ycie, rzekomo zbyt biedne pastwo bdzie ponosio kolejne straty. Dla stopniowo eksmitowanych z mieszka pozakadowych brakuje bowiem lokali socjalnych, ktrych samorzdy nie buduj, dlatego musz one dopaca do (uwolnionych) czynszw prywatnym wacicielom... Sami zainteresowani podkrelaj, e nawet bardzo starannie napisana ustawa moe nie przystawa do wszelkich dziwnych sprzeday mieszka zakadowych w caej Polsce. Rne firmy rnie sprzedaway, rny by los tych mieszka mwi nam jeden z dziaaczy lokatorskich. Mimo to twierdz, e taki akt jest niezbdnym fundamentem rozwizania problemu. Mwi, e w ustawie musi znale si zobowizanie samorzdw do komunalizacji tej kategorii lokali, za rodki z bardzo nisko oprocentowanych kredytw pastwowych, z opcj ich wykupu przez najemcw na zasadach przyjtych w danym miecie. Na razie czuj si rozgoryczeni. Irena Rolek przypomina, e m.in. wojskowi, najemcy lokali komunalnych i spdzielczych mog przejmowa na wasno swoje mieszkania, na preferencyjnych zasadach, co przy obecnych cenach na rynku nieruchomoci oznacza wejcie w posiadanie znaczcego kapitau, a dla osb samotnych szans na dochody na staro z tzw. odwrconej hipoteki. My czujemy si obywatelami gorszej kategorii mwi. Grupa ta jest cakiem liczna: wedug Ministerstwa Infrastruktury w prywatnych rkach znajduje si obecnie ok. 200 tys. mieszka zakadowych, sprzedanych przed laty za grosze...

oBywATelu! Nie dAj si zmodyfikowA!

nowy ustrj, nowe wartoci

Bernard Margueritte przypomina, e gdy w Niemczech sprzedawano 114 tys. mieszka nalecych do kolei, zezwolenie wyda dopiero Sd Najwyszy, po zagwarantowaniu przez nabywc korzystnych moliwoci wykupu oraz doywotniego prawa najmu dla dotychczasowych lokatorw oraz po zobowizaniu si do przestrzegania surowych warunkw dotyczcych podwyek czynszu i ewentualnej sprzeday osobom trzecim. W Polsce, jak trafnie ujmuje to Piotr Ikonowicz, ludzi potraktowano jako wad mieszka. W Europie Zachodniej jest gospodarka rynkowa, ale w Polsce panuje dziki kapitalizm, ktry przypomina najgorsze wzorce XIXwieczne podsumowuje Margueritte. W mentalnoci naszych decydentw, a wic i wrd wartoci, na ktrych budowano nowy ustrj, zabrako przekonania, e pastwo musi czasem wzi na siebie ciar przywracania sprawiedliwoci, gdy nie zapewnia jej wolny rynek. Elbieta Adach nie ma zudze, e sternikom pastwowej nawy prdko zmieni si ta optyka. To, co si stao, postrzegane jest nie jako problem spoeczny, ale jako typowo wolnorynkowe zjawisko: jest cz ludzi, ktrzy nie mog si przyzwyczai do nowej rzeczywistoci ekonomicznej. Kiedy umr, problem sam si rozwie.... micha sobczyk, Krzysztof Woodko

Jeeli uwaasz, e: ludzie powinni sami mc decydowa o tym, co jedz tradycyjne odmiany rolin i sposoby ich uprawy stanowi warto, ktr naley chroni Nie warto w imi postpu ryzykowa pogorszenia stanu naszego zdrowia oraz rodowiska, w ktrym yjemy
Docz sam lub ze swoj organizacj do

koalicji polska wolna od Gmo

zATrzymAj muTANTy!
www.polska-wolna-od-gmo.org
tel. (33) 8797114

22

polSKA dwcH pRdKoci

Karol Trammer Budowa kolei duych prdkoci to szansa na wielki skok cywilizacyjny dla Polski. Pytanie tylko, kto na tym skoku skorzysta. I kto na nim straci...
sowego programu rewitalizacji, czy raczej po prostu przywrcenia dawnych parametrw technicznych. Mimo to politycy, menederowie PKP oraz naukowcy zajmujcy si transportem przestaj zwraca uwag na ten bahy problem. Priorytetem staje si natomiast koncepcja budowy w Polsce zupenie nowej linii kolei duych prdkoci. Pdzcej na wzr francuskiego TGV z prdkoci 300 km/h. W promocj tej idei zaangaowali si m.in. czonkowie Stowarzyszenia Inynierw i Technikw Komunikacji (SITK), skupieni w Komitecie Rozwoju Kolei Duych Prdkoci w Polsce. Ich credo brzmi: Modernizacja linii kolejowych nie rozwie zasadniczych problemw polskiego transportu. Jedynym wyjciem sprawdzonym ju w innych pastwach jest zasadnicza restrukturyzacja sieci kolejowej poprzez budow nowych linii duych prdkoci midzy gwnymi aglomeracjami. Podobne wizje snuj przedstawiciele rzdu. Chcemy poczy cztery aglomeracje: Pozna, Wrocaw, d i Warszaw lini high-speed, po ktrej pocigi mogyby jedzi z prdkoci 350 km/h. Dostaem wrcz zadanie od ministra Cezarego Grabarczyka, by zaj si tym problemem i by przygotowa w krtkim okresie rzdowy program kolei wysokich prdkoci. To szansa na wielki skok cywilizacyjny dla Polski zapowiedzia w Gazecie Wyborczej Juliusz Engelhardt, wiceminister infrastruktury odpowiedzialny za kolej.

Pocig pospieszny 126-kilometrow tras z Wrocawia do Jeleniej Gry pokonuje w 3 godziny 20 minut. Czas podry ze stolicy Dolnego lska w Karkonosze symbolizuje niewyobraalne ju rozmiary dekapitalizacji infrastruktury kolejowej w Polsce. le utrzymywane tory i zwrotnice, latami nie konserwowane urzdzenia automatyki kolejowej czy wreszcie nie koszona regularnie trawa powodujca brak widocznoci to wszystko wymusza wprowadzanie kolejnych ogranicze prdkoci. Ich skutkiem jest to, e podre pocigiem trwaj w Polsce coraz duej.

Ucieczka do przodu

Obecnie zaledwie 19,9% oglnej dugoci torw pozwala osiga prdko na poziomie przynajmniej 120 km/h. Natomiast na 41,9% prdkoci nie przekraczaj 80 km/h. Raporty spki PKP Polskie Linie Kolejowe mwi, e rokrocznie od 2001 do 2007 r. dugo torw, na ktrych ograniczano prdko pocigw zawsze, znaczco w niektrych latach nawet prawie dziesiciokrotnie! przewyszaa dugo torw, na ktrych prdko bya zwikszana. Polska sie kolejowa pilnie wymaga wic komplekigrek, czyli TGV po polsku Polska linia kolei duych prdkoci ma biec z Warszawy przez d do Poznania oraz Wrocawia ze wzgldu na rozgaziony ksztat, nazywana jest lini y. Pocigi na tej od zera zbudowanej trasie maj osiga prdkoci rzdu 300-350 km/h. W efekcie czas jazdy z Warszawy do Poznania ma wynie 1 godzin 35 minut, z Warszawy do Wrocawia 1 godz. 40 min., a z Warszawy do odzi 45 min. otwarcie polskiego tGV ma nastpi w roku 2020.

Pozostaje pytanie, kto zyska a kto straci na tym wielkim skoku cywilizacyjnym. Jak na razie, koncepcja polskiego TGV powstaje przede wszystkim z myl o skomunikowaniu najwikszych metropolii. Mieszkacy najwikszych aglomeracji coraz czciej przemieszczaj si midzy miastami. Dlatego budowa linii duych prdkoci jest uzasadniona powiedzia tygodnikowi Kurier PKP jeden z gwnych propagatorw budowy kolei high-speed w Polsce, dr in. Andrzej Massel, zastpca dyrektora Centrum Naukowo-Technicznego Kolejnictwa oraz czonek Komitetu Rozwoju Kolei Duych Prdkoci SITK. Wstpne studium wykonalnoci budowy linii duych prdkoci Wrocaw/Pozna d Warszawa, zakada, e stacje porednie na nowej linii high-

Efekt tunelu

23
speed powstayby jedynie w odzi i w Kaliszu. Skutkiem bdzie tzw. efekt tunelu. Charakteryzuje si on tym, e tereny pooone wzdu autostrad i kolejowych linii duych prdkoci nie odczuwaj adnych korzyci z ich istnienia. Dobre poczenia komunikacyjne su wycznie najwikszym aglomeracjom, a tranzytowe regiony, pozbawione stacji kolejowych czy zjazdw z autostrad, nie osigaj wzrostu atrakcyjnoci inwestycyjnej, poprawy jakoci usug lokalnych czy choby skrcenia czasu dojazdu do najwikszych miast. Zamiast tego s skazywane na haas i przecicie przez now magistral tkanki przestrzennej, ksztatowanej przez wiele lat. Budowa kolei duych prdkoci zwykle oznacza dla spoecznoci lokalnych wyburzenia domostw, wymuszone przesiedlenia lub w najlepszym razie konieczno nawet kilkunastokilometrowego nadkadania drogi przy dojedzie do ssiedniej miejscowoci czy wasnego pola uprawnego.
High-speed po ludzku W krajach takich jak Francja czy Niemcy, koleje duych prdkoci funkcjonuj ju od lat 80. Coraz czciej odchodzi si tam od modelu, ktry czy jedynie najwiksze aglomeracje, a zupenie ignoruje potrzeby i aspiracje mieszkacw maych miast czy regionw wiejskich.

te uwag, e obecnie realizowane modernizacje istniejcych linii ju zbliaj si do kwot podawanych przy koncepcjach budowy linii high-speed. Koszt 9 milionw euro za kilometr linii doprowadzonej do 60-120 km/h na odcinku Warszawa Zachodnia Warszawa Okcie, biegncej tym samym ladem co stara, pokazuje, e realizacja inwestycji w lini duych prdkoci przez PKP Polskie Linie Kolejowe moe kosztowa rwnie dobrze 20-30 milionw euro za kilometr.

High-speed albo noga za nog

Gwnym efektem zaangaowania ogromnych rodkw w budow, a nastpnie eksploatacj kolei duych prdkoci, bdzie zakonserwowanie aktualnej, kryzysowej sytuacji na istniejcej sieci kolejowej. Jeeli skupimy si na budowie jednej, rozgazionej linii duej prdkoci, to odbdzie si to kosztem wszystkich istniejcych, pozostaych pocze. W efekcie standard podrowania kolej po Polsce nie tylko nie poprawi si, ale pogorszy stwierdzi w rozmowie z Kurierem PKP prof. Wojciech Suchorzewski z Wydziau Inynierii Ldowej Politechniki Warszawskiej. Podobnego zdania jest ekonomista prof. Witold Orowski: Wyobramy sobie, e zamiast inwestowa unijne pienidze w rozsdn napraw torw, wydamy kilka miliardw euro wicej na konstrukcj superszybkiej linii. /.../ Na modernizacj torw na innych odcinkach zabraknie funduszy, wic ten kto nie bdzie mia szczcia przemieszcza si lini Y, bdzie wlk si noga za nog jak dzi ostrzega na amach Wprost.

Koleje duych prdkoci, zamiast zmniejsza, pogbiaj dysproporcje regionalne. Midzy najwikszymi metropoliami postpuje coraz silniejsza integracja, a rwnoczenie mijane po drodze wsie i miasta staj si obszarami wykluczenia, borykajcymi si z problemem pogarszajcej si jakoci ycia.

Rozwj kolei duych prdkoci pochania ogromne rodki. Linia wytyczana jest od zera, co oznacza konieczno wykupu gruntw w pasie o dugoci kilkuset kilometrw, a nastpnie budow nowych wiaduktw, mostw i tuneli. Konieczna jest budowa drogi kolejowej o parametrach umoliwiajcych osiganie prdkoci 300 km/h oraz zakup specjalnych pocigw wraz z nowoczesnym zapleczem technicznym. Staego finansowania wymaga te biece utrzymanie takich linii. Dzi nikt nie jest w stanie okreli kosztw, ktre pochonie tak ogromna inwestycja. Opublikowane w 2005 r. Wstpne studium wykonalnoci budowy linii duych prdkoci Wrocaw/Pozna d Warszawa przewidywao, e jeden kilometr linii high-speed w Polsce bdzie kosztowa 9 milionw euro. Dwa lata pniej w padzierniku 2007 r. koszt ten okrelono na 10-15 milionw euro na terenie paskim oraz 15-20 milionw na terenie pagrkowatym. Stanisaw Biega z Centrum Zrwnowaonego Transportu (CZT) uwaa jednak, e przedstawiane wyceny mog mie niewiele wsplnego z rzeczywistoci. PKP Polskie Linie Kolejowe podaj dane bez podstaw, bo ani nie robiy takiej linii, ani nie maj do jej realizacji odpowiednich kadr mwi. Ekspert CZT zwraca

Kolej duych kosztw

b karol traMMer, FraNCuski PCiG tGV

24
Okazuje si, e te przewidywania zaczy spenia si szybciej ni mogoby si wydawa. Wart 287 milionw zotych projekt Przygotowanie budowy linii duych prdkoci (obejmujcy przygotowanie wstpnych projektw, prace geodezyjne, uzgodnienia rodowiskowe i lokalizacyjne oraz przygotowanie przetargw) znalaz si na podstawowej licie projektw Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowisko, finansowanych z funduszy UE. Tymczasem na list rezerwow trafiy modernizacje takich zdekapitalizowanych linii jak Wrocaw Zielona Gra Szczecin czy d Kalisz (wzdu ktrej za 12 lat ma przebiega odcinek linii Y). Nie wspominajc ju o liniach, ktre latami nie s wpisywane do adnych planw modernizacyjnych, a jedyn aktywnoci wobec nich jest wprowadzanie przez spk PKP Polskie Linie Kolejowe kolejnych ogranicze prdkoci wskutek pogarszajcego si stanu infrastruktury...

Stworzenie kolei duych prdkoci staje si priorytetem, a niezbdne remonty istniejcych linii kolejowych zaczynaj schodzi na dalszy plan oto hiszpaski scenariusz. W Hiszpanii gdzie pierwsza linia duych prdkoci AVE w 1992 r. poczya Madryt z Sewill dziaalno pastwowego przewonika RENFE oraz zarzdcy infrastruktury kolejowej ADIF skupia si przede wszystkim na

Hiszpaski bd

Buraczane dworce We Francji na liniach obsugiwanych przez tGV funkcjonuje ju kilka stacji w pobliu niewielkich miast, a nawet na terenach wiejskich. Cz peryferyjnych stacji ley w pobliu tak niewielkich miejscowoci, e ich nazwy niewiele by wyjaniay. Dlatego nazwy niektrych stacji pochodz od caych regionw np. Haute Picardie (Grna Pikardia), pooonej we wsi ablaincourt-Pressoir. Poniewa stacja Haute Picardie powstaa w oddaleniu od duych miast (po 40 kilometrw od 135-tysicznego amiens i 60tysicznego saint-Quentin), francuskie media nazway j dworcem buraczanym (La Gare des betteraves). inna tego typu stacja pooona pod 26-tysicznym miastem le Creusot powstaa dziki zabiegom andr Jarrota, wpywowego polityka z pobliskiego Montceau-les-Mines. Pocztkowo dziennikarze i opinia publiczna wymiewali zatrzymywanie pdzcych ekspresw, czcych najwiksze aglomeracje, w niewielkich miasteczkach. z czasem okazao si, e stacje tGV w polu maj sens. Przycigaj pasaerw z promienia nawet 50 kilometrw, bowiem w caym regionie aden inny rodek transportu nie oferuje tak krtkiego czasu przejazdu do najwikszych miast. W efekcie na otwartej w 2007 r. linii tGV est, czcej Pary z strasburgiem, zbudowano a trzy buraczane dworce: Champagne-ardenne, Meuse i lorraine.

obsudze i rozwoju kolei duych prdkoci. W efekcie pocigi kolei AVE kursuj czsto i szybko. Jednak poza tymi liniami oferta kolei hiszpaskich jest znikoma. Czsto midzy stolicami ssiednich wsplnot autonomicznych (hiszpaskich regionw) kursuje zaledwie jeden pocig na dob! Taki jedyny pocig z Sewilli do Meridy (stolice ssiednich regionw Andaluzji i Estremadury) porusza si ze redni prdkoci 47 km/h. Podre kolej w hiszpaskich regionach, nie objtych sieci duych prdkoci, czsto wymagaj kilkugodzinnych przesiadek lub duego nadkadania drogi. Kolej w Hiszpanii w ogle nie jest popularn form transportu. W zasadzie niemale nie istnieje, nie liczc kolei podmiejskich Cercanias i szybkiej kolei AVE. Kolej w Hiszpanii po prostu nie tworzy systemu komunikacyjnego podkrela Adam Fularz, ekonomista, analityk rynku kolejowego. Prof. Witold Orowski na amach Wprost pisa: Hiszpania, najwikszy odbiorca dziesitkw miliardw euro unijnych dotacji, przeznaczya ogromne sumy na modernizacj sieci kolejowej. Kraj w szybkim tempie rozbudowuje sie ultraszybkich pocigw AVE /.../. Polskiego turyst, ktry wsiada w Madrycie do lnicej lukstorpedy, aby po dwch i p godzinie wysi w odlegej o niemal 500 kilometrw Sewilli, pomys ten moe rzuci na kolana. Mniej jednak efektownie bdzie wyglda informacja, e linia wybudowana w 1992 r. za ponad 5 miliardw euro nie ma szansy na siebie zarobi, m.in. ze wzgldu na koszmarnie wysokie ceny utrzymania infrastruktury /.../. Co jednak najgorsze, ju na pocztku lat 90. zwrcono uwag na fakt, e za cen konstrukcji lnicej zabawki mona byo zmodernizowa ca, liczc 13 tysicy

b karol traMMer, NieMieCki PoCiG iCe

25
o skuteCzNoCi systeMu koleJoWeGo Nie WiaDCz liNie DuyCH PrDkoCi, leCz PrzeDe WszystkiM sie PoCze oBeJMuJCa Cay kraJ Fot. 1 PoCiG osoBoWy z HaJNWki Do CzereMCHy, Fot. 2 NieMieCki eksPres reGioNalNy W BaDeNii-WirteMBerGii. b karol traMMer

kilometrw, hiszpask sie kolejow tak, by normalne pocigi mogy po niej jedzi z prdkoci 200 km/h. Pienidzy wydanych w jednym miejscu oczywicie zabrako w innym. Kolejowi menederowie nie lubi, gdy przypomina im si, e zarzdzana przez nich infrastruktura jest w fatalnym stanie i priorytetem powinna by rewitalizacja istniejcej sieci kolejowej, nie za angaowanie si w koncepcj budowy kolei duych prdkoci. Jak jednak zauwaa prof. Suchorzewski, w Polsce wyznacznikiem
Niemiecka woszczowa Nie inaczej jest w Niemczech, gdzie na uruchomionej w 2002 r. linii duych prdkoci z Frankfurtu n. Menem do kolonii powstay stacje porednie w limburgu (33 tys. mieszkacw) i Montabaur (13 tys. mieszkacw). ta druga miejscowo ma liczb mieszkacw porwnywaln z polsk Woszczow (11 tys. mieszkacw), gdzie w 2006 r. otwarto pierwsz jake kontrowersyjn stacj na dotychczas zupenie niedostpnej dla mieszkacw mijanych miejscowoci 223-kilometrowej Centralnej Magistrali kolejowej, czcej Warszaw z krakowem i katowicami. z t rnic, e pocigi zatrzymujce si we Woszczowie kursuj z prdkoci 160 km/h, a te obsugujce Montabaur pdz 300 km/h. W 2006 r. ze stacji w niewielkim Montabaur skorzysta 2-milionowy pasaer. rwnoczenie obiekt da impuls do rozwoju miejscowoci na nieuytkach midzy dworcem a centrum miasta powstaje nowa dzielnica. Natomiast na lini duych prdkoci Norymberga ingolstadt (fragment projektowanej linii high-speed z Berlina do Monachium), obok superszybkich pocigw interCityexpress wpuszczono rwnie pocigi regionalne i to one zapewniaj lecym po drodze miasteczkom, jak kinding (2,5 tys. mieszkacw) czy allersberg (8 tys.), regularne poczenia z Norymberg i Monachium.

efektywnoci s wanie wielkie budowy, a nie rzetelne utrzymywanie zarzdzanego majtku: W Polsce istnieje syndrom BBB, czyli polityka buduj, buduj, buduj. Budujemy zamiast myle o optymalnym wykorzystaniu tego, co posiadamy, przez unowoczenienie i dobre utrzymanie. Powstaje zatem pytanie, jak gwarancj daje kierownictwo PKP, e po zbudowaniu linii duych prdkoci podoa jej kosztownemu utrzymaniu. Dzi na wikszoci zarzdzanej przez siebie sieci nie potrafi zapewni nawet prdkoci 100 km/h...

Budowa kolei duych prdkoci bdzie kolejnym etapem bdnego koa reform kolei w Polsce. Jednym z ich podstawowych elementw jest zaoenie, e przyszo ma przed sob kolej obsugujca najwiksze aglomeracje. W efekcie zlikwidowano przewozy pasaerskie na setkach linii nie tylko znaczenia lokalnego, ale rwnie regionalnego. Tylko w latach 90. pocigi pasaerskie przestay kursowa na 6300 kilometrach linii kolejowych. Kolej cakowicie wycofaa si z obsugi wielu miast, a nawet de facto z caych regionw jak choby z wojewdztwa lubelskiego. Skutkiem ubocznym tej polityki by nieporwnywalny z innymi krajami europejskimi spadek liczby pasaerw z 766 milionw w 1990 r. do 292 milionw w 2000 r. Zaangaowanie ogromnych funduszy, struktur administracyjnych oraz myli technicznej i ekonomicznej w budow kolei high-speed w Polsce wyssie rodki, ktre mogyby zosta spoytkowane na rewitalizacj caej sieci kolejowej. Moe to ostatecznie pogrzeba nadzieje na kolej czc peryferia z centrami, obsugujc nie tylko najlepiej rozwinite regiony, ale rwnie wspomagajc rozwj prowincji i zapewniajc sprawne poczenia regionalne w maych ojczyznach. Kolej duych prdkoci pogrzebie nadzieje na kolej solidarn.

Kolej solidarna?

Karol Trammer

26

pomc pRAcowniKom
z Krzysztofem zgod z dziau Rozwoju nSzz Solidarno
rozmawia micha Sobczyk

zAwSze monA

Ostatnio w mediach byo gono o zwizkach zawodowych przy okazji kilku spektakularnych akcji protestacyjnych. Wczeniej taka tematyka bya tam raczej sabo obecna, cho prby dziaa na rzecz np. pracownikw hipermarketw podejmowane s od do dawna. Krzysztof Zgoda: Pracownicy hipermarketw organizuj si ju od dziesiciu lat. W Solidarnoci jest ich ponad 6 tysicy. Codziennie rozwizuj setki problemw. Jeeli spektakularne akcje pomog w codziennej dziaalnoci, to w porzdku. Gorzej, gdy prbuj zastpi j. Media maj racj bytu, gdy s kupowane. Informacje zamieszczane w nich musz by atrakcyjne dla odbiorcw. Jeeli dzieje si co spektakularnego, to chc to opisywa. Codzienna praca zwizkw, czyli rozwizywanie problemw, nie interesuje mediw.

Jak wyglda codzienna dziaalno zwizkowcw w firmach, w ktrych patrzc z zewntrz nic si nie dzieje? K. Z.: Praca zwizkowcw to przede wszystkim rozwizywanie tysicy codziennych problemw pracownikw. Czonkowie zwizku, np. w hipermarkecie, wybieraj reprezentantw do rnego rodzaju rozmw, czy to z dyrekcj, czy z zarzdem. Reprezentanci zbieraj opinie pracownikw i staraj si rozwizywa te problemy. Najczciej w danej firmie. Czasami na spotkaniach z zarzdami przedsibiorstw w Polsce. Te najtrudniejsze z zarzdami wiatowymi. I do tego gwnie sprowadza si codzienna praca zwizkowcw. Takie rozmowy maj na celu pomc w rozwizywaniu biecych problemw, ktre s bardzo rne. Poczwszy od braku napojw chodzcych czy odziey, poprzez godne traktowanie przez przeoonych, a do spraw pacowych. Najwaniejsze, aby pracownik nie ba si o tych problemach powiedzie i by wiadomy, e w zwizku atwiej bdzie je zaatwi. Dlatego zwizkowiec musi rozmawia z pracownikami, wypytywa o ich problemy zwizane z rnymi aspektami pracy, nastpnie rozmawia o nich z przeoonymi. Zwykle udaje si zmieni to, co pracownikowi przeszkadzao, a przynajmniej zmniejszy skal problemu. Jeli chodzi o sprawy pacowe, to ostatnio due sukcesy odnosz nasi zwizkowcy np. w TESCO. Ta sie handlowa jest najwikszym pracodawc w swoim sektorze: zatrudnia ok. 28 tys. pracownikw, z ktrych naprawd sporo, bo ju 3 tys., naley do Solidarnoci. W kadym ze sklepw, gdzie zwizek jest obecny w przypadku TESCO jest ich 61 dziaa przedstawiciel zwizku i to do niego zgaszaj si pracownicy. Jeeli okrelone problemy mona rozwiza w sklepie, na dziale, z kierownikiem czy dyrektorem, to tam je rozwizujemy. Natomiast w przypadku problemw grupowych, jak zbyt niskie pace, sprawy socjalne czy regulaminowe, do akcji wkracza komisja zakadowa, ktra reprezentuje wszystkich czonkw zwizku ze wszystkich sklepw, i to ona prowadzi negocjacje z pracodawc. Oczywicie zarzd kadej firmy chciaby osiga jak najwiksze zyski. Rozumiejc to, staramy si jednoczenie, by jak najwicej z tego trafio do osb, ktre go wypracowuj pracownikw. W tym roku w TESCO udao si wynegocjowa 30% podwyki. W przypadku tej sieci problemem

krzysztof zgoda (ur. 1957) czonek Prezydium komisji krajowej Nszz solidarno. W solidarnoci aktywnie dziaa od 1981 r., gdy prosto z wojska trafi do szczeciskiego pogotowia ratunkowego. Pod koniec lat 90., zainspirowany metodami pracy amerykaskich zwizkowcw, doprowadzi do powstania struktur solidarnoci w szczeciskim hipermarkecie sieci real. W 1998 r. zosta powoany na pierwszego pracownika Dziau rozwoju zwizku, zacz jedzi po Polsce i inspirowa zakadanie zwizkw w nowych branach. zwolennik profesjonalizacji dziaa zwizkowych, opierania ich na starannych analizach ekonomicznych i prawnych oraz skutecznych technikach negocjacyjnych; przeciwnik mieszania si zwizkw zawodowych do polityki.
Moim zdaniem, wci jestemy na etapie tworzenia demokracji, czy raczej jej poprawiania, a media s jednym z jej ewoluujcych elementw. Po 1989 r. by przesyt Solidarnoci, bo ona t demokracj wsptworzya. Po kolejnym etapie, w ktrym media mao informoway o naszej dziaalnoci, jak np. dziaania na rzecz pracownikw nowych sektorw gospodarki, nastpuje powrt do zainteresowania tym, co robimy. Nie bd te ukrywa, e obecnie jestemy po prostu aktywniejsi w nowych sektorach ni przed laty.

27
jest dotarcie do wszystkich sklepw: tych, z ktrymi nawizalimy wspprac, jest 90, natomiast istnieje jeszcze 200 mniejszych, do ktrych te chcielibymy dotrze. Praca zwizkowa w takim sklepie to rwnie szkolenia dla pracownikw, spotkania, pomoc w rozmowach z pracodawc. Kierujemy si zasad, e szanujemy wolno gospodarcz, nie chcemy te burzy demokracji, ale jednoczenie twardo domagamy si, by pracownicy mieli coraz lepiej. Jakie metody s w tej walce najbardziej skuteczne? Niektre zwizki, zwaszcza niewielkie, stawiaj na spektakularne akcje. K. Z.: Wszystko zaley od tego, co jest celem zwizku. Gdy jest nim polepszenie sytuacji zatrudnionych, to jeeli media informuj o tym, to dobrze. Na pewno wzmocni to zwizek w negocjacjach. Natomiast jeli nie udaje si ich tym zainteresowa, zazwyczaj nic zego si nie dzieje. Gdy celem jest poprawa warunkw pracy i pracodawca chce o tym rozmawia i rzeczywicie je poprawia, to niepotrzebne s spektakularne akcje, wystarczy robi swoje tak byo np. w TESCO. Najwaniejsze jest to, eby naprawd chcie pracownikom pomaga, reszta to jedynie narzdzia. Zwizek nie potrzebuje takiego poparcia w sondaach, jak partie polityczne. Zwizek to zorganizowani pracownicy, znajcy swoje prawa. W brany ochroniarskiej byy firmy, ktre zdecydowanie walczyy ze zwizkami. Gdyby byy gotowe usi do rozmw, nie istniaaby potrzeba pjcia do mediw. Jeeli natomiast pracodawca chce walczy ze zwizkiem nie rozmawia z nami lub zwalnia pracownikw, by wywrze na nas nacisk to jednym z elementw negocjacji jest przycignicie uwagi mediw i uycie ich do tego, by zmieni jego postaw. S rwnie inne metody wpywania na pracodawcw. Na przykad informujemy zleceniodawcw, m.in. banki, jak si zachowuje wynajta przez nich firma ochroniarska wobec swoich pracownikw. Wtedy ci klienci wywieraj wpyw na zleceniobiorc. Naszym celem nie jest wypromowanie siebie i zyskiwanie popularnoci, lecz poprawa losu zatrudnionych. Dlatego media s tu wycznie pomoc, konieczn jedynie w niektrych sytuacjach. Spord nowych bran do spoecznej wiadomoci w najwikszym stopniu przedostay si problemy pracownikw hiper- i supermarketw. Jakie inne brane maj specyficzne problemy, a Polacy niezbyt zdaj sobie z nich spraw? K. Z.: Z wieloma problemami borykaj si pracownicy wspomnianego sektora ochrony. S to problemy gwnie z niskimi pacami, zwaszcza wrd osb pracujcych w ochronie fizycznej i z nienormowanym czasem pracy w efekcie pracuj oni nieraz a 360 godzin miesicznie. Nie paci im si za nadgodziny, zdarza si brak umw o prac. Staramy si zwrci uwag spoeczestwa na to, gdy taka sytuacja ma skutki nie tylko dla tych pracownikw. Odbija si rwnie na jakoci usug w takich realiach ochrona bdzie mniej efektywna, a nasze bezpieczestwo fikcyjne. Solidarno rozpocza kampani, ktrej celem jest zmiana nawykw pracodawcw oraz postaw pracownikw ochrony tak, by potrafili walczy o swoje interesy, by pracowali za godne pienidze w unormowanym czasie pracy. Niezwykle wany przykad mog da instytucje publiczne, ktre nie powinny oferowa zlece firmom amicym prawa pracownicze. Tymczasem obecnie w przetargach jedynym kryterium jest cena. A to z kolei jest jedn z przyczyn niskich zarobkw w caym sektorze. Przygldamy si te innym branom, np. firmom sprztajcym zjawiska, ktre maj tam miejsce, s wstrzsajce. Po miejmy nadziej udanej kampanii na rzecz pracownikw ochrony, chcemy zaj si innymi branami, wykorzystujc dowiadczenia zdobyte przy tej okazji. Na jakich zasadach dziaa system rozwoju zwizku, z koordynatorami regionalnymi, organizatorami zwizkowymi itp.? K. Z.: Mamy Dzia Rozwoju Zwizku Komisji Krajowej. Posiada on dwa gwne zadania: pierwszy to koordynacja dziaa oglnopolskich, tak jak w ochronie, drugi pomoc organizatorom w regionach w nauczeniu si, jak pomaga pracownikom, jak si organizowa i koordynowa dziaania. Znaczna cz firm, ktre istniej na rynku, ma przecie zasig oglnopolski. Najpierw w Dziale Rozwoju wybieramy sektor (np. usugi ochroniarskie). Pniej organizatorzy zwizkowi id do pracownikw i pytaj, jakie s ich problemy, co chcieliby zmieni a nastpnie wsplnie prbujemy tak oddziaywa na firmy, eby osign te cele. Jeeli pracodawcy nie chc wsppracowa, to pod siedzibami ich firm organizujemy pikiety, rozdajemy ulotki, piszemy petycje. Przede wszystkim jednak jestemy wrd pracownikw, rozmawiamy z nimi i przekonujemy, eby si organizowali. W ochronie mamy ju ponad 4 tys. czonkw Solidarnoci i ta liczba wci wzrasta to m.in. dziki temu problemy pracownikw tej brany s powoli, lecz sukcesywnie rozwizywane. Trzeba cay czas by przy pracownikach i pomaga im w biecych sprawach. Organizatorw, ktrzy dziaaj w regionach, mamy obecnie ponad pidziesiciu. Ta liczba jest o wiele za maa, ale stale ronie. Czy czsto zdarza si, e nowe struktury, ktrych powstawanie inspiruje Solidarno, musz dziaa w swoistej konspiracji, gdy s szykanowane przez pracodawcw? K. Z.: Sporo zaley od pracownikw. Jeeli pracodawca nie wie, co si dzieje, nie jest odpowiednio informowany, to mona zrozumie, e si broni. Ale s i pracodawcy hard coreowi, z ktrymi te musimy sobie poradzi. Wszystko sprowadza si do tego, by w kadej sytuacji wiedzie, jak pomc pracownikom si zorganizowa. Nie moemy dopuci do tego, e pracownicy strac na powstaniu zwizku! Dlatego musi on by profesjonalnie przygotowany do kadej sytuacji. Zwizek nieudolny w dziaaniach nie powinien si za nie zabiera, poniewa zwykle narobi wicej szkody ni poytku.

28
Ostatnie lata to rozwj nowych dziedzin gospodarki, m.in. niewielkich firm, w ktrych trudniej o wspln walk. Przybywa te niestandardowych form zatrudnienia, jak praca w domu czy zatrudnienie tymczasowe... To wyjtkowo trudne wyzwania dla zwizkw zawodowych. K. Z.: Na pocztku moe si wydawa, e zwizki stoj na straconej pozycji. Jednak podobnie byo z ochron, a obecnie krok po kroku udaje si w tej brany wiele zmieni. Dlatego twierdz, e wszdzie moemy pomc pracownikom. Wszyscy potrzebuj by zorganizowani w zwizku, aby istniaa rwnowaga midzy pracownikami a pracodawcami. Do tego potrzeba przede wszystkim znacznego zwikszenia liczby organizatorw zwizkowych do pracy w nowych sektorach. Szukamy na to pienidzy, m.in. w Unii Europejskiej, ktra dostrzega, e w krajach Europy rodkowo-Wschodniej zdecydowanie za mao pracownikw naley do zwizkw i przeznacza pienidze na ich rozwj. Znaczn cz przedsibiorstw, ktre powstay po 1989 r., stanowi filie firm zagranicznych. Czy traktuj one samoorganizacj pracownikw tak samo, jak polscy pracodawcy, czy te ich polityka w czym istotnym si rni? K. Z.: Nie widz rnicy w traktowaniu organizowania si pracownikw w zalenoci od pochodzenia pracodawcy. Bardziej uzalenione jest to chyba od procedur zarzdzania firm, a take od dobrej woli lub jej braku. Wydaje mi si, e rnice kulturowe bd traciy na znaczeniu. Coraz bardziej istotne s powizania kapitaowe. Firmy, ktre inwestuj w Polsce i w innych krajach podobnych do nas, przede wszystkim stawiaj na zysk. Licz koszty inwestycji i dokadnie wyliczaj, od kiedy zaczn na tym zarabia. Gdy powstaje zwizek i pracownicy domagaj si np. podwyek pac, to moe si okaza, e ten czas, kiedy inwestycja zaczyna przynosi zyski, oddala si. To moe powodowa jakie zawirowania w caej firmie. Std ewentualna niech do powstawania zwizkw. Wane jest, eby pracownicy organizowali si w caym takim globalnym koncernie. Tak naprawd pracownicy na caym wiecie maj podobne problemy. Ostatnio duo si syszy o wszechwadzy zwizkw, ktre maj instrumenty do paraliowania pracy przedsibiorstw. Ma to stanowi argument za ograniczaniem ich uprawnie. Co Pan odpowiada na takie opinie? K. Z.: Trudno mwi o wszechwadzy zwizkw, jeli naley do nich okoo 13% ogu pracownikw! Wiem, e w wielu przedsibiorstwach dochodzi do rnych patologii, zwizanych np. z wieloci organizacji zwizkowych, co moe utrudnia dziaanie zarwno pracownikom, jak i pracodawcom. Ale oni sami nie s bez winy. Zdarzao si, e gdy organizowalimy pracownikw w jakiej firmie, po jakim czasie pracodawca powoywa do ycia tzw. ty zwizek, cakowicie od niego uzaleniony i majcy dziaa tylko po to, eby nam utrudnia ycie. Czy s jakie uprawnienia, ktre naleaoby wprowadzi ustawowo, by zwizki mogy dziaa skuteczniej? K. Z.: Skuteczno zwizkw zaley przede wszystkim od dojrzaoci spoeczestwa i instytucji pastwowych, egzekwowania prawa, ktre ju mamy, a take od kultury organizacyjnej przedsibiorstw. Bardzo duo zaley od samych zwizkw i przyjtych strategii, czyli tego, co przyjmuj za cel swojej dziaalnoci. To znaczy, ile energii przeznaczaj na pomoc pracownikom w organizowaniu si. Druga sprawa to poziom rozwoju spoeczestwa obywatelskiego. Wedug bada OBOP z ubiegego roku, ponad 70% Polakw uwaa, e inni dbaj tylko o sprawy swoje i swoich rodzin, nie interesuj si dobrem ssiedztwa czy osiedla. Nie ufamy sobie nawzajem i nie ufamy pastwu, ktre tworzy prawo i ma dba o jego przestrzeganie. Z drugiej strony, czy mona si temu dziwi, skoro przedstawiciele instytucji, ktra ma sta na stray praw obywatelskich, odpowiadaj, e amanie prawa pracownikw do zrzeszania si nie naley do krgu ich zainteresowa... Jak Pan ocenia dojrzao i nowoczesno polskich zwizkowcw na poziomie zakadw pracy? Jak czst praktyk jest np. korzystanie z usug niezalenych ekspertw przy formuowaniu postulatw pacowych tak, aby byy one nie tylko dostosowane do moliwoci pracodawcy, ale take na tyle dobrze uargumentowane, by trudno mu byo wymwi si brakiem rodkw? K. Z.: Rzeczywicie jest to problem. Powoli jednak to si zmienia. Coraz wicej organizacji zwizkowych korzysta z pomocy prawnikw czy ekonomistw. Wsppracujemy z instytucjami naukowymi, zwizkami zawodowymi na caym wiecie, aby zdobywa dowiadczenie i lepiej pomaga pracownikom. Prosz o kilka wskazwek dla osb, ktre uwaaj, e w ich firmie powinien powsta zwizek. Jak kolejno dziaa powinny przyj i czego si wystrzega, by nie zrobi faszywego ruchu i nie zaszkodzi sobie i innym pracownikom? K. Z.: Przede wszystkim musz wiedzie, e samo zaoenie zwizku nie zaatwi wszystkich problemw. Po pierwsze, na pewno musz porozmawia ze swoimi kolegami, musz wiedzie, co inni o tym myl, jakie s ich potrzeby czy problemy. Bardzo wane, eby nie poprzesta na zorganizowaniu tylko 10 pracownikw, wymaganych przez ustaw o zwizkach zawodowych. Trzeba zbudowa tak si, ktra rzeczywicie bdzie moga prowadzi rozmowy z pracodawc i poprawia warunki pracy. Poza tym organizowanie musi trwa cigle. Polecam kontakt z nami, czyli z dziaem rozwoju Komisji Krajowej (/058/3084222, drz@solidarnosc.org.pl). Dzikuj za rozmow. Gdask, 7 maja 2008 r.

29

wSplnA SpRAwA

micha Stpie W latach 90. kolejne wielkie sieci handlowe zaczy wchodzi na nasz rynek. Ze strony politykw i samorzdw otrzymay liczne uatwienia i ulgi w przeciwiestwie do rodzimego, drobnego handlu.
Miejsce drobnych sklepw i targowisk zajmoway wielkie blaszane hale z zawsze najniszymi cenami. Drenujce pienidze z lokalnych spoecznoci i wywoce je do centrali za granic. erujce na personelu i dostawcach. W dodatku stopniowo rozszerzajce asortyment i budujce sklepy rnej wielkoci, by zmonopolizowa wszystkie rodzaje zakupw. Na szczcie wielu cho wci za mao kupcw w por zrozumiao, e maj szans przetrwa wtedy, gdy zaczn dziaa wsplnie. Dla wielu kupcw handel to nie tylko praca i sposb na utrzymanie siebie i swoich rodzin. To take sens ycia. Co, co potrafi i lubi robi. Nie chc nawet myle o zmianie zajcia. Dlatego tak bardzo staraj si pozosta w grze. W pojedynk nie jest to jednak atwe. Czsto przychodzi refleksja, e wsplnie s silniejsi i wicej mog. Nie tylko stawi czoa supermarketom, ale take lepiej dba o inne grupowe interesy.

jednocz si albo gi

Bezporednie powody rozpoczcia cisej wsppracy s bardzo rne. Kupcw z Czerwonego Rynku w odzi zjednoczya konieczno zmiany lokalizacji targowiska. Nie byo problemw z zaoeniem stowarzyszenia. Zrobilimy to, by chroni nasze miejsca pracy. Na pocztku, owszem, byo pewne wahanie ze strony niektrych kupcw, ale gdy miasto zaczo likwidowa stare targowisko, a stowarzyszenie przedstawio jasn i klarown propozycj budowy nowego, nowoczeniejszego obiektu wszelkie opory ostatecznie zniky. Dzi jest nas trzydziestu piciu wspomina Tadeusz Trzepakowski, czonek Stowarzyszenia Kupcw Czerwony Rynek Nowy. W naszym stowarzyszeniu wszystko byo i jest jawne. Panuje pena demokracja, kady moe

b Miosz

zgasza swoje postulaty, przekonywa do swoich racji inne osoby. Dodaje, e sensem istnienia stowarzyszenia jest sia, jak ono daje: Pojedynczego kupca mona atwo zignorowa, zby byle czym. Kilkadziesit zjednoczonych podmiotw to sia, z ktr trzeba si liczy. Ignorowanie kupcw przez lokalne wadze lego take u podstaw lubelskiego Stowarzyszenia Handlowcw i Przedsibiorcw z ulicy Rusaki. Pomys na zrzeszenie powsta w 2002 roku. Pewnego dnia, zajechawszy pod sklep, zobaczyem trzy samochody stray miejskiej. Stranicy postawili na naszej ulicy zakazy zatrzymywania si i postoju. W ten sposb przyjedajcy do nas klienci nie mieliby gdzie zaparkowa, a wic zapewne przestaliby nas odwiedza. Stranicy nie chcieli ze mn w ogle rozmawia... Byem dla nich nikim. Zwykym handlowcem, bezsilnym wobec kaprysw wadzy. Wtedy to z Piotrem Wickowskim postanowilimy zaoy sto-

30
warzyszenie opowiada Jerzy Irsak, dzi prezes inicjatywy. Okazao si to cakiem atwe. Kupcy chtnie si zgosili, bardzo pomg nam dr Jacek Sobczak, wielki spoecznik. Bezpatnie przygotowa statut, podpowiedzia, co i jak zrobi. Bardzo uatwio nam to prac. cie ignorowani przez hipermarkety. Przecitnie jedna czwarta produktw sprzedawanych na naszej ulicy jest lubelskiego pochodzenia mwi Jerzy Irsak. Podobnie jest na wspomnianym dzkim targowisku. Zrzeszamy ludzi z rnych bran. To istotne w walce o klienta, ktry przyjdzie do nas chtniej, jeeli bdzie wiedzia, e na naszym rynku jest zrnicowany asortyment, a on sam moe zrobi kompleksowe zakupy bez koniecznoci chodzenia gdziekolwiek indziej mwi Tadeusz Trzepakowski.

Kupcy jednocz si take w postaci grup, ktre przyjmuj wsplny wizerunek, razem si reklamuj itp. Tak byo m.in. w Sochaczewie. Cz kupcw z niekamanym entuzjazmem przystpia do tworzenia naszego stowarzyszenia, inni wstpili na prb, przyjrze si, jak taka organizacja bdzie dziaa. Na szczcie wikszo z nich pozostaa z nami do dzi mwi Zbigniew Bogdan ze Stowarzyszenia Kupcw Polskich Sklepy dla Ciebie. Cao funkcjonuje pod hasami patriotyzmu lokalnego, wyraonego w hale kupuj u ssiada i w decyzji, by unika cilejszych zwizkw z hurtowniami z przewag kapitau zagranicznego. Idea, by w ten sposb przetrwa konkurencj super- i hipermarketw, chwycia, a nawet rozszerzya si znacznie poza region, w ktrym powstaa. Na dzie dzisiejszy zrzeszamy 250 sklepw w kilku regionach kraju mwi pan Zbigniew. Istnienie stowarzysze kupieckich ma sens wtedy, gdy kupcy czuj, e organizacja realnie polepsza ich sytuacj. Umoliwiamy swoim czonkom zakup towarw w ramach dobrze wynegocjowanych umw handlowych zarwno z hurtowniami, jak i z producentami najbardziej popularnych marek. To bardzo wymierna korzy. Pojedynczy sklepikarz ma znikom szans otrzymania naprawd korzystnych cen i upustw. Jako silna grupa sklepw, jestemy natomiast powanym partnerem do rozmw. Negocjujemy te dla naszych czonkw opaty za najem terminali do pacenia kart za zakupy oraz do doadowa telefonw i opacania rachunkw. To przyciga dodatkowych klientw i nowe dochody. Poza tym kady sklep otrzymuje podwietlany szyld, stroje dla pracownikw oraz wiele materiaw promocyjnych. Sprawia to, e Sklepy dla Ciebie staj si rozpoznawaln mark. Mamy te wsplny program lojalnociowy, Milowe Zakupy, umoliwiajcy wymian punktw, przyznawanych za zakupy, na nagrody mwi Zbigniew Bogdan. Rwnie ciekawy jest wspomniany przykad Lublina. Na ulicy o dugoci 400 metrw funkcjonuje ponad 70 sklepw, przewanie rodzinnych. Gwnie z brany budowlanej, wic konkuruj ze sob. Ale jednoczenie wspieraj si wzajemnie, wiadome tego, e jad na jednym wzku. Aby zwikszy konkurencyjno naszej ulicy wobec marketw, a take uatwi klientowi zakupy, sklepy z poszczeglnych bran wiedz, co mona znale w ssiedniej placwce. Klient poszukujcy klamek do drzwi dostanie w jednym sklepie dobr informacj, gdzie jeszcze na ulicy Rusaki bdzie mg znale interesujcy go towar. czymy te handel z usugami. Kupujc np. karnisze, klient otrzymuje jednoczenie fachow usug ich montau. Dziki temu ulica Rusaki daje prac nie tylko handlowcom, ale take rzeszy innych podmiotw. W sklepie moe pracowa pi osb, a w usugach dalsze dziesi. No i oczywicie s jeszcze lokalni rzemielnicy dostarczajcy nam towar, cakowi-

Korzyci jasne jak soce

Zagroenie ze strony hipermarketw, a take korzyci wsppracy dostrzegy rwnie hurtownie. Sze lat temu powstaa w woj. dzkim Polska Grupa Handlowa Konsument. W pewnym momencie sze hurtowni z rnych bran zauwayo, e maj de facto tych samych klientw, prowadz akcje reklamowe skierowane do tych samych odbiorcw. To byo bezsensowne marnowanie rodkw i czasu. Po co kada z nich miaa prowadzi oddzieln dziaalno reklamow, samodzielnie odszukiwa klienta, skoro mona to robi razem? Dlatego postanowiy poczy swoje wysiki mwi prezes zarzdu grupy, Konrad Kaszuba. Poczenie dziaa okazao si strzaem w dziesitk. Wysiki w celu pozyskania nowych klientw spady, efektywno wsplnie prowadzonych dziaa niepomiernie wzrosa. Z czasem to, co miao by tylko wsplnym marketingiem, zaczo si rozszerza. Postanowilimy wprowadzi program lojalnociowy. Do tej pory bya to domena marketw, ktre w efekcie byy dla potencjalnych klientw bardziej atrakcyjne. Jednoczenie wiedzielimy z obserwacji rynku, e program ten ma szanse zaistnie tylko w duej liczbie sklepw w innym wypadku nie ma szansy powodzenia. Obecnie z usug Konsumenta korzysta ponad 3,5 tys. sklepw. Nasz program lojalnociowy nazwalimy Skarbonka konsumenta: klienci za swoje zakupy uzyskuj punkty, ktre przeznaczaj na wybrane nagrody z naszego katalogu. Program dziaa dobrze, przyciga klientw opowiada p. Kaszuba. Co ciekawe, twrcy inicjatywy rozumiej take szerszy kontekst swoich dziaa. Na stronie internetowej pisz, e operatorzy ponadnarodowych sieci handlowych s zagroeniem nie tylko dla hurtownikw i kupcw, ale take dla konsumentw i dla regionalnych systemw gospodarczych.

Hurtem i wsplnie

Walka ze szkodnikami

Czstym impulsem do wsppracy kupcw jest obrona przed lokalizowaniem na ich terenie nowych marketw. Stanowi one ogromne zagroenie dla handlu tradycyjnego przede wszystkim ze wzgldu na skal swej dziaalnoci. Przykadowo, dziki centralizacji zaopatrzenia mog wymusza na dostawcach niezwykle korzystne warunki. Potne korporacje ponadnarodowe mog sobie rwnie pozwoli na to, by ich sklepy przynosiy straty dopki nie wykosz konkurencji. W gazetce Konsumenta niejednokrotnie opisywalimy nieuczciwe praktyki stosowane przez markety. A jest ich caa masa podkrela Konrad Kaszuba.

31
Aby walczy z takim przeciwnikiem, konieczna jest mobilizacja jak najwikszej iloci drobnych sklepikarzy. Jeli uda si do tego doprowadzi, czasami udaje si obroni swoje interesy. W Sochaczewie kupcy ze stowarzyszenia Sklepy dla Ciebie uniemoliwili budow marketu sieci Kaufland, w odzi Czerwony Rynek Nowy zablokowa otwarcie Stokrotki. Pomimo tego, e ten ostatni market zdy ju nawet rozkolportowa ulotki z dat otwarcia, jego podwoje pozostaj wci zamknite. Rwnie kupcy z Tomaszowa Mazowieckiego zrzeszyli si i wsplnie (w stowarzyszeniu jest ich ponad stu) zaprotestowali przeciwko planom powstania kolejnego hipermarketu. Brali udzia w posiedzeniach rady miasta, czynnie lobbowali na rzecz odrzucenia wnioskw o lokalizacje nowych sklepw wielkopowierzchniowych. Pki co, s w tym skuteczni. Rwnie w owiczu kupcy wsplnie walcz z wielkimi sieciami handlowymi. Bojowi s take kupcy z ul. Rusaki. Lubelski handel od lat dobijany jest przez lokalizacje hipermarketw w centrum miasta. Powstao za niemae pienidze studium, w ktrym markety ulokowano na obrzeach miasta. Niestety, studium sobie, a ycie sobie. Natomiast udao nam si, pki co, zablokowa wielk inwestycj budowy omiu hipermarketw, majcych powsta w centrum, na terenach, ktre w planach zagospodarowania przestrzennego przeznaczone s pod park mwi Jerzy Irsak. odkrci. Kiedy Stokrotka zadaa wytyczenia tzw. drogi koniecznej, ktra miaaby by wyodrbniona z naszego terenu, Urzd Miasta stan na stanowisku, e nie moe ona da zajcia czego, czego nigdy nie posiadaa. Gwnym problemem wydaje si krtkowzroczno urzdnikw, ktrzy nie rozumiej korzyci z istnienia lokalnych firm handlowych. Ulica Rusaki to prawdziwa skarbonka dla miasta. Przynosi mu ogromny zysk w postaci podatkw, daje prac wielu ludziom. Ale wadza najczciej tego nie dostrzega. Wprawdzie udao nam si wraz z Urzdem Miasta podczy ulic do sieci gazowniczej, wybudowa parking dla naszych klientw; mamy take grup doradcz przy prezydencie miasta. Jednak zbyt czsto czujemy si osamotnieni, a miasto nie wykazuje cienia konstruktywnego zainteresowania naszymi sprawami z gorycz stwierdza Jerzy Irsak. Przyzwyczajenia klientw, sympatia, jak ywi oni do lokalnych placwek, a take wsplna walka kupcw o utrzymanie si na rynku, sprawiy, e markety zmieniy taktyk. Korporacje handlowe przestay si zadowala sklepami wielkopowierzchniowymi. Zaczy tworzy mniejsze sklepy: na osiedlach, w mniejszych miasteczkach, a nawet i na wsiach. Bez pomocy pastwa polski handel nie przetrwa. Markety maj niewspmiernie wiksze moliwoci zakupowe, stosuj dyktat cenowy, maj oparcie w swoich krajach, dostp do tanich kredytw, wsparcie negocjacyjne, polityczne... wylicza Zbigniew Bogdan.

Zrzeszanie i wsppraca s bardzo wane. Jednak bez odpowiedniej polityki samorzdw mog okaza si niewystarczajce. Tymczasem miejscowe wadze czsto ignoruj interesy lokalnych handlowcw. Dla decydentw liczy si dorany zysk, zwizany ze sprzeda dziaek pod due obiekty. A take popularno zwizana z opowieciami, ile to nowych miejsc pracy wanie powstao, e mieszkacy bd mogli wreszcie robi tanie zakupy itp. Kupcy z Sochaczewa, blokujcy budow marketu, zostali wrcz oskareni przez tamtejszych wodarzy o przyczynianie si do bezrobocia. Mimo e jak pokazuj badania rynku na jedno nowe miejsce pracy w markecie przypada kilka (od 4 do 7 w zalenoci od sytuacji) zlikwidowanych w handlu tradycyjnym! W sporze z Kauflandem zostalimy pozostawieni sami sobie, a dodatkowo insynuowano, e prbujemy pozbawi ludzi miejsc pracy, ograniczamy rozwj miasta itp. mwi Zbigniew Bogdan. Mam wraenie, e dua cz samorzdowcw przychyliaby nieba zagranicznemu przedsibiorcy bez wzgldu na to, jaki by on nie by. Natomiast rodzimych handlowcw najchtniej by zgnbia jak to tylko moliwe. Rwnie kupcy z Czerwonego Rynku maj ambiwalentny stosunek do wadz swego miasta. Powstanie Stokrotki byo dla nas kompletnym zaskoczeniem. Nikt nie pyta nas o zdanie, nie powiadomi o tym fakcie. Decyzj wydano z naruszeniem prawa. Jak bowiem tak potny sklep, ktry nie ma zapewnionej drogi dojazdowej, moe otrzyma zgod na funkcjonowanie? pyta Tadeusz Trzepakowski. Jednoczenie trzeba przyzna, e ostatnio urzdnicy zmienili postaw wobec nas. Wydali bdn decyzje i teraz staraj si to

nie wystarczy by razem?

Kupcy tworz miejsca pracy. Pac podatki, ktre zostaj w ich spoecznoci. Swoje zyski najczciej wydaj na miejscu, wspierajc w ten sposb inne podmioty handlowe czy usugowe. Ale drobny handel to take jeden z podstawowych elementw tkanki lokalnej wsplnoty. Mamy staych klientw, ktrzy przychodz do nas nie tylko po zakupy, ale rwnie po to, by po prostu porozmawia. W markecie nie ma na to szans, to takie nieme sklepy komentuje Tadeusz Trzepakowski. To jeden z powodw, dla ktrych znaczna cz zakupw dokonywana jest w rodzimych punktach handlowych. Mimo to otwarte pozostaje pytanie, jak dugo polskie sklepy i sklepiki bd w stanie przetrwa w starciu z gigantami. W wielu krajach Zachodu sieci handlowe niemal wykoczyy drobny handel. Nierzadkie s tam sentymentalne westchnienia za starymi dobrymi czasami, gdy zakupy robio si u miych, znajomych sprzedawcw, nie za w bezdusznych halach. Tyle tylko, e jest to ju pacz nad rozlanym mlekiem, bo rynek zosta na tak wielk skal zdominowany przez markety, i niewielkie s szanse odrodzenia drobnych sklepw. Wsppraca kupcw jest ze wszech miar godna pochway. Ale to przede wszystkim od nas zaley ich dalszy los. Jeli coraz czciej bdziemy kupowa tam, gdzie sprzedaj duo, tanio i kiepsko, to nawet nie zauwaymy, jak sklepy, do ktrych si przyzwyczailimy i ktre w czsto niezauwaalny sposb wzbogacaj nasze otoczenie i ca spoeczno przestan istnie. Stan si jedynie wspomnieniem zupenie tak, jak sklepy cynamonowe.

a co z nami?

micha stpie

32

puBliczne czy dlA zySKu?

Akito yoshikane Widoczna ostatnio tendencja do zlecania prywatnym firmom prowadzenia amerykaskich bibliotek publicznych, musi budzi zaniepokojenie, jako e biblioteki byy dotychczas uwaane za struktury demokratyczne.
Pod koniec padziernika ub. r. hrabstwo Jackson w stanie Oregon ponownie otworzyo podwoje swoich bibliotek publicznych. Wszystkie one, a jest ich pitnacie, byy zamknite od 6 kwietnia, kiedy w obliczu braku funduszy zdecydowano si na takie posunicie, o bezprecedensowej skali w historii amerykaskiego bibliotekarstwa. Jednak gdy czytelnicy w tym hrabstwie w poudniowym Oregonie ponownie stanli przy pkach z ksikami, zorientowali si, e biblioteki s ju w rkach prywatnych, a ich funkcj stao si odtd przynoszenie zysku. Deficyt budetowy na rok 2007 w stanie Oregon wynis 150 milionw dolarw (w kasie hrabstwa Jackson zabrako 23 miliony), po tym jak rzd federalny postanowi nie przeduy wypacania rocznej dotacji w wysokoci 400 milionw dolarw na potrzeby wiejskich spoecznoci, potrzebujcych wsparcia z powodu spadku dochodw z prowadzonej gospodarki lenej. Cho ostatecznie Kongres zgodzi si jednak przekazywa fundusze przez kolejny rok, czonkowie komisji ustawodawczo-wykonawczej hrabstwa Jackson, powodowani deniem do zaatania dziury w kasie, zdecydowali o przekazaniu prowadzenia usug bibliotecznych firmie Library Systems & Services (LSSI), ktra specjalizuje si wanie w zarzdzaniu bibliotekami. Zaoona w 1981 r., w dobie zainicjowanej przez Reagana prywatyzacji usug i kontraktw rzdowych, firma zarzdzaa pocztkowo bibliotekami federalnymi. Obecnie LSSI jest prywatnym zarzdc ponad 50 bibliotek publicznych w caym kraju. Firmy typu LSSI skupiaj si na hrabstwach, ktre rozpaczliwie pragn utrzyma instytucje publiczne, ale brak im na to funduszy. W przypadku hrabstwa Jackson, zaoferowano LSSI picioletni kontrakt, opiewajcy na 3 miliony dolarw rocznie, przy zapewnieniu dodatkowej kwoty 1,3 miliona dolarw na koszty utrzymania budynkw. Jest to prawie poowa kwoty, jak hrabstwo wydawao uprzednio na usugi biblioteczne. Biblioteki publiczne w Dallas, hrabstwie Riverside w stanie Kalifornia oraz hrabstwie Finney w stanie Kansas, take zatrudniy specjalistw z LSSI. Pomimo, wydawaoby si, oczywistych zalet, owa tendencja do przekazywania publicznych bibliotek prywatnym, nastawionym na zysk firmom, wzbudzia gosy zaniepokojenia. Zacznijmy od tego, e prywatne firmy nie podlegaj takiemu nadzorowi, jak instytucje publiczne. Co nawet waniejsze, biblioteki od dawna uwaane byy za struktury demokratyczne, zbudowane na kanwie informacyjnej rnorodnoci, jawnoci i przejrzystoci dziaania oraz wolnoci intelektualnej. Biblioteki z reguy stanowi odbicie spoecznoci, ktrym su mwi Loriene Roy, prezes American Library Association (ALA), Stowarzyszenia Bibliotek USA. Odpowiadaj na potrzeby czonkw spoecznoci i robi to w granicach przyznanego im budetu, nie maj jednak docelowo przynosi zysku. Firma z zewntrz jest nastawiona na zysk i nie jest zakorzeniona w danej spoecznoci wyranie wida, jak rne s to podejcia. To wanie budzi zaniepokojenie. Publiczne zarzdzanie zwykle idzie w parze z jawnoci dziaania. Bywa, e a 80% funduszy na dziaanie bibliotek pochodzi z lokalnych podatkw, w zwizku z czym s one odpowiedzialne przed czonkami zarzdw reprezentujcych spoeczno, ktra ma w nich swoich przedstawicieli. Wadze miejskie od lat zlecay prywatnym podmiotom prowadzenie usug nie-bibliotecznych, tj. przejmowanie obowizkw zwizanych z utrzymaniem placwek w czystoci czy prowadzeniem punktw kserokopiowania. Jednak ostatnimi czasy znacznie wzrosa skala outsourcingu kluczowych zada bibliotecznych jak katalogowanie, prowadzenie zautomatyzowanych systemw i zakup nowych ksiek. Skonio to ALA do stworzenia Komitetu ds. Outsourcingu (Outsourcing Task Force) i przeprowadzenia bada nad prywatyzacj w 1999 r. Dwa lata pniej, rada ALA przyja stanowisko przeciwko outsourcingowi, stwierdzajc, i biblioteki nie s zwykym towarem, lecz podstawowym, niezbdnym dobrem publicznym, dlatego powinny by bezporednio odpowiedzialne przed spoecznociami, ktrym su.

BiBlioTeKi:

33
LSSI czerpie korzyci finansowe z rnicy pomidzy budetem przyznawanym jej przez lokalne wadze a sum, ktr wyda na wiadczenie usug. Z reguy wic zmniejsza liczb zatrudnionych, centralizuje ksigowo i dzia personalny, kupuje ksiki hurtowo itp., w tym samym czasie przenoszc koszty administracyjne czasami nawet rzdu 15% na uytkownikw, w postaci opat za korzystanie ze zbiorw (przy czym nie ujawnia swoich dochodw). Operuj pienidzmi pochodzcymi w caoci z podatkw, lecz przy jawnoci na poziomie zerowym mwi Buck Eichler, szef struktur Service Employees International Union (SEIU; Midzynarodowy Zwizek Pracownikw Sektora Usug) w hrabstwie Jackson, ktrego organizacja reprezentowaa pracownikw bibliotek publicznych. Wszelkiego rodzaju informacje ksigowe s utrzymywane w cisej tajemnicy. Stracilimy moliwo sprawdzania, na co id pienidze z naszych podatkw. Jednak Eichler informuje, e kilku pracownikw odmwio powrotu do pracy ze wzgldu na prywatnego pracodawc. Nie chcemy, aby pracownicy zmuszeni byli rezygnowa z pensji zapewniajcych godny byt mwi Eichler. Wedug pracownika dziau kadr biblioteki, okoo 60 z 88 zwolnionych uprzednio osb wrcio do pracy. Nie s ju oni jednak czonkami zwizku1, a ich prawa, przysugujce wiadczenia i zasady dyspozycji ich danymi personalnymi, ulegy zmianom zawartym w nowych umowach Cho same wypaty s porwnywalne z dotychczasowymi, pracownicy bibliotek w hrabstwie Jackson nie s ju objci systemem emerytalnym stanu Oregon, ktry zosta zastpiony systemem indywidualnych kont oszczdnociowo-inwestycyjnych. Dokonano take ci w przysugujcych pracownikom wiadczeniach medycznych, a poziom pac ma by odtd uzaleniony od warunkw rynkowych, jak wyjania Anne Billeter, ktra jeszcze przed kwietniem zarzdzaa czci bibliotek w hrabstwie Jackson. Nie twierdz, e celem LSSI byo pozbawienie pracownikw ochrony zwizkowej, jest to jednak bezporedni efekt przejcia przez ni usug bibliotecznych mwi Eichler. W niektrych regionach doszo do ostrego sprzeciwu wobec takich reform. W Bedford w stanie Teksas, po tym, jak w wyniku prowadzonej wrd caej spoecznoci kampanii przeciwko outsourcingowi zebrano 1700 podpisw w cigu czterech dni, czonkowie rady miasta zagosowali przeciwko prywatyzacji. Jeli nasza biblioteka zniknie, wraz z ni zniknie nasza spoeczno komentowa Mark Gimenez, mieszkaniec okolicy, ktry by obecny na spotkaniu zarzdu hrabstwa. Jednak nie kada publiczna biblioteka jest w stanie si obroni. W przypadku miejscowoci Jackson, w hrabstwie Madison w Tennessee, pomimo kampanii prowadzonej przez lokaln spoeczno przeciwko prywatyzacji, stanowy Sd Apelacyjny przyzna zarzdowi hrabstwa prawo do outsourcingu. Thomas Hennen Jr, dyrektor Waukesha County Federated Library System w Wisconsin, przekonuje: bibliotekarze maj obowizek jak najszybciej przywrci znaczenie sowom dobro publiczne w odniesieniu do wykonywanej przez nich profesji. akito yoshikane tum. maciej Krzysztofczyk

bna PaxsiMius

Ponadto, cho koszty utrzymania bibliotek niezaprzeczalnie zmniejszyy si, to samo stao si jednak take z godzinami otwarcia placwek. Obecnie wikszo bibliotek w hrabstwie Jackson jest otwarta przez mniej wicej poow zwyczajowego czasu i zamknita w niedziel. Biblioteki s obecnie otwarte zaledwie 24 godziny tygodniowo, co stanowi duy spadek w porwnaniu z ponad czterdziestoma godzinami w okresie sprzed wspomnianego kwietniowego zamknicia. Wyjtkami s biblioteki w Ashland i Talent, czynne przez odpowiednio 40 i 36 godzin tygodniowo dlatego e tamtejsze spoecznoci zdecydoway si samoopodatkowa w celu opacenia dodatkowych godzin otwarcia. Podczas gdy hrabstwa wci s wacicielami budynkw i sprawuj kontrol nad oglnymi kierunkami dziaania bibliotek, LSSI jest odpowiedzialna za sfer zatrudnienia. Reakcje na taki stan rzeczy s rne. Dla mnie to aden problem mwi Kim Wolfe, kierownik oddziau w Medford. Myl, e jest to osobista sprawa kadego czowieka. Spoeczno jest podekscytowana faktem, i biblioteki s ponownie otwarte. Dzikuj nam i ciesz si, e mog przyj i skorzysta z naszych usug.

tekst pierwotnie ukaza si w amerykaskim lewicowym miesiczniku in these times, w grudniu 2007 r. Przedruk za zgod redakcji. Wicej o pimie: http://www.inthesetimes.com

1.

od redakcji obywatela: seiu wnioso w tej sprawie skarg na amanie praw pracowniczych do krajowej rady ds. stosunkw Pracy (National labor relations Board), powoujc si na przepisy mwice, e w przypadku zatrudnienia przez nowego pracodawc do wykonywania tego samego rodzaju dziaalnoci ponad poowy pracownikw poprzedniego pracodawcy, przyjmuje si, e organizacja zwizkowa w zakadzie pracy nadal istnieje. lssi pocztkowo odmawiaa uznania przynalenoci zwizkowej bibliotekarzy z hrabstwa Jackson, jednak ostatecznie w tym roku ugia si pod presj.

34

duSKi pRzyKAd dlA euRopy?

Karolina marchlewska W ostatnich latach w Europie do powszechne stay si wystpienia i protesty rnych grup zawodowych lub spoecznych, gono demonstrujcych swj sprzeciw wobec prb ograniczania lub cakowitej likwidacji uprawnie pracowniczych i wiadcze socjalnych. Zachowania te najczciej daj si zaobserwowa w takich pastwach, jak Francja, Niemcy czy Wochy, gdzie obrona praw socjalnych to istotny obszar aktywnoci spoecznej.
Wydarzenia te odzwierciedlaj sytuacj we wszystkich krajach, ktre po zakoczeniu II wojny wiatowej opary swoje funkcjonowanie na modelu opiekuczym. W obliczu tych faktw oraz niesabncej krytyki pastwa opiekuczego, pojawio si pytanie, czy model ten, uwaany za jedno z najwikszych osigni w dziejach powojennej Europy, dajcy poczucie bezpieczestwa milionom Europejczykw dotknitych kryzysem i wojn, moliwy jest do utrzymania.1 Na tym tle pojawia si kolejna wtpliwo: czy dla ew. gruntownych reform niezbdny bdzie demonta pastwa dobrobytu. Rodz si sugestie, e poprzez popraw akumulacji kapitau w postaci redukcji kosztw, deregulacji rynku pracy i dziaa zmierzajcych do wyranego wzrostu zatrudnienia oraz polepszenia konkurencyjnoci i stworzenia waciwych warunkw do zrwnowaonego rozwoju spoecznego, gospodarczego i przestrzennego, daoby si doprowadzi do przebudowy istniejcych pastw interwencjonizmu pastwowego. Pytania te, uwaane za jedne z najbardziej aktualnych w Europie, czekaj na odpowied. Dobrym przykadem do naladowania moe by duska polityka spoeczno-gospodarcza. Dania to pastwo zaliczane do grona najlepiej rozwinitych gospodarek na wiecie. Standard ycia i poziom wydatkw zwizanych ze wiadczeniami socjalnymi nale tam do jednych z najwyszych w Europie, co wynika z faktu, e od wielu lat realizuje ona zaoenia pastwa opiekuczego.2 Koszty zwizane z szeroko rozwinit ofert socjaln pokrywane s w ramach jednych z najwyszych w Europie podatkw od dochodw osobistych.3 Spoeczestwo duskie zaakceptowao taki stan rzeczy. Za wysokimi nakadami finansowymi id rwnie wysokie wymagania Duczykw wobec efektywnoci i wydolnoci systemu zabezpiecze socjalnych, opieki zdrowotnej i edukacji. Skuteczno systemu spoecznego w Danii, opierajcego si na partnerstwie wadz lokalnych z licznymi podmiotami spoecznymi, to efekt prawa przyznanego wszystkim obywatelom do penego korzystania z jego usug, ktre w szczeglnoci objo grupy podwyszonego ryzyka. Do grup tych zaliczono bezrobotnych, chorych i uzalenionych.4 Bez wtpienia do najwikszych osigni polityki spoecznej pastwa duskiego naley stworzenie rynku pracy charakteryzujcego si rozwinitymi mechanizmami gwarantujcymi bezpieczestwo socjalne przy jednoczesnym zachowaniu wysokiego poziomu jego elastycznoci. Dania to przykad kraju majcego jeden z najlepiej zorganizowanych i funkcjonujcych rynkw pracy, o wysokim poziomie zatrudnienia w stosunku do ogu populacji.5 Na 5,2 mln mieszkacw, 2,9 mln to osoby pracujce, co wynika m.in. z wysokiego udziau kobiet w rynku pracy.6 Taki stan rzeczy poprzedzony by jednak okresem licznych spadkw i wzlotw, ktre miay miejsce w latach 90. XX wieku. Pierwszy z nich obj lata 1990-94, kiedy to zanotowano spadek liczby osb pracujcych, z 73,9% ogu dorosych Duczykw w 1990 r. do 72,3% w 1994 r. Od 1995 r. rozpocza si stopniowa poprawa, ktrej najlepsze efekty mona byo zaobserwowa w 2000 r., gdy wskanik zatrudnienia osign poziom 76,3%. Skandynawski model dobrobytu spoecznego, uksztatowany pod silnym wpywem myli socjaldemokratycznej, zosta zliberalizowany wskutek zaburze lat 90. XX wieku. Wwczas to przeobraenia gospodarcze, szczeglnie recesja, przyspieszenie technologiczne oraz istotne zmiany w strukturze spoecznej, miay istotne przeoenie na wzrost liczby osb pozostajcych bez pracy.

FlexicuRiTy

35
Podjte dziaania zaradcze, zwaszcza w zakresie funkcjonowania rynku pracy, doprowadziy do sytuacji, w ktrej stopa bezrobocia w Danii zacza si obnia z 9,6% w 1993 r. do 3,9% w 2006 r., przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby osb zaliczanych do grona dugotrwale bezrobotnych. Specjalnie na potrzeby walki z bezrobociem stworzono nowe mechanizmy rynku pracy. Oparto je na zaoeniu, e poprzez odpowiednie dziaania moliwe jest osignicie kompromisu midzy konkurencyjnoci a priorytetami pastwa dobrobytu. Istotne znaczenie w przeobraeniach miaa do odegrania elastyczno instytucji i sfery pracy, rozpatrywane z dwch punktw widzenia elastycznoci chronionej, odzwierciedlajcej kryteria skutecznoci i wysokiego poziomu bezpieczestwa zatrudnienia, a take niechronionej, znajdujcej si poza obszarem kontroli.7 W procesie tym specjaln oson objto osoby dugotrwale bezrobotne, ludzi modych pozostajcych bez zatrudnienia oraz kobiety powyej 40. roku ycia. Przeobraenia te, rozpoczte w 1993 r., stanowiy konsekwencj dziaa podjtych przez centrolewicowy rzd P. N. Rasmussena. Objy one zarwno rynek pracy, jak i wydatki socjalne, a wymuszone zostay wysokim poziomem bezrobocia oraz koniecznoci zdecydowanych krokw w obliczu takich zjawisk, jak globalizacja, zmiany demograficzne i przyspieszenie technologiczne.8 Najwikszym osigniciem i jednoczenie jedn z najlepszych odpowiedzi na wyzwania stojce przed Europ, sta si duski model elastycznego bezpieczestwa9, nazywany potocznie flexicurity lub strategi postderegulacji.10 Flexicurity to neologizm, powstay wskutek poczenia dwch angielskich wyrazw: flexibility (elastyczno, gitko, podatno) oraz security (bezpieczestwo, gwarancja, ochrona)11, ktry stworzony zosta na potrzeby przygotowanego w 1999 r. programu reform w ramach struktury rynku pracy. W duskich realiach termin ten stanowi odpowied na to, w jaki sposb osign konkurencyjn gospodark, wysoki poziom zatrudnienia, gwarancj bezpieczestwa socjalnego oraz sprawne finanse publiczne.12 Sens flexicurity, sprowadzajcy si do dwch sw elastyczno i bezpieczestwo, buduje ukad okrelany bardzo czsto mianem zotego trjkta13, ktrego wierzchoki tworz filary duskiego systemu dobrobytu spoecznego. Pierwsza z czci tego ukadu budowana jest przez silny i elastyczny rynek pracy, funkcjonujcy w oparciu o dwie zasady: pewno zatrudnienia zamiast pewnoci miejsca pracy oraz nowe szanse osobiste dziki gotowoci do zmian przy ograniczonym ryzyku.14 Duska elastyczno sfery pracy ujawnia si w czworaki sposb. Pierwszym tego przejawem jest zewntrzna elastyczno ilociowa15, charakteryzujca si liberalnym prawem w zakresie swobodnego zwalniania i zatrudniania osb16, co oznacza bardzo krtki okres wypowiedzenia, relatywnie dugi okres zatrudnienia prbnego oraz niskie odprawy. Zapisy te, przy wysokim poziomie zatrudnienia poczonym z wysokimi zasikami dla osb bezrobotnych, przyjmowane s zarwno przez pracodawcw, jak i pracobiorcw bez wikszych sprzeciww. W Danii ryzyko utraty miejsca pracy, szczeglnie w okresach zastojw i recesji, jest due, jednak sie bezpieczestwa socjalnego w postaci wysokich zasikw oraz dziaania podejmowane w ramach aktywnej polityki przeciwdziaania bezrobociu, agodz niepokoje i przyczyniaj si do tego, e Duczycy akceptuj tak polityk.

bnd MiN lee

36
Drugim czynnikiem, doskonale opisujcym mechanizmy w ramach duskiego rynku pracy, jest wewntrzna elastyczno ilociowa. Wynika ona z ukadu zbiorowego, cile okrelajcego okolicznoci zwikszania i zmniejszania zatrudnienia, umoliwiajcego dzielenie czasu pracy na krtsze okresy, pynno godzin w trakcie roku oraz prac w ramach niepenego etatu i systemu nadgodzin. Uzupenieniem takiej struktury s elastyczno funkcjonalna, oznaczajca zmiany funkcji i pozycji w ramach struktury pracy, ujawniajce si wieloetatowoci i elastyczn organizacj pracy, a take elastyczno pac, uzaleniona od wydajnoci lub wynikw pracy.17 Elastyczno duskiego rynku pracy najlepiej charakteryzuj wystpujce na nim zjawiska. Pierwszym z nich jest wysoki stopie fluktuacji.18 Jak pokazuj analizy, w ramach duskiego rynku pracy rocznie likwiduje si ok. 10% miejsc pracy, lecz na ich miejsce powstaje porwnywalna liczba nowych. Podobnie jest z czasem trwania stosunku pracy. W cigu roku ok. 30% zatrudnionych zmienia miejsce pracy, co jest jednym z najwyszych wskanikw w caej Unii Europejskiej, za rednia dugo zatrudnienia jest stosunkowo niska i wynosi 8,3 lat.19 Tak du elastyczno w ramach sfery pracy tumaczy mona dwiema wanymi cechami. Pierwsz z nich jest ograniczona interwencja pastwa, z kolei druga wynika z faktu, e cay system zarzdzania kierowany jest przez organizacje przedsibiorcw20 i zwizki zawodowe.21 Drugim wierzchokiem zotego trjkta jest hojny system socjalny. Podstawow rol w sferze duskiego bezpieczestwa socjalnego odgrywaj zasiki dla bezrobotnych22, ktre przy wysokim poziomie elastycznoci rynku pracy zapewniaj spokj zwizkw zawodowych. Obowizujcy w Danii system ubezpieczenia od bezrobocia gwarantuje osobom pracujcym, e w przypadku redukcji zatrudnienia przyznana zostanie im comiesiczna pomoc na stosunkowo wysokim poziomie.23 Trzeba podkreli, e decyzja o ponoszeniu tak wysokich nakadw na zasiki dla osb bezrobotnych wymagaa dziaa zapewniajcych rwnie wysoki poziom kwalifikacji duskiego spoeczestwa. W innym razie tworzyyby si grupy osb, ktre nie byyby zdolne do wypracowywania dochodw przewyszajcych wysoko wiadcze dla bezrobotnych. Czas wypacania zasiku dla osoby bezrobotnej obejmuje okres 4 lat, a jego wysoko wynosi 90% wynagrodzenia z ostatnich dwunastu przepracowanych tygodni. Prawo do korzystania ze wiadcze dla osb niepracujcych jest automatycznie uzyskiwane po przepracowaniu 52 tygodni w cigu ostatnich 36 miesicy, a w przypadku osb pracujcych w niepenym wymiarze pracy po 34 tygodniach. Osoby nie speniajce wyznaczonych kryteriw nie pozostaj jednak bez wsparcia. Otrzymuj pomoc z innych systemw, ale znacznie mniejsz i administrowan na poziomie miasta. cile okrelone s te okolicznoci zawieszenia wypaty zasiku dla bezrobotnych. W sytuacji, gdy pracownik sam zrezygnuje z pracy lub utraci j z wasnej winy, nastpuje automatyczne wstrzymanie wypaty wiadcze przez okres 5 tygodni. Podobna sytuacja ma miejsce, gdy osoba bezrobotna zrezygnuje z oferty zatrudnienia przedstawionej przez urzd pracy. Przy odrzuceniu pierwszej propozycji pracy, zasiek wstrzymany jest na tydzie, przy kolejnych grozi nawet cakowite zawieszenie wypaty wiadcze. Na utrat praw do zasiku naraone s take osoby, ktre rezygnuj z uczestnictwa w programach aktywizacji zawodowej, gdy tym samym zmniejszaj swoje szanse na rynku pracy.24 W Danii wystpuj dwa okresy pobierania zasikw: pasywny trwajcy rok, podczas ktrego osoba bezrobotna musi wykaza si chci przyjcia nowej pracy oraz nastpujcy po nim aktywny, trwajcy 3 lata, przygotowujcy bezrobotnego do samodzielnego funkcjonowania na rynku pracy. W okresie pierwszych 12 miesicy osoba pozostajca bez pracy (lub 6, jeeli nie przekroczya 25. roku ycia) nie ma obowizku uczestniczenia w aktywnych programach rynku pracy. Po tym okresie, jeeli nie znajdzie zatrudnienia, obowizkowo uczestniczy w inicjatywach aktywizacyjnych, po ukoczeniu ktrych przysuguj zasiki dla bezrobotnych. W ramach pasywnych dziaa duskiego systemu spoecznego, oprcz pomocy dla osb pozostajcych bez pracy znalazy si rwnie dziaania na rzecz osb, ktre opuciy struktury rynku pracy. Duski socjolog G. Esping-Andersen proces ten okreli mianem dekomodyfikacji25, czyli utraty przez osoby starsze znaczenia i wartoci na rynku pracy. Zjawisko to zaowocowao podjciem prby zliberalizowania systemu emerytalno-rentowego w Danii, bdcego pierwszym punktem programu przeobrae politycznych rzdu A. F. Rasmussena, zakadajcego, e do 2021 r. wiek umoliwiajcy przejcie na wczeniejsz emerytur wyduony zostanie z 60 do 63 lat, a do 2025 r. zostanie podniesiony do 66-67 lat.26 Decyzje te podjte zostay na skutek istniejcego od kilku lat w Danii zjawiska pobierania przez prawie 20% obywateli wiadcze emerytalnych i przedemerytalnych, bdcych obcieniem budetowym na poziomie ok. 20 mld euro rocznie. Uzupenieniem pasywnego zestawu wiadcze w ramach duskiego modelu pastwa dobrobytu spoecznego s urlopy macierzyskie i wychowawcze. W ramach pierwszego z nich kadej kobiecie przysuguje prawo do penopatnego, trwajcego 6 miesicy urlopu, z ktrego skorzysta moe take ojciec. W ramach tej regulacji otrzymuje on 2-tygodniowy urlop oraz ma moliwo w cigu 10-tygodniowego pobytu z dzieckiem przebywa na urlopie, a czas ten zgodnie z obowizujcymi zapisami odliczany jest z urlopu macierzyskiego matki. W kadym takim przypadku wiadczenia na rzecz rodziny wypacane s przez zakad pracy, gdzie zatrudniony jest rodzic, ktry otrzymuje czciow rekompensat z funduszu socjalnego.27 Warto podkreli, e w ramach powszechnoci duskiego systemu socjalnego, kada matka bez wzgldu na wysoko dochodw otrzymuje na dziecko, do czasu ukoczenia przez nie 18. roku ycia, wsparcie od pastwa oraz pomoc finansow w przypadku posyania dzieci do obkw i przedszkoli. Z kolei trzeci cz zotego trjkta tworzy efektywny system rynku pracy, opierajcy swoje funkcjonowanie na aktywnych przedsiwziciach. Aktywizacja zawodowa

37
osb pozostajcych bez pracy to przede wszystkim doradztwo i edukacja, umoliwiajce zdobycie zatrudnienia tym, ktrzy je utracili. Ukad ten promuje aktywne programy szkoleniowe, uatwiajce powrt na rynek pracy osobom, ktre znalazy si poza jego strukturami lub podwyszenie kwalifikacji przez tych pracujcych, ktrym grozi utrata zatrudnienia. Wan rol odgrywaj praktyki zawodowe oraz programy promujce samozatrudnienie. Istotnym punktem aktywnych programw rynku pracy w Danii s dziaania skierowane do osb modych, majce bardzo rozbudowany zakres. Jak pokazuj badania, programy te stanowi skuteczn bro w walce z bezrobociem, gdy przyczyniaj si do cigego podwyszania umiejtnoci, przede wszystkim w krgu osb majcych niskie kwalifikacje. Dziaania w ramach aktywnej i pasywnej polityki rynku pracy stanowi znaczce obcienie budetu pastwa, gdy utrzymuj si na poziomie 4,5% PKB, z czego 1,5% PKB przeznaczanych jest na aktywne programy, a 3% na sfer pasywn. Inicjatywy podjte przez rzd A. F. Rasmussena zmierzaj do uaktywnienia bezrobotnych, poprzez m.in. zwikszenie zaangaowania wadz lokalnych w doradztwo zawodowe oraz zmniejszenie obcie w ramach wydatkw publicznych. Wanym narzdziem walki z bezrobociem coraz czciej s niekonwencjonalne sposoby ograniczania tego zjawiska. Na europejskich rynkach pracy nasila si tendencja do zatrudniania w niepenym wymiarze etatowym. Prym w tym obszarze wiod dwa kraje Holandia oraz wanie Dania, w ktrej od pocztku lat 90. odsetek osb zatrudnionych w niepenym wymiarze utrzymuje si powyej 20%.28 Zmienno i niepewno otoczenia powoduje, e wzrasta liczba prac wykonywanych dorywczo w zmiennym trybie, a czsto bywa i tak, e praca wyznaczana jest zadaniami rocznymi lub dzielona jest na stanowiska. Zatrudnienie produktywne czyli nie obcione ani pozornym, ani nadmiernym zatrudnieniem stanowi odpowied na potrzeb cigego rozwoju i sprostania wyzwaniom naukowo-technicznym XXI wieku. Oprcz zmiany formy pracy, zmieniaj si take wymagania wobec pracobiorcw. Efektywno pracownikw oraz perspektywy dalszego rozwoju zawodowego to bardzo czsto wyznaczniki warunkujce zachowanie miejsca pracy. W dzisiejszej rzeczywistoci, elastyczne formy zatrudnienia, rozumiane jako umiejtno szybkiego reagowania na zmiany rynkowo-technologiczne, okrelaj liczb i rodzaj pracownikw, na ktrych istnieje zapotrzebowanie.29 Opisujc elastyczne formy zatrudnienia, czsto okrelane mianem nowoczesnych form wiadczenia pracy30, naleaoby zwrci szczegln uwag na ich zasadnicze elementy, do ktrych zalicza si: prac na czas okrelony oraz w niepenym wymiarze godzin, prac na zastpstwo, tymczasow i na wezwanie oraz teleprac i samozatrudnienie.31 Takimi formami zatrudnienia zainteresowane s przede wszystkim osoby uczce si i studiujce, emeryci i rencici, osoby z problemami zdrowotnymi, o sabej motywacji do pracy i maych wymaganiach yciowych oraz te, ktre maj niewielkie szanse na znalezienie staego zatrudnienia, wychowujce dzieci i poszukujce dodatkowych dochodw. Gruntowne zmiany w sferze polityki zatrudnienia oraz liczne przeobraenia spoeczne wprowadzone w Danii, przyniosy zamierzone efekty. Od kilku lat postrzega si j jako pastwo majce sprawn polityk gospodarcz, zapewniajc wysoki poziom i standardy ycia. Duskie flexicurity stao si politycznym lekarstwem na spoeczne i rynkowe bolczki wspczesnej polityki zatrudnienia, borykajcej si z wysokim poziomem bezrobocia, ma efektywnoci sub zatrudnienia oraz coraz wiksz grup osb zagroonych wykluczeniem spoecznym. Jednym z najwikszych osigni tego ukadu jest fakt, e flexicurity przyczynio si do wytworzenia pozytywnych relacji midzy jakoci pracy, wydajnoci i wzrostem gospodarczym. Wysoka stopa zatrudnienia zarwno dla mczyzn, jak i w przypadku kobiet dla wszystkich grup wiekowych, wskazuje, e praca w tym systemie stanowi gwn si naprawcz, wzmacniajc indywidualno oraz tworzc wizi spoeczne.32
bn aNtHoNy Cox

Doskonaym przykadem odzwierciedlajcym kierunki rozwoju Danii w obszarze polityki spoecznej i systemu flexicurity, mog by zapisy Narodowego Programu Reform (National Reform Programme). Stanowi on przykad tego, w jaki sposb ochrona grup zagroonych i ponowne wczanie osb bdcych na marginesie spo-

38
ecznym, przekadaj si na pogbienie integracji caego spoeczestwa. Wrd najwaniejszych priorytetw tego programu znalazo si: denie do zabezpieczenia wysokiego poziomu opieki wraz ze zwikszeniem wymaga w stosunku do suby zdrowia i opieki nad osobami starzejcymi si, rozwijanie narzdzi rynku pracy, nastawionych na popraw integracji spoecznej i stwarzanie osobom pracujcym, bdcym w starszym wieku, warunkw do pozostania na rynku pracy, kontynuacja restrukturyzacji systemu opieki zdrowotnej, cige polepszanie zarzdzania oraz wydajnoci, sprawnoci i efektywnoci modelu. Takie zapisy przyczyniy si do stopniowej poprawy sytuacji ekonomicznej Danii od pocztku wdraania programw gruntownych przeobrae. Najbardziej widocznymi tego skutkami jest najniszy w caej Unii Europejskiej procent osb dugotrwale pozostajcych bez zatrudnienia oraz niski poziom bezrobocia wrd ludzi modych. Warte podkrelenia jest rwnie to, e duscy pracownicy znajduj si w midzynarodowej czowce, jeeli chodzi o pewno zatrudnienia i satysfakcj z pracy. Fakt ten jest o tyle ciekawy, e Dania jest pastwem, w ktrym nie ma ustawodawstwa pracy, a jej rynek, od prawie 100 lat, regulowany jest za porednictwem ukadw zbiorowych, zawieranych midzy pracodawcami a organizacjami zwizkowymi. Jak pokazuj statystyki, 85% siy roboczej w Danii naley do zwizkw zawodowych. To wanie zwizki zawodowe negocjuj umowy zbiorowe, obejmujce takie kwestie, jak poziom pac, warunki pracy i jej czas, ochron przed zwolnieniami, termin wypowiedzenia czy przepisy w stosunku do urlopw macierzyskich. Z regulacjami tymi wi si take dwie istotne konsekwencje. Pierwsz z nich jest fakt, e aktywno pracodawcw i pracobiorcw na rynku pracy jest bardzo dua. Ponadto negocjacje midzy stronami maj instytucjonalny charakter i prowadz do tego, e wszelkie konflikty w kwestiach pac, czasu czy warunkw pracy rozwizywane s na drodze negocjacji, czego efektem jest bardzo niski poziom konfliktw i strajkw w Danii.33 Analizujc duski system flexicurity naley stwierdzi, e jego funkcjonowanie uzalenione jest od waciwego wspgrania ze sob takich elementw, jak dobra koniunktura, spjno socjalna oraz waciwie skonstruowany system edukacji. Szczeglne znaczenie ma rwnie akceptowany przez wszystkich silny i wiarygodny system pomocy socjalnej oraz denie do prowadzenia dialogu spoecznego. Flexicurity to przede wszystkim elastyczny rynek pracy, na ktrym co prawda ochrona przed zwolnieniem jest maa, ale za to system socjalny gwarantuje dobr opiek i wysokie zasiki dla osb bezrobotnych oraz zapewnienie mniej bolesnego okresu oczekiwania na nowe zatrudnienie. Duskie sukcesy w walce z bezrobociem przyczyniy si do tego, e takie pastwa, jak Austria, Szwecja, Finlandia czy Francja postanowiy wprowadzi system socjalny podobny do flexicurity. Na tym tle rodzi si jednak pytanie, czy dziaania te moliwe s do realizacji na innym, pozaduskim gruncie? Znawcy tematu twierdz jednogonie, e nie mona bezporednio powiela rozwiza systemowych, ktre w Danii uzdrowiy rynek pracy. Wrd gwnych tego powodw wymieniona zostaa wielko poszczeglnych pastw, szczeglnie w sytuacji, gdy porwnujemy kraje majce 5 milionw mieszkacw, z tymi, ktre dysponuj 60 milionami obywateli. Ponadto rozbienoci kulturowe, historia i tradycja, a przede wszystkim kondycja ekonomiczna nie pozostaj bez wpywu na skuteczn realizacj reform w ramach pastwa dobrobytu spoecznego. Wyzwania XXI wieku, przede wszystkim globalizacja procesw gospodarczych, rozwj technologii informatycznych, ekspansja sektora usug i zmiany w obrbie modelu pracy, wywoay potrzeb gruntownych przeobrae.34 Konieczno cigego rozwoju i dostosowywania si do nowych wyzwa w zakresie nauki i nowych technologii czone s z potrzeb zachowania narodowej rnorodnoci i systemowej odmiennoci.35 Unia Europejska, apelujca o poszukiwanie zbienoci midzy elastycznoci a bezpieczestwem, za wzr dla innych krajw przedstawia Dani, opierajc swoje funkcjonowanie na modelu flexicurity.36 Sygnay pynce z Brukseli potwierdzaj, e duski system nie tylko zyska uznanie, ale stopniowo staje si wzorcowym programem rozwizywania systemowych bolczek kontynentu. Dla wielu flexicurity to jednak przede wszystkim remedium na negatywne zjawiska wywoane procesem globalizacji i nadzieja na rozwj Unii Europejskiej.37 Czy tak si stanie, czas pokae. Karolina marchlewska

1. 2.

3.

4.

5. 6.

a. Cimowska, Spory o europejskie pastwo opiekucze [w:] wiat idei i Polityki, (red.) t. Godlewski, tom 6, Bydgoszcz 2006, s. 142. r. kowalski, t. Przygoda, H. uniwersa, a. ywie, Dania. Poradnik dla polskiego przedsibiorcy, Wydzia ekonomiczno-Handlowy ambasady rP w kopenhadze, kopenhaga 2005/2006, s. 13. W Danii gospodarstwa domowe i konsumenci w najwikszym stopniu obcieni s podatkami. rodziny majce niskie dochody pac podatki na poziomie od 9% do 44%, natomiast rodziny zaliczane do klasy redniej od 44% do 62%. z kolei przedsibiorcy praktycznie nie ponosz adnych obcie podatkowych. Joint report on social protection and social inclusion (2006), european Commission, Directorate General for employment, social affairs and equal opportunities, april 2006, ss. 20-21. a. Vium, Duski system flexicurity jakie wnioski moe z tego modelu wycign Europa?, ekes iNFo, lipiec 2006, s. 6. s. Dawidowska, Wymogi rynku pracy w Danii a szanse zatrudnienia obywateli polskich, ss. 1-2, [online], dostpne: http:// www.arrupe.org/doc/Dunski%20rynek%20pracy.pdf?PHPsessiD=91cd4dddc2931ae61b7bece14de3671a#search=%22Wymogi%20rynku%20pracy%20w%20Danii%20a%20szanse%20 zatrudnienia%20obywateli%20polskich%22, 10.09.2006.

39
7. V. Matousek, Elastyczno i pewno zatrudnienia (flexicurity) rozwizaniem dylematu midzy konkurencyjnoci a bezpieczestwem socjalnym?, ekes iNFo, luty 2006, s. 2. zob. Denmark: a golden triangle. How the policy approach helped the country fight high unemployment rates, social agenda, March 2006, s. 18. t. Wilthagen, F. tros, The Concept of Flexicurity: a new approach to regulating employment and Labour markets [w:] Flexicurity: Conceptual issues and Political implementation in europe, transfer. european review of labour and research 2004, vol. 10, N2., s. 172, [online], dostpne: http://home.medewerker.uva. nl/f.h.tros/bestanden/2004_traNsFera.pdf, 24.02.2007. B. keller, H. seiferts, Flexicurity Das Konzept fr mehr soziale Sicherheit flexibler Beschftigung, Wsi Mitteilungen, nr 50 (2000), ss. 291-300. szerzej na temat definicji i narodowych koncepcji flexicurity zob. P. Madsen, The Danish Model of flexicurity: experiences and lessons, transfers 2004, t. 10, nr 2, ss. 188-206. zob. M. Nectoux, l. Maesen, From Unemployment to Flexicurity opportunities and Issues for Social Quality In the Word of Work In Europe, european Journal of social Quality 2003, t. 4, nr 1/2, s. 2. a. kdziorska, Flexicurity the new avenue to competitive labour market, [w:] economic issues in Practice (eds.) B. kryk, t. Bernat, szczecin 2005, s. 225. M. Mendza-Drozd, Opinia EKES w sprawie elastycznoci i pewnoci zatrudnienia (flexicurity). Przypadek Danii (maj 2006), [online], dostpne: http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/212749.html, 10.09.2006. D. lang, Duski model elastycznego bezpieczestwa (flexicurity). Wzr do naladowania, s. 5, [online], dostpne: http://www. ips.uw.edu.pl/rszarf/pdf/lang.pdf#search=%22wska%C5%Banik%20ustawodawstwa%20ochronnego%20zatrudnienia%22, 21.08.2006. zgodnie z obowizujcym prawem, w Danii nie ma adnego mechanizmu chronicego pracownika przed zwolnieniem. Jedyn regulacj tej kwestii jest przepis mwicy o tym, e zwolnienie nie moe by przypadkowe, a po przepracowaniu 10 miesicy pracobiorcy przysuguje dodatkowo prawo, aby pracodawca pisemnie umotywowa decyzj o zwolnieniu. s. k. andersen, M. Mailand, Danish Flexicurity Model: The Role of the Collective Bargaining System Ministry of Employment, September 2005, s. 16, [online], dostpne: http://www.tilburguniversity.nl/faculties/frw/research/schoordijk/flexicurity/publications/externalpapers/flexicurityska05print.pdf, 29.08.2006. Flexibility and security in the EU labour markets, employment in europe 2006, european Commission, Directorate General for employment, social affairs and equal opportunities, october 2006, s. 81. Wynik ten zblia Dani do Wielkiej Brytanii, gdzie rednia dugo stosunku pracy wynosi 8,2 lat. Najwaniejszymi organizacjami pracodawcw w Danii s: Da Dansk arbejdsgiverforening oraz Duska konfederacja Pracodawcw. W Danii zwizki zawodowe to trzy centrale: lo landsorganisationen, czyli centrala zwizkowa, skadajca si z 18 federacji branowych, FtF Funktionaernes og tjenestemaendenes Faellesraad, czyli centrala zrzeszajca pracownikw umysowych i urzdnikw nominowanych oraz aC akademikernes Centralorganisation, czyli centrala pracownikw majcych wyksztacenie wysze. C. H. Frederiksen, Contribution of labour flexibility to social cohesion (speech for the conference: reconciling labour flexibility with social cohesion, N 15. November 2005), [online], dostpne: http://www.ambsantiago.um.dk/Nr/rdonlyres/CDCaa5C4117F-4407-aF22-1CB7162aBa9B/0/strasbourgflexicuritycharlaingl%C3%a9s.doc, 15.09.2006. s. 2. szerzej na ten temat: Flexicurity Ministry of employment, [online], dostpne: http://www.bm.dk/sw6490.asp, 18.08.2006. a. Giddens, Trzecia droga ma si dobrze, Forum nr 37 (11.0917.09.2004), s. 7. termin ten ma swoje rdo w sowie komodyfikacja, co oznacza proces nabywania przez si robocz na rynku pracy wartoci towaru. P. Biaobok, e. karolczuk, Dobrobyt na diecie, Wprost nr 1222, 14.05.2006, [online], dostpne: http://www.wprost.pl/ ar/?o=90042, 25.11.2006, s. 1. M. Fic, J. Wyrwa, Ubstwo a zabezpieczenia spoeczne, [online] dostpne: http://www.univ.rzeszow.pl/nierownosci/wyklady/31.doc, 28.12.2006, s. 4. M. kabaj, Strategie i programy przeciwdziaania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce, Warszawa 2004, s. 105. e. kwiatkowski, Elastyczno popytu na prac w teoriach rynku pracy [w:] elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na prac w Polsce, (red.) e. kryska, Warszawa 2003, s. 21. e. Drzewiecka, Elastyczne formy zatrudnienia, Gazeta Prawna, nr 180/2005, 15.09.2005, [online], dostpne: http:// www.gazetaprawna.pl/index.php?action=showNews&dok=1545.41.52.1.4.1.0.3.htm, 29.11.2006. W. Polkowski, Ewolucja elastycznych form zatrudnienia w prawie pracy, referat wygoszony podczas konferencji W poszukiwaniu elastycznego rynku pracy. elastyczne formy zatrudnienia sposobem ograniczania bezrobocia, 25.01.2005 r. Warszawie, [online], dostpne: http://www.saz.org.pl/aktualnosci_konferencja_elastyczna_praca.htm, 13.09.2006. european employment observatory review: spring 2004, Denmark, european Commission, Directorate General for employment, 2004, s. 66. zob. Duski rynek pracy, [online], dostpne:http://www.lo.dk/ smcms/english_version/5302/5341/5345/index.htm?iD=5345, 24.08.2006. C. H. Frederiksen, Social cohesion and flexicurity The example of Denmark, [online], dostpne: http://www.coe.int/t/e/social_ cohesion/social_policies/Forum/2005_C-H_FreDeriCkseN. doc, 28.09.2006, s. 11. t. szpakowski, Elastyczne formy zatrudnienia ich rola na wspczesnym rynku pracy. Moliwoci i bariery rozwoju, referat wygoszony podczas konferencji W poszukiwaniu elastycznego rynku pracy. elastyczne formy zatrudnienia sposobem ograniczania bezrobocia, 25.01.2005 r. w Warszawie, [online], dostpne: http://www.saz.org.pl/aktualnosci_konferencja_elastyczna_praca.htm, 13.09.2006, s. 7. zob. Flexicurity combining flexibility and security. New policy approach unites two basic goals greater competitiveness and social protection, social agenda, March 2006, s. 15. J. Dzierzgowski, Globalizacja i praca przegld dyskusji, Polityka spoeczna, nr 3, Marzec 2006, s. 9.

22.

8.

9.

23. 24. 25.

10.

11.

26.

12.

27.

28. 29.

13.

14.

30.

15.

31.

16.

32.

17.

33.

34.

18.

35.

19. 20.

21.

36.

37.

40

Feminizm dAleKo od SzoSy

Anna janikowska Dziaaczki kobiece na prowincji nie maj czasu na dugie teoretyczne debaty jest przecie tyle do zrobienia!
Od kilku lat nazywam siebie feministk. Feminizm poznaam podczas pisania pracy magisterskiej o wspczesnej literaturze kobiecej. Czytajc teksty filozofek, socjoloek i kulturoznawczy, miaam wraenie, e rozmawiam z kim, kogo znam od zawsze. Po studiach wrciam do miejscowoci, z ktrej pochodz Lubania. Zajam si prac, urzdzaniem domu, przestawianiem si z trybu studenckiego na rodzinny. Feminizm nieco zwietrza w mojej gowie. Czy z perspektywy prowincji mona w ogle mwi o feminizmie, skoro tu si nie teoretyzuje i nie dyskutuje, lecz po prostu yje? Polubiam praktyczne do blu spojrzenie nieco z boku, cechujce mieszkacw maych miasteczek i wsi. Moe feminizm to jaki wielkomiejski wymys? W kocu przecie skoczyam wysze studia, mog pracowa w wielu zawodach, podczas powitania prawie nikt nie cauje mnie w rk, mog nosi spodnie, mam czynne i bierne prawo wyborcze, mog wyraa swoje opinie, mog mie pienidze i o nich decydowa. Czy w takim razie jest sens nazywa si feministk? Czy feminizm i organizacje kobiece s jeszcze komukolwiek potrzebne i do czego? Postanowiam zapyta o to nie naukowcw czy gwiazdy telewizyjnej publicystyki, lecz po prostu lokalne dziaaczki na rzecz kobiet. rzya si szansa nawizania normalnego kontaktu, wzajemnego poznania si i wsppracy. Obecnie wspdziaanie to chleb powszedni dla wadz samorzdowych, sub publicznych, instytucji. Jedn z pierwszych udanych inicjatyw bya jednak wsppraca dwch grup kobiet. Femina wzia si z ciekawoci ludzi. Zaczo si od inicjatywy ze strony niemieckiej, w 1993 r. dostaam list od nieznanej mi Niemki z Goerlitz, e chciaaby mnie pozna. Nawet nie wiem, kto da jej mj adres. Okazao si, e grupa kobiet z Demokratycznego Zwizku Kobiet chce podj wspprac z grup kobiet z Polski. Wraz z koleankami podjymy wyzwanie, pi lat pniej zaoyymy organizacj, wsppracujemy ju 15 lat. Zaczymy od spotka, podczas ktrych wzajemnie uczyymy si siebie i naszych jzykw. Potem zaczy si rodzi wsplne pomysy. Hanna Ilnicka to nie tylko dziaaczka kobieca. Z zawodu jest pracownikiem socjalnym. Od 1994 r. dziaa w samorzdzie jako radna najpierw miasta, a potem powiatu. Jej wsppraca z Niemkami znacznie uatwia w 1998 r. podpisanie przez oba miasta Proklamacji Europa Miasto Zgorzelec-Goerlitz o wzajemnej wsppracy i pomocy. W 2007 r. zostaa dyrektorem Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. Za zacienianie stosunkw polsko-niemieckich i zaoenie klubu osb po mastektomii oraz dziaania na rzecz profilaktyki antynowotworowej, Hanna Ilnicka nagrodzona zostaa w 2006 r. tytuem Niezwykej Polki w woj. dolnolskim w ramach konkursu Akcja Akacja. Jak wspomina, dziaactwo towarzyszy jej od dziecistwa. Jako dzieci wsplnie bawilimy si na strychu, organizujc wspaniae przedstawienia, akrobacje na linie. Potem harcerstwo, jako nastolatka zaoyam druyn zuchow i tak to si zaczo. Wybraam studia zgodne z moj potrzeb bycia z innymi ludmi, wspierania ich. W codziennym dziaaniu, w pracy, bycie kobiet troszk przeszkadza, ale sobie z tym radz. W polityce kobietom jest trudniej, mczyni bez wzgldu na wszystko trzymaj si razem, a kobiety traktuj przedmiotowo. Pracuj w zawodzie, w ktrym jest wikszo kobiet, nie odczuam, eby kto mnie le traktowa. Za to w pracy spoecznej dowiadczyam rywalizacji midzy kobietami, to nie byo mie, ale staram si wierzy w ludzi.

mrwki-robotnice

Hann Ilnick odwiedzam w Zgorzelcu podczas jubileuszu stowarzyszenia, ktrego jest liderk. Organizacja FEMINA wraz z zaproszonymi gomi wituje tam swoje 10-lecie. To, e impreza jest dwunarodowa, wcale mnie nie dziwi, w kocu odbywa si w Zgorzelcu-Goerlitz miecie podzielonym granic na dwa miasta. Aby znale si za granic, wystarczy przej przez most i ju mona podziwia przepikn starwk w Goerlitz. A przecie dopiero w latach 90. przed Niemcami i Polakami otwo-

41
Po zrealizowaniu projektu Transgraniczny dialog kobiet, Femina wzia si za popraw bezpieczestwa kobiet przebywajcych w kraju ssiadw, chcc przeciwdziaa zagubieniu i bezradnoci Polek odwiedzajcych Niemcy. Poniewa Zgorzelec przez dugie lata cieszy si niechlubn saw centrum narkomanii, kolejnym przedsiwziciem byo uwiadomienie modym po obu stronach granicy, e zaywanie narkotykw nie jest atrakcyjnym elementem kultury modzieowej, lecz wie si z ryzykiem mierci i cikich chorb. Najwiksze marzenie stowarzyszenia to stworzenie duego centrum aktywnoci kobiet instytucji, w ktrej funkcjonowayby kobiece grupy samopomocy i wsparcia, gdzie udzielano by informacji i pomagano rozwizywa problemy. Byoby to miejsce, w ktrym kobiety, chcce co robi, mogyby realizowa wasne pomysy i pasje. Aktywno przewanie drzemie w ludziach, ale nie maj sposobu, by da jej ujcie. Ja mam fioa na punkcie spoeczestwa obywatelskiego, bo uwaam, e ono takie powinno by. Nasze stowarzyszenie nie jest nastawione tylko na kobiety, dziaamy na rzecz spoeczestwa, jestemy otwarte na mczyzn jako wsppracownikw i uczestnikw naszych dziaa. Mimo to, pani Hania przycza si do krytyki mskiego sposobu politykowania i kreowania ycia spoecznego. Politycy lokalni ksztatuj szeroko pojt polityk spoeczn. Jaka ona bdzie to zaley od tego, jacy to s ludzie. Kobiety w polityce i dziaaniu to takie mrwki-robotnice, s bardzo pracowite jak widz, e co jest do zrobienia, to bior si do pracy. S proste w swoim myleniu i absolutnie nie chodzi mi o prostactwo, ale o prostot, nastawienie na zrealizowanie celu, robot. W podejciu mczyzn przewanie wida drugie dno. Hannie Ilnickiej ciko takie przemylenia sprowadza do kwestii feminizmu i rwnoci pci. Cigle nie znajduj na to odpowiedzi. Jestem czonkiem spoeczestwa, w ktrym yj i mczyni i kobiety. Musz sobie radzi, na co dzie zreszt patrz oczami nie tylko kobiet. Waciwie to nie zastanawiam si nad feminizmem, tak samo jak nie zastanawiam si nad Bogiem. Wiem, e to jest, ale nie potrafi si ustosunkowa po prostu czynienie dobra to oczywisto, tak samo jak oczywista jest rwno pci. to, co najcenniejsze w yciu. Nie mona si zamyka w sobie, szczeglnie, gdy jest si ju seniorem. Od czego si to zaczo? Zaczo si od tego, e chce si by kim, nie by cigle w cieniu mczyzn. Gdy zaczynaam prac zawodow w technikum ekonomicznym, miaam jedenastu kolegw, a ja sama. Same ory i trzeba si czym wyrni i pokaza, e nie jest si midzy nimi wrblem. Potem zwizaam si z ruchem kobiecym, tym, ktry jest dzisiaj niemodny z Lig Kobiet. Tam si naprawd mona byo zrealizowa i pomaga kobietom. Byy ze czasy, system kartkowy, kobieta musiaa wymyla, jak wzbogaci rodzin pomysowym gotowaniem, czsto dziki niej rodzina utrzymywaa si na powierzchni. Jak by nie patrze, to byy czasy dominacjimczyzn. Jak sigam pamici wzdu mojego dugiego ycia, zawsze wikszoci byli mczyni, na eksponowanych stanowiskach, zdominowuj wszystko to, co najlepsze i bior dla siebie. S jednak przykady takich kobiet, ktre potrafi si wybi i ja jestem tego przykadem, doszam nawet do stanowiska wiceburmistrza miasta. Jak na kobiet w tych czasach by to ewenement. Do dzi pomagam kobietom. Zawsze i wci uwaam, e kobietom naley pomaga w ich awansach spoecznych i yciowych. Kobiety zawsze potrzeboway pomocy i potrzebuj do tej pory.

Eugeni Wielgus, a waciwie Pani eni, w Lubaniu wszyscy znaj przynajmniej z widzenia. Nie ma takiej lokalnej imprezy kulturalnej, na ktrej nie mona by spotka jej i reprezentacji Pionierw Ziemi Lubaskiej. Pionierzy zrzeszeni s w klubie, ktremu przewodzi Pani enia niekwestionowana liderka. Posiedzenia klubowe odbywaj si co tydzie wedug ustalonego przez ni porzdku, wszyscy uczestnicy musz wykaza minimum zaangaowania. Organizowane s te wyjcia i wyjazdy. To dziki elaznej dyscyplinie tej eleganckiej, zadbanej i kulturalnej starszej pani przedstawiciele najstarszego pokolenia lubaskiej inteligencji s wci aktywni, widoczni, a co za tym idzie, szanowani i cenieni. Pani enia dziaa nie tylko w klubie, ale take w zwizkach emerytw, w komitecie pomocy spoecznej, bierze udzia w przygotowywaniu publikacji i imprez. Aktywno to jest

nie by wrblem midzy orami

eWa Gutek Miosz Frelek

Po roku 1989 Lig Kobiet spotka los innych pozostaoci po systemie PRL-owskim. W Lubaniu ta organizacja nie bya specjalnie wygodna dla nikogo. Byo okoo 1500 czonki, to wicej ni mia PZPR. To bya realna sia i konkurencja dla kadej wadzy. Wiem, e kobiety z Ligi miay nieprzyjemnoci w pracy, byy odsuwane ze stanowisk, wyrzucane. Wskrzeszenie tej formy dziaalnoci nie jest moliwe, ale Pani enia uwaa, e kobietom nadal trzeba pomaga, cho ta pomoc musi by inna. Gospodarzenia mona si nauczy z gazet, od babci, cioci, mamy, taty i przyjaciki, lecz wsparcia potrzebu-

42
j kobiety w momencie, gdy dochodz do czego w yciu. Uwaam, e jeszcze wiele wysiku przed feministkami, ale s bardzo potrzebne, choby dlatego, eby kobiety promowa. Bez ruchu nic nie zrobimy, bo w ruchu jest sia jeli bdziemy solidarne, to wszystko przed nami. stajemy si niewolnicami mskich decyzji. Samo tamszenie od dziecka aspiracji politycznych powoduje, e nawet nie nazywa si po imieniu tego, czego si chce. Na pewno istnieje co takiego, jak kobieca polityka jest ona konkretna, szybka, celna, bo my nie mamy czasu na dugie debaty, mwienie o niczym, wzajemne obraanie si. Prezentujemy wyszy poziom kultury. Ewa Gutek zwraca jednak uwag na brak solidarnoci wrd kobiet dziaaczek i polityczek. Liderki s samotne, dziaaj w oderwaniu od siebie nawzajem. Posanki nie wyapuj innych kobiet, ktrym mogyby pomc, albo z ktrymi mogyby tworzy lobby obracaj si we wasnym rodowisku, w istniejcej grupie, w ktrej jest okoo 80% mczyzn. Pytana o moliwoci dziaania na rzecz kobiet z poziomu samorzdu, Ewa Gutek wskazuje na ograniczenia tego organu. Jestemy wykonawcami tego, co rozstrzyga si w Warszawie. Owszem, mamy nadzr i kontrol nad tym, co dzieje si lokalnie, pewien wpyw na spoeczno. Efektem pracy politykw samorzdowych s choby zmiany, ktre zaszy w lubaskim szpitalu znacznie wicej pacjentek w poradni K przyjtych bezpatnie w ramach NFZ, dziaalno poradni onkologicznej. Mona te pomc w zwykych ludzkich sprawach, uywa swojego autorytetu, lobbowa, wspiera dobre inicjatywy innych osb.

Z pani Ew Gutek spotykam si w jej mieszkaniu. Swoj prac dziennikarki lokalnej zaczam wanie tu, przeprowadzajc z ni wywiad na temat, ktry by na ustach caego miasta rozmawiaymy o przecigajcym si procesie lubaskich pielgniarek przeciwko szpitalowi. W szpitalu dziao si le, kolejni dyrektorzy stawali przed sdem, od miesicy nie pacono pracownikom. Po przeksztaceniu w spk prawa handlowego miao by lepiej. Ale perspektywa ufundowania nowego centrum medycznego na godowych pensjach kobiet pracujcych na najniszym szczeblu, redukcjach, bezsensownych decyzjach personalnych, przekroczya granice ich tolerancji. Ponad sto pielgniarek zbuntowao si przeciwko uregulowaniu prawnemu, pozbawiajcemu je godziwych warunkw pracy i pacy. Ich liderk i szefow zwizku zawodowego bya wanie Ewa Gutek. Byy przemarsze, by spory szum medialny, byo nawet przywizywanie starosty do krzesa. A potem mudny proces z uyckim Centrum Medycznym o to, czy pielgniarki mog pracowa dalej w przeksztaconym szpitalu bez podpisywania nowych, niekorzystnych umw. Pielgniarki wygryway we wszystkich instancjach, wadze szpitala odwoyway si raz za razem, w kocu niekorzystny wyrok sdu kasacyjnego i wielka przegrana kobiet. Cz z nich wrcia do zawodu w innych placwkach, cz zdecydowaa si przyj warunki centrum, cz wyjechaa za granic. Dzi Ewa Gutek wita mnie jako przewodniczca rady powiatu i pracownica uyckiego Centrum Medycznego, w ktrym zatrudnia si po rezygnacji prezesa swojego adwersarza. Przeyam traum. Zmuszona zostaam, eby zosta politykiem. Z tego, co si orientuj w historiach kobietpolityczek, tak bywa najczciej kobiety ulegaj jakiej prowokacji ze strony ycia, krzywdzie. Procesu i dziaalnoci w zwizku zawodowym nie wspominam jako okresu buntu, ale jako krzyk rozpaczy. Widziaam, e stoi za nami prawo, widziaam krzywd koleanek, ich al, ich trudn sytuacj jako matek bez pracy i widziaam obojtno wadz. Zobaczyam, e pewne rzeczy mog zaatwia chytrze, ostronie pociga za sznurki, by zmienia obojtno wadz. Ale eby zmieni co naprawd, musz znale si wrd nich. Pani Ewa peni rol szefowej grupy Kobieta i polityka, zawizanej w ramach projektu Rwno szans kobiet i mczyzn w euroregionie Neisse-Nisa-Nysa. Na polityk ma bardzo sprecyzowane pogldy. Polityka bez kobiet jest porak przykadem moe by polityka zdrowotna, dotyczca kobiet, o ktrej decyduj mczyni. Zajmujemy dalekie miejsca na listach wyborczych,cho umiemy krzykn, tupn. Przecie to kobiety rzdz w domu i widz, e w lokalnej polityce te jestemy w stanie to robi. Ale maa ilo kobiet w sejmie budzi we mnie niesmak. Tam zapadaj decyzje, ktre nas dotycz, a nas tam nie ma. Nie zdajemy sobie sprawy, e

polityka bez kobiet jest porak

Odwrotn drog od samorzdu do zorganizowanej formy dziaalnoci spoecznej przesza Boena Mulik. Drzwi siedziby fundacji, ktrej jest prezesk, otwarte s dla wszystkich, wci kto wchodzi i wychodzi, toczy si kilka rozmw naraz, czasem w cigu minuty towarzyska konwersacja zmienia si w prac nad nowym projektem. Przy stole zasanym ludowym obrusem zadzierzgaj si znajomoci, tu take mozolnie poprawia si statuty powstajcych organizacji prawie kady papierek tu lecy oznacza jak ma zmian w spoecznoci Pogrza Izerskiego. Jak mwi pani Boena, samoorganizacja to dla niej co normalnego od wczesnej modoci i udzielania si w szkolnym samorzdzie. Potem bya po prostu potrzeba. Mieszkaam w miecie, po przeprowadzeniu si na wie zobaczyam, e wszystko wyglda tu inaczej, panuje straszny marazm i przekonanie, e nic si nie da zrobi. To mnie zmobilizowao. Po odchowaniu dzieci mogam przeznaczy czas dla innych. W 1990 r. zostaam sotysem pierwsz kobiet i tak mod osob. Wtedy w naszej gminie byo nas cztery. Myl, e bycie kobiet nie uatwia pracy. Kobiety zawsze najpierw musz pokaza, e s osobami kompetentnymi, e posiadaj informacje, przekona do siebie. Moe i mczyni chtniej by widzieli nas tylko w domu, ale ja si nie spotkaam z tym, eby kto tego oczekiwa ode mnie. Raz tylko przyjezdny inwestor przyszed do mnie do domu, by porozmawia z sotysem. Kiedy powiedziaam, e to ja nim jestem, chcia, ebym zawoaa ma. Z trudem da si przekona, e musi porozmawia jednak ze mn. Tumaczy potem, e nie potrafi poj, jak moda kobieta moe sprawowa t funkcj, bo on sotysa wyobraa sobie jako starszego pana z wsami. Wszystkie dowiadczenia z wieloletniej pracy w samorzdzie lokalnym i rolniczym Boena Mulik wniosa do fundacji Partnerstwo Izerskie Bogactwem Trjgranicza, zajmujcej si rozwojem obszarw wiejskich. Pomocy po-

starszy pan z wsami

43
trzebuj nie tylko rolnicy, ale oglnie ludzie mieszkajcy na wsi i nie w dziedzinie prowadzenia gospodarstw, lecz w kwestii samoorganizacji, przedsibiorczoci, tworzenia lokalnej kultury. Kobiety wiejskie umiej wspaniae rzeczy, ale marazm i brak wiedzy to wci ogromne problemy na wsi. Czsto dochodzi niewiara w siebie, pochodzca z domu mode dziewczyny nie s zachcane do ksztacenia si, pracy, przedsibiorczoci. Aktywizacja kobiet do przedsibiorczoci i pracy spoecznej to jedna z najbardziej palcych potrzeb w rodowisku wiejskim. Tu obok jest zadbanie o zdrowie popularyzacja wiedzy i poprawa dostpu do usug medycznych, a take zagospodarowanie dzieciom czasu wolnego po szkole. wodw, ale na zrozumieniu jednej i drugiej strony, na akceptacji siebie nawzajem, nauczeniu si kompromisw i na prawie do wyboru. Moja wymarzona organizacja kobieca byaby lokalna i opiekucza pomagajca kobietom porzdkowa ich pomysy i plany, wspierajca w szukaniu narzdzi ich realizacji. Na obszarach wiejskich jest duo aktywnych kobiet, ale nie maj miejsca, gdzie mogyby zacz dziaa, ani informacji, w jakich ramach mog to robi.

marysieka na traktorze

Boena Mulik zgadza si z poprzedni rozmwczyni sposoby dziaania mczyzn i kobiet bardzo si rni. Mwi, e kobiety agodz obyczaje, ich kultura osobista przejawia si w dobrym przygotowaniu merytorycznym kobieta chce pokaza to, co umie, kim jest, chce zosta wysuchana. Kobiety zazwyczaj doskonale przygotowuj si do spotka zbieraj informacje o rodowisku, w ktre wchodz, angauj emocje. Dziki temu lepiej potrafi porwa do dziaania, zmobilizowa spoeczno, s bardziej przekonujce. W organizacjach pozarzdowych jest znaczca przewaga kobiet. Mczyni rzadko podejmuj tak dziaalno, bo to oznacza duo pracy, zaangaowanie czasu wolnego i to niejednokrotnie bez adnych profitw. Oni tego nie akceptuj. Te bymy tak mogy, ale jestemy bardzo praktyczne ley nam na sercu wsplne dobro. Zapytana o stosunek do wspczesnego ruchu kobiecego, pani Boena starannie rozwaa kwesti. Nie jestem feministk, jestem kobiet i uwaam, e kobieta powinna ni pozosta. Ale feministki s potrzebne bo robic troch haasu, pokazuj, e kobiety w ogle s. Zauwaane jestemy jako pe pikna, potrzebna do ogniska domowego, do garw, ale rzadko myli si, e kobiety potrafi robi inne rzeczy i warto da im szans. Rwno pci nie polega na zawaszczaniu mskich za-

Pani Zdzika wita mnie na podwrku swojego gospodarstwa. Trafia? pyta. atwo tu trafi, przy krzywce, blisko przystanku PKS, kasztan przy domu. Siadamy w kuchni, dostaj kaw i mod kapust. Jedz, napij si, za chwil pogadamy. Ale gadanie mota si samo, na temat kapusty, majeranku, licznych puszystych kaczuszek, na ktre trzeba uwaa, bo psy blisko, a w kocu pracy na roli. Pani Zdzisia gospodaruje sama od 16 lat, poza tym jest szefow zespou piewaczego Marysieki i zarazem Koa Gospody Wiejskich w Radostowie. Koo dziaa od 35 lat, zesp od 22. Pamitam Marysieki jeszcze z moich czasw szkolnych zawsze miaam wraenie, e wszdzie ich peno, pieway na wikszoci lubaskich imprez, podczas Wielkiej Orkiestry woay siema. Pani Zdzicha przyznaje, e obowizkw im nie brak przez cay rok wikszo czasu pochaniaj Marysiekom wystpy i prezentacje kultury tradycyjnej w rnych miejscach. Nie tylko piewaj s jak wyspecjalizowana agencja artystyczna, ktra potrafi przeprowadzi niebanalne (nauczyciele mwi aktywizujce) zajcia z uczniami, przygotowa stoisko reprezentujce region na wszelkie moliwe sposoby rkodzieo i ozdoby, piew, potrawy, zapewni opraw masowej czy prywatnej imprezy, a nawet wymyli cay jej program. Opowie snuje si swoim tokiem, moja rozmwczyni potrafi i lubi opowiada. Gdy przychodzi jesie, jedziemy do szk pokaza jak wygldaa kultura i zwyczaje. Bo oni teraz to tylko komputery i telewizory, a kiedy nie byo tego, byo wieczorami darcie pierza, przdzenie weny, a do tego opowiadao si pikne historie, a i kto umia lepiej czyta, to czyta ksiki gono wszystkim. Uczymy dzieci szacunku do chleba, bo one nie wiedz, ile si trzeba napracowa, eby by bochen, pokazujemy jak wyglda tradycyjna receptura. Star metod wszystko przygotowujemy, robimy marynaty, musi to posta, robimy cae prosi albo gow, szynk zamarynowan, wypieczon w czarnym pieprzu, nie ma w tym adnych konserwantw. Warto si z tym mczy, bo to dobre i smakowo i zdrowotnie, no i wartociowe. Dostaj wiele przepisw na tradycyjne potrawy, konsultujemy te menu wileskiej wigilii, bo cz mojej rodziny pochodzi z tych samych stron, gdzie urodzia si pani Zdzicha. Kultywowanie tradycji to jednak nie tylko misja i obowizek. To daje wiele rwnie nam ju samo to, e si spotkamy, pogadamy sobie, jedna z jednego koca wioski, druga z drugiego. To wtedy inaczej si odbiera to nasze ycie. Nie tylko praca uszlachetnia mao kto wie, ile daje takie wsplne piewanie. Jak si ma rado, to wypiewa, albo jak si ma al, bo jak si al wypiewuje, to si inaczej przeywa. Kada pie zawiera swoj histori, i uczucia, zdarza si, e i czyj histori yciow.

BoeNa Mulik Miosz Frelek

44
Nie sposb odmwi siy takim kobietom jedyny ich problem to brak modych nastpczy i niech do aktywnoci, marazm. Uwaam, e na wsi jest ciekawe ycie, mona wiele rzeczy zorganizowa, zrobi, tylko trzeba mie pomys i ch. Nie wszystko pienidz zaatwi. Mog by pienidze, ale jak si nie ma inicjatywy i nic si nie da od siebie, to co tu pienidz pomoe?.

Modzi wyjedaj za pienidzmi, lepsz prac. Trudno si im dziwi Z niewolnika nie ma pracownika, albo kto lubi prac na roli, albo nie. Ale to nieprawda, e na wsi si y nie da, e nie warto gospodarowa. Tak, praca jest cika, ale jak si co lubi, to si to robi bardzo szybko. Kobieta nawet sama moe da rad na gospodarstwie, tylko prac trzeba dobrze rozplanowa. Ja sama wszystko robi, nawet maszyny obsuguj, na traktorze jed. Haso kobiety na traktory nagle przestaje by mieszne. Bo waciwie, czemu nie? Czy ja jestem feministka? Moe i troch. Ja lubi kobiety, co id z duchem czasu, z postpem. Trzeba by aktywnym i chcie swoich praw, wtenczas zawsze si wszystko osignie, a nie, e mnie odsun to ju machn rk. Kobiety wszdzie maj te same problemy, tu na wsi te.

Kady, kto robi ciasto drodowe, wie, jak wyglda mechanika zaczynu. Do kubeczka wlewa si troch ciepej wody, wrzuca cukier, pokruszone drode i... wanie. Zaczyna si robi co innego. I w najmniej oczekiwanym momencie czowiek odwraca si, by zajrze do kubeczka, a z niego ju wylewa si na st pczniejca w oczach piana. Tak wanie bywa z niektrymi inicjatywami. Bardzo czsto okazuje si, e najlepszym dziaaniem na rzecz kobiet jest danie im miejsca na to, by dziaay same. Tak byo z klubem emeryta przy Domu Dziennego Pobytu w Lubaniu. Zaczo si od spotka herbatkowych i zaoferowania kobietom, majcym wiele czasu, miejsca na spotkanie oraz wsparcia ich pomysw. Teraz emerytki aktywnoci konkuruj z niezrwnanymi dotd Pionierami, co tydzie spotykaj si na bezpatnym aerobiku, zaoyy chr, organizuj wyjazdy, imprezy. Dopiero teraz moemy pozna nasze miasto bo wczeniej z dziemi, z domem na gowie to adna nie wiedziaa, jakie tu s zabytki, jakie atrakcje przyrodnicze, jakie ciekawostki miej si panie jedna przez drug. Na brak zaj nie narzekamy. Niczego nam nie braknie chyba, e duo zdrowia i kadej po chopie, bo tu w wikszoci kobiety samotne s. Tylko szkoda nam tych dziewczyn, co w domu siedz i mwi, e kaw i herbat maj w domu lepsz. Naprawd, najlepiej wyj do ludzi zaraz po przejciu na emerytur, potem jak si czowiek zasiedzi, to ju le balkon, aweczka, pilot, klapki i nawet nie ma si po co ubiera. Najwiksze sukcesy klubu to jak do tej pory prezentacja w TVP 3 i organizacja imprezy o zasigu wojewdzkim Przegldu dorobku artystycznego seniorw w Lubaniu. W 2004 r. powstaa Agencja Rozwoju Miasta cztery mode kobiety, ktre w niej pracoway i kilkanacie kobiet zajmujcych si hobbystycznie rkodzieem, szukajcych miejsca do spotka. Powsta projekt Rkodzieo jako sposb na pienidz. Cho stowarzyszenie, ktre miao zacz dziaalno, rozpado si, uczestniczki projektu odbyy wiele godzin warsztatw, miay wystaw swoich prac, poznay drog do przedsibiorczoci. A jedna z pracownic dawnej Agencji Rozwoju Miasta (obecnie uyckie Centrum Rozwoju), Magorzata Ws mwi: Za kadym razem lepiej wiemy, co potrzebne jest kobietom. Bardzo potrzebne s projekty, w ktrych aktywne kobiety bd uczy si wspdziaania. Dobrze byoby te znale jakikolwiek sposb na wywabienie z domw kobiet nieaktywnych, ktre si izoluj, a nierzadko marnuj swj potencja. Czasem potrzeby zwyczajnie si krzyuj mylimy o promocji folkloru i tworzymy taki festiwal, a powstaje impreza, ktra take jest swoistym festiwalem tradycyjnej kultury kobiet bo przecie to one tworz zespoy ludowe. Kiedy indziej przeprowadzamy szkolenia z myl o wszystkich bezrobotnych, trafiajc idealnie w potrzeby kobiet po czterdziestce, dla ktrych nauka obsugi komputera, faksu, Internetu to swoiste wybawienie i konkretna pomoc nie tylko w sferze zawodowej. Moe nie jest zym pomysem lokalna organizacja kobiet, ktra stale trzymaaby rk na pulsie i znaa dobrze rodowisko i potrzeby. Wtedy my mogybymy jej pomc ju w konkretnych planach. By moe zatem ju czas na postawienie zaczynu.

To si tak samo robi

zDzisaWa kuryo Miosz Frelek

anna janikowska

TeoRiA w pRAKTyce

45

SenioRzy SenioRom

Robert marshall
Podczas gdy wci ronie liczba starszych Japoczykw, tamtejsze rodziny staj si coraz mniejsze. Powstajc pustk wypenia spdzielnia samopomocowa, czca tysice ludzi o rozmaitych potrzebach i rnej ofercie. 76-letnia Tanaka Michiko wanie przysza zmieni pociel w Domu Spokojnej Staroci NewGreen w japoskim Kawasaki by, jak mwi, po prostu pomc innym czonkom grupy wspierajcej dziaania orodka. Rezydenci i personel powitali jej przyjcie z wielk radoci, a ona ma zawsze ciepe sowo dla kadego, kogo spotka. Ptora miesica wczeniej przesza operacj odka i stracia ponad 11 kilogramw. Ale Ito Aiko, szefowa grupy, nie bya w stanie zmusi jej, by przestaa si angaowa. Tanaka moga najpierw znale prac, pniej na czas operacji wzi urlop i nabra si we wasnym domu, pod okiem pielgniarek, a nastpnie powrci do pracy, a wszystko to w dogodnym dla niej tempie, poniewa jest czonkini nowej japoskiej spdzielni starszych osb. Koreikyo, Spdzielnia Seniorw, czy cechy spdzielni konsumenckiej i spdzielni pracy tworzonych przez i dla osb starszych. Jej celem jest pomaganie emerytom tak, by jak najduej mogli przebywa samodzielnie w swoich domach. Spdzielnia stara si wspomc najsabszych, aby pozostali niezaleni, a tym, ktrzy s w dobrej kondycji, a czsto staj si ofiarami dyskryminacji ze wzgldu na wiek, prbuje znale prac, ktra pomoe im pozosta aktywnymi i wniesie dodatkow warto w ich ycie. Czonkowie spdzielni, tak jak Tanaka, mog wic by zarwno odbiorcami, jak i dostawcami jej usug. Pierwsza i jak dotd jedyna spdzielnia seniorw w Japonii, zostaa zaoona w 1995 r. przez ponad 70-letniego emerytowanego dziaacza zwizkw zawodowych, ktry cierpia na cukrzyc. Ze wzgldu na nkajce go kopoty zdrowotne, Nakanishi Goshu zacz szuka sposobw na to, by osoby starsze rozwizyway swoje problemy niosc pomoc innym (warto wspomnie, e we wczesnych latach 70. Nakanishi by jednym z zaoycieli Zwizku Osb Starszych i Dugotrwale Bezrobotnych). Do maja 2000 r. do oddziaw Koreikyo w caej Japonii doczyo ponad 27 tysicy osb, a obecnie organizacja liczy ponad 100 tys. czonkw i posiada filie w kadej z 47 prowincji kraju.

Spdzielnia Koreikyo staa si si, ktra zmienia codzienne ycie osb starszych w Japonii gruntowniej ni byoby to w stanie uczyni jakiekolwiek emeryckie lobby.
Rozrost Koreikyo jest tylko jednym z licznych sygnaw wiadczcych o tym, e spdzielnia dobrze odpowiada na potrzeby powstae w wyniku zachwiania sytuacji demograficznej w Japonii. Nie mam wasnych dzieci, nigdy nie wyszam za m mwi Yoshida Kyoko, 78-letnia czonkini wspomnianej grupy zmieniajcej pociel w domu spokojnej staroci NewGreen. W czasie II wojny wiatowej Japonia stracia blisko 3,3 mln modych mczyzn. W rezultacie, ponad 2 miliony kobiet nigdy nie wyszy za m i nie wychoway dzieci. Ta grupa kobiet, do ktrych zalicza si take Yoshida, zajmowaa si gwnie starzejcymi rodzicami. Teraz to one potrzebuj dugotrwaej opieki, wiele bowiem nie ma ju nikogo, kto mgby si nimi zaj. Cho mniej wicej poowa starszych osb w Japonii nadal yje ze swoimi rodzinami, wci spadajcy wskanik urodze wskazuje, e w przyszoci podobny los przypada bdzie w udziale raczej niewielu. Tak jak w USA, liczba seniorw stale tu ronie. Poniewa nie posiadam wasnej rodziny, to, e mog pracowa i polega na Koreikyo, ma dla mnie ogromn warto mwi Yoshida. Doczajc do spdzielni, wszyscy jej czonkowie staj si jednorazowymi nabywcami udziaw (koszt wynosi ok. 50 dolarw amerykaskich, ktre s zwracane, jeeli czonek opuszcza grup). Pac rwnie roczn skadk czonkowsk 30 dolarw, ktra to kwota zawiera take koszt prenumeraty biuletynu organizacji. Cay ten wkad uprawnia spdzielcw do wszystkich usug oferowanych przez lokaln fili Koreikyo. Tak jak inne spdzielnie na caym wiecie, take Koreikyo jest zarzdzana demokratycznie. To czonkowie wybieraj dyrektorw i czonkw zarzdu. Tym, co odrnia t japosk grup od innych,

46

TeoRiA w pRAKTyce
jest sposb, w jaki czy ona cechy spdzielni konsumenckich, popularnych w Japonii, oraz spdzielni pracy, ktre nie s tam czsto spotykane. Specjalne znaczki, kupowane na zasadzie przedpaty, stanowi rodzaj waluty zarwno dla otrzymujcych opiek, jak i dla opiekunw. Spdzielcy zaopatruj si w bloczki takich znaczkw, i po skorzystaniu z ktrej z usug oddaj ich odpowiedni liczb czonkowi spdzielni, ktry si nimi zajmowa. Ten z kolei wymienia zebrane znaczki na pensj lub sam z nich korzysta, by zapaci za inne usugi. Spdzielnia pobiera niewielk prowizj od kadej transakcji, co pozwala jej opaci pracownikw i finansowa rozwj innych inicjatyw. W dniu, w ktrym go spotkaem, Uchida znajdowa si w biurze, szukajc dla siebie jakiego zajcia. Mieszkam w tej okolicy ju od dawna, ale nigdy nie angaowaem si w ycie lokalnej spoecznoci wyzna. To o wiele trudniejsze dla mczyzn ni dla kobiet, gdy cay ich wiat krci si wok pracy. Ale w pewnym momencie stajesz przed wyborem: zacz co robi, albo siedzie cay czas w domu, gapic si w telewizor, nawet nie zauwaajc, kiedy zdziecinniejesz. Czonkowie Koreikyo wiele rzeczy robi wsplnie, niejednokrotnie do znacznie wykraczajc poza to, czego mona by si spodziewa po tego typu przedsiwziciu. Poza wszelkimi rodzajami opieki i pomocy domowej oraz transportem osb chorych, oddzia w Kawasaki oferuje take usugi krawieckie oraz remontowe i dekoratorskie. Mona rwnie skorzysta z wycieczek, grup zainteresowa (robienie na drutach, szycie lalek), moliwoci wolontariatu w charakterze pracownika socjalnego, zapisa do kek czytelniczych i dyskusyjnych, zbiera fundusze dla Koreikyo i organizacji charytatywnych, czy wreszcie zaangaowa si w redagowanie spdzielczej gazetki. W innych czciach kraju, czonkowie oddziaw gotuj i dostarczaj posiki do domw, prowadz centra dziennej opieki oraz programy codziennego wsparcia dla osb starszych. Koreikyo staje si take instytucj edukacyjn. W 2000 r. rzd Japonii wprowadzi nowy program ubezpiecze spoecznych, dotyczcy dugotrwaej opieki pielgniarskiej. W jego ramach zwraca si koszty rodzinom korzystajcym z pomocy w domu. Haczyk? Tylko certyfikowani pielgniarze domowi mog by opacani, natomiast nie jest moliwe wynagradzanie czonkw rodziny osoby korzystajcej z opieki. Niemal z dnia na dzie program wywoa ogromne zapotrzebowanie na szkolenia dla domowych opiekunw, pragncych zdoby certyfikaty. Czonkowie Koreikyo najpierw stworzyli dla samych siebie program szkole i certyfikacji, by mc sta si domowymi opiekunami, a nastpnie umoliwili branie w nim udziau wszystkim zainteresowanym. W Japonii nie istnieje adna masowa organizacja zrzeszajca osoby starsze. Pracownicy Koreikyo postawili sobie dalekosiny cel uczynienia wasnej organizacji rzecznikiem interesw japoskich emerytw. W midzyczasie jednak spdzielnia staa si si, ktra zmienia codzienne ycie osb starszych w Japonii gruntowniej ni byoby to w stanie uczyni jakiekolwiek emeryckie lobby. Wzajemne pomaganie sobie i wsplne robienie rnych rzeczy ma dla ludzi nieocenion warto mwi Uchida. To jest prawdziwy cel stojcy za dziaaniami kadej spdzielni, czy to konsumenckiej, czy zdrowia, czy wreszcie dla emerytw. To, co ludzie mog zrobi razem to jest wanie to, co musimy odkry. Oferujc emerytom nie tylko niezbdne usugi czy zatrudnienie, ale take samodzielno, poczucie sensu i nowe znajomoci, Koreikyo zmienia ksztat starzenia si w Japonii. robert marshall tum. marta zamorska

Czonkowie Koreikyo dyskutuj nad tym, jak dua cz jej zasobw powinna by przeznaczana na usugi komercyjne, a jaka na dziaania spdzielcw na rzecz ich samych. Jednak to, co Koreikyo ma do zaoferowania, znacznie wykracza poza takie podziay. Uwiadomio mi to spotkanie z Uchid Hiroshim w biurze w Kanagawie. On i jego ona stali si czonkami spdzielni, aby pani Uchida, ktra cierpi na cukrzyc, moga korzysta z usug transportowych Koreikyo i dwa razy w tygodniu mie robion dializ. Transport jest wtedy troch taszy ni przejazd takswk, a pastwo Uchida wol bliszy kontakt i poczucie bezpieczestwa, jakie daj im kierowcy ze spdzielni.

bnd st steV

tekst ukaza si pierwotnie w yes! Magazine, jesieni 2005 r. Przedruk za zgod redakcji. Wicej o pimie: www.yesmagazine.org

47

W rOzKrOKU

Alfred lubrano
Pod koniec lat 70. mj ojciec i ja bylimy kumplami z uczelni. W tym samym czasie, kiedy ja na zajciach na Columbia University zgbiaem kolejne dziedziny wiedzy tajemnej, par przecznic dalej on pracowa na rusztowaniach, budujc campus tej szkoy. Mj tato zbudowa w Nowym Jorku mas budynkw, ktre pniej nie byy dla niego dostpne: collegew, apartamentowcw z mieszkaniami wasnociowymi, biurowcw. Zarabia na ycie na zewntrz nich. Kiedy ciany ju stay, wszystkie te miejsca niejako zmieniay stosunek wobec niego: jakby przestawa by w nich mile widziany. Nie zdawalimy sobie z tego sprawy, ale w tamtym czasie nasze drogi zaczy si rozchodzi. Bycie czowiekiem pracy zaczo przybiera w naszej brooklyskiej rodzinie nowe znaczenia. Mojego ojca i mnie cz wizy krwi, ale dzieli przynaleno klasowa. By pracownikiem umysowym, a zarazem dzieckiem pracownikw fizycznych, oznacza rol podobn do zawiasu w drzwiach pomidzy dwoma zupenie innym sposobami ycia. Bdc jedn nog w klasie robotniczej, a drug w klasie redniej, ludzie tacy jak ja pierwsi w rodzinie absolwenci collegeu s kim, kogo nazywam Rozkrokowcami (Straddlers), ktrzy w adnym z tych wiatw nie s u siebie. Po skoczeniu studiw zdaem sobie szybko spraw, e staj si kim znaczco innym od moich rodzicw. Rzeczy, ktre ceniem i wybory, ktrych dokonywaem jako biay konierzyk wychowany przez niebieskie konierzyki1 czasem stay w sprzecznoci z wyobraeniami moich staruszkw oraz z yciowymi wskazwkami, w jakie mnie wyposayli. Rozmawiaem na ten temat z wieloma osobami, ciekawy, czy maj podobne odczucia. Tak natrafiem na niedostrzegany problem: emocji zwizanych z mobilnoci spoeczn. Co dzieje si w gowach i sercach tych, ktrzy po opuszczeniu swojego gniazda, rodzin i przyjaci z klasy robotniczej, zaczynaj stopniowo pi si na wysze szczeble hierarchii spoecznej? Jeli pokonujesz kilka z nich w cigu jednego pokolenia, ryzykujesz, e towarzyszy ci bdzie poczucie rozpaczliwej alienacji od tych, ktrzy ci wychowali. Kiedy jednak wydaje si, e stae si ju penoprawnym obywatelem nowego kraju, klasy redniej, rwnie moesz poczu si zagubiony, niezdolny do

Rodzisz si w rodzinie robotniczej, by w dojrzaym wieku znale si o kilka szczebli wyej na drabinie spoecznej. Stajesz si wyobcowany od ludzi, ktrzy ci wychowali, ale w klasie redniej te nie czujesz si wcale na swoim miejscu. Trwasz w osobliwym stanie zawieszenia, w czym w rodzaju czyca. I wtedy pojawiaj si dzieci...
znalezienia swojego miejsca. Ludzie tacy jak ja, yj w przedziwnym stanie zawieszenia, jak gdyby znaleli si w czym w rodzaju czyca. Niedawno dodatkowo pogbiem wasn dezorientacj: moja ona Linda i ja adoptowalimy malutk dziewczynk z Gwatemali. Wejdzie ona w ycie jako czonek klasy redniej, bez caego bagau dowiadcze i wartoci, ktre Linda i ja wynielimy z naszych robotniczych rodzin. Rodzi to wielk liczb pyta, jak choby o to, jak unikn zepsucia dziecka, gdy sta mnie, by zaoferowa mu znacznie wicej, ni mogli mi da moi rodzice? Jak wpoi jej etyk pracy, gdy jedynym przykadem, jakim mog jej suy, jest nie murarz, ktry zarabia na ycie prac wasnych rk, ale kto, kto pisze na komputerze? Wreszcie, jak mog pomc naszej creczce zrozumie jej miejsce w wiecie, skoro sam yj w prni? My, Amerykanie, podtrzymujemy pewne mity. Jednym z najtrwalszych jest motyw czowieka sukcesu, ktry do wszystkiego w yciu doszed wasn prac. Taka droga miaaby by osigalna dla kadego, lecz c w praktyce nie zawsze jest to moliwe. Zaledwie co drugi Amerykanin jest w stanie wznie si ponad status ekonomiczny swoich rodzicw, podczas gdy a 40% z nich nie udaje si go osign, a 10% zatrzymuje si na dokadnie takim samym poziomie, twierdzi guru w zakresie mobilnoci spoecznej, Michael Hout z University of California w Berkeley. Houbiony przez nas mit od pucybuta do milionera znajduje jakiekolwiek potwierdzenie jedynie w co drugim przypadku.

48
Dlatego te gdy udao mi si wybi z klasy robotniczej, byo to dla mnie naprawd czym. Mj ojciec oczekiwa jednak, e lepiej si urzdz pod wzgldem finansowym. Ciko mu byo pogodzi si z moj decyzj zostania zwykym dziennikarzem prasowym. Dugo zachodzi w gow, dlaczego nie dorobiem si na tej edukacji, ktr mi sfinansowa, cega po cegle, i nie znalazem jakiej porzdnej, czyli popatnej posady, w rodzaju adwokata. Kadzenie cegie przez trzy dekady wytworzyo w nim zawzite postanowienie, e nie bd nigdy musia robi czego podobnego. Wyobraa sobie, e edukacja, askawa i szczodra niczym din z magicznej lampy, w jaki sposb wyniesie mnie na uwicon drog nieustannego spoecznego awansu, przy okazji napeniajc mi kieszenie niezgorsz fors. Oto znalazem si wrd absolwentw elitarnych prywatnych oglniakw, ze swoj wyprasowan koszul i spodniami w kant, na dodatek w skarpetkach. Nigdy przedtem nie czuem si tak nie na miejscu, tak zagubiony. Tamci kolesie wygldali na pewnych siebie, zarozumiaych wrcz. Wygldao to tak, jakby wszyscy znali si nawzajem, albo przynajmniej byli wiadomi wsplnej przynalenoci do jakiego tajnego klubu. Tacy jak oni palili Camele i byli w stanie wypowiada si na dowolne tematy, od ostatniego meczu Jankesw po sytuacj polityczn w Indiach. Wydawali si bystrzejsi, a take bardziej obyci w wiecie ni ktokolwiek, kogo znaem. Ku mojemu zdumieniu, studentki z Barnard College2 przychylnym okiem patrzyy na zaczepki tych facetw, ktrzy na mojej ulicy zostaliby odprawieni z kwitkiem jako sztywniacy, nie mwic o tym, e kto by ich pewnie obrobi. Musz zreszt przyzna, e z powodu moich robotniczych korzeni nie miaem pojcia, e kobiety nie lubi, kiedy nazywa si je dziewczynami. U mnie w Brooklynie byy same dziewczyny. Kiedy spotykaem si z kim z Barnard, informowaem ojca, e umawiam si z pewn kobiet. Dziewczyn nieodmiennie mnie poprawia. Kobieta brzmi, jakby zabiera na randki swoj babk. Kobiety z Barnard miay w sobie t sam pewno siebie absolwentw prestiowych oglniakw przekonanie, e ulice Manhattanu zostay zaprojektowane z myl wanie o nich, a profesorowie tak naprawd s ich pracownikami. W przeciwiestwie do mnie, nie robiy na nich wraenia budynki ani bezkres campusu. Tak, jakby granit i marmur byy ich przyrodzonym prawem. Byy skazane na sukces i pozbawione jakichkolwiek wtpliwoci. Naleay do tych, dla ktrych wzniesiono uczelniane gmachy. Po zajciach opuszczaem ich wszystkich i udawaem si do metra na podr do innego wiata, ktry wydawa si jakby coraz mniejszy. Wysiadaem na swoim przystanku, nastpnie szedem ciemnymi ulicami, wzdu zamknitych na gucho woskich delikatesw oraz domw, ktrych korytarze pachniay jak kapusta z cebul. Choby z jedn na sto spotkanych osb nie mogem porozmawia o tym, jak min mi dzie o chopakach bez skarpetek, o Platonie, o rosncej wiadomoci, e oto istnieje wiat ludzi o takiej samoocenie i poczuciu, e im si wszystko naley, jakich nikt z nas nie zna. Jadc na Broadway, czuem si jak gupek. Kiedy wracaem po zajciach na stare mieci, patrzono na mnie jak na snoba. Wygldao na to, e nigdy nie uda mi si upora z tym rozdwojeniem. Kiedy powiedziaem moim starym, ile pacia mi moja pierwsza gazeta w Ohio, ojciec z trosk doradzi mi, bym znalaz sobie jak dorywcz robot, dla podreperowania budetu. Moe mgby jedzi na taryfie?. Niedugo potem szef dziau miejskiego zjecha mnie za jak drobnostk, a ja byem na tyle nierozsdny, by powiedzie o tym ojcu podczas wizyty w domu rodzinnym. Nie do, e w tym caym interesie pac ci grosze, to jeszcze traktuj jak popychado powiedzia z narastajc wciekoci w gosie. Nastpnym razem chwy gocia za gardo, przycinij do ciany i uwiadom mu, jak strasznym jest palantem. Tato, nie mog w ten sposb zwraca si do szefa. I nie mog go tkn.

Dla wielu rodzicw z niszych warstw spoecznej hierarchii, studia to jedynie om, sucy do wywaenia drzwi do skarbca korporacji, tak by ich dzieciak mg mie lepsze ycie ni oni. Nie spostrzegaj, e college nie jest jedynie narzdziem, ktrego uywaj ich dzieci, ale take instytucj, ktra uywa ich potomstwo. Absolwenci w pierwszym pokoleniu przesikaj koncepcjami obcymi ich pracujcym fizycznie rodzinom, w rodzaju denia do awansu zawodowego po to, by zyska spenienie, niekoniecznie za wicej pienidzy. Dlatego te bywa, e kada dodatkowa dawka edukacji jeszcze bardziej oddala Rozkrokowcw od ich rodzicw. Jednak w miar, jak rosa pewna przepa pomidzy mn a rodzicami, wcale nie czuem si pewniej w moim nowym wiecie. Pierwszego dnia zaj na studiach znalazem si w sali penej modych mczyzn nie noszcych skarpetek. Mieli buty, ale skarpet nie. Nigdy wczeniej nie widziaem czego takiego. Zauwayem take, i tamci gocie nosili pomite koszule; obrazu dopeniay niechlujne spodnie khaki. Wszystkie te pozornie drugorzdne aspekty nowej dla mnie kultury wymagay osobnych studiw...

bn M. JereMy GolDMaN

49
Zrb to! Zobaczysz, od razu pomoe. Nie mona dawa si cwaniakom!. Powinienem si by spodziewa. Przedstawiciele klasy robotniczej nie maj cierpliwoci do biurowej dyplomacji czy korporacyjnego gryzienia si w jzyk, choby czowieka krew zalewaa. Masz do kogo jakie pretensje, wic nie ogldasz si na nic, tylko walisz prosto z mostu. W korporacyjnej Ameryce wyglda to zupenie inaczej. Pracownicy musz by powcigliwi i beznamitni, i przenigdy nie okazywa gniewu. Co ma w takiej sytuacji zrobi Rozkrokowiec? Oto w czym problem: jego korzenie tkwi w kulturze, w ktrej szef stanowi wsplnego wroga, a lojalno obowizuje jedynie wobec kolegw, ktrzy pracuj na podobnych stanowiskach, co ty. Ludzie nie staraj si swoj prac doprowadzi do tego, by kiedy wykupi zakad remontowy, w ktrym na co dzie wypruwaj sobie yy. Ich poczucie godnoci zaspokaja wytrwanie w swoim trudzie i terminowe pacenie wszystkich rachunkw. Tymczasem ty idziesz do collegeu, by nastpnie wyldowa na ciece kariery pracownika umysowego, na ktrej wymaga si od ciebie deklaracji wiernoci wobec firmy, nie za wobec kumpli z roboty. A miar sukcesu nie jest maa stabilizacja, o ktr walczyli twoi rodzice, lecz cigy marsz w gr, do ktrego impulsem jest wpajany przedstawicielom twojej klasy, przyprawiajcy o bezsenno imperatyw niezadowolenia z pozycji aktualnie zajmowanej w korporacyjnych rozpiskach. Awansuj albo gi. Aby uatwi sobie t wielk wdrwk, by moe bdziesz musia ucina przyjacielskie pogawdki z szefem lub wej w tyek temu czy owemu, co dla twoich przodkw byoby wizj rodem z koszmarw. Sprbuj da sobie z tym wszystkim rad. Nie kady jest w stanie. Ja na przykad kilkakrotnie wpakowaem si w kopoty, odzywajc si w nieodpowiednich momentach, mwic co otwarcie w sytuacji, gdy milczenie byo z punktu widzenia przedstawicieli klasy redniej znacznie mdrzejsz alternatyw. Zwaszcza w pocztkach mojej kariery, nie znaem czego takiego jak myl, ktr zachowabym dla siebie. Myl, e to wszystko dziki mojemu tacie. Obecnie, na szczcie, mj ojciec nie narzeka ju na fakt, e zostaem kiepsko opacanym dziennikarzem. Myl, e nauczy si akceptowa mnie i to, co robi. Niedawno, do niespodziewanie, zwrci si do mnie i powiedzia: To fantastyczna sprawa, zarabia na ycie robic to, co si chce. Odebraem to jako bogosawiestwo. To, e sam niedawno zostaem ojcem, rwnie oznaczao dodatkowe punkty u mojego staruszka. Tyle tylko, e by rodzicem z klasy redniej, urodzonym w robotniczej rodzinie, rwnie oznacza specyficzne problemy. Jako dziecko z klasy robotniczej, miaem odzywa si tylko wtedy, gdy mnie o to proszono. Moje potrzeby, nie liczc tych absolutnie podstawowych, nie liczyy si. Nikt nie zastanawia si, czy bawic si w kcie salonu w peni rozwijaem swj potencja. Karmimy ci, ubieramy, sied cicho. W przypadku dzieci z klasy redniej wyglda to inaczej. Badania socjologiczne pokazuj, e potomstwo absolwentw collegew, ktrzy osignli pewien status spoeczny, uczone jest swobodnego wypowiadania si w obecnoci dorosych, woone z jednych rozwijajcych zaj na drugie, wrcz zabiega si o jego opinie. To rodzi w dzieciakach poczucie uprawnienia, przekonanie, e ich szczcie jest czym, co ma istotne znaczenie. Poza tym, dzieciaki z klasy redniej wzrastaj otoczone du iloci rzeczy rzeczy, ktrych ja nigdy nie miaem. Kiedy byem dzieckiem, ylimy cinici w mieszkaniu w przemysowej czci Brooklynu, przecznic od linii kolejowej. Linda i ja jestemy obecnie wacicielami trzynastoakrowej stadniny w Poudniowym Jersey. Boj si, e moja crka przesiknie poczuciem uprzywilejowania, natomiast nie bdzie znaa uczucia niepokoju, zatroskania. e nie bdzie rozumiaa, e nic z posiadanych przez ni rzeczy nie jest tak naprawd niezbdne i e nie kady posiada wasnego konia. Mariela bdzie wychowywa si z poczuciem, e wiele rzeczy jej si najzwyczajniej naley, a ja nie bardzo wiem, jak mona tego unikn. Ludzie tacy jak ja id krok dalej i zastanawiaj si wrcz, czy bd lubi swoje dzieci, kiedy te wyrosn na typowych przedstawicieli klasy redniej. Jeden znajomy powiedzia mi: Zobaczyem swoj crk w stroju hokejowym za 800 dolarw, na lodowisku patnym 300 dolarw za godzin. Nagle zdaem sobie spraw, e staa si ona takim dzieciakiem, jakich szczerze nie znosiem, kiedy sam byem w jej wieku. To nie tak, e chciabym, aby moja crka poznaa niedostatek, ktry by moim udziaem, gdy ojciec nie mg znale pracy. Przyjcie na wiat w rodzinie robotniczej ma jednak swoje zalety, jak niewzruszona etyka pracy, bezpretensjonalno, prostolinijno w kontaktach z innymi. Gdy tylko bdzie w stanie to zrozumie, moja crka usyszy o swoich dziadkach-emigrantach, ktrzy stworzyli tutaj swoje nowe ycie; o znaczeniu rodziny oraz o puapkach tkwicych w przekonaniu, e jest si kim lepszym od innych; o szacunku, jaki naley si kadej pracy i o tym, jaka jest jej warto dla naszego rozwoju. Mam nadziej, e mnie wysucha. To, czego nigdy nie pozna, to moje rozdwojenie to, jak jestem zakorzeniony w swojej robotniczej przeszoci, i jak nadal czuj si w klasie redniej niczym imigrant. By moe jest to cz mnie, ktrej nigdy nie uda si jej zrozumie. Mam nadziej, e przynajmniej sprbuje. alfred Lubrano tum. lech Krzemiski

tekst pierwotnie ukaza si w Wabash Magazine, pimie studentw Wabash College. Przedruk za zgod autora. strona pisma: http://www.wabash.edu/magazine/ Przypisy redakcji obywatela: W amerykaskiej socjologii, ale take publicystyce, do poszczeglnych kategorii pracownikw zwyczajowo odnosi si przez odwoanie do kolorw koszul. Przykadowo, niebieskie konierzyki to ci, ktrzy pracuj fizycznie, wedug stawek godzinowych, biae konierzyki to pracownicy umysowi, zielone konierzyki zatrudnieni w szeroko rozumianej brany ochrony rodowiska itp. Jedna z najbardziej prestiowych eskich uczelni w usa; jej campus przylega do osiedla Columbia university, z ktrym jest powizana organizacyjnie.

1.

2.

50

leKTuRy i KonFliKT ToSAmoci

Rafa Bakalarczyk Spr wok kanonu lektur szkolnych wybucha, ilekro kto chce w nim co zmieni. Tre owego kanonu jest w spoecznej wyobrani istotna z tego wzgldu, e spora cz ludzi podziela optyk, wedle ktrej to, jakie lektury modzie przeczyta, uksztatuje j w duchu okrelonych wartoci. Przyjmujc ten punkt widzenia w skrajnej postaci, naleaoby uzna, i to, jakie lektury da si dzieciom do czytania, okreli to, jakimi ludmi stan si, gdy dorosn. Spr o kanon lektur staje si zatem fundamentalnym sporem o tosamo.
Dlatego naley traktowa go powanie, cho z realnymi problemami edukacji ma w gruncie rzeczy niewiele wsplnego. Po pierwsze, dlatego, e dua cz modych ludzi nie czyta lektur szkolnych, a s wrd nich i tacy, ktrzy nie czytaj adnych ksiek. Po drugie, nawet w przypadku tych, ktrzy je czytaj, wpyw programu szkolnego na osobowo jest stosunkowo niewielki. Oddziaywanie lektur zaley od trzech czynnikw i ich wzajemnych relacji. Tymi czynnikami s: 1) ucze (jego otoczenie, potrzeby, zainteresowania), 2) nauczyciel (jego podejcie do ucznia, do samego przedmiotu oraz konkretnego omawianego utworu), 3) sama tre programu. Wydaje si wic, e rezultaty programu lub jego fragmentw czciowo zale od samych ksiek, od tego, czy s bliskie zainteresowaniom modziey, ale w rwnie wielkim stopniu od sposobu omawiania, od tego, czy si o nich dyskutuje i zachca do wyrabiania indywidualnego stosunku do poznawanego tekstu. Wida wobec tego znaczn rozbieno pomidzy treci i przebiegiem sporu a problemami, ktrych w zaoeniach ma dotyczy. Spr z dydaktyczno-wychowawczego przeradza si w kulturowo-tosamociowy (co samo w sobie nie jest jednoznacznie niekorzystne). Problem z samym sporem zaczyna si wtedy, gdy debata wok fundamentalnych zasad przeradza si w konflikt stanowisk w swej istocie niekiedy niemale fundamentalistycznych. Sama rozbieno stanowisk, ktra zrodzia si z potrzeby odpowiedzi na pewne problemy, staje si osobnym problemem, ktry nie do, e nie rozwizuje, to jeszcze w moim odczuciu utrudnia zmierzenie si z dylematami edukacyjnymi.

jakie kryteria?

W tygodniku Przegld z 4 maja 2008 r. prof. Magdalena roda odpowiedziaa na pytanie, kto i wedug jakich kryteriw powinien ustala list szkolnych lektur obowizkowych. Wypowied ta w kwestii proponowanych podmiotw decyzyjnych (w poowie nauczyciele, w poowie rada zoona z pracownikw naukowych) wydaje si ciekawa, natomiast propozycja kryteriw wyboru lektur jest do typowa. I to w tym pogldzie, a take w jego typowoci dostrzegam powany problem swoistej spoecznej impotencji w myleniu o reformach edukacji, jak rwnie stanu wiadomoci duej czci polskich elit, uwaajcych si za postpowe. Argumentacja prof. rody za tym, by ludzie nauki mogli wspdecydowa o ustaleniu kanonu lektur, jest nastpujca: Chodzi o wyonienie kanonu tekstw na poziomie wiatowym, a nie tych, ktre s wyrazem narodowych sentymentw i religijnego serwilizmu. Nie wiem, dlaczego akurat ludzie nauki mieliby gwarantowa wyzwolenie si z owych rzekomych sentymentw i serwilizmu, skoro nale do tego samego spoeczestwa, co pozostali. Trafny, a z pewnoci wart dyskusji wydaje si pomys umoliwienia nauczycielom wspdecydowania o doborze lektur. Warto byoby jednak ow koncepcj skonkretyzowa i wyjani. Teoretycznie wydawaaby si korzystna sytuacja, w ktrej kady z nauczycieli ustala poow (a przynajmniej cz) lektur. Gwn korzyci takiego rozwizania byaby moliwo ograniczenia sytuacji, w ktrych nauczyciel omawia lektur bez przekonania lub wbrew swoim upodobaniom, a w konsekwencji zniechca do niej. Podejrzewam jednak, e Magdalenie rodzie chodzio o wspudzia nie w opracowaniu autorskiego programu w danej szkole, lecz w ustaleniu oglnego kanonu.

51
Wwczas korzy, o jakiej mwiem w kontekcie poprzedniej interpretacji postulatu, nie wystpiaby, aczkolwiek myl, e mimo wszystko byby to krok w dobrym kierunku. Szczegy tego pomysu (podejrzewam, e ju wczeniej formuowanego) s kwesti wart merytorycznej dyskusji. Moje obiekcje dotycz przede wszystkim uzasadnienia, jakie formuuje Magdalena roda. przyjmujc dan narracj, e byy te inne punkty widzenia, czciowo tylko zrealizowane w tekstach kultury. Warto mie peniejszy obraz, zestawi ze sob rne spojrzenia, np. omawiajc Sienkiewicza jako pisarza tworzcego ku pokrzepieniu serc, warto skonfrontowa go z krytykami, takimi jak Stanisaw Brzozowski czy Witold Gombrowicz. Historia literatury w ramach licealnego programu nauczania jzyka polskiego powinna bowiem, po pierwsze, przekazywa pewn wiedz o historii literatury czy szerzej kultury, a wic peni funkcj poznawcz. Po drugie natomiast, ksztatowa osobowo w wymiarze nie tylko intelektualnym czy estetycznym, ale i wiatopogldowym. Nie tylko po to omawiamy utwr, aby dokadnie pozna go samego w sobie, czy nawet wiat, ktry opisuje, ale te po to, aby stanowi dla nas punkt odniesienia, najlepiej dla przey i problemw naszego ycia. Obie te funkcje s w zalenoci od wybranego tekstu kultury rnie rozoone. Cz tekstw, jak np. Pie o Rolandzie czy Bogurodzica, maj przede wszystkim warto poznawcz, a inne (zazwyczaj jest to literatura wspczesna) bardziej sprzyjaj refleksji na temat rzeczywistoci. Mona tu zada pytanie, czy ktr z tych funkcji warto na danym szczeblu edukacji uzna za nadrzdn wobec drugiej. To jednak jest ju konkretne zagadnienie metodyczne, ktrego nie podejm si tu omwi.

Co konkretnie miaoby stanowi w wiatowy kanon? Prof. roda pisze wprost: O ile czytanie Homera, Goethego, Gombrowicza, Szymborskiej, Herberta wydaje mi si istotne z punktu widzenia kanonicznego, o tyle Sienkiewicz, eromski czy Jan Pawe II kanoniczni na pewno nie s. W kontekcie tego, co wczy do kanonu, prof. roda skromnie dodaje wydaje mi si, ale ju co do tego, kogo ze wykluczy, nie ma adnych wtpliwoci (kanoniczni na pewno nie s...). Sienkiewicz powiela narodowe dziwaczne stereotypy i przeinacza histori, eromski odwouje si do problemw, ktre dzisiejszej modziey wydaj si zupenie obce, a Jan Pawe II to adne pisarstwo, tylko zbir sentymentalnych oglnikw przekonuje prof. roda. Dyskusyjna diagnoza. Mona si nie zgadza z pogldami Sienkiewicza, eromskiego czy Jana Pawa II, ale czy stanowi to powd, by odmwi im istotnej roli w ksztatowaniu naszego dziedzictwa kulturowego? eromski, wiadek ideowych zmaga Polski trzech pokole, by czoowym przedstawicielem pisarstwa zaangaowanego, a jego pogldy odzwierciedlay niepokoje i dylematy Polakw (zwaszcza inteligencji) wieo po odzyskaniu niepodlegoci. Z kolei Sienkiewicz wyraa i kreowa nastroje czci Polakw w czasach zaborw. Jeszcze inny zakres dowiadcze prbowa przedstawi Jan Pawe II. Niezalenie od rnic czasowych i zwaszcza silnych rozbienoci wiatopogldowych midzy nimi wszystkimi, a take tego, e nie wszystkie ich pogldy podzielamy, nie sposb odmwi im wkadu nie tylko w polsk kultur, ale take w ksztatowanie mentalnoci szerokich krgw spoeczestwa. Nawet jeli dzi ich pogldy mog niekiedy nie wspgra z tym, co nazywamy wspczesn demokracj liberaln, wyraaj porednio kontekst historyczny, z ktrego si wywodzili i na ktry prbowali wpywa. Na takiej zreszt samej zasadzie, jak Goethe wyraa i wsptworzy kontekst wczesnoromantycznej kultury niemieckiej, a Herbert i Gombrowicz kreowali postawy odnoszce si do dowiadcze XX wieku. Jedni s tak samo partykularni, jak i drudzy. Wszystkie wspomniane postacie przedstawiay rzeczywisto porednio i z okrelonego ideologicznie i spoecznie punktu widzenia. To, co pisze Goethe czy Sienkiewicz, nie jest jedyn prawd w kwestii tego, co byo, lecz wyrazem moliwego stosunku do tamtych zdarze ze strony ich uczestnikw, ktry to stosunek zosta przetworzony w ich umysach, a nastpnie w utworach w swoisty obraz. Mimo e nie jest to obraz cakowicie wierny czy obiektywny, to z niego najpeniej poznajemy tamte czasy i wanie dziki temu elementowi subiektywizmu tamten wiat moe wydawa si nam tak fascynujcy czy godny zainteresowania. Pamitajmy,

jaki kanon?

bd JeDeDiaH lauB-kleiN

jakie problemy?

Powrmy do wspomnianych autorw lektur. Jan Pawe II uosabia konserwatywny wiatopogld, zwaszcza wobec kwestii gender, ktre dla Magdaleny rody s szczeglnie istotne. Nie dziwi mnie jej dystansowanie si wobec pogldw papiea, a zwaszcza wobec osb, ktre roszcz sobie wyczno prawa do interpretacji jego myli i czyni to w sposb skrajny. Jednak owo roszczenie znacznie czciej wypywa z instrumentalnego posugiwania si JP2 jako symbolem ni z gbokiego wniknicia w tre jego nauki. Znaczna cz modych ludzi, ktrzy okrelaj si jako pokolenie JP2, jak rwnie tych, ktrzy si od tego odcinaj, zupenie nie zna treci nauczania papie-

52
a, nie mwic ju o znajomoci myli Karola Wojtyy jako fenomenologa i personalisty. Jeli ju maj si na niego powoywa, czy nie lepiej, eby robili to na gruncie choby elementarnej znajomoci rzeczy? Po co wic z tego rezygnowa czy nie lepiej szuka tego, co nam bliskie oraz tego, na co przysta nie chcemy? ich problemw egzystencjalnych i spoecznych w tych rozterkach, przed jakimi stali Judym, Baryka czy Gajowiec. Utrwalanie w kulturze pogldu o anachronicznoci tych zagadnie utrudnia wykrystalizowanie si postaw inteligencji zaangaowanej wrd osb bdcych w okresie dynamicznego ksztatowania osobowoci licealistw.

Co do eromskiego, to prof. roda arbitralnie konstatuje, i odwouje si on do problemw, ktre wydaj si dzisiejszej modziey zupenie obce. No c, bdc osob, ktra nie tak dawno ukoczya edukacj licealn, mog przywoa siebie jako ywy dowd tego, e problemy, o ktrych pisa eromski, wcale nie musz by odlege modym ludziom. Prawd natomiast jest to, e zainteresowanie jego ksikami jest znikome. Ale to, e wikszo modziey nie signa po eromskiego, a druga grupa traktuje jego pisarstwo jako anachronizm, nie musi wynika z nieprzystawalnoci tych problemw do zmaga dzisiejszych Polakw. Przyczyn moe by natomiast to, e realnych zmaga z okreleniem swego miejsca w wiecie i spoeczestwie nie umiemy przeoy na podobne w swej istocie dowiadczenia, tyle e zawarte w jzyku zagadnie minionej epoki. Przesanie eromskiego, ktry ukazuje niejasno kierunku, w jakim ma ewoluowa spoeczestwo, jak rwnie dramat osb, ktre czuy si odpowiedzialne za otoczenie, wydaje si mie wymiar nie tylko historyczny. Tyle e dzisiejsza kultura w znikomym stopniu pomaga odnale analogie dla swo-

Z kolei Sienkiewiczowi, ktrego obecno w kanonie lektur wywoywaa szczeglne emocje take w czasie urzdowania poprzedniego ministra edukacji narodowej, warto powici wicej uwagi. Autor Trylogii w ostatnich latach sta si w oczach wielu osb patronem zaciankowoci, polskiego nacjonalizmu, konserwatyzmu i obskuranckiej wersji katolicyzmu, a w najlepszym przypadku nudnawego anachronizmu, ktrym mczy si modzie i usypia jej samodzielne mylenie. Dla oponentw sta si za symbolem walki o narodow godno i pami, o polsk tradycj literack, o narodow tosamo. Oba pogldy s upraszczajce w sposb szkodliwy dla samego dziea i jego czytelnikw. Ale pierwszy z tych nurtw mylenia, prezentujcy dorobek pisarza jako swoist Bibli ciemnogrodu, wydaje mi si szczeglnie krzywdzcy, a nawet niebezpieczny. Zreszt wyraa on co znacznie gbszego ni tylko stosunek do danej ksiki. Chodzi tu o status lokalnoci w unifikujcym si wiecie. Magdalena roda, jak rwnie wiele innych osb wypowiadajcych si na ten temat w podobnym duchu, ma skonno przeciwstawiania tego, co wiatowe temu, co narodowe, lokalne, historyczne. Przeciwstawienie to ma w jej sowach wartociujcy odcie. eromski i Sienkiewicz wedug tego sposobu mylenia s niezbyt warci omawiania, gdy wyraaj minione dowiadczenia Polski, ktra dzi traci na znaczeniu, a prby zachowywania tego jawi si jako wsteczne. Moe jednak warto zada pytanie, czy zanurzenie w kontekst historyczny czyni co niewartym uwagi? Zreszt, czy np. Goethe i Homer nie wyraali mylenia swojej epoki i swojego kraju w takim samym stopniu, jak Sienkiewicz, cznie z obecnymi wwczas przesdami oraz wyobraeniami religijnymi? Po drugie, na jakiej podstawie mielibymy przyzna wyszo temu, co wiatowe nad tym, co lokalne? Idzie chyba za tym gbsze przekonanie, marzenie o uniwersalizmie i jednoczenie otwartoci, ktre mona przeciwstawi partykularyzmom i zamkniciu horyzontw. Wszelkie lokalnoci jawi si w tej wizji jako co gorszego. Czy jest to jednak uniwersalizm, do ktrego naley zmierza? Dla mnie uniwersalizm nie oznacza homogenizacji, usunicia rnic, lecz prby uznania ich i do pewnego stopnia pogodzenia. Nie chodzi o to, aby wyeliminowa z dyskursu to, co lokalne, lecz uzna (w pewnych granicach) to, co lokalne i otworzy na poznanie i uznanie innego lokalnego partykularyzmu (rwnie na okrelonych dwustronnie zasadach). Jeli pragniemy otwartego stosunku wobec historii i jednoczenie zorientowania na przyszo, musimy uzna nasz przeszo z jej wadami i zaletami.

jaki uniwersalizm?

bnd Mrs. Maze

53
jaka debata publiczna?
na maturze, na olimpiadzie przedmiotowej lub w innej sytuacji, w ktrej moemy odrni si od tych, ktrzy owych kodw nie przyswoili...

Tymczasem postawa liberalnych elit wobec owej lokalnej tosamoci sprzyja wanie gwatownej reakcji tradycjonalistycznej, ktra w ostatnich latach na kanwie oczywicie take wielu innych spraw, ale ukazujcych podobny mechanizm spoeczny uzyskaa swoj reprezentacj polityczn w wariancie do skrajnym. Jej przedstawiciele, jak w poprzednim rzdzie Roman Giertych, nakrcaj ten oparty na niechci dyskurs i w subie swego programu przedstawiaj Sienkiewicza jako bastion polskoci, co z kolei budzi jeszcze wiksz awersj liberalnych elit i ich wychowankw. Zreszt obie te postawy wzajemnie si napdzaj. Obie strony nie suchaj si, lecz chc zdyskredytowa adwersarza. Przy tym strona liberalna wydaje mi si bardziej nieautentyczna. O ile ludzie Giertycha przyznaj si do afirmacji okrelonej wersji mylenia partykularnego, o tyle ich przeciwnicy przedstawiaj si jako obrocy tego, co uniwersalne, a de facto broni innej, rwnie partykularnej wizji. Nie chc mwi tu o cynizmie, gdy zapewne cz z nich (zreszt po obu stronach) wicie wierzy w to, co mwi, tyle e do niczego konstruktywnego to nie prowadzi. Spr midzy wizj polskoci Gombrowicza a Sienkiewicza mgby by intelektualn dysput na temat odmiennych wizji tosamoci. Bo rzeczywicie byy to dwie, ksztatowane zreszt przez inne konteksty historyczne, wizje patriotyzmu. Tyle, e obecnie spr ten nie jest konfrontacj dwch pomysw na patriotyzm, lecz zatargiem midzy e-elitami a ciemnogrodem, jak obie strony wzajemnie si okrelaj. Co wicej i co waniejsze spr ten nijak si ma nie tylko do koncepcji patriotyzmu, ale przede wszystkim do realnej sytuacji w szkoach. Absurdalno sporu o to, ktr z lektur wykreli, a ktr doda, polega choby na tym, e modziey w wikszoci jest to obojtne, bo i tak czytanie ich traktuj jako przymus, szkoa za rzadko uczy, jak odnie zawarte tam treci do wasnego wiata przeywanego. Gdy Giertych chcia usun Gombrowicza, podnioso si larum, e modziey odbierana jest moliwo czytania ich ukochanej lektury. Ot, jest to bardzo wtpliwe. Myl, e gdyby nie dziaania ministra, mao kto z modziey darzyby t ksik takim zainteresowaniem i atencj. Poza tym mam wtpliwo, czy i po tym nastpio jakie gbokie zainteresowanie wieloaspektowym przesaniem tej ksiki, czy raczej efemeryczna ch zamanifestowania swej niezgody na dziaania Giertycha, jak rwnie kulturowej rnicy wzgldem jego rodowiska. To prawda, e mwic Gombrowiczem Sienkiewicz wikszoci modziey nie zachwyca, ale tak samo nie zachwyca jej Gombrowicz. I gwn przyczyn wcale nie musi by sama tre ksiek, lecz to, jaki robi si z nich uytek. Bo to, jak lektur si wybierze, jest drugorzdne wobec tego, jak si j omawia, czy pozwala si przy tym na indywidualne podejcia zarwno nauczycielowi, jak i uczniowi. A owo indywidualne podejcie i uwewntrznianie przey, zwizane z lektur, musiao ulec ograniczeniu w momencie, gdy program szkolny i dyskurs publiczny wypracoway podejcie, zgodnie z ktrym przeczytanie lektur ma suy zapoznaniu si z okrelonymi pojciami, toposami i kodami semantycznymi, ktrych trzeba uy nastpnie

Widzimy, e logika podziaw w systemie edukacyjnym wspgra z t, ktr znamy z debaty publicznej. Pamitajmy, e owa debata publiczna to nie tylko politycy, ale w rwnie duym stopniu komentatorzy, ludzie kultury i autorytety intelektualne, jak wanie prof. Magdalena roda. Zainteresowanie elit intelektualnych pomysami zmian lektur okazao si zadziwiajco wysokie. Sam fakt zaangaowania w t kwesti jest zapewne pozytywny. Niepokoi moe natomiast jednostronno tego zaangaowania, jak rwnie to, e brak takiego zaangaowania w inne sprawy zwizane z wychowaniem. Czy potrafimy np. wyobrazi sobie listy intelektualistw i tak liczne protesty wobec problemu, jakim jest odsetek niedoywionych dzieci? Oczywicie mona stwierdzi, e w przypadku lektur mamy do czynienia z konkretnymi posuniciami wadz lub ich zapowiedziami, za tam mwimy o dramatycznej kumulacji wielostronnych i dugofalowych zaniecha spoecznych. Dobrze, ale rwnie mizerny w porwnaniu ze spraw lektur by odzew intelektualistw wobec innych propozycji reform (nawet wczajc w to program zero tolerancji ministra Giertycha). Zarzut ten nie dotyczy akurat Magdaleny rody, ktra wielokrotnie zabieraa gos w rnych sprawach, nie reprodukujc schematw dyskursu, lecz wprowadzajc opinie nowe lub eksponujc te istniejce, tyle e sabo widoczne i nie do reprezentowane. Wobec tych wszystkich przejaww dotychczasowego jej uczestnictwa w sferze publicznej mam tym wikszy problem z omawian wyej wypowiedzi. Wiem, e w wietle kontekstu, w jakim si pojawia, naley widzie w niej raczej spontanicznie wyraon opini, ni dokadnie ugruntowane tezy. Nie chc bynajmniej dyskredytowa osoby (ktr nota bene ceni personalnie), ale pewn moliw form wiadomoci i wynikajc z niej postaw. Dla wielu innych ludzi nauki czy kultury, dyskusja wok kanonu lektur bya jednym z najsilniejszych z dotychczasowych bodcw do zabrania publicznie gosu. Nie jest to zreszt nic zaskakujcego. Po prostu, manipulacja przy lekturach wyzwolia najsilniejsze poczucie zagroenia tosamoci, i to po obu stronach barykady. Ale mimo rnicy jakociowej midzy tymi zmianami a tamtymi, przesanki do zaangaowania (krytycznego lub afirmujcego) s w pozalekturowym kontekcie rwnie wystarczajce, a moim zdaniem, nawet silniejsze. Naleaoby wobec tego wyrazi yczenie wzgldem postawy elit, ktrej przykadem jest wypowied prof. rody. Potrzeba bardziej refleksyjnego podejcia do dystynkcji powstaych na bazie tosamoci kulturowej, a take i przede wszystkim rozcignicia zaangaowania na sprawy pozakulturowe, na sprawy caoci lub wybranych elementw systemu spoecznego (np. edukacji), a nie tylko poszczeglnych, najbardziej jaskrawych decyzji politycznych. rafa Bakalarczyk

jakie elity?

54

cHwilA oddecHu

po pRoSTu jeSTemy STd

z Hubertem Spitym dobaczewskim z zespou lao che
rozmawia marek cielak
Wasz zesp wyrasta ze rodowiska muzyki metalowej, bliski jest te klimatom punkowoalternatywnym. Taka muzyka jest najczciej kosmopolityczna. Wy jednak przekraczacie t barier twrczo Lao Che jest bardzo polska, zanurzona po uszy w tutejszym klimacie kulturowym i w naszej historii. Na ile to wszystko stanowi wiadomy zamys, a na ile niezamierzony efekt tego, co tkwi w Was jako artystach? Hubert Dobaczewski: Patriotyzm to do wywiechtane sowo. Jeli kto mnie o niego pyta, to ju mi si czasem nawet nie chce odpowiada, jaki mam do niego stosunek. Granica jest bardzo subtelna, bo patriotyzmem mona sobie atwo mord wyciera i wykorzystywa go w zych celach. Nie chodzi konkretnie o powstanie warszawskie, ale po prostu o moment, kiedy wybucha wojna, bo wczeniej czy pniej jaki konflikt na pewno bdzie. Nie wiem, czy za naszego ycia, ale czasem sobie na ten temat rozmylam i umiejscawiam siebie w takiej sytuacji. Jest to temat bardzo uniwersalny i sdz, e rwnie dlatego ludzie zaczli si nim interesowa, bo pomyleli, e mogliby wzi udzia w czym takim, jak powstanie, albo e nie wziliby udziau, albo jak by si zachowywali. Zacza si dyskusja, ktra potoczya si swoim torem, ale my Powstanie warszawskie zrobilimy bardzo wewntrznie nikt z nas nie myla, eby zrobi pyt patriotyczn czy sprbowa kogo zainteresowa histori. Wanie o to chodzi, e nawet nie mylelimy o tym, i kto moe si tym ywo zainteresowa. Robilimy j we wasnym gronie, wycofani, bez adnych oczekiwa. Okazao si, e ludzie si z tym mocno utosamiaj i zaczli na ten temat rozmawia. Ze wzgldu na tematyk polsko tej pyty jest niezaprzeczalna, ale Wasze pozostae albumy te s ni nasiknite, cho w sposb mniej oczywisty. Nad pyt Gusa unosi si duch sowiaszczyzny, Mickiewicza, Lemiana. Z kolei Gospel to takie do typowe dla Polakw zmagania z kwesti religii, taka rozmowa z Panem Bogiem. A w dodatku Wasze teksty, te cige zabawy sowem, skojarzeniami, rymem, to wypisz-wymaluj Jasieski czy Modoeniec... H. D.: Jeli chodzi o nasz pierwsz pyt, to chcielimy zrobi jaki concept album, a ja sobie wymyliem przeniesienie fabu z czasw redniowiecznych, bo ten temat rwnie lubi. Te jest moe nieco wywiechtany, ale te wtki sowiaskie to wany element naszej kultury. Przykadowo, zna si Mickiewicza, czy to ze szkoy, czy z fascynacji wyniesionych z domu, dlatego kady Polak to rozumie i si do tego w mniejszym lub wikszym stopniu dostraja. Pomylelimy, e jeli jestemy std, to czemu nie eksplorowa wanie czego takiego. To jest fajny klimat, zwaszcza gdy dochodzi do tego troch tajemniczoci, jak gusa i atmosfera Kresw, a my chcielimy zrobi mroczn pyt. I tak si to jako samo potoczyo.

hubert spity dobaczewski

(ur. 1974) wokalista, gitarzysta, autor tekstw. z wyksztacenia ekonomista oraz technik samochodowy, zarabia na ycie jako kierowca ciarwki. Wystpowa w deathmetalowym zespole aberration oraz hardcoreowym Hope i, nastpnie udziela si w hiphopowym koli, ktrego muzycy w 1999 r. zaoyli lao Che. Pochodzi z Pocka. Mionik eglarstwa.

Jeli chodzi o nasz pyt Powstanie warszawskie, to zainteresowalimy si raczej w tym kontekcie samym tematem solidarnoci, tym uduchowieniem, gdy ludzie na pozr sobie obcy, podczas okupacji troszk si do siebie zbliali, czego kulminacj byo powstanie, na ktre szli rami w rami. Chodzio nam o takie bardzo spoeczne zjawisko, a potem si okazao, e ludzie odbierali t pyt jako neopatriotyczn, zacza ona y wasnym yciem. Zafascynowaa nas midzyludzka interakcja i fajny, harcerski klimat; mona byo sobie wyobrazi te chwile. Jestem takim czowiekiem, e czsto zastanawiam si, jak odnalazbym si w rnych czasach.

b ola zasiNa

55
Pyta Gospel te w pewien sposb porusza polskie wtki. Pogranicze duchowo-religijne, katolicyzm jako tak pogubiony, te s wpisane w nasz kultur, same przez si. Na tej pycie s rzeczy uniwersalne, ale wszystko wpisane w nasz kultur. Rwnie dlatego, e bdc ludmi std, piewamy po polsku. Nasz jzyk jest ciekawy i mona z niego fajnie czerpa, np. siga do jzyka kolokwialnego czy prasowiaskiego... Jest duo moliwoci, eby sobie w nim pogrzeba. W Waszej pytowej trylogii polsko zostaa pokazana z bardzo rnych stron, w sposb daleki od podrcznikowej sztampy. Czy macie poczucie, e praca nad takim materiaem jako zmienia Wasze spojrzenie na wasne korzenie? A moe macie takie sygnay od suchaczy? H. D.: Wszystkie trzy pyty rni si od siebie i podejmuj pewien polski wtek kulturowy w inny sposb. W Powstaniu warszawskim najmocniej zahaczamy o postaw patriotyczn, tak najbardziej elementarn: jestemy tu i teraz w naszych granicach, a kto przychodzi i nas std wygania, morduje, gwaci... To s ju bardzo silne emocje i spoeczno musi si w jaki sposb zintegrowa, skonsolidowa i wsplnie przeciwko temu wystpi. Tutaj wtek Polski jest jasno postawiony. Jeli za chodzi o pozostae pyty... Tak naprawd, to trzeba by zapyta suchaczy. Mnie na pewno z czasem one zmieniy. Kiedy robi jak rzecz, powiedzmy te Gusa, to jestem zafascynowany okrelonym tematem, daj si mu ponie. Mija rok, dwa, niedugo bdzie tych lat dziesi od wydania pyty, i wydaje mi si, e z kadym rokiem nabieram do niej waciwego dystansu i siebie w jaki sposb dookrelam. Bo w momencie, kiedy si robi pyt, to nie wiem, czy mona w ogle mwi o jakiej wiadomoci. Trzeba po prostu j zrobi i troch czasu musi upyn, by mona byo co powiedzie na temat tego, co si w nas zmienio. Oczywicie Powstanie warszawskie to dla nas i dla publicznoci ogromne emocje, wzruszenie i to sprzenie zwrotne czulimy na koncertach. Teraz ju moe nieco mniej, najbardziej intensywnie byo zaraz po wydaniu pyty w 2005 r. Gdy si patrzy na innych ludzi, czowiek sam jest wzruszony, piewajc Niech yje Polska niepodlega i widzc, e oni si caym sercem z tym utosamiaj. Natomiast co do tego, jak to ludzi zmienia: myl, e si ciesz, e jest zesp, ktry podejmuje wtki polskie, e kto si z nimi prbuje zmierzy. Pracujc nad Gospel nie zakadaem, e to bdzie trzecia cz jakiej trylogii o polskiej kulturze, tylko chciaem zrobi pyt bardziej osobist tekstowo. A wyszed z niej obraz czowieka yjcego w Polsce, kraju o katolickich korzeniach, ale nie za bardzo pogodzonego z tym nurtem, niezbyt odnalezionego w jego wartociach. Pokazalimy ten wtek kulturowy w sposb nie tyle negatywny, co momentami kontestatorski, z pewn ironi i nut prowokacji eby moe bardziej si zastanowi nad pewnymi sprawami. Trudno jest mi jednak powiedzie, jak wyglda zwizek emocjonalny suchaczy z tymi treciami, co one w ich ycie wnosz, a tym bardziej za to odpowiada. Wanym aspektem Waszej twrczoci jest ironia, przymruenie oka. Na Powstaniu warszawskim ukazalicie powstacw jako zwykych ludzi, bez caego tego martyrologiczno-pomnikowego zadcia. Na najnowszej pycie podobnie robicie w odniesieniu do tematyki metafizycznej i biblijnej... Taka Wasza natura, czy moe boicie si, e podejmowanie takich tematw bez ironii grozi popadniciem w patos, sztywniactwo, e zostanie to wymiane? Patriotyzm to dzi postawa raczej obciachowa, zwaszcza w rodowiskach artystycznych. H. D.: Takie nieco ironiczno podejcie miaem od pyty Powstanie warszawskie, bo na Gusach nie do koca udao si zdystansowa od tematyki, tak myl z perspektywy czasu. Natomiast wanie przy pracy nad Powstaniem, zapoznajc si z historiografi i historiami fabularnymi z tego okresu, bardzo nam zaleao, eby pokaza tamte wydarzenia z innej perspektywy. Bo jak si czyta te ksiki, natrafia si na mnstwo fajnych, mocnych opowieci, wzruszajcych lub mrocych krew w yach. Przez kolejne dekady gdzie zostao to zatracone i zrobia si z tego taka patetyczna ikona. W przypadku Gospel jest podobnie. Tematyk duchowo-religijn staraem si podejmowa w taki sposb, eby j odciy od tej nietykalnoci: oto znowu jest pewna ikona, wic lepiej si z tym nie mierzy, nie prowokowa, bo lepiej nie. Wiesz, jest to te wyraz moich osobistych poszukiwa duchowych, stawianie pyta. Pewien kryzys tu istnieje, wic nie bd ciemnia: jeli wziem si za taki temat, to jestem zobowizany do tego, by mwi prawd, wic czasami podchodz do niego kontestatorsko. Jest co takiego, jak wentyl bezpieczestwa, i ironi wykorzystuj wanie w tym celu: eby samemu si zdystansowa i pomc w tym ludziom, ktrzy bd przeywa nasze piosenki. We wszystkim jest potrzebny zoty rodek, rwnowaga. Natomiast my mwi o ludziach mamy tendencj do popadania w skrajnoci. Dlatego czasami trzeba si zastanowi, przystan, moe zrobi krok w ty albo nawet zawrci zupenie, poszuka, pokrci si, zej na manowce... Czowiek musi bdzi niech szuka, niech bdzi, ma do tego pene prawo. A propos skrajnoci: wiadomie czy nie, wytyczylicie swoist trzeci drog. Z jednej strony w Polsce mamy zespoy, ktre mniej lub bardziej udanie kopiuj zachodnie wzory. Z drugiej, po tematyk zwizan z polskoci sigaj niemal wycznie niszowe, skrajne i odpychajce zespoy zwizane z subkultur skinheadw. To chyba troch niewdziczne zadanie, by takim samotnym biaym aglem. H. D.: Wiadomo: cz ludzi to chwali i jako si z tym identyfikuje, ale s i tacy, ktrym to w ogle nie pasuje. Widz w nas zesp pogrony w polskiej kulturze, podkrelajcy j w sposb przesadny. Myl, e pyta Gospel bya krokiem w kierunku zmierzenia si z tym ciarem polskoci, jaki miay Powstanie warszawskie i Gusa. Ale poniewa umiejscawiaem siebie w tych tekstach, a jestem Polakiem, to ta polsko gdzie tam si znowu pokazaa, spontanicznie.

56

cHwilA oddecHu
Powiedziae, e jestemy jak samotny biay agiel... Co w tym jest. Z jednej strony pasuje mi, e jestem na rynku outsiderem, e nie mona mnie nigdzie przypi. Z drugiej, jest zawsze taka myl: kurcz, ja tu nie pasuj. Jad na jaki festiwal czy juwenalia, graj przed nami czy po nas rne zespoy i zawsze mam rozterki tego typu, e one s fajniejsze, a my wiecznie z tym powstaniem, a si mona zrzyga. Ostatnio zafascynowao mnie na przykad Mitch&Mitch. To jest naprawd fajne granie: bez adnego kompleksu, bez nacisku na cokolwiek, uniwersalne to jest szczeglnie wane sowo. A my to jestemy... takie polskie kartofle. Wic czasami miewamy kompleksy, ale potem wychodzimy na scen, gramy to Powstanie i znowu pojawia si wzruszenie i jest fajnie, gramy sobie jaki mroczny klimat z Guse, piosenk o Chrystusie z Gospel i te jest fajnie. Mnie si podoba, kiedy w twrczoci jest si odwanym: nawet jeli kto nam przypnie jak etykietk, np. e zesp jest tak polski, e sabo si robi, to moe by tak, e czwart pyt pokaemy zupenie nowe oblicze; gra si cigle toczy. Wydaje mi si, e ju pyt Gospel odnalelimy si w trudnej sytuacji, w ktrej postawilimy si Powstaniem warszawskim. Ta pyta jest inna, sdz, e do urozmaicona i e ma co w sobie. Nie spoczlimy na laurach i poszlimy dalej, weszlimy do troszeczk innej rzeki. Mam nadziej, e to nie jest ostatnia w miar wartociowa pyta Lao Che wartociowa w tym sensie, e kada bya na swj sposb inna. Dlatego, tak jak mwie, trudno nas porwna do jakiej innej kapeli. Mnie bardzo pasuje istnienie poza jakimkolwiek cile okrelonym nurtem muzycznym czy kulturowym. Czasem jest lk, czy uda si nawiza kontakt z publicznoci, ale potem si okazuje, e kto docenia nasz wraliwo i to jest fajne. W mediach czsto mona natkn si na opini, e dzisiejsza modzie jest pozbawiona zainteresowa, lubi tandet itp. Wy jednak nie gracie prostej muzyki ani nie macie atwych tekstw, a jednak frekwencja na Waszych koncertach jest spora, a pyty znajduj si w czowce list sprzeday. Okazuje si, e z polskimi odbiorcami nie jest a tak le. H. D.: Modzie mocno skrelono, a tu przy pycie Powstanie warszawskie zobaczylimy, e potrafi si zaangaowa, e trafia ona na podatny grunt co takiego byo ludziom potrzebne. Bo oni s std, moe wcale nie chc wyjeda, cho im si par rzeczy nie podoba i czasem si wstydz za swj kraj, za tak maostkowo i okrgwk. A tutaj pojawio si fajne wydarzenie, takie ludzkie, w dobrym tego sowa znaczeniu: historii pozbawionej kompleksw. Temat powstania, jak sdz, pozwala w jaki sposb si dowartociowa: tutaj yli tacy ludzie, wic nie wszyscy s z defektem, nie? Tylko maj lepsze i gorsze momenty, i my take mielimy lepsze momenty. Dzi jest gorzej, jutro moe mnie bdzie sta na co wzniosego. To jest fajne. Przygldam si temu, co si dzieje na naszym forum internetowym. Ludzie podejmuj rne tematy, rozmawiaj, jed na koncerty, pojawiaj si nowe osoby, kto znika... Ludziom po prostu sztuka jest potrzebna, a zespoom jest potrzebna publiczno. Dlatego kiedy zesp si zaangauje, stanie na gowie, otworzy serce i wyzbdzie si maostkowych potrzeb jak ta, e wyjdzie na scen, a wiat si zesra z wraenia tylko bdzie si chcia po prostu wyrazi, szczerze i prawdziwie podejdzie do tematu, to odbiorcy to dostrzegaj i doceni. Prawda jest ludziom do ycia potrzebna i oni te s prawdziwi, gdy przychodz i mwi, e co ich wzrusza czy cieszy. To nie jest tak, e teraz jestemy gorsi, bo jest Internet i modzi ludzie siedz i ogldaj goe baby; nie mona tak generalizowa. Ludzie s tacy, jacy zawsze byli, raz lepsi, raz gorsi. wietnie, e istnieje sztuka, e mona dziki niej o tym opowiada i troch si nawzajem wzmocni. Dzikuj za rozmow. Pock, 14 maja 2008 r.

Nie wiem, jak koledzy zespou, ale ja czasami sobie myl: tyle jest kapel, ktre maj pen wolno, mog zrobi wszystko, o czymkolwiek jak choby wanie Mitch& Mitch. Albo Dick4Dick graj z jajem, maj dystans, fajne wykonanie; no sztuka. Ale potem przychodzi refleksja: wszdzie dobrze graj, gdzie nas nie ma. I e te kapele moe maj fajne dwiki, ale czasem, cholera, brakuje mi tego tekstu, ktry z czym si tam boryka, zmaga. Nie oceniam akurat tych dwch wspomnianych zespow, chodzi mi o to, e trudno jest zrobi co, co jest fajne i treciowo, i muzycznie, a zarazem uniwersalne. Mona zrobi jedn tak pyt, ale by zespoem, ktry ma ju ich na koncie trzy albo pi i trzyma jaki poziom... To nie jest atwa sprawa.

b ola zasiNa

57

nA BeTonowej puSTyni
phoebe connelly, chelsea Ross
O dziewitej rano, w rzeki, czerwcowy poranek, Robert Burns wraz z Dian Baldelomar rozstawili stragan warzywny przed siedzib YMCA w bostoskiej dzielnicy Dorchester. Stragan by bardzo prosty, skada si z namiotu chronicego przed socem, dwch stolikw oraz kilku pojemnikw z wod. Wystaway z nich gwki czerwonej i zielonej saaty, inne rodzaje zieleniny, brokuy, pczki mity i bazylii. Gdy do stoiska podeszy dwie kobiety i spytay o cen zieleniny, Baldelomar odpowiedziaa, e gorczyca, rzepa i saata kosztuj po dolarze za pczek. Moja droga, powiedziaa jedna z kobiet w tej dzielnicy jak kto si zapyta o zielenin, to ma na myli wycznie licie saaty. Jej znajoma spytaa: Skd sprowadzilicie te warzywa? Z jakiej wsi?. Nie, prosz pani. Uprawiamy je tutaj, w pobliu, na rogu ulic West Cottage i Brook. Zebralimy je o poranku, kilka godzin temu. Zapraszamy do odwiedzenia tego miejsca, kiedy bdzie pani po drodze. Burns i Baldelomar pracuj w ramach inicjatywy Food Project, opartej o lokaln spoeczno i zajmujcej si rozwojem tzw. rolnictwa miejskiego (urban agriculture). Program ten zosta zainicjowany w 1991 r. w celu zaznajomienia i wczenia modziey Bostonu w upraw owocw i warzyw. Ogrd pooony przy West Cottage jest jednym z czterech stworzonych na pustych i nieuywanych terenach w dzielnicy Dorchester. Inicjatywa Food Project to cz rozwijajcego si w USA ruchu spoecznego, ktrego celem jest poprawa dostpu do wartociowej i zdrowej ywnoci poprzez tworzenie lokalnych rde wieych owocw i warzyw. Dziaalno tej i innych organizacji wskazuje dobitnie, e zrwnowaone metody pozyskiwania produktw ywnociowych, oparte o lokalne spoecznoci, stanowi nie tylko sposb na zabezpieczenie dostpu do tych produktw, ale take mog zosta wykorzystane do rozwizywania problemw wynikajcych z nierwnoci i niesprawiedliwoci spoecznej. Ruch ten wci zyskuje na sile. Programy skupione na tworzeniu wsplnotowych ogrodw otrzymuj wsparcie ze strony zarzdw i rad miast, ktre usilnie d do zwikszenia powierzchni terenw zielonych oraz wykorzystania potencjau i wiadomoci ekologicznej mieszkacw. W momencie publikacji biecego numeru, Izba Reprezentantw Kongresu

wiee wARzywA

W Ameryce grupy zapalonych rolnikw umacniaj wizi lokalne, zazieleniaj betonowy krajobraz miast, rewolucjonizuj polityk ywnociow.
USA przyja ustaw roln, w ktrej zapisano dotacj w wysokoci 30 milionw dolarw na wspieranie spoecznych projektw ywnociowych. Najwikszym problemem naszego systemu ywieniowego jest brak dostpu do dobrych, zdrowych i wieych produktw. Dotyczy to zwaszcza ludzi mieszkajcych w biednych dzielnicach miast twierdzi Anna Lapp, wspzaoycielka, wraz ze sw matk Frances Moore Lapp, organizacji Small Planet Institute. Rolnictwo miejskie, rozumiane jako tworzenie lokalnych ogrodw i uprawianie w nich warzyw i owocw, jest jednym z najbardziej skutecznych rozwiza tego problemu, gdy dziki niemu ywno dostarczana jest bezporednio i szybko do lokalnych spoecznoci.

W ksice City Bountiful: A Century of Community Gardening In America, Laura Lawson opisuje ruch rolnictwa miejskiego, ktrego pocztki sigaj lat 80. dziewitnastego wieku. Lawson, profesor architektury krajobrazu na Uniwersytecie Illinois w Urbana-Champaign, przypisuje programom ogrodnictwa miejskiego trzy gwne zadania: wprowadzanie przyrody do miast, przyblianie moliwoci edukacyjnych dzieciom pochodzcym z rodzin o niewielkich dochodach i ze spoecznoci imigrantw, wreszcie kultywacj etosu samopomocy w przestrzeni demokratycznej. Ogrd pisze Lawson bardzo rzadko stanowi cel sam w sobie, jest raczej narzdziem dla przeprowadzenia dziaa wykraczajcych znacznie poza upraw rolin w rodku miasta. Zgodnie z t filozofi, Community Food Security Coalition (CFSC), grupa zajmujca si polityk ywnociow i zrzeszajca ponad 200 organizacji, stosuje nastpujc definicj rolnictwa miejskiego: Uprawa, przetwrstwo i dystrybucja ywnoci i innych produktw wytworzonych przy pomocy intensywnej uprawy rolin

Wicej ni kolejny ogrd

58

cHwilA oddecHu
i hodowli zwierzt w miastach i ich najbliszym otoczeniu. Rolnictwo miejskie dzieli si wedug CFSC na dziaalno komercyjn, ogrodnictwo oparte o lokalne spoecznoci i ogrodnictwo przydomowe. Jednak dziaalno programw takich, jak funkcjonujcy w Bostonie Food Project, bardzo trudno zakwalifikowa do ktrejkolwiek z tych grup, granice ulegaj zatarciu. Prowadzc dziaalno komercyjn, bardzo silnie angauj si one take w rozwj lokalnych spoecznoci i tworzenie lokalnych sieci produkcji i dystrybucji ywnoci. Wedug spisu powszechnego z 2000 roku, 80% ludnoci USA mieszka w miastach lub na przedmieciach. ywno przebywa drog o 25% dusz ni 20 lat wczeniej, a warzywa i owoce spdzaj w drodze nawet dwa tygodnie. Organizacja CFSC konkluduje, e wikszo warzyw i owocw sprzedawanych w supermarketach wybieranych jest nie na podstawie walorw smakowych ani wartoci odywczej, lecz na podstawie odpornoci na przemysowe metody uprawy i zbioru oraz transport. Inicjatywa Food Project narodzia si w stanie Massachusetts na farmie Warda Cheneya w miejscowoci Lincoln, pooonej ok. 50 km na zachd od Bostonu. Jej gwnym celem byo wzmocnienie wrd modziey yjcej w miecie wizi z przyrod, upraw ziemi i hodowl zwierzt. Pocztkowo organizowano jedynie wycieczki uczniw na tereny wiejskie, jednak obecnie grupa ta posiada take pi miejskich terenw uprawnych o cznej powierzchni 2,5 akra. Kadego roku w okresie letnim Food Project przyjmuje 60 dzieciakw, ktre pracuj na tych miejskich i wiejskich farmach. Modzie, ktra odbya takie letnie stae, czsto potem wraca, by prowadzi nalece do tej inicjatywy targowiska i jadodajni. Na rodkowym Zachodzie, w Chicago i Milwaukee, Growing Power prowadzi trzy farmy, w tym synn na caym wiecie hodowl ddownic. Jest rwnie zaangaowana w programy edukacyjne i przygotowujce modzie do poszukiwania pracy. Z kolei w Oakland w Kalifornii, Peoples Grocery prowadzi pi miejskich ogrodw pooonych w zachodniej i pnocnej czci miasta, w rejonach, ktre s zamieszkae gwnie przez ludno murzysk i latynosk. Inicjatywa ta zapocztkowaa program promocji zdrowego ywienia wrd dzieci i modziey. Podobnych inicjatyw jest znacznie wicej, rozkwitaj jak grzyby po deszczu we wszystkich zaktkach kraju: w San Francisco (Alemany Farm), w Buffalo (Massachusetts Avenue Project), w Birmingham, w stanie Alabama (Jones Valley Urban Farm) czy w Houston (Urban Harvest). Na nowojorskim Brooklynie, inicjatywa o nazwie Added Value doprowadzia do przeksztacenia starego asfaltowego boiska baseballowego w wietnie prosperujc farm, gdzie uprawiane s rnorodne warzywa. Otworzya te targowisko, wsppracuje z lokalnymi restauracjami. W Filadelfii, Mill Creek Farm wykorzystuje wod zbierajc si po ulewnych opadach deszczu do irygacji swoich miejskich upraw. Wedug danych Ministerstwa Rolnictwa (USDA), liczba targowisk zwikszya si o ponad 50% od roku 1994, a prowadzony przez rzd federalny Community Food Projects Competitive Grant Program wspiera finansowo ponad dwukrotnie wicej grup i organizacji ni przed dziesicioma laty.

Ruch na rzecz produkcji ywnoci metodami ekologicznymi w radykalny sposb zmienia zwyczaje ywieniowe Amerykanw. Midzy rokiem 1997 a 2001 przeznaczono ponad milion dodatkowych akrw pod certyfikowane uprawy ekologiczne, co podwoio area ekologicznych pastwisk oraz ponad dwukrotnie zwikszyo powierzchni terenw uprawnych tego rodzaju. Nastpi rozwj firm wyspecjalizowanych w produkcji i dystrybucji ywnoci ekologicznej, jak Whole Foods. Ale to nie wszystko: w 2003 r. jak pokazuj badania USDA produkty ekologiczne mona byo naby w 3/4 sklepw spoywczych w Ameryce. Co wicej, latem 2006 r. ywno ekologiczna pojawia si na pkach mega-sieci sklepw Wal-Mart. Jednak Erika Allen, penica w organizacji Growing Power funkcj dyrektora ds. rozwoju, przekonuje, e certyfikat stwierdzajcy wytworzenie danego produktu zgodnie ze standardami ekorolnictwa to informacja co najmniej niepena. Wrd farmerw wsppracujcych z Whole Foods s tacy, ktrzy stosuj skandaliczne praktyki zwaszcza w zakresie warunkw zatrudnienia. Zachowuj si czsto jak niegdysiejsi waciciele plantacji. Ludzie nie przeczytaj o tym na etykietkach. Jednak jeszcze waniejsze jest to, e ywno ekologiczna nadal jest raczej niedostpna dla osb o niewielkich dochodach czy dla ludnoci kolorowej. Jednoczenie, koszt zwizany z uzyskaniem certyfikatw stwierdzajcych ekologiczno upraw jest na tyle wysoki, e wiele spord lokalnych miejskich programw produkcji ywnoci nie jest zainteresowanych ich otrzymaniem. To, co wytwarzamy, jest dla wikszoci ludzi ywnoci ekologiczn, certyfikaty s nam niepotrzebne stwierdza Robert Burns. Nie ma to dla nas a takiego znaczenia. Funkcjonujemy w okrelonej spoecznoci, ludzie mog po prostu przyj i zobaczy, w jaki sposb uprawiamy nasze warzywa i owoce. Kluczowa jest przejrzysto stosowanych metod. Sednem bezpieczestwa ywnociowego jest, zdaniem wikszoci tego typu inicjatyw, dostpno. To niezmiernie wane, by kady mia zapewniony nieprzerwany dostp do penowartociowej ywnoci, zgodnej z wasn kultur mwi Danielle Andrews, ktra zarzdza upraw produktw rolnych w Dorchester w ramach inicjatywy Food Project. Wykorzystujemy ywno dla tworzenia wizi spoecznych wskazuje Erika Allen. Tutaj nie chodzi tylko o upraw warzyw i owocw, ale o pewne zwyczaje i o to, jak tworz si relacje midzyludzkie, czy ludziom jest dobrze ze sob i czy potrafi znale sposb wzajemnej komunikacji poprzez wspln prac w ogrodzie i zarzdzanie systemem wytwarzania i dystrybucji ywnoci. Tworzenie tego typu trwaych wizi wymaga zmierzenia si z tematem nierwnoci spoecznych. Jedna z farm, ktr zarzdza Growing Power, znajduje si w pobliu Cabrini Green, jednego z najbardziej niebezpiecznych i najbiedniejszych blokowisk Chicago. Z kolei teren, na ktrym znajduje si ten ogrd, naley do Fourth Presbyterian Church, najbogatszej kongregacji wyznaniowej w miecie. Nasza praca jest jednoczenie dziaaniem na rzecz promowania sprawiedliwoci spoecznej mwi Allen, sama pochodzca z rodziny mieszanej. Biali, ktrzy decyduj si wspiera i wspdziaa z ludnoci

rzeczy waniejsze ni certyfikat

59

kolorow i mieszkacami ubogich dzielnic, musz zrozumie, e tutaj nie chodzi tylko o upraw saaty. Ta wiadomo i cige, otwarte podkrelanie wartoci wizw spoecznych, s bardzo wane w naszej dziaalnoci.

Oazy na ywnociowej pustyni

W zachodnich dzielnicach Oakland, tam, gdzie dziaaj City Slickers i Peoples Grocery, sklepw monopolowych jest 40 razy wicej ni sklepw spoywczych. Najatwiej dostpna jest tam ywno smaona w gbokim tuszczu, bardzo niezdrowa. Na przeciwlegym wybrzeu USA, w czci Brooklynu, gdzie dziaa Added Value, ostatni sklep spoywczy zosta zamknity w 2001. Wedug terminologii stosowanej przez urzdy federalne, takie obszary nazywa si rejonami zagroenia ywieniowego (food insecure communities), jednak powszechnie okrela si je raczej jako ywnociowe pustynie. Badania przeprowadzone w czerwcu 2001 r. i opublikowane w Journal of Nutrition wykazay, e wrd kobiet yjcych na takich obszarach znacznie wiksze jest ryzyko wystpienia otyoci, a wic i zwizanych z ni schorze, cukrzycy oraz powanych chorb serca. Aby zminimalizowa, a w dalszej perspektywie wyeliminowa szkody wynikajce z powstawania ywnociowych pusty, projekty miejskiego rolnictwa skupiaj si na wytwarzaniu jak najwikszej iloci produktw spoywczych na jak najmniejszej powierzchni: obowizuje strategia maksymalizacji gstoci upraw. City Slicker zbiera ze swojego niespena jednoakrowego pola ok. 3 tony owocw i warzyw rocznie. Jeeli przecitnie jedna osoba zjada w cigu roku midzy 135 a 180 kg podw rolnych, to ta ilo nie jest w stanie zaspokoi potrzeb wielu ludzi stwierdza zaoycielka

City Slicker, Willow Rosenthal. Jednak z drugiej strony nie mona powiedzie, e jest to zupenie bez znaczenia, bo przecie dziki tym produktom kilkadziesit osb zdecydowanie poprawio swj sposb odywiania. Inicjatywy promujce miejskie rolnictwo pomagaj take ludziom samodzielnie zwiza koniec z kocem. Zarwno City Slicker jak i Food Project prowadz programy wspierajce powstawanie i prowadzenie ogrdkw przydomowych, zajmuj si badaniem jakoci gleby, ocen poziomu oowiu, dostaw nasion i sadzonek, oferuj take ludziom podejmujcym si prowadzenia ogrdkw sta pomoc w biecych problemach z ich upraw. Nasz program wspierajcy prowadzenie ogrodw przydomowych jest doskona odpowiedzi na sytuacj, w ktrej pomimo duego potencjau ludzkiego, brak jest dostpu do materiaw i wiedzy mwi Rosenthal. Czsto przychodz do nas 20- czy 40-latkowie i mwi, e mimo najszczerszych chci nie maj pojcia, jak si za to wszystko zabra i e jedyne co pamitaj, to prac w wieku lat piciu na polu swoich dziadkw. Od utworzenia w 2005 r. programu wspierania przydomowych ogrodw, dziki inicjatywie City Slicker powstao ich 50, ale ambicje s znacznie wiksze i w przyszoci planowane jest tworzenie 50 ogrodw kadego roku. Budujemy od podstaw spoeczno miejskich ogrodnikw wyjania Rosenthal. Przed trzema laty City Slicker pomogo Shirley Chunn zaoy ogrd. To, co zaczo si od dwch skrzynek, zajmuje obecnie cay nalecy do niej teren przy domu. To wspaniae uczucie, gdy wychodzi si z domu, by odpocz i widzi te wszystkie warzywa w ogrodzie mwi Chunn. Czworo ssiadw poszo w jej lady i rwnie zaoyo przydomowe ogrody przy wsparciu City Slicker.

bna NiNa siMoNDs

60

cHwilA oddecHu
Wedug statystyk opracowanych przez inicjatyw, 40% osb, ktre wziy udzia w jej programie, byo w stanie uzyska z wasnych upraw ponad poow spoywanych wieych owocw i warzyw, 30% dowiadczyo pozytywnego wpywu na swoje zdrowie, a 50% zaczo spoywa wicej wieych produktw. Dodatkowo, City Slicker zajmuje si skupowaniem nadwyek wyprodukowanych w tych przydomowych ogrodach, pacc jak za certyfikowan ywno ekologiczn, a nastpnie ich sprzeda po niszych, przystpnych cenach na prowadzonym przez siebie straganie warzywnym. Dziaania te czy to zwizane z produkcj ywnoci, czy ze wspieraniem zakadania ogrdkw przydomowych nie s bez znaczenia z punktu widzenia lokalnej gospodarki. W swoim poradniku opisujcym ABC miejskiego rolnictwa, CFSC stwierdza, e tworzenie i utrzymywanie regionalnych i lokalnych firm czcych producenta z konsumentem, oddziauje na cay przemys odpowiedzialny za produkcj ywnoci, zwikszajc szans na to, e produkcja oraz spoycie ywnoci odbywaj si w sposb zrwnowaony. We wspomnianej publikacji przytoczone s szacunki Maine Organic Farmers and Gardeners Association, wedug ktrych 10 dolarw wydawanych tygodniowo przez przecitn rodzin mieszkajc w stanie Maine na produkty spoywcze wyprodukowane lokalnie, pozwolioby zasili miejscowy system ekonomiczny kwot ponad 100 milionw dolarw rocznie!

Pi lat temu, Geralina Fortier, wwczas 17-latka, zgosia si do Peoples Grocery w zwizku ze szkolnym obowizkiem zaliczenia pracy spoecznej. Obecnie Fortier zajmuje si koordynacj programw zdrowego ywienia skierowanych do modziey szkolnej. Jestemy przekonani, e to wanie modzie jest w stanie skutecznie propagowa gwne zaoenia naszych dziaa i doprowadzi do rzeczywistej zmiany. Dlatego angaujemy duo czasu i rodkw w organizacj warsztatw i prezentacji dotyczcych zdrowego ywienia opowiada Fortier, przerzucajc szpadlem kompost w ogrodzie pooonym na 55th Street w zachodniej czci Oakland. Dzisiaj, bdc studentk edukacji spoecznej i zdrowotnej, Fortier bez wahania stwierdza, e zetknicie si z Peoples Grocery diametralnie zmienio jej ycie. Na pytanie o to, co by robia, gdyby nie zaangaowaa si w dziaalno inicjatywy, odpowiada: Byabym grubasem. Staam si bardzo radykalna jeeli chodzi o to co jem mwi. Wielu z moich znajomych uznao mnie pocztkowo za szalon, a s i tacy, ktrzy myl tak dalej. Po trzech latach stosowania diety wegaskiej, przestawia si ona niedawno na ywno nieprzetworzon, poniewa wanie tak powinnimy si odywia. W przypadku brooklyskiego Added Value, edukacja dotyczca zdrowego odywiania rozpoczyna si ju w szkole podstawowej. Praktycznie kade dziecko z lokalnego okrgu szkolnego przynajmniej raz odwiedzio farm w ramach programu Farm to School. Added Value prowadzi take program skierowany do modziey, ktry przedstawia uczniom szk rednich zagadnienia takie, jak produkcja i sprzeda ywnoci, krytyczna analiza przekazw medialnych, prowadzenie przyjaznych dla rodowiska przedsiwzi biznesowych, organizacja i edukacja spoeczna. Nie jest naszym celem ksztacenie farmerw. Chcielibymy natomiast pomc ksztatowa modych ludzi, ktrych inspiruje i interesuje otaczajcy ich wiat, ktrym zaley na tym, by ten wiat zmienia na lepsze i ktrzy czuj, e s w stanie to zrobi mwi Caroline Loomis, koordynator Added Value zajmujca si edukacj spoeczn.

Lokalne uprawy liderw

zazieleniajc betonow pustyni

Loomis uwaa, e rozwj rolnictwa w miastach jest sposobem na zmian postrzegania zielonych terenw miejskich. Jak wygldayby nasze miasta, gdyby w kadym parku znajdowa si ogrd uprawny?. Przed czterema laty bostoskie Centrum Edukacji Zdrowotnej zwrcio si do Food Project z pomysem zagospodarowania dachu garau nalecego do tamtejszego Centrum Medycznego. Pracownicy Food Project wcignli na dach ogromn ilo kompostu i zaczli uprawia pomidory, bakaany i patisony. Andrews opowiada, e mieszkajcy w tym rejonie ludzie przygldali si tym dziaaniom z du sympati. Ten dach jest bardzo szpetny. Nawet z tymi wszystkimi warzywami. Jednak wykonanie tam grzdek bardzo poprawio jego wygld. Zwikszanie powierzchni terenw zielonych w miastach ma rwnie istotny pozytywny wpyw na ograniczenie przestpczoci. Naukowcy z University of Illinois stwierdzi-

bnd JaCk lyoNs

61
li, e osiedla z du iloci terenw zielonych charakteryzuj si nisz o 7% liczb przestpstw. Ich badania pokazuj rwnie, e mniejsza jest tam skala przemocy domowej. Coraz bardziej powszechna wiadomo tego, e miejski krajobraz powinien by bogaty w tereny zielone, otwiera drzwi do tworzenia partnerstw z wadzami miast. Jedna z dziaek, na ktrej znajduje si ogrd prowadzony przez Added Value, jest wasnoci miasta Nowy Jork, a za dostaw wieego nawozu odpowiada znajdujcy si na Brooklynie miejski ogrd zoologiczny. W Chicago natomiast Growing Power zawizao partnerstwo z zarzdem parkw miejskich, w ramach ktrego zajmuje si upraw dwch niewielkich, modelowych ogrodw. Jeden z nich znajduje si w pobliu znanej Michigan Avenue w pooonym w centrum miasta Grant Park, a drugi w Jackson Park w dzielnicy South Side. Rosenthal twierdzi jednak, e rozwj wsppracy na poziomie lokalnym to wci za mao. To, czego nam tak naprawd potrzeba, to znalezienie sposobw na wspprac z wadzami miast, hrabstw i stanw, a najlepiej take z rzdem na szczeblu federalnym, i stworzenie programw, ktre wsparyby rolnictwo miejskie w takim stopniu, by uczyni z tej gazi produkcji wany element gospodarki ywnociowej kraju. W praktyce oznacza to odpowiednie zapisy w ustawie rolnej. cie Kalifornijskim w Los Angeles wykazay, e umoliwienie osobom korzystajcym z rzdowych programw ywnociowych dostpu do targowisk i rynkw farmerskich spowodowao znaczcy wzrost spoycia wieych owocw i warzyw (badania dotyczyy kobiet i dzieci), czsto utrzymujcy si nawet po zakoczeniu programw pomocowych. Ponadto, ustawa rolna przyjta przez Izb Reprezentantw, przeznacza 30 milionw dolarw w cigu najbliszych piciu lat na Community Food Projects Competitive Grants Program, ktry od momentu powstania w 1996 r. wspomg 240 inicjatyw majcych na celu pomoc ubogim spoecznociom w zaspokojeniu potrzeb ywieniowych. (Food Project i Growing Power uzyskay po trzy takie granty.) Jednak, jak zauwaa Stephanie Larsen, jedna z dziaaczek CFSC, status budetu przeznaczonego na ten program zosta zmieniony z obowizkowego (o wysokoci gwarantowanej w kadym roku budetowym) na uznaniowy (zaleny rokrocznie od przyjtego budetu). Znajc procedury zwizane z procesem zatwierdzania budetu, mona si z duym prawdopodobiestwem spodziewa ci w programie CFP. Oznaczaoby to, e dostaniemy znacznie mniej ni 30 milionw rocznie i e kadego roku bdziemy musieli rywalizowa o rodki z innymi programami. Czas pokae, jakie bd losy tej ustawy w Senacie [ustawa, ktrej zawetowaniem zagrozi prezydent Bush, zostaa przyjta w maju 2008 r. ogromn wikszoci gosw, ktra umoliwi te odrzucenie ewentualnego weta przyp. tumacza]. Jednak wartym podkrelenia jest, e coraz wicej parlamentarzystw dostrzega potrzeb wspierania inicjatyw takich jak Food Project. Gosuj dzisiaj za przyjciem ustawy rolnej, ale jednoczenie chciabym wyrazi zaniepokojenie niewielkim wsparciem udzielanym lokalnym projektom ywnociowym owiadczy na posiedzeniu niszej izby Kongresu Rush Holt, reprezentujcy Parti Demokratyczn stanu New Jersey.

rozmawiajmy o ywnoci, nie o rolnictwie

Andy Fisher jest jednym z zaoycieli CFSC, inicjatywy stworzonej w 1994 r., by prowadzi lobbing za nowelizacj ustawy rolnej. Dla niego i dla innych, ktrym zaleao na reformie mechanizmw decydujcych o produkcji ywnoci i dostpie do niej w USA, kluczowym problemem jest zmiana ustawowego systemu rzdowych dotacji. Istniejcy system bazuje na ogromnych dopatach do produkcji kukurydzy, produktw mlecznych i misa, a pomija praktycznie wszystko inne mwi Fisher. Wystarczy wzi piramid ywieniow i stwierdzi, e tak skonstruowana ustawa wspiera przede wszystkim to, co jest najmniej zdrowe i powinno by spoywane w niewielkich ilociach: prawie 3/4 dopat trafia do producentw mleka i jego przetworw oraz misa. Spord owocw i warzyw, tylko uprawa jabek jest objta dopatami. Taki system w zasadniczy sposb wpywa na sposb odywiania si spoeczestwa. Patrzc na to z pewnej perspektywy, ustawa rolna jest tak naprawd ustaw ywieniow i tak ten akt prawny naley analizowa. Poza systemem dotacji dla wielkiego agrobiznesu, ustawa rolna przeznacza take znaczne rodki na program darmowych bonw ywnociowych, ktry jest najwikszym programem tego typu w USA i posiada duy wpyw na ksztatowanie wzorcw konsumpcji. W 2006 r. z tego programu skorzystao prawie 27 milionw Amerykanw. Wersja ustawy przyjta przez Izb Reprezentantw latem 2007 r., zwikszya finansowanie programw, ktrych celem jest skonienie osb korzystajcych z systemu bonw ywnociowych do zaopatrywania si na targowiskach. Na ten cel przeznaczono 32 miliony dolarw. Wprowadzono take dodatkowe kryteria obowizujce producentw sprzedajcych swoje towary na bazarach. Badania przeprowadzone w 2004 r. przez School of Public Health na Uniwersyte-

Chocia ustawa rolna z 2007 r. zapewne przyczyni si do rozwoju rolnictwa miejskiego, nie rozwie ona pewnych, bardziej oglnych zagadnie, gwnie zwizanych z jego zdolnoci niezagroonego trwania. Nikt nie sprzeciwia si rozwojowi ogrodnictwa miejskiego mwi Laura Lawson jednak niestety nie przekada si to na finansowanie takich inicjatyw. Ogromne dotacje przyznawane przez rzd federalny koncernom z brany spoywczej, s sztucznym sposobem utrzymywania niezwykle niskich cen ywnoci. Oznacza to, e niewielkie projekty skoncentrowane na zrwnowaonej produkcji zdrowej ywnoci czsto musz we wasnym zakresie subsydiowa swoje produkty, aby by konkurencj na rynku. W tej sytuacji, w miar rozwoju rolnictwa miejskiego, organizacje zajmujce si t dziaalnoci bd musiay sobie odpowiedzie na pytanie, czy chc konkurowa na dynamicznie rozwijajcym si rynku drogiej ywnoci ekologicznej. Jest dla nas niezmiernie wane, by ywno, ktr produkujemy, bya dostpna dla ludzi yjcych w naszej lokalnej spoecznoci mwi Danielle Andrews z Food Project. To oznacza, e nie moemy jej sprzedawa za cen,

posiada to, co si uprawia

62

cHwilA oddecHu
ktr uzyskalibymy w centrum miasta. Kwestia wchodzenia na rynki pooone w centrach miast czy w dzielnicach zamieszkaych przez osoby lepiej sytuowane, jest jednym z powanych dylematw, przed ktrymi stoi inicjatywa Food Project. Obecnie, dochd ze sprzeday produktw uprawianych na farmie w Dorchester wynosi okoo 20 tys. dolarw rocznie. Suma ta mogaby ulec podwojeniu po przeniesieniu si na targowisko Copley Square. W ten sposb Food Project staoby si samowystarczalne finansowo. Wedug Andrews, istnieje w organizacji poczucie, e taka niezaleno finansowa daaby dodatkowy impuls dla rozwoju ruchu rolnictwa miejskiego. Jak do tej pory Food Project nie zdecydowao si jednak na ten krok. Nasza spoeczno jest cierpliwa i odpowiada jej obecny ksztat i funkcjonowanie miejskiego rolnictwa. Czasami nasz kompost pachnie niezbyt adnie, czasami mamy niewielk plag szczurw przyznaje Andrews. Gdybymy sprzedawali nasze produkty w centrum, mogoby to sta si dwuznaczne, odbierane przez cz osb jako nieszczere. Sdz, e obecna sytuacja jest optymalna. Z powodu trudnoci finansowych, na przestrzeni ostatnich lat upado wiele inicjatyw skupionych na lokalnej, miejskiej produkcji ywnoci, co odbio si negatywnie na spoecznociach, ktre byy w pewnym stopniu uzalenione od zasobw znajdujcych si w ich rkach. Co jaki czas kto, sam z siebie, wymyla tak czy inn inicjatyw. Wszystkie one maj wsplny mianownik, wic wycigam z tego wniosek, e taka dziaalno odgrywa niezwykle wan rol spoeczn i powinna by szeroko wspierana mwi Lawson. Nie powinnimy by jednak wiecznie skazani na marnotrawienie czasu na szukanie nowych terenw uprawnych i nowych liderw. W tym kontekcie Lawson wskazuje na zasadnicz rol, jak odgrywa uzyskiwanie prawa wasnoci do ziemi, ktra staje si terenami uprawnymi, gdy jest to znakomity sposb, by zagwarantowa takim inicjatywom moliwo przetrwania. Ludzie bd si zmienia, ale najtrudniejsze jest przeksztacanie tej przestrzeni, uzdatnianie tej ziemi mwi. Gdy ju si to uda i bdziemy dysponowa yzn gleb, moemy j przeznaczy na jakikolwiek poyteczny spoecznie projekt. Dlatego ogrodnicy i rolnicy miejscy musz zwraca uwag na wykorzystanie ziemi i na przejmowanie jej na wasno, wspdziaajc z wadzami miejskimi w celu zachowania cigoci jej funkcji. Jednym ze sztandarowych przykadw takiego dugofalowego dziaania jest Filadelfia. W 1986 r. powstaa tam grupa o nazwie Neighborhood Gardens Association (NGA), ktrej celem jest przejmowanie na wasno terenw uprawnych i ogrodw, by chroni je przed przeznaczaniem na dziaalno dewelopersk w sytuacji wzrostu cen gruntw. Jednym z dylematw, przed ktrymi staj programy rolnictwa miejskiego, jest wzrost cen nieruchomoci w okolicy terenw uznanych za zapomniane po przeksztaceniu ich w ogrody uprawne. Obecnie NGA jest wacicielem 24 dziaek w Filadelfii. W Chicago w 1996 r. powsta podobny program o nazwie NeighborSpace. Obie organizacje skupiaj si na opiece nad lokalnymi ogrodami, nalecymi do spoecznoci, jednak bardziej oglny cel, polegajcy na tworzeniu obszarw zarzdzanych przez spoeczno lokaln, odbija si szerokim i pozytywnym echem wrd wszystkich zajmujcych si miejskim rolnictwem. Uzyskanie kontroli nad ziemi i dostp do wody pozwalaj na samodzieln produkcj ywnoci, co daje moliwo prawdziwej transformacji spoeczestwa mwi Erika Allen. odwrotnie: gdy zbiorowo taka jak nasze nie posiada ani jednego, ani drugiego, moemy zapomnie o sprawiedliwoci spoecznej. Dla ludzi dziaajcych w projektach zwizanych z rolnictwem w miastach, wszystko zaczyna si i koczy na wzbogacaniu i inwestowaniu w rozwj lokalnej spoecznoci. Oczekujemy, e stale bdzie rosa liczba osb, ktre niezalenie od wieku oraz od rodowiska, z jakiego pochodz, stan si wiadomymi konsumentami, by pniej angaowa si w dziaalno zwizan ze zdrow ywnoci. W miar jak zdrowa ywno i racjonalne odywianie bd staway si norm, spodziewamy si, e coraz wicej osb zacznie postrzega polityk ywnociow w szerszej, regionalnej perspektywie i poszukiwa rozwiza politycznych dla problemw trapicych spoecznoci, w ktrych yj stwierdza raport przygotowany przez Community Food Projects Competitive Grants Program. Jednak zarwno dla Allen, jak i jej kolegw, lokalne wytwarzanie zdrowej ywnoci jest jedynie rodkiem, a nie celem. Dymy do tego, by wiat by bardziej sprawiedliwy, by kady mia peny odek, dostp do ziemi i wody mwi Allen. Wykorzystujemy ywno jako narzdzie dla osignicia tych celw. Nie mamy wtpliwoci, e jest to wykonalne. phoebe connelly, chelsea ross tum. Sebastian makowski

Powyszy tekst pierwotnie ukaza si w amerykaskim lewicowym tygodniku in these times 24 sierpnia 2007 r. Przedruk za zgod redakcji. Wicej o pimie: www.inthesetimes.com

bn VilseskoGeNt

63

pASjonAci i wizjoneRzy
z dr magdalen goaczysk
rozmawia wioleta Bernacka

Na czym polega alternatywno teatru niezalenego? Magdalena Goaczyska: Okrelenie alternatywny nie jest zbyt precyzyjne, to raczej kwestia jzykowego przyzwyczajenia wspczesny teatr przesta mie charakter opozycyjny wobec czego. Ale uywam tego pojecia, gdy najciekawsze zespoy zachoway niektre cechy charakterystyczne dla dawnej alternatywy. Po pierwsze, ten rodzaj teatru pozostaje tworzony spontanicznie, z zamiowania, autentycznej pasji twrczej, a wic jest amatorski, zgodnie z etymologi tego sowa. Jednoczenie, niejednokrotnie utrzymuje si na dobrym, zawodowym poziomie (np. reyserzy i aktorzy posiadaj dyplomy szk teatralnych). Po drugie, teatr ten ma wci charakter wsplnotowy: tworz go grupy znajomych, przyjaci, maestwa, pary nieformalne, rodziny i to zapewnia mu trwao. Jeli mwimy o wsplnotowoci, to ten rodzaj teatru powstaje przede wszystkim dla swoich, mieszkacw danej dzielnicy lub miasta. Trzeci wyrnik alternatywnoci to fakt, i teatr ten jest nadal autorski, poniewa lider teatru alternatywnego to kto wicej ni dyrektor, reyser, scenarzysta czy kierownik literacki; on czy w sobie wszystkie te funkcje. Powstaje pytanie, wobec czego teatr ten jest alternatywny. Moe by alternatywny np. wobec popkultury i kultury konsumpcyjnej albo wobec produkcji, ktre pojawiaj si w teatrze instytucjonalnym (np. farsy angielskie), ale take wobec takich poszukiwa, jak teatr Krystiana Lupy. Jakie s obszary zainteresowania wspczesnego teatru alternatywnego? W swej ksice wymienia Pani m.in. krytyk spoeczestwa konsumpcyjnego. M. G.: S one bardzo rnorodne, natomiast krytyka spoeczestwa konsumpcyjnego, gwny nurt dawnego teatru studenckiego, pozostaa aktualna do dzisiaj. Tutaj mona by wymieni z lat 90. np. spektakl Szczyt Teatru smego Dnia czy Piosenk Akademii Ruchu, a z nowszych SPOT! Teatru Zakad Krawiecki, ktry w ciekawy sposb pokazuje, jak reklama oddziauje na nasze ycie. Zdarzaj si te spektakle bdce krytyk rzeczywistoci politycznej. Przykadem byoby przedstawienie Teatru Ad

Spectatores Goryl uciek z wybiegu w ZOO i porwa kobiet. Jest tam scena, moim zdaniem niezwyka, troch patetyczna, w ktrej goryl cytuje Konstytucj RP i zwraca uwag na podstawowe prawa czowieka. Drugi wtek, ktry zarysowuje si coraz wyraniej, zwaszcza na ziemiach, ktre przed wojn byy niemieckie, to kwestia tosamoci miast i regionw, swego rodzaju kreowanie lokalnej polityki historycznej. Twrcy traktuj je jako swoje, a jednoczenie godz si z niemieck przeszoci, ktra jest widoczna w architekturze, w pozostaociach miejskich napisw. Powsta np. spektakl wrocawskiej Sceny Witkacego, zatytuowany Na Zachd od Sao Paulo, pokazujcy losy Eriki Strasser, ktra urodzia si w niemieckim Breslau, a po wojnie pozostaa w polskim Wrocawiu i prbuje pogodzi swoj tosamo z nowymi mieszkacami.

dr magdalena Goaczyska
badaczka teatru, tumaczka z jzyka angielskiego. koncentruje si na teatrze xx i xxi wieku, zwaszcza alternatywnym i eksperymentalnym. Wykada w instytucie Filologii Polskiej uniwersytetu Wrocawskiego, prowadzi m.in. zajcia dla studentw specjalnoci teatrologicznej. autorka prac naukowych Mozaika wspczesnoci. teatr alternatywny w Polsce po roku 1989 (2002), Wrocawski teatr niezaleny (2007), wspredaktorka (z ireneuszem Guszpitem) tomu teatr przestrze ciao dialog. Poszukiwania we wspczesnym teatrze (2006). autorka licznych artykuw, publikowanych m.in. na amach Notatnika teatralnego, odry, teatru, New theatre Quarterly oraz slavic and east european Performance.

Mamy te w teatrze alternatywnym wtki o charakterze uniwersalnym, jak usiowanie okrelenia stosunku wobec wiecznoci czy Boga. Z dawnych spektakli mona wymieni Noc Teatru Kana czy Metamorfozy Orodka Praktyk Teatralnych Gardzienice. Oprcz problemw powanych, podejmuje si take tematyk lejsz, np. podczas akcji wsplnotowych na ulicach miast, gdzie widzw zaprasza si do wsplnego witowania. Specjalistami w tej dziedzinie s Teatr Strefa Ciszy z Poznania i Teatr Ad Spectatores z Wrocawia.

64

cHwilA oddecHu
Co mona powiedzie o przesaniach pyncych ze wspczesnych przedstawie teatru alternatywnego? M. G.: Przesanie to podejrzane sowo, zwaszcza w przypadku teatru alternatywnego. Sdz, e twrcy spektakli, reyserzy, aktorzy, nie chc widzw niczego uczy. Teatr alternatywny jest daleki od kaznodziejstwa, nie daje widzowi adnych recept, a jego twrcy manifestuj postaw otwart i krytyczny stosunek do rzeczywistoci. Chciaabym przypomnie spektakl Komuny Otwock Bez tytuu. W ulotce komentujcej spektakl autorzy mwi tak: Spektakl odzwierciedla wizj wiata Komuny Otwock, zoonej z wielu elementw caoci, ktrej sens nadaje czowiek, widz dokonujcy wyboru. Twrcy nie pouczaj widza, tylko zadaj wane pytania. np. w poznaskim Teatrze smego Dnia, we wrocawskim Kalamburze, w lubelskim Provisorium, w krakowskim Pleonazmusie; podstaw scenariuszy byy tam kolae utworw poetyckich, za pomoc ktrych twrcy wyraali swj stosunek do rzeczywistoci. Poetyckiemu sowu towarzyszyy ekspresyjne dziaania fizyczne, ktre z kolei byy inspirowane w duej mierze poszukiwaniami Jerzego Grotowskiego, a take zachodniej kontrkultury. Dlaczego takiego typu teatr si pojawi? Przede wszystkim dlatego, e jego twrcy byli nieufni wobec dramaturgii powstajcej przy biurku. Do jakich widzw kierowany jest teatr alternatywny? Jak wyglda relacja z nimi? M. G.: To zaley od miejscowoci, w ktrej tworzony jest teatr, poniewa inny powstaje w spoecznoci wielkomiejskiej, gdzie mamy do czynienia z przekrojem pokoleniowym i gdzie pojawiaj si widzowie od licealistw po emerytw, inny natomiast w maej miejscowoci, gdzie zesp alternatywny jest jedynym dynamicznym orodkiem kultury, stanowic alternatyw zarwno wobec telewizji, jak i dyskotek czy Kocioa. wietnym przykadem jest Teatr Terminus a quo z Nowej Soli (istniejcy od lat 70.), w ktrym w skad zespou wchodz coraz to nowi uczniowie miejscowych szk i studenci. Teatr ten sta si wanym centrum kultury alternatywnej w ogle, nie tylko teatru. Jeli chodzi o rnice wzgldem normalnego teatru, to ten alternatywny traktuje widza podmiotowo, mniej anonimowo ni instytucja teatralna. Widz nie siedzi gdzie w duym oddaleniu, tylko znacznie bliej, poniewa takie teatry korzystaj z mniejszych przestrzeni. Czsto mamy te do czynienia ze zjawiskiem wspuczestnictwa. Aktorzy zwracaj si wprost do widza i czekaj na jego reakcj, traktujc jak przyjaciela, kumpla. Niektrzy ledz to, co si dzieje w danym teatrze i s wiernymi widzami, na ktrych tam si naprawd czeka. Skd teatr alternatywny wzi si w takich maych miasteczkach, jak Nowa Sl? M. G.: To tendencja, ktra istnieje od lat 70. Zapocztkoway j Gardzienice teatr, ktry osiedli si na wsi o tej samej nazwie, manifestacyjnie oddzielajc si od kultury miejskiej i kultury popularnej. Wodzimierz Staniewski mwi wtedy o nowym rodowisku naturalnym teatru, ale przez 30 lat wiele si na wsi zmienio: zamiera kultura ludowa, wszdzie pojawiaj si anteny satelitarne... Dlatego naturalnym rodowiskiem teatru alternatywnego stay si raczej mae miasteczka, jak Nowa Sl czy Kodzko. Czy twrcy teatru alternatywnego odwouj si do tradycji teatru czy przeciwnie, odchodz od niej w stron nowatorstwa? M. G.: Ich stosunek do tradycji jest zrnicowany. Niektre zespoy wprost powouj si na tradycj teatru studenckiego i modego, np. Komuna Otwock nawizuje do dziaa warszawskiej Akademii Ruchu, z kolei Teatr Biuro Podry z Poznania wychowywa si na spektaklach Teatru smego

Jak przebiega rozwj historyczny teatru alternatywnego? M. G.: Samo pojcie pojawio si dopiero w latach 80., natomiast pocztkw zjawiska, ktre jest nim okrelane, naleaoby szuka w latach 50., w okresie tzw. odwily, gdy pojawiy si studenckie teatry satyrykw, z warszawskim STS-em na czele i gdaskim Bim-Bomem. Przygotowyway nie tyle spektakle, co programy kabaretowe, a ich widzw interesowaa sytuacja spoeczna, obyczajowa lub polityczna. Teatr ten nazywano wwczas studenckim, potem zaczto go nazywa modym. W latach 60. i 70. zaczy powstawa grupy, ktrych twrcy wyksztacili nurt charakterystyczny dla polskiego teatru: nurt poezji. Teatr poezji powstawa

teatr kliNika lalek, WoliMierz b aGNieszka surMaCz

65
Dnia. Istniej te zespoy, ktre manifestacyjnie odcinaj si od wszelkiego rodzaju tradycji jak wrocawski Zakad Krawiecki. Szymon Turkiewicz, jego zaoyciel, tworzy nowoczesny teatr muzyczny i nazywa go teatrem profesjonalnym, separujc si od pasji i amatorskoci teatru alternatywnego. Dzisiejsi twrcy czerpi inspiracje m.in. z kultury popularnej, korzystaj z jej jzyka, czsto j omieszajc. Na Dolnym lsku powstaje seria teatralnych telenoweli, ironicznie traktujcych konwencj seriali, ktrych dialogi tocz si wok wtkw romansowych. Nurt alternatywny w Polsce rozwija si czy raczej przeywa stagnacj? M. G.: Nie sposb tego jednoznacznie rozstrzygn, poniewa jest on wci sabo udokumentowany. Kady widz czy krytyk moe tu mie wasne wraenia. Na pewno zoty wiek przypada na lata 70., istniao take pewne oywienie w drugiej poowie lat 90. Trudno mi ocenia teatr oglnopolski, poniewa nie obserwuj go regularnie od kilku sezonw. Mog natomiast stwierdzi, e na Dolnym lsku mamy do czynienia z penym rozkwitem teatru alternatywnego, ktry nastpi z pewnym opnieniem w stosunku do tego, co si dziao w Polsce. Wrd licznych przykadw tego oywienia warto szczeglnie wyrni karkonosk wie Michaowice. To fascynujce, bo w tej malutkiej miejscowoci dziaaj a dwa zawodowe teatry: Teatr Cinema i Teatr Nasz. Cinema jest znacznie bardziej znany za granic ni w Polsce, poniewa ci twrcy operuj przede wszystkim plastyczn form, surrealistycznym scenariuszem oraz czarnym humorem. To wietny teatr i jedno z ciekawszych zjawisk we wspczesnym teatrze niezalenym. Eksperymenty Grotowskiego, Szajny czy Kantora zapisay si w historii teatru, wnoszc do niej istotne nowe wtki. Czy teatr alternatywny posiada moc kreowania zjawisk nowatorskich, wieych? M. G.: Na to pytanie niewykle trudno odpowiedzie, gdy nie mona ocenia teatru wspczesnego bez pewnej perspektywy czasowej. My wiemy, jakie znaczenie ma dla historii teatru Grotowski czy Kantor, ale nie wydawao si to takie oczywiste dla wszystkich, ktrzy ogldali ich spektakle. Z pewnoci mamy w Polsce teatr uliczny na wysokim poziomie i cenionego za granic reprezentanta Teatr Biuro Podry Pawa Szkotaka, ktry kreuje metaforyczne, plastyczne wizje. Jednym z najlepszych spektakli, jakie w yciu widziaam, jest Carmen funebre, powicony konfliktom zbrojnym XX w. Teatr uliczny i akcje miejskie to nie s tylko klaunady, ale powane spektakle, ktre inspiruj si take sztuk wysok, np. malarstwem, i skaniaj widza do zadumy nad istotnymi sprawami. Jednoczenie to, co robi Szkotak, odwouje si do tradycji caego europejskiego teatru, a mianowicie do redniowiecznych widowisk misteryjnych, pochodzcych z okresu, kiedy nie byo jeszcze wyranego podziau na teatr dla wyksztaconych i niewyksztaconych, elitarny i popularny, poniewa Biblia bya zrozumiaa dla wszystkich. Istnieje co takiego, jak oryginalna polska szkoa teatru alternatywnego? M. G.: Nie nazwaabym tego szko. Istniej jednak pewne cechy wyrniajce ten teatr. Po pierwsze, jego si jest metafora poetycka, cigle ywa. Moe by zawarta bd w jzyku, bd w obrazie tutaj dobrym przykadem byoby wanie Biuro Podry. Myl, e cech odrniajc go zarwno od teatru repertuarowego, jak i zagranicznego, jest take dominujca rola autorskich scenariuszy. Wci czciej wykorzystuje on autorskie teksty twrcw danego zespou ni gotowe dramaty. Zreszt teatr zagraniczny wydaje si przede wszystkim teatrem dramatycznym. Polski teatr alternatywny czerpie inspiracje zarwno z dramaturgii, prozy, poezji, jak i np. tekstw uytkowych poznaski Teatr Porywacze Cia przygotowywa spektakle zainspirowane... instrukcjami obsugi. W przypadku teatru alternatywnego nierzadko akcentuje si rol eksperymentowania artystycznego. Na czym ono polega, poza form przekazu w postaci kabaretw, happeningw? M. G.: Myl, e eksperyment artystyczny dotyczy dzi przede wszystkim poszukiwa nowych rodkw wyrazu w obrbie spektaklu, ktry jest form zamknit. Jedni reyserzy poszukuj ich na poziomie jzykowym, np. kreujc ciekaw dramaturgi tu mog przywoa wrocawskich twrcw, Andreasa Pilgrima i Sebastiana Majewskiego, ktrzy wsppracuj ze Scen Witkacego. Inni natomiast poszukuj ich w sferze akustycznej, w eksperymentowaniu z dwikiem, ktry moe by nagrany i przetwarzany, albo kreowany na ywo dziki urzdzeniom technicznym, tak jak to robi Teatr Zakad Krawiecki. Moe to by rwnie dwik wypiewany na ywo w teatrze pieni (np. Teatr ZAR). Interesujce s te eksperymenty w sferze ruchu aktorskiego, np. w twrczoci gdaskiego Teatru Dada von Bzdlw. Eksperymentowanie stao si nieodczn cech teatru alternatywnego. Takie zespoy maj zreszt na to czas. Nie robi na zamwienie kilku spektakli rocznie, lecz mog sobie pozwoli na realizowanie jednego przedstawienia przez rok czy dwa. To oczywicie wie si z ryzykiem, gdy eksperymentowanie te wymaga rodkw oraz przekonania aktorw, by nie zrezygnowali z wystpowania w takim teatrze. Szara rzeczywisto polskiego teatru wyglda bowiem tak, e aktorzy nie mog by na bieco wynagradzani za swoj prac, a jedynie za wystp, dlatego wszelkie eksperymenty s ryzykowne. Ale dziki nim teatr alternatywny w ogle istnieje i co autentycznie interesujcego si w nim dzieje. Kiedy ogldam spektakle teatru instytucjonalnego, to czasami wydaj si one tworzone nie wiadomo dla kogo i nie zyskuj takiego odzewu spoecznego, jak w przypadku teatru alternatywnego. Jak rol odgrywa teatr alternatywny we wspczesnym yciu kulturalnym Polski? Wydaje si, e to rola raczej niszowa. M. G.: Nie sdz, eby by tak mocno niszowy, zwaszcza teatr uliczny, ktry jest jego najbardziej widocznym nurtem, coraz czciej wkomponowywanym w zjawiska popkultu-

66

cHwilA oddecHu
rowe. Spjrzmy na Midzynarodowy Festiwal Malta w Poznaniu, ktry sta si zjawiskiem popularnym, bardziej spoecznymi ni artystycznym przez to, e zosta nagoniony przez telewizj i powizany z miejskimi festynami, z witem piwno-kiebaskowym. Pewna niszowo teatru alternatywnego moe wynika std, e te zespoy nie dysponuj wielkimi rodkami na reklam, co uniemoliwia im niektre sposoby docierania do publicznoci. Wydaj si wic mniej znane, ale istniej grupy osb, np. wrd studentw, ktre chodz tylko do teatru alternatywnego i ktrych zupenie nie interesuje teatr repertuarowy. Wszystko zaley od widza i jego nastawienia. Wiele osb chyba nawet nie syszao o takim rodzaju sztuki... M. G.: Najlepsz form przekazu staje si informacja od innego widza. W mniejszych miastach wiadomo o spektaklu szybko si rozchodzi, w wikszych jest konkurencja teatrw repertuarowych. Na pewno brak widzw moe by du bolczk teatrw niezalenych. Czsto rozmawiam z twrcami, ktrzy nie wiedz, na czym polega mechanizm, np. robi trudny spektakl, na ktry przychodzi wielu widzw, a nastpnie bardziej przystpny i nie maj publicznoci. Naprawd nieatwo to oceni. Ale powiedzmy sobie szczerze: w teatrach instytucjonalnych te nie ma wysokiej frekwencji. Czasami bywa, e na scenie znajduje si wicej osb ni na widowni... Jak maj si do siebie teatr instytucjonalny i alternatywny? M. G.: Jak ju powiedziaam, ten drugi nie jest teatrem opozycyjnym wobec pierwszego. To nurt, ktry istnieje obok niego, stanowi jego istotne dopenienie, bez ktrego nie mielibymy penego obrazu kultury. W duej mierze wypenia t luk poprzez akcje o charakterze spoecznym, wsplnotowym, na ktre nie ma miejsca w teatrze instytucjonalnym. Nie jest to na pewno nurt gorszy czy drugorzdny. Pozostaje na podobnym poziomie artystycznym jak repertuarowy, poniewa tworz go dzisiaj profesjonalici, czasami wystpujcy zreszt w obu rodzajach teatrw jednoczenie. Teatr niezaleny peni nieraz identyczn rol jak instytucjonalny, tylko wystpuje w gorszych miejscach, w mniej wygodnych dla widza przestrzeniach i dysponuje znacznie mniejszymi rodkami finansowymi. Standardowy teatr to instytucja raczej wyizolowana ze rodowiska, odwiedzana w okrelonych porach i na zwykych komercyjnych zasadach, jak kino czy sala koncertowa. Natomiast teatr alternatywny burzy ten schemat choby przez sam lokalizacj Wgajty czy Klinika Lalek s integraln czci szerszych spoecznoci, podobnie byo z Komun Otwock. M. G.: Od czasw kontrkultury, czyli przeomu lat 60. i 70., teatr alternatywny stara si zaciera granic midzy sztuk a yciem. Wwczas przeciwstawia si traktowaniu spektakli jako towaru, ale take traktowaniu sztuki jako zjawiska elitarnego, czyli spucinie po modernizmie europejskim. Aldona Jawowska swoj ksik powicon teatrowi alternatywnemu lat 70. zatytuowaa Wicej ni teatr i to jest niezwykle trafne okrelenie. Wicej oznacza np. prb nawizania kontaktu ze spoecznoci lokaln, jak robi to wanie Klinika Lalek, ktra podejmuje akcje ekologiczne. Alternatywni twrcy czsto adresuj dziaania do mieszkacw swojej miejscowoci, dzielnicy czy ulicy; tak robi choby Adam Ziajski z Teatru Strefa Ciszy z Poznania. Taki teatr nazywam teatrem lokalnym, rodowiskowym, teatrem swojego miejsca. On staje si zjawiskiem wanym, dlatego, e ta lokalno jest odpowiedzi twrcw na globalizacj. Pokazuje, e jeli rozmawiamy ze swoj spoecznoci, to moemy podj istotne tematy posugujc si wasnym jzykiem, kodem rodowiskowym, np. nazwami, ktre nie s zrozumiae dla innych. Scena Witkacego realizowaa projekt Nadrzeczywiste Nadodrze. Nadodrze to specyficzna, niebezpieczna dzielnica Wrocawia, ale trzeba tam mieszka, eby to wiedzie. W odzi miay miejsce ciekawe akcje w ramach festiwalu Ziemia Obiecana, organizowanego przez Zdzisawa Hejduka i Mariana Glinkowskiego. W przypadku tego rodzaju dziaa celem twrcw staje si pokazanie mieszkacom fragmentw danej dzielnicy czy miasta, i przekonanie ich, e te miejsca wcale nie s takie ze, jak si o nich sdzi. Mam na myli gorsze dzielnice, jak wanie Nadodrze, legnickie Zakaczawie, ktrym zaj si Jacek Gomb z Teatru im. Modrzejewskiej, czy dzkie Bauty. Podobne przedsiwzicia maj zawsze charakter afirmacyjny, a nie kontestujcy najblisze otoczenie. Jakie s inne ciekawe formy spoecznego zaangaowania polskich teatrw alternatywnych? M. G.: Warto wspomnie dziaania antykonsumpcjonistyczne i przeciwstawiajce si kulturze masowej. Na przykad prowokacyjne dziaania Akademii Ruchu i Komuny Otwock na ulicach Warszawy oraz akcje wsplnotowe Strefy Ciszy, ktre angauj mieszkacw Poznania. Zmuszaj one uczestnika do refleksji nad rolami, jakie odgrywamy w yciu spoecznym. Zwracaj uwag na relacje z drugim czowiekiem. Teatry alternatywne zmuszaj nas, aby zatrzyma si w dzisiejszej pogoni za prac, obowizkami i po prostu zastanowi nad swoim yciem. Ponadto, podejmuj problemy o charakterze politycznym, ekologicznym, bior udzia w dyskusji nad kwesti tosamoci pciowej czowieka, rl kobiety i mczyzny w spoeczestwie itd. Podsumowujc: teatr alternatywny nie zanika i ma si dobrze? M. G.: Myl, e tak. Nie jest moe zjawiskiem powszechnie znanym, popularnym ale te nie to stawia sobie za cel. Ma swoj wiern publiczno i myl, e bdzie si ona pojawia take w kolejnych pokoleniach. Widz, e na widowniach zasiadaj ludzie coraz modsi i e ten teatr ma dla nich znaczenie. Kady z nich znajdzie w nim odpowied na jakie istotne dla siebie pytanie. Dzikuj za rozmow. Wrocaw, 16 maja 2008 r.

67

encyKlopediA mAKABRycznycH
13. Od Wolnych zwizkw do zwizkw wolnych
Onego czasu mniej wicej 30 lat temu kilka osb spotkao si w mieszkaniu przy ulicy Bocznej 1. Mieszkanie przypominao troch to opisane kiedy przez Michaia Buhakowa, przy ulicy Sadowej 50. Po pierwsze bowiem mona byo powiksza je do dowolnych rozmiarw, by pomieci gst cib wywrotowcw, a po drugie, jak si okazao, inwigilacja tego lokum nie daa zakadanych efektw. Uczestnicy spotkania postanowili zaoy trio pod tytuem Wolne Zwizki Zawodowe Wybrzea. Pomys na ten ansambl przywiz z Katowic leciwy biaostocki partyzant, ktry mia na lsku kumpla-dziwaka. Ten wanie dziwak wymyli w numer jako pierwszy. Wspomniane trio niemal natychmiast si rozpado, poniewa jeden jego animator uleg od razu presji SB, a na jego miejsce wszed przelotnie... agent teje. Inny z tria za oddali si na jaki czas, aby wydawa pod ziemi utwory Gombrowicza. Co stao si dalej wszyscy wiemy. Efekt pioruna, czyli wybuch Gwiazdy. Na marginesie zauwamy, e zarwno wydawca Gombrowicza, jak i partyzant oraz samotnik z Katowic s dzi uwaani przez Janie Owiecone Towarzystwo, korzystajce obficie z owocw tamtego pomysu, za nawiedzonych i niespena rozumu, nie mwic ju o ich podym wyksztaceniu. Dzi bytem bardziej realnym od Zwizkw Zawodowych wydaje si by niewidzialna dla oka molekularna maszyneria, jak operuje nanotechnologia. Zwizki bowiem, cho w zasadzie widzialne w postaci biurowcw swych central, s tak wolne, e szybszy od nich jest zwyky limak. Uprzejmi powiadaj, e mamy w tym przypadku do czynienia z refleksem szachisty. Wyglda na to, e niestety inaczej by nie moe, poniewa ludno prywatna optana zostaa do imentu czarem indywidualizmu, ktry podobno schlebia starodawnym jeszcze cechom antropologicznym naszej nacji. Ten indywidualizm tak si rozpanoszy, e ci, ktrzy korzystaj z urokw pci, nie kwapi si w ogle do lubu. (Mowa oczywicie o parach hetero, bo pary homo lubu pragn, ale im nie lzia, czyli dont allowed). I tak wolne zwizki kojarz si i kojarzy bd coraz bardziej wycznie ze sfer seksu, odart przy okazji nie tylko z rytuau, ale i z odpowiedzialnoci. A min setki lat i znw odwiedzi nas przejazdem Dobry Duch albo Duch Zy, ktry przecie, jak dowid Buhakow, te w kocu dziaa na rzecz dobra i kilka nawiedzonych osb zmieni ten wiat na lepsze. Trzewym, realistycznym pragmatykom na og to si nie zdarza.

iRonezje
Tempogowie
Ju wiesz co chciaby naskryba A-4 biel problem w tym tre moe i karawan nie... Form musi by rytm rytm! Migna Epoka Beatlesw, we wosach kwiat zgodnie z mod: Kerouac, Morrison & Skowyt yj szybko umieraj modo. C teraz z mierzw pokole japiesw X czy ysoli? Im przyszo y coraz szybciej yj w locie mylenie mniej boli. Stado musi w biegu y migiem, cwaem, prost krt, momentalnie co tchu mailem Stado kocha tpo tempo! Kocha w biegu mrze w szeregu troszk miodu nutk jadu ciut Rydzyka ut Michnika klik plik duszkiem gadu-gadu... Stado sucha te pastucha (parias rczo chyej VIP) Wielki Brat (ba!) wielki bat smuy fal smyczy czip... Pomn byty podziel czasy prdko, szparko, bystro, spiesznie, (viva stado solo blado) fastfood Tusk-cud teleekspress. A-4 ju szarym ciegiem... (tre stado liter chce nie) sowo po sowie i... tempogowie, Forma w tempie SMS. ........................................................ Ju wiesz o co chcesz spyta? (net sie tam idzie nagonka) Masz woln wol i... wybr etui i sygnau dzwonka. Tadeusz Buraczewski

wyRAe

paplo maruda

68

z polSKi Rodem

wARSzAwSKA RAdyKAKA

Remigiusz okraska Mwic, e chop jest obywatelem, nie podwaaa jeszcze status quo. Ale goszc hasa samodzielnoci tej warstwy, hasa chopskiej godnoci i niezalenoci, wymierzaa silny policzek temu, co Marks nazwa mylami klasy panujcej.
Wic pozostanie Irena Kosmowska w wizieniu polskim; wizienie rosyjskie poznaa ju dokadnie przed laty. Rola Ireny Kosmowskiej w dziejach pracy niepodlegociowej i w dziejach ruchu ludowego nie bdzie /.../ ani pomniejszona, ani zmieniona, wrcz odwrotnie! pisa w 1930 r. Robotnik, organ Polskiej Partii Socjalistycznej. Osob wspomnian w artykule wanie skazano na 6 miesicy pozbawienia wolnoci za nazwanie Jzefa Pisudskiego obkacem. Stoeczne mieszkanie pastwa Kosmowskich przy Nowogrodzkiej 42 ttnio yciem. Bywali tu m.in. Orzeszkowa, Prus, witochowski, Krzywicki i wielu innych mylicieli, publicystw, dziaaczy spoecznych. Dom Kosmowskich pisze Regina Kociowa cieszy si szczegln popularnoci /.../ dlatego, e spotykali si w nim ludzie nawet sprzecznych przekona politycznych i czsto w dyskusjach znajdowali punkty styczne. Gromadzi /.../ wszystkich, ktrzy dyli do rozbudzenia ycia narodowego, niezalenie od pochodzenia, zamonoci lub wyznania. W takiej atmosferze, 20 grudnia 1879 r. urodzia si crka Kosmowskich Irena. Jej matka, rwnie Irena, pochodzia ze redniozamonej szlachty z Maopolski. Wysana do szkoy w Warszawie, tam poznaa przyszego maonka i zamieszkaa w stolicy. Prowadzia dziaalno filantropijn, dziaaa w ruchu krajoznawczym, gosia idee pracy dla ludu, gwnie postulaty edukacji niszych warstw spoecznych. Jej m, Wiktoryn Kosmowski, by lekarzem absolwentem uczelni w Warszawie i Paryu. Interesowa si systemem opieki medycznej dla ubogich i spoecznymi przyczynami chorb. Oprcz komercyjnej praktyki prowadzi darmowy punkt lekarski dla warszawskiej biedoty. Zaoy pismo Kronika Lekarska, powicone m.in. analizie zdrowotnych skutkw zych warunkw ycia oraz przygotowaniu lekarzy do pomocy biedakom. By rwnie wsptwrc banku spdzielczego, propagowa samopomocowe kasy oszczdnociowe wrd mieszkacw wsi. Crka obojga spoecznikw najpierw pobieraa nauki w domu, pniej uczszczaa do Szkoy Rzemios, gdzie ukrywano przed wadzami carskimi zajcia z jzyka polskiego i historii, pedagogiki, psychologii, nauk humanistycznych. Pniej wysano j do tzw. szkoy gospodarczej w podzakopiaskich Kunicach. Miaa naladowa matk zarzdza gospodarstwem domowym, a jednoczenie prowadzi prac dla ludu. Ale dziewczyna trafia w krg osb, ktre krytykoway paternalistyczne traktowanie niszych warstw. Zamiast pracy dla ludu, gosiy one hasa pracy z ludem, upodmiotowienia chopw i robotnikw, uczynienia z nich penoprawnych obywateli, demokratyzacji ycia spoecznego. Tak oto staa si warszawsk radykak jak kilka lat pniej okreli j lider polskich socjalistw, Ignacy Daszyski. Irena podczas nauki w Kunicach nawizaa kontakty z przedstawicielami spoecznie zaangaowanej elity zaboru austriackiego, czsto odwiedzajcymi Zakopane. Wkrtce zostaa woln suchaczk na uniwersytecie we Lwowie. Tam trafia w krg ksztatujcego si ruchu ludowego. Poznaa jego twrcw inteligenckie maestwo Marii i Bolesawa Wysouchw (wydawali pismo Przyjaciel Ludu) oraz chopskiego dziaacza Jakuba Bojk. Efektem tych kontaktw, wzmocnionych o ferment polityczny rewolucji 1905 r., byo wyzwolenie si Ireny spod ideowego wpywu rodzicw. Jeszcze w 1906 r. zostaa nauczycielk w eskiej szkole gospodarczej w Mirosawicach nieopodal Kutna, prowadzonej przez Koo Ziemianek, w ktrym dziaaa jej matka. Ale wkrtce, widzc rozdwik midzy wielkopask askawoci wobec ludu a ideami faktycznej emancypacji chopstwa, porzucia t posad, przerwaa te studia.

***

***

69
W dziaalno spoeczn na szersz skal zaangaowaa si w 1907 r. (niektrzy badacze podaj dat o dwa lata wczeniejsz i twierdz, e Kosmowska dziaaa w radykalno-chopskim Polskim Zwizku Ludowym, jednak brak na to twardych dowodw). Wwczas powstao Zaranie tygodnik, ktry radykalna inteligencja oraz dziaacze chopscy z Kongreswki zaoyli w celu propagowania ideaw uobywatelnienia ludu. Pismo miao charakter gwnie edukacyjny, ale gosio te hasa rwnouprawnienia bez wzgldu na status majtkowy i pochodzenie. Propagowao nowatorskie rozwizania gospodarcze (spdzielczo) i radykalne przeobraenia wasnociowe, czyli reform roln w postaci rozparcelowania wielkich majtkw ziemskich midzy chopw maorolnych i bezrolnych. Zaranie krytykowao to, co wwczas zwano patronatem, czyli przewodzenie ludowi przez ziemian, kler itp., opowiadajc si za samodzielnoci warstwy chopskiej. Naczelnym hasem pisma byo Sami sobie postulat zarazem praw dla ludu, jak i wezwanie go do dziaania, zerwania z biernoci i liczeniem na ask ze strony wyszych warstw spoecznych. Pierwszy numer Zarania ukaza si w listopadzie 1907 r. Kosmowsk wkrtce zaproszono do wsptworzenia pisma. Przychodzia do redakcji co dzie, siedziaa od rana do wieczora i albo pisaa tu, albo zastpowaa mnie w rozmowach z przyjezdnymi czytelnikami. /.../ Pocztkowo /.../ pobieraa po 25 rubli /.../ pensji, ale to si niedugo skoczyo i /.../ cae nastpne lata pracowaa za darmo. Rodzice byli w dostatku, a przy nich i ona, zwaszcza e bya skromna i nie wymagaa ani strojw, ani szczeglnych wygd wspomina redaktor naczelny, Maksymilian Malinowski. Niebawem zostaa redaktork dziau kulturalno-owiatowego i sekretarzem redakcji. W Zaraniu listy od czytelnikw i odpowiedzi na nie stanowiy wan cz pisma zajmoway co tydzie 2-4 strony na samym pocztku gazety! Kosmowska prowadzia te osobist korespondencj z czytelnikami. Od wielu chopw /.../ wiem, jakie znaczenie miay listy pisywane przez Iren /.../. Miaa ju wwczas cech, ktra pniej rozwina si wybitnie; umiaa w kadym czowieku /.../ dostrzec to, co najlepsze, odgadn denia, podsuwa im wyraz pisaa dziaaczka owiatowa i naukowiec, Helena Radliska. Efektem jej wsppracy ze rodowiskiem modych absolwentw szk rolniczych bya zaoona w 1911 r. comiesiczna wkadka do gazety, zatytuowana wit Modzi Id, wspredagowana przez Kosmowsk. Z jej inicjatywy rok pniej pojawi si dodatek Sprawy Szkolne, bdcy trybun popularyzowania owiaty ludu, a take forum wiejskiej inteligencji. Przycigaa do Zarania nie tylko chopw i mieszkacw wsi. W 1913 r. Stefan eromski, sawny ju wwczas pisarz, przesa na rce Kosmowskiej cz wanie tworzonej powieci Wszystko i nic, z sugesti nieodpatnej publikacji w odcinkach. Postawi jeden warunek. Byo nim umieszczenie dedykacji: Pannie Irenie Kosmowskiej jako wyraz braterskiego pozdrowienia, prac t skada autor. Niestety, carska cenzura zablokowaa druk utworu. Inna forma aktywnoci Kosmowskiej to dziaalno w Towarzystwie Kek Rolniczych im. St. Staszica. Powstao ono pod koniec 1906 r. w tym samym rodowisku, ktre utworzyo Zaranie. Celem byo stworzenie organizacji samopomocowo-ekonomicznej, ktra reprezentowayby interesy chopw. TKR powsta w opozycji wobec Centralnego Towarzystwa Rolniczego, powoanego i kierowanego przez wielkich posiadaczy ziemskich. Kosmowska przez pierwszych kilka lat jego dziaalnoci penia funkcj sekretarza zarzdu oraz propagowaa ideay kek, tj. samodzielno chopw w gospodarczych przeobraeniach wsi spdzielczo, nowe metody upraw i hodowli, zbiorowy zakup i uytkowanie maszyn rolniczych itp. Przekonaa dziaaczy TKR, e kka powinny prowadzi rwnie dziaalno owiatow, m.in. poprzez zakadanie bibliotek i czytelni wiejskich.

Wspominajc po latach dziaalno TKR i Zarania, pisaa: Staam /.../ przy ognisku, przy ktrym skupiay si /.../ siy polskiego ludu rolnego, gnbionego przez wieki najpierw rodzim, potem obc niewol. Skupiay si przy tym ognisku i rosy siy ludzkiego pragnienia i rway w przyszo poprzez andarmsk przemoc, poprzez wrogo klasowych uprzedze i interesw, poprzez tamy ciemnoty i ndzy. /.../ Byy to warsztaty samodzielnej myli i de chopa polskiego /.../, ktry wasn dusz paszczynian zmg, /.../ szuka drg penego wyzwolenia /.../.

70

z polSKi Rodem ***

Bya jednym z czoowych pir tygodnika. Rzadko sygnowaa teksty nazwiskiem lub inicjaami przybraa pseudonim Jasiek z Lipnicy. Propagowaa owiat ludu, ruch krajoznawczy, a przede wszystkim zachcaa chopw do samodzielnego mylenia, omielaa ich w kwestii dziaalnoci publicznej. W jej tekstach znajduje wyraz ideologia radykalnodemokratyczna, wyoona prostym, konkretnym jzykiem. Dzi te treci wydaj si oczywiste, ale wwczas skutkoway oskaraniem Zarania o wywrotowy charakter. W styczniu 1911 r. pisaa np. o nierwnoci szans: Wszystkie dzieci przychodzce na wiat podobniusiekie s do siebie, kade /.../ przynosi z sob /.../ w duszyczce /.../ nasiona utajone rnych zdolnoci i waciwoci i si, ktre potem w yciu rozwin si maj. Jednemu pjdzie ycie tak, e warunki sprzyja bd rozwojowi tych si /.../, u innego zmarniej one w zaniedbaniu. /.../ pooenie, majtek pozwalaj jednym od maoci swobodnie rosn i ksztaci si /.../, jedni jakby z przyrodzenia bliej stali tego skarbca, w ktrym gromadzi si cay dorobek ludzki, inni za z trudem i wysikiem dobijaj si do niego, a do ogu to i wie o istnieniu takiego skarbu nie doleci. Demaskowaa ludzk krzywd, niesprawiedliwe stosunki spoeczne oraz hasa, ktrymi prbowano przesoni w stan rzeczy. Jesieni 1911 r. przekonywaa: W /.../ ujawnion skargami spraw trzeba by wnikn, prawdzie spojrze w oczy, rady szuka, a nade wszystko trzeba by przyzna, e skarcy si chop jest obywatelem majcym prawo gosu, e on ju ma swj sd wasny /.../. Czy nie wygodniej krzykn: Cicho tam, wszystko jest w porzdku!. Ale takie omijanie prawdy si mci /.../ w takim zaprzeczaniu jej w ywe oczy /.../ zatraca si zaufanie wzajemne ludzi z rnych grup spoecznych ta haaliwie broniona jedno si zatraca. Mwic, e chop jest obywatelem, nie podwaaa jeszcze status quo. Ale goszc hasa samodzielnoci tej warstwy, jej prawo do samostanowienia, hasa chopskiej godnoci i niezalenoci, wymierzaa policzek temu, co Marks nazwa mylami klasy panujcej. Aby chop mia rwn pozycj w pastwie, musi by aktywny. Celem nie jest zastpienie jednego patrona szlachcica czy ksidza innym, lecz demokracja oparta na powszechnym zaangaowaniu. Jesieni 1913 r. przekonywaa wiejskich czytelnikw: /.../ w Galicji mamy polityk ludowcw, ale nie mamy ycia ludowego; mamy przywdcw, co zabiegaj o gosy ludowe, ale nie mamy wiadomej woli ludu, bo nie mamy gromady mylcej o yciu wasnym, jeno tum idcy za tym przywdc, ktry obiecuje wicej wytargowa i lepiej skorzysta z okolicznoci, a nie wymaga gromadnego wysiku, /.../ o sobie stanowienia. /.../ bdzie milion idcych karnie za /.../ przywdc /.../ a polskie ycie ludowe nie ruszy na krok z miejsca, jeli kady ludowiec nie bdzie czowiekiem mylcym, /.../ co wyznawane zasady /.../ na kadym kroku w yciu wasnym i zbiorowym, obywatelskim wprowadza /.../. /.../ za duo /.../ mamy przywdcw, co robi z nami polityk, a tu trzeba nam samym robi nasze nowe ycie. Jednym z kluczowych tematw nurtujcych rodowisko Kosmowskiej bya owiata ludu. Rozumiano, e wiejskiej biedy i marazmu nie zmieni same reformy ekonomiczne. Istotny by take aspekt patriotyczny szkoa miaa zwiza chopw z Polsk i jej kultur. Takich funkcji nie speniay szkoy carskie i placwki zakadane przez ziemian czy duchowiestwo w jednych nie byo mowy o polskim patriotyzmie, w drugich o reformach spoecznych i emancypacji chopw. Dziaalno pedagogiczna bya oczkiem w gowie Kosmowskiej. W 1909 r. na II Kongresie Pedagogicznym we Lwowie wygosia referat o koniecznoci zakadania szk rolniczych dla dziewczt odbi si on szerokim echem na samym Kongresie i poza nim. Sama marzya o zaoeniu takiej placwki owiatowej. I udao si. Przyszy m jej kuzynki przeznaczy przed lubem 6 tys. rubli na cele spoeczne, reszt zebraa wrd znajomych i poprzez apele w Zaraniu. Zakupiono dworek w Krasieninie (powiat Lubartw) na Lubelszczynie. W styczniu 1913 r. zainaugurowano dziaalno. Mimo kiepskich warunkw bytowych, szkoa dziaaa prnie, prowadzc 11-miesiczne kursy dla wiejskich dziewczt. Kosmowska dobieraa kadry, wsptworzya program, przyjedaa z Warszawy prowadzi zajcia. Wszystko to przerwaa I wojna wiatowa. rodowisko Kosmowskiej czyo wzorce pracy u podstaw z przekonaniem, e Polska nie odzyska niepodlegoci bez czynu zbrojnego. Swoje zrobiy te osobiste dowiadczenia Kosmowsk skazano na ptora roku wizienia za druk w Zaraniu eseju o Weselu Wyspiaskiego. Kar zamieniono na wysok grzywn, jednak trudno byo mie zudzenia, e w takich realiach mona dokona znaczcych przeobrae. Wyzwolenie spoeczne musiao wspgra z wyzwoleniem narodowym. W 1913 r. we Lwowie wzia udzia w jednym ze zjazdw stronnictw niepodlegociowych. Reprezentowaa bardziej upolitycznion cz rodowiska Zarania, ktre wkrtce wsptworzyo pisudczykowski Zwizek Chopski. Kosmowska uczestniczya w powoaniu Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych. W rodowisku modziey ludowej prowadzia prace konspiracyjne, bya rwnie czonkini tajnej Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego. Po wybuchu wojny opublikowaa w Zaraniu wymowny artyku pt. Bracia!. Czytamy w nim: Wszystkich nas jednakowo dotyka to, co si dzi dzieje, /.../ ale najtrudniej przey te chwile prby naszym braciom robotnikom /.../. My, rolnicy, /.../ co cho po skrawku matki-karmicielki mamy /.../ i we wasnej chacie yjemy, jestemy w lepszym pooeniu ni /.../ robotnicy. /.../ Pora pokaza, e /.../ zaraniarze to nie sobki, ale /.../ przezorni gospodarze, a dla reszty pracujcego ludu polskiego bracia. Serca i domy nasze otwrzmy /.../ dla tych /.../, co warsztatu pracy, a wic i sposobu do ycia s teraz pozbawieni. Wezwijmy ich do siebie i przyjmijmy na wspln prac, na wsplne biedowanie, byle razem przetrwa ten ciki czas czas prby. Jesieni 1914 r. powsta prorosyjski Komitet Narodowy Polski, ktry zoy hod carowi. Kosmowska napisaa i wraz z grup zaraniarzy sygnowaa protest, w ktrym czytamy: chopi-ludowcy endecko-paskiemu samozwaczemu Komitetowi nie przyznaj prawa przemawiania w imieniu caego narodu polskiego. W ten sposb autorka wystpia przeciw-

***

***

71

ko wasnemu ojcu Wiktoryn Kosmowski by wsptwrc KNP. Antyrosyjsk opcj Zarania wyraay te dwa nielegalne pisma Na naszej ziemi i Ju blisko. Oba wspredagowaa Kosmowska. Carska policja wkrtce wpada na trop tej dziaalnoci. W maju 1915 r. aresztowano liderw zaraniarzy, w tym Kosmowsk. Po czterech miesicach wywieziono j do moskiewskiego wizienia na Tagance. Wkrtce do stolicy Rosji przybya ciotka, Maria Kozowska, bardzo zyta z Iren. Wysoka apwka i oficjalna kaucja umoliwiy wyjcie na wolno, jednak z zakazem powrotu do Polski. Kosmowska zgosia si wic w Petersburgu do Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny, gdzie przez prawie dwa lata kierowaa Komisj Owiatow, prowadzia kursy dla nauczycielek i pracownic punktw opieki nad dziemi. Entuzjastycznie oceniaa rewolucj lutow. /.../ pamitam te dni, kiedy z frontu masowo wracali onierze ze sowami: do mamy krwi dawanej na carski rozkaz nie wiadomo za co! I majc jeszcze w rku bro mwili: nie tkn brata, choby mi kaza pukownik albo i sam car. /.../ A nie byo przy tym rozlewu krwi, tylko spokojna potga zbudzonego tumu, ktry odwiecznym krzywdzicielom powiedzia: precz!. We wrzeniu 1917 r. wyjechaa z ciotk do Finlandii, a pniej przez Sztokholm dotara po czterech miesicach do Polski. Przywioza te 70 polskich sierot, ktre podrzucia matce, majcej znajomoci w organizacjach opiekuczych. Po powrocie rzucia si w wir dziaalnoci. Wstpia do Polskiego Stronnictwa Ludowego, ktre skupio dawnych zaraniarzy i inne rodowiska chopskiej lewicy patriotycznej. Wspieraa edycj organu PSL, pisma Wyzwolenie. Z jej inicjatywy, w marcu 1918 r. powstaa wkadka Sprawy Szkolne i Owiatowe. W pierwszym numerze pisaa: Nie nawyklimy /.../ do zabierania gosu w publicznych sprawach. Za nas stanowiono, za nas wszystko urzdzano na nasz szkod i strat. Czas z tym skoczy. Trzeba nam si dzi na gwat przyucza do samodzielnego kierowania gromadzkim yciem. Im bliej koca wojny, tym ostrzejsze byy spory o ksztat przyszej Polski. Kosmowska na prob kolegw z PSL napisaa odezw, w ktrej czytamy: Polska ma by Zjednoczona i Niepodlega. Polska ma by Ludow Rzeczpo-

spolit. /.../ My musimy stan jako gospodarze tej ziemi i pozbywajc si obcego jarzma, nie dopuci do tego, by wadz nad nami zagarnli pascy rzdziciele, ktrzy ju tyle razy przez swe samolubstwo klski /.../ na ojczyzn sprowadzali. Po powoaniu w Lublinie Tymczasowego Rzdu Ludowego Republiki Polskiej, powierzono Kosmowskiej stanowisko wiceministra ds. opieki spoecznej. Po odzyskaniu niepodlegoci zostaa czonkiem Zarzdu Gwnego PSL Wyzwolenie, ktr to funkcj sprawowaa przez kilkanacie kolejnych lat. W pierwszych wyborach zdobya mandat poselski z Ziemi Lubelskiej, ponownie wybierano j do Sejmu w 1922 i 1928 r. Bya jednym z niewielu posw-kobiet, lecz bardzo aktywnym. Zasiadaa w Komisji Spraw Zagranicznych, od 1921 r. reprezentujc Polsk w Midzynarodowej Unii Parlamentarnej. Zajmowaa si m.in. warunkami ycia i pracy polskich emigrantw zarobkowych oraz midzynarodowymi rozwizaniami ochrony matek i dzieci. Na forum krajowym stawaa w obronie mniejszoci narodowych, gwnie z Kresw Wschodnich. Z sejmowej trybuny apelowaa, by nard, ktry do niedawna sam pozbawiony by ojczyzny, nie siga pochopnie po przymus wobec mniejszoci w ten sposb, zamiast zwiza je z Polsk, osiga si efekt odwrotny. Czy /.../ sternicy sprawiedliwoci w Polsce /.../ nie rozumiej, e zbudzenie poczucia krzywdy w duszy tysicy ludu /.../ na wschodnich kresach naszego pastwa, to wielka krzywda wyrzdzona Polsce? pisaa na amach Wyzwolenia w 1928 r. O Polakw te si upominaa. Apelowaa, by pastwo polskie aktywnie i bez szukania oszczdnoci wsparo ludno Grnego lska, ktra ucierpiaa w efekcie sporu granicznego z Niemcami i powsta lskich. Uwaaa, e ci, ktrzy w godzinie prby opowiedzieli si za Polsk, powicajc dla niej wiele, powinni otrzyma moliwie jak najdalej idc pomoc. Pozostaa wierna idei sami sobie. Nie dadz nam pisaa Polski Ludowej ustawy i urzdy. Powstanie ona dopiero, gdy to, co stanowi istotn tre narodu, bdzie

***

72

z polSKi Rodem
w naszych rkach /.../. Samorzdy, zwizki, stowarzyszenia, instytucje samopomocy i twrczoci zbiorowej /.../. [Musimy] wzi w swe rce i napeni wasn treci wszystkie ogniska ycia: gminy, sejmiki, rady szkolne, opiek spoeczn, kka rolnicze, stowarzyszenia wytwrcze, kasy, zwizki owiatowe. Nic dziwnego zatem, e to ona bya gwnym mwc lewicowych ludowcw podczas obrad sejmu nad ustaw o spdzielczoci. Kluczowym punktem sporu by zapis w ustawie, e celem spdzielczoci jest wikszy zysk w efekcie zjednoczenia pracy lub kapitau. Kosmowska, w zgodzie z tradycjami ruchu spdzielczego, przekonywaa, e oznacza to ogromne zuboenie wizji spdzielczoci. Mwia wic w sejmie w padzierniku 1920 r., e przecie nie zarobek, nie zysk z przedsibiorstwa jest celem kooperatywy, ale wszechstronne zaspokajanie wsplnymi siami materialnych i kulturalnych potrzeb czonkw. /.../ w ustawie /.../ musimy bezwzgldnie wyodrbni pojcie przedsibiorstwa udziaowego, akcyjnego, obliczonego na jak najwysze oprocentowanie woonego we kapitau, od pojcia spdzielni, w ktrej widzie chcemy dwigni twrczej pracy i czynnik podniesienia gospodarczego, obyczajowego i kulturalnego /.../. Jako jedna z pierwszych dostrzega problem alienacji wadzy i niedoskonao demokracji przedstawicielskiej. Na to, eby og poczuwa si do odpowiedzialnoci za losy pastwa, musi /.../ by uczestnikiem wszystkich czynnoci pastwowych, a nie jeno obiektem paccym podatki i gosujcym na swoich parlamentarnych przedstawicieli co lat kilka mwia w Sejmie 16 padziernika 1920 r. Dwa tygodnie wczeniej stwierdzia: Powstaje /.../ grono specjalistw od polityki, ktrzy wyosabniaj si od /.../ realnego ycia i zatracaj /.../ czucie z potrzebami mas, ktrych s /.../ przedstawicielami. To jest niebezpieczestwo, ktre tkwi w parlamentaryzmie wspczesnym /.../. Wspczesnej wyzwolonej lewicy szokujce wyda si stanowisko Kosmowskiej wobec pornografii. Przemawiajc w Sejmie 30 lipca 1926 r. w debacie o ratyfikacji konwencji ws. walki z pornografi, mwia: Mamy przed sob akt [ktrego] celem jest zabezpieczenie /.../ przed przeciekaniem z kraju do kraju produkcji intelektualnego paskudztwa, a wic rozmaitych wydawnictw pornograficznych /.../. Naley nie tylko uchwali t konwencj /.../, ale wykona j. Jednak w tym samym przemwieniu przekonywaa, e aby nie byo tej moralnej zarazy /.../, musi istnie szeroka akcja popularyzacji narodowego dorobku kulturalnego, inaczej ta ustawa bdzie martwa. /.../ Mody, ktry czyta Sowackiego i Wyspiaskiego, nie wemie do rki broszury pornograficznej. Ten, co od dziecka nauczy si patrze z mioci na Matejk czy Malczewskiego, nie bdzie szuka zadowolenia w pocztwce z widokiem pornograficznym /.../. Ale dopki warunki u nas s takie, e Zachta jest niedostpna dla szerokich mas wskutek wysokiej ceny wstpu, a klasa robotnicza czy sukmana wywouj zdziwienie w teatrze, /.../ dopty policja niewiele zrobi w zakresie wykonania tej ustawy /.../. Naleaa do tej czci polskiej inteligencji, ktrej odczucia wyrazi eromski w Przedwioniu. Rado z odzyskania niepodlegoci i nadzieje na sprawiedliw Polsk, szybko ustpiy miejsca rozczarowaniu. Jesieni 1923 r. pisaa: /.../ skoczy si okres ofiarnego trudu /.../, zaczy si kalkulacje, intrygi, /.../ tumanienie mas ludowych frazesem bez treci. Sobki i szachraje podnieli gowy, a wszelka miernota narodowa uwierzya, e Polska na to wstaa, by ona w niej bya syta, kosztem cudzej pracy. Dwa lata pniej z trybuny sejmowej ostrzegaa w duchu Przedwionia, e brak prospoecznych reform to nie tylko krzywda wyrzdzona tym, ktrzy ju wiele wycierpieli, ale rwnie destabilizacja odrodzonego pastwa. Kosmowska w dyskusji o reformie rolnej przemawiaa: /.../ nienadanie chopu ziemi z rk nowo powstaego pastwa polskiego jest kopaniem dla tego pastwa bardzo niebezpiecznej przepaci, do ktrej ono stoczy si moe. Bo pastwo wspczesne istnie moe tylko wiar, si i wspdziaaniem wszystkich /.../ obywateli. /.../ dzisiejsze pogrzebanie reformy rolnej jest powanym zagroeniem bytu pastwa polskiego. Wbrew stanowisku swej partii popieraa projekt PPS, ktry domaga si nieodpatnego przejcia wielkich posiadoci rolnych i rozparcelowania ich midzy bezrolnych mieszkacw wsi i ubogich chopw. Krytykowaa te oszczdnoci budetowe kosztem owiaty. /.../ dla 700 tysicy dzieci naszych miejsca w szkole zabrako, a miliony ich toczy si bd w ciasnych, przepenionych lokalach szkolnych /.../. Stoimy wobec hasa oszczdnoci. A oszczdno ta chronic samochody urzdnicze i wszelk reprezentacyjn pomp przy lada okazji bezwzgldnie stosuje redukcj si nauczycielskich, hamuje budownictwo szkolne, poddaje nawet w wtpliwo t wywalczon przez nas /.../ podstaw ycia ludowego, jak jest 7-letnia szkoa powszechna pisaa w 1931 r. Trzy lata pniej dodawaa: Owiata powszechna bya hasem, z ktrym szlimy do budowy zrbw /.../ pastwa polskiego. /.../ Poprzednie reformy odsuny dzieci chopskie od tworzenia zastpw zawodowej inteligencji; ostatnie decyzje /.../ wywoaj powrt do analfabetyzmu. /.../ Rzd, oszczdzajcy na owiacie, sdzi wida, e do osignicia potgi mocarstwowej starczy... armia analfabetw. Z okazji 10. rocznicy utworzenia rzdu Daszyskiego, pisaa w Wyzwoleniu: /.../ pokolenie bojownikw o niepodlego Polski grzeszyo tym, e pozwolio opanowa si poczuciu, e przez niepodlego rozstrzygn si /.../ wszystkie sprawy /.../ narodowego ycia. Dzi, po latach dziesiciu /.../, woamy jednak jeszcze: ziemi, wiedzy i wadzy dla ludu. Dbaa o to, by po zniszczeniach wojennych przywrci szkole w Krasieninie dawn wietno. Powierzya placwk Centralnemu Zwizkowi Kek Rolniczych, zastrzegajc sobie wpyw na program ksztacenia. Gocia w szkole, gdy tylko pozwala jej czas, w okresie letnim prowadzia wiele zaj. Stale interesowaa si yciem placwki, przesyaa nauczycielkom i uczennicom rady, staraa si pozyska najlepsz kadr, nadsyaa pras i ksiki. Jedna z nauczycielek, Helena Brodowska, wspominaa: Nie moralizowaa, uczya ycia i rozumienia spraw midzyludzkich. Wzywaa do zbiorowych dziaa i codziennej suby spoecznej. Potpiaa egoizm i sobkostwo. Budzia wraliwo serca i uczu. Uczennica Zofia Gorczycanka napisaa za tak: Gdyby mnie kto zapyta, ktry nauczyciel czy wycho-

***

***

73
wawca utrwali mi si w pamici, dla ktrego miaabym najwiksze uznanie, powiedziaabym z rk na sercu Irena Kosmowska. By to czowiek wielkiej idei, a zarazem cichy i skromny. Takich wiadectw jest mnstwo. Jej zaangaowanie w sprawy owiatowe przybrao rwnie inn posta. W miar podporzdkowywania sanacji Zwizku Nauczycielstwa Polskiego i organizacji owiatowych, rs opr rodowisk, ktre nie godziy si na taki dyktat. Przy udziale Kosmowskiej powstao w 1932 r. Towarzystwo Owiaty Demokratycznej Nowe Tory. Skupiao gwnie dziaaczy z krgw PPS i lewicy chopskiej, domagao si przywrcenia demokracji, stao na gruncie niezalenoci ruchu nauczycielskiego od wadz pastwa, postulowao upowszechnianie owiaty, zwaszcza wrd niszych warstw spoeczestwa. W domu Kosmowskiej miecia si siedziba organizacji, ona sama wesza w skad zarzdu, a od 1937 r. bya przewodniczc TOD. Do listy organizacji, w ktrych aktywnie dziaaa, naley doda Polski Komitet Opieki nad Dzieckiem, Towarzystwo Popierania Przemysu Ludowego i Lig Obrony Praw Czowieka i Obywatela. Znalaza si te wrd inicjatorw konkursu na pamitniki chopw, ktry zaowocowa znakomitym poznawczo materiaem o yciu wsi polskiej. U Kosmowskiej brak byo rozdwiku midzy goszonymi ideami a osobistym postpowaniem. Kosmowskapolityk i Kosmowska-pose harmonijnie czyy si z Kosmowsk, ktra zdolne uczennice Krasienina zabieraa do Warszawy na studia, oferujc gocin we wasnym domu (bywao, e za darmo mieszkao u niej nawet 8 dziewczt), z Kosmowsk, ktra ratowaa niezamonych studentw-ludowcw bezzwrotnymi poyczkami, ktra zabieraa robotnicze dzieci na wie na wakacje albo wysyaa nierzadko anonimowo wiejskim rodzinom odzie czy ksiki. Czonkowie Zwizku Modziey Wiejskiej RP powszechnie zwali j cioci, a nawet matk ludu polskiego. To uznanie nie miao nic wsplnego z tani popularnoci. Kosmowska nierzadko zabieraa krytyczny gos w ludowej prasie modzieowej. Szerokim echem odbi si jej artyku Prdko syci z 1931 r.: Z wdzianiem czarnej marynarki odstaje taki od swojej gromady. /.../ Dziewczyna idca do miasta na sub zostaje czsto analfabetk, ale mod zna. Taki te prdko nasyca si: posad, urzdem, miejsk rozrywk i wsika w sub bezmylnie, a stanowisko zdobywa schlebianiem tym, co rzdz od wiekw. I stara si sta do nich podobny. /.../ Klsk ruchu ludowego s ci atwi do nasycenia posadk, frakiem, orderem za cen chopskiego sumienia. Dziaacz ruchu ludowego, Jzef Nieko, napisa: /.../ daleka bya od metod wyrosych z hasa: cel uwica rodki. Nawet w walce politycznej sposoby, rodki i drogi wiodce do celu musiay by dla niej tak samo czyste i wite, jak czyst bya jej wiara w cele, w imi ktrych /.../ dziaaa /.../. W parlamencie bya wzorem szacunku dla przeciwnika. Jarosaw Iwaszkiewicz, zatrudniony wwczas w Biurze Sejmowym, nazwa j Anioem lewym. Tym bardziej wymowna jest historia wspomnianego na wstpie procesu sdowego. Jak ogromna wikszo polskiej lewicy, Kosmowska pocztkowo pozytywnie ocenia zamach majowy. Spodziewaa si, e rzdy Pisudskiego bd oznaczay realizacj prospoecznych reform i zmarginalizowanie wpyww warstw posiadajcych. Te zudzenia nie trway dugo. Ju w marcu 1928 r. pisaa, e Marszaek sprbowa oprze pastwowo polsk nie na zadowolonym chopie i robotniku, jeno na uproszonym o lojalno obszarniku i fabrykancie. Z biegiem czasu coraz krytyczniej oceniaa paniczykw, co dzi kady tydzie pobytu w legionach obliczaj jako szczebel do kariery i tytu do honorw. Wraz ze sw parti przesza do twardej opozycji wobec sanacji. Uczestniczya w kongresie Centrolewu w czerwcu 1930 r. W kampanii wyborczej, przemawiajc na wiecu w Lublinie 14 wrzenia 1930 r., wzburzona prasowym wywiadem z Pisudskim, ktry miota obelgi pod adresem posw i parlamentu w ogle, Kosmowska stwierdzia, e Polska znalaza si pod rzdami obkaca. Tego samego dnia zostaa aresztowana, a kilka dni pniej skazana na p roku wizienia za zniewaenie wadzy pastwowej. Zwolniona za kaucj, wrcia do Warszawy. Sprawa odbia si szerokim echem w Polsce i zagranic. Wyrazy szacunku przesa na rce Kosmowskiej nestor polskich socjalistw, Ignacy Daszyski. Wrd osb, ktre odwiedziy j po opuszczeniu wizienia, by nawet zwizany z pisudczykami pierwszy pomajowy premier Kazimierz Bartel. Kolejne fazy procesu trway dwa lata, a Sd Najwyszy utrzyma wyrok. Kosmowska zgosia si nazajutrz z wasnej woli do wizienia, by po kilku godzinach dowiedzie si, e prezydent Ignacy Mocicki w nadzwyczajnym popiechu wyda decyzj o jej uaskawieniu. Bynajmniej nie ustaa w krytyce sanacji, a w roku 1938 odmwia przyjcia Krzya Niepodlegoci. By to okres rozmaitych problemw w jej yciu. W sfaszowanych i przeprowadzonych w atmosferze zamordyzmu wyborach brzeskich z 1930 r. utracia mandat poselski (uniewaniono list nr 7 na Lubelszczynie). W lutym 1930 r. zmar jej ojciec, niespena dwa lata pniej ukochana ciotka i wsppracownica, a po kilku tygodniach odesza matka. Coraz silniejsze byy ataki epilepsji choroby nkajcej Kosmowsk od lat modzieczych. Gdy sanacyjne wadze zwolniy j z posady wykadowcy w seminarium dla przyszych nauczycielek rzemiosa, postanowia wyemigrowa do Brazylii. Chciaa pracowa wrd tamtejszej Polonii jako nauczycielka. Bdc posank, wielokrotnie zajmowaa si problemami emigracji, stojc na stanowisku, e odrodzone pastwo powinno zachca do powrotu Polakw rozsianych po wiecie. Wyjazd nie doszed jednak do skutku nie otrzymaa pozwolenia od wadz pastwa, a koledzy-ludowcy uznali, e to szaleczy pomys. W nadzwyczajnym trybie ci ostatni zadecydowali o zatrudnieniu Kosmowskiej w redakcji Zielonego Sztandaru, organu prasowego niedawno zjednoczonego ruchu ludowego Stronnictwa Ludowego. Staa si de facto gwnym redaktorem, gdy formalny szef pisma, Maciej Rataj, peni czasochonn funkcj prezesa partii.

***

***

74

z polSKi Rodem ***

Od zjednoczenia ruchu ludowego do wybuchu wojny wchodzia w skad Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego, w latach 1936-38 penia funkcj zastpcy czonka Naczelnego Komitetu Wykonawczego partii. Szczeglnym dowodem uznania byo powoanie jej w skad liczcej zaledwie siedem osb komisji programowo-ideowej SL, jako jedynej kobiety. na? Jakie warunki pracy najemnej w rolnictwie? Jaki zakres dziaania gminy? Jaka organizacja przedstawicielstwa interesw rolniczych w rzdzie? Jakie formy ubezpiecze? Jaka rola pastwa, a jaka samopomoc gromady w zaspokajaniu potrzeb kulturalnych itd.. Stanowczo krytykowaa tych, ktrzy uwaali, e ludowcom nie potrzeba spjnej ideologii, lecz zdobycia wadzy. Postulowaa stworzenie myli agrarnej nie przeciwstawiajcej si, ale wsprzdnej socjalizmowi. Typowa dla agraryzmu bya synteza rzekomych przeciwiestw. Dlatego Kosmowska pisaa o kryzysie gospodarki kapitalistycznej, ktry staje si oglnym kryzysem wspczesnej cywilizacji. A jednoczenie uwaaa, e poddawanie wszystkich przejaww ycia (samorzd, spdzielczo, organizacje polityczne, spoeczne, owiatowe, prasa) pod komend pastwow prowadzio do stopniowego zaniku dobrowolnych wysikw dla dobra publicznego. W 1938 r. pisaa: /.../ demokracja, z ktr masa chopska chce pj, to nie tylko wybory, to szkoa, szpital, teatr dla wszystkich, to owa twrczo techniczna, naukowa i artystyczna, wprowadzona na orbit planowo zaspokajanych potrzeb ogu; to wreszcie i przemys, zorganizowany nie dla zysku i kariery jednostek /.../. Caoksztat /.../ tej gospodarki to solidarna i harmonijna wsppraca wolnych i rwnych ludzi, stale i wiadomie dwigajcych wzwy kulturalny poziom wasnego ycia. Miaa 60 lat, gdy hitlerowcy napadli na Polsk. Po klsce wrzeniowej wczya si w prace podziemnego ruchu ludowego, gwnie we wsparcie ofiar wojny i nazistowskich przeladowa. Znajomi zaatwili jej prac w Powszechnym Zakadzie Ubezpiecze, aby miaa za co y. Wraz z aresztowaniami kolejnych liderw ruchu ludowego, namawiano j na opuszczenie Warszawy i wyjazd na wie. Przez krtki okres przebywaa w szkole spdzielczej w Bychawie, jednak mimo ostrzee wrcia do stolicy, by organizowa pomoc przeladowanym. Noc z 18 na 19 lipca 1942 r. w jej domu gestapo przeprowadzio rewizj. Cho nie znaleziono adnych obciajcych materiaw, Kosmowska zostaa uwiziona na Pawiaku. Wielokrotnie przesuchiwana i przetrzymywana w cikich warunkach, szybko podupada na zdrowiu, miaa wycieczony organizm, nasilaa si epilepsja. Mimo to zostaa wywieziona do Niemiec najpierw do wizienia w Berlinie, pniej do obozu pracy w Mahlow. Coraz silniejsze dolegliwoci sprawiy, e przewieziono j nastpnie do szpitala w Wittenau w Berlinie. Tam przebywaa osiem miesicy, cay czas jej stan zdrowia ulega pogorszeniu. Podczas jednego z alianckich nalotw zostaa ranna w nog. Doczekaa zakoczenia II wojny wiatowej, jednak nie zdoaa ju wrci do Polski. Zmara 21 sierpnia 1945 r. w berliskim szpitalu. Pocztkowo zostaa pochowana w Niemczech, w styczniu 1961 r. staraniem dziaaczy ruchu ludowego jej prochy sprowadzono do kraju i zoono w Alei Zasuonych na Powzkach.

***

Irena Kosmowska nigdy nie pretendowaa do roli ideologa. Bya przede wszystkim dziaaczk spoeczn i publicystk, bez ambicji krelenia szerokich wizji. Nie zmienia to faktu, e bardzo liczono si z jej opiniami, a ona formuowaa tezy, ktre wpyway na kierunek ewolucji ruchu ludowego. Do oglnikowych pocztkowo rozwaa twrcw agraryzmu, Kosmowska wprowadzia pytania o konkrety. W Modej Myli Ludowej pisaa w 1932 r.: A wic: gospodarka indywidualna czy zbiorowa? Jeli indywidualna, to na warsztacie jakiego przecitnego rozmiaru? /.../ Jaki udzia pastwa przy zbycie, nabywaniu, wymianie? Jaka przy tym rola organizacji spdzielczych? W stosunkach zewntrznych: czy cisa barykada celna, czy wolna wymia-

ireNa kosMoWska W reDakCJi zieloNeGo sztaNDaru

remigiusz Okraska

75

wiARA, pRAcA, godno

Ksidz marceli godlewski i Stowarzyszenie Robotnikw chrzecijaskich

Rafa tocha
Wybitny dziaacz i teoretyk spoeczny, ks. Aleksander Wycicki, pisa: Gwnym i pierwszym organizatorem robotniczych zrzesze chrzecijaskich jest bezsprzecznie ks. Marceli Godlewski. Dziaacz ten jest postaci w naszym duchowiestwie nieprzecitn. Energiczny, peen inicjatywy, nie liczcy si z adnymi trudnociami, umiejcy chcie i wytrwale dy do urzeczywistnienia swych planw, ks. Godlewski wyrasta /.../ o ca gow ponad przecitny og swych wspbraci duchownych 1. Krlestwo Polskie pod koniec XIX w. stao si terenem dynamicznego rozwoju przemysu, a co za tym idzie, wzrostu liczebnoci warstwy robotniczej. Jej problemy stopniowo bd wysuwa si na pierwszy plan zagadnie spoecznych na tych terenach. Koci i duchowiestwo katolickie nie od razu potrafili waciwie zareagowa na dokonujce si zmiany. Jednym z pierwszych w tym krgu, ktry dostrzeg tragiczne pooenie robotnikw, by ks. Marceli Godlewski. Analizujc sytuacj, pisa on, i robotnicy zostali zdani /.../ na ask i nieask fabrykanta i administracji fabrycznej. A nawet i wwczas, gdy prawo bierze w obron pracujcego, przedsibiorcy potrafili prawo obej bez wzgldw adnych, nawet czysto ludzkich. Ch osignicia jak najwikszych zyskw zagusza wszelkie uczucia. Na robotnika patrzono wic tylko jako na si robocz, jako na maszyn czysto mechaniczn, z ktrej chciano wycisn jak najwiksz korzy. Wwczas, gdy robotnik zarabia zaledwie tyle, aby tylko z godu nie umar, to kierownicy fabryk otrzymywali pensje a nazbyt wygrowane... 2. W zwizku z takimi konstatacjami postanowi podj prac spoeczn i wychowawcz w rodowiskach robotniczych. Ksidz Marceli Godlewski urodzi si 15 stycznia 1865 r. we wsi Turczynie k. omy, jako syn Ignacego i Katarzyny z Kuczyskich3. Po ukoczeniu szkoy powszechnej w Szczuczynie oraz gimnazjum w Suwakach, kontynuowa nauk w Seminarium Duchownym w Sejnach. W lutym 1888 r. otrzyma tam wicenia kapaskie, po czym wyjecha do Rzymu, gdzie podj studia na Papieskim Uniwersytecie Gregoriaskim. W 1893 r. uzyska stopie doktora teologii. Od 1890 r. pracowa jako wikary w Nowogrodzie k. omy, nastpnie za w Zambrowie i Jedwabnem. Po przeniesieniu do archidiecezji warszawskiej peni posug duszpastersk w Mieleszkach i Szymanowie pod odzi, a potem w parafii w. Krzya w odzi i od 1896 r. w kociele w. Krzya w Warszawie. W 1897 r. otrzyma nominacj na profesora Warszawskiego Seminarium Duchownego. W 1906 r. zosta rektorem kocioa w. Marcina, a nastpnie w latach 1915-1945 by proboszczem parafii Wszystkich witych w Warszawie. W 1906 r. uzyska honorowy tytu szambelana papieskiego oraz ustanowiony przez Leona XIII w 1888 r. order Pro Ecclesia et Pontifice. Gwnym celem ks. Godlewskiego byo stworzenie w Polsce prnej Demokracji Chrzecijaskiej, czyli ruchu, ktry realizowaby zadania nakrelone przez Leona XIII w encyklice Rerum novarum. W zwizku z tym wszed w skad Komisji Pracy Spoecznej, powoanej 9 maja 1905 r. przez episkopat. Komisja wkrtce opracowaa zasady Chrzecijaskiej Demokracji, w ktrych czytamy, i jest /.../ faktem, e w obecnym ustroju spoecznym panuj stosunki nienormalne /.../ Ludzie przejci ide sprawiedliwoci, nie mog patrze obojtnym okiem na taki stan rzeczy, dlatego cz si, zrzeszaj, aby zwalcza zo wsplnymi siami we wsplnej akcji. Tak wanie akcj jest Demokracja Chrzecijaska. Nazywa si demokracj, dlatego e obejmuje wszystkich ludzi, dla wszystkich pracuje, dla wszystkich da sprawiedliwoci. Poniewa za sprawiedliwoci tej najbardziej jest pozbawiony lud, klasy pracujce, przeto najpierw dla ludu i z ludem naley dy do reform spoecznych. Zaznaczamy, e demokracja nie jest opiek nad ludem, lecz idzie razem z ludem, uwiadamia go, walczy razem z nim i chce przez lud wywalczy dla ludu suszne prawa i odpowiednie warunki ycia. Demokracja nazywa si Chrzecijask dlatego, e wypywa z ducha nauki Chrystusowej i opiera si na zasadach etyki Chrystusowej. Zastrzegano jednak, i niewaciwym byoby postrzeganie jej jako akcji stricte religijnej. Jest ona bowiem /.../ prac spoeczn. Stara si ona przede

***

76

z polSKi Rodem
wszystkim, aby zapanowaa idea sprawiedliwoci w stosunkach spoecznych, wystpuje w imi ideaw i hase oglnoludzkich i pracuje dla caej ludzkoci. Z drugiej strony podkrelano, e Demokracja Chrzecijaska wyklucza ze swego programu polityk i nie suy adnym partiom i adnym celom politycznym 4. Twrcy tej deklaracji byli wiernymi uczniami Leona XIII, rozumieli termin chrzecijaska demokracja w ten wanie sposb, w jaki zosta on przeze zdefiniowany w encyklice Graves de communi, w ktrej czytamy, i termin w nie powinien by upolityczniany, natomiast naley dy, by /.../ ci, ktrzy yj z pracy rk i ze swego zawodu, znaleli si w znoniejszym pooeniu i stopniowo tyle zarabiali, by sami o siebie troszczy si mogli, w domu i w yciu publicznym swobodnie peni mogli obowizki cnoty i religii, by si czuli nie zwierztami, lecz ludmi /.../. Do tego celu zmierza powinna dziaalno ludzi, przychylnie usposobionych dla ludu chrzecijaskiego, ktremu w tym kierunku nie naley pomoc, by go ustrzec od zarazy socjalizmu 5. Pomys zajcia si kwesti robotnicz zacz kiekowa u ks. Godlewskiego w 1891 r. podczas pobytu w Wielkim Ksistwie Poznaskim. Tam dziaalno spoeczna duchowiestwa rozwijaa si dynamicznie ju od lat szedziesitych XIX w. Ksidz Godlewski zetkn si ze stowarzyszeniami robotniczymi i zapozna z metodami pracy w tym rodowisku. Rwnie pobyt w Belgii, Niemczech czy Holandii niewtpliwie mia swoje znaczenie. Pierwsze prace w tym kierunku podj ks. Godlewski w parafii w. Krzya w odzi, nastpnie kontynuowa je w Warszawie przy kociele pod tym samym wezwaniem, gdzie na przeomie lat 1903 i 1904 zaczy zbiera si osoby zainteresowane sprawami spoecznymi. Ksidz Godlewski gromadzi te wok siebie coraz liczniejsze grono robotnikw, prowadzc w kad niedziel po nieszporach pogadanki o treci spoecznej. Wkrtce tym sposobom pracy nadano formy organizacyjne na prob samych robotnikw. W ten sposb powstaje tajne stowarzyszenie Stra Krlestwa Polskiego i Litwy. Jego statut zawiera 8 punktw, w ktrych stawiano za cel m.in. zwalczanie teorii niezgodnych z duchem chrzecijaskim i narodowym, zapobieganie i przeciwdziaanie strajkom, popieranie przemysu i handlu polskiego, szerzenie owiaty, promowanie zasad solidaryzmu czy stworzenie kasy samopomocowej dla czonkw stowarzyszenia6. Stra funkcjonowaa jako zrzeszenie nielegalne do jesieni 1905 r., kiedy to wykorzystujc liberalizacj wywoan zamtem rewolucyjnym, ks. Godlewski przeksztaci j w legalne Towarzystwo w. Jzefa, majce przede wszystkim cele kulturalne i etyczne. Byo to jednak niewystarczajce, w caym Krlestwie narastao wrzenie rewolucyjne, mnoyy si strajki, zaogniaa walka pomidzy socjalistycznymi a endeckimi organizacjami robotniczymi. Ks. Godlewski uzna, i w tej sytuacji naley zaj stanowisko, wycign do robotnikw pomocn do, zwaszcza i oni sami zwrcili si do niego przekonani, e /.../ naley im si jaka pomoc od Kocioa, e w tej walce midzy organizacjami /.../ jest naturalny porednik kapan katolicki 7. W zwizku z tym ks. Marceli w niedziel 16 wrzenia 1905 r. w kociele w. Marcina oznajmi przybyym robotnikom powoanie do ycia Stowarzyszenia Robotnikw Chrzecijaskich (SRCh). Statut SRCh zarejestrowany zosta dopiero 21 grudnia 1906, ale nie czekajc na jego formalne zatwierdzenie ks. Godlewski zacz tworzy koa Stowarzyszenia, liczce minimum 30 czonkw. Powsta te Komitet Ratunkowy SRCh, ktrego zadaniem byo niesienie doranej pomocy robotnikom i ich rodzinom, np. w postaci darmowych obiadw, ktrych wydawano setki dziennie. Statut przewidywa, i SRCh bdzie organizacj oglnokrajow i stwierdza, e stawia sobie ono za cel /.../ podniesienie stanu robotniczego pod wzgldem religijno-moralnym, umysowym, materialnym i narodowym. W 1908 r. wprowadzono do niego zapis mwicy o zakazie agitacji partyjno-politycznej w onie organizacji. Zamanie tego zakazu skutkowa miao wykluczeniem ze Stowarzyszenia, poza nim natomiast /.../ kady czonek moe nalee wedug wasnego uznania do wszelkich partii politycznych na gruncie narodowym stojcych, zgodnych z zasadami wiary 8. O czonkostwo w stowarzyszeniu mogli ubiega si nie tylko katolicy, ale wszyscy chrzecijanie, cho udzia niekatolikw nie by nazbyt imponujcy naleao do niego kilku ewangelikw i jeden prawosawny. Tym niemniej, kwestia ta bya przedmiotem powanych kontrowersji. Gwnymi oponentami Godlewskiego byli ks. Wodzimierz Jakowski z Czstochowy i ks. Andrzej Rogoziski z odzi, propagujcy wizj czysto katolickiego zrzeszenia. Kwestia ta stanowia zagadnienie o charakterze oglnokocielnym, po tym jak w Niemczech wybuch spr zwany berlisko-koloskim, dotyczcy preferowanego modelu zwizkw robotniczych czy maj mie one charakter mono- czy midzykonfesyjny. W sprawie zabra gos papie Pius X wydajc w 1912 r. encyklik Singulari quadam, w ktrej dopuci pod pewnymi warunkami moliwo udzia robotnikw katolickich w stowarzyszeniach midzywyznaniowych. Drugi spr w SRCh dotyczy zasad funkcjonowania ruchu. Ks. Godlewski opowiada si za jak najwikszym udziaem samych robotnikw w kierowaniu Stowarzyszeniem, ks. Jakowski natomiast sta na stanowisku zwanym patronalistycznym i postulowa znaczne rozszerzenie zakresu wadzy ksiy. Na II Zjedzie SRCh, ktry odby si 9-10 stycznia 1907 r. w Warszawie, przyjto jednak, i duchowni patroni bd mie decydujcy gos w sprawach moralno-religijnych, w pozostaych natomiast jedynie doradczy, gdy robotnicy powinni sami rozstrzyga o kwestiach bezporednio ich dotyczcych 9. Stowarzyszenie realizowao cele m.in. poprzez urzdzanie regularnych spotka, na ktrych dyskutowano najistotniejsze problemy dotykajce robotnikw, tworzenie biur porednictwa pracy i porad prawnych, bibliotek, sdw polubownych, instytucji samopomocowych oraz organizowanie wolnego czasu robotnikw. W kwestii odpowiedniej formacji religijno-moralnej stanu robotniczego twrcy SRCh wychodzili z do pesymistycznych konstatacji. Nie byo u nich hurraoptymizmu, wynikajcego z penych wity na niedzielnych naboestwach czy z generalnie dobrej kondycji polskiego

***

***

77

Kocioa w porwnaniu z jego odpowiednikami na zachodzie Europy. Dlatego niemao uwagi powicono organizowaniu rekolekcji robotniczych czy odczytw i pogadanek, ktrym przywiecaa dno do tego /.../ aby da w sposb jasny i przystpny wiatopogld chrzecijaski i zasady katolickie, a w sercach rozbudzi gorce umiowanie wiary i Kocioa 10. Nie zaniedbywano rozwoju intelektualnego oraz godziwej rozrywki. Temu miay suy robotnicze domy ludowe zakadane przez SRCh na terenie caego kraju warto nadmieni, i adna inna organizacja nie utworzya na terenie Krlestwa Polskiego tylu tego rodzaju placwek. Organizowano w nich nie tylko posiedzenia, ale i koncerty, odczyty, zabawy, przedstawienia teatralne, pokazy filmowe, w nich rozwijay si i wiczyy chry robotnicze, orkiestry, teatry amatorskie. Zakadano rwnie szkoy oraz kursy dla analfabetw. Wydawano te tygodnik dla robotnikw pt. Pracownik Polski, wychodzcy w szczytowym okresie rozwoju w nakadzie 18 tys. egzemplarzy. Na jego amach propagowano idee Leona XIII z encykliki Rerum novarum i analizowano aktualne, konkretne kwestie spoeczno-gospodarcze z punktu widzenia katolickiej nauki spoecznej. Problematyce tej powicano take niemao miejsca na amach redagowanych przez ks. Godlewskiego miesicznikw Kt jak Bg i Ruch ChrzecijaskoSpoeczny oraz pisma Pracownica Polska.

Stowarzyszenie prowadzio rwnie oywion dziaalno gospodarcz, majc na celu pomoc materialn robotnikom. Wyrazem tego byy organizacje samopomocowe i spdzielcze. Zakadano kasy zapomogowe dla chorych, zapomogowo-pogrzebowe oraz zapomogowo-poyczkowe czy oszczdnociowo-poyczkowe, przy warszawskim oddziale funkcjonowaa rwnie kasa oszczdnoci dla dzieci ludu pracujcego. Spdzielcze efekty pracy SRCh rwnie byy niemae, z inicjatywy jego czonkw powstao bowiem ok. 500 takich inicjatyw, gwnie spoywczych. Warto take odnotowa funkcjonowanie biura porad prawnych oraz punktu porad lekarskich. W latach 1907-08 SRCh liczyo w Krlestwie Polskim 79 k, skupiajcych ponad 22 tys. robotnikw. Istniej jednak informacje wskazujce na dwa razy wiksz liczebno obejmuj one prawdopodobnie nie tylko osoby pacce skadki, ale i sympatykw Stowarzyszenia, biorcych mniej lub bardziej regularnie udzia w jego pracach. Pierwsze trzy lata to zdecydowanie najlepszy okres organizacji. Pniej pocztkowy dynamizm zacz sabn i SRCh przeyo wyrany kryzys. Zadecydoway o tym nie tylko przyczyny zewntrzne, ale i sabo samego ruchu, ktry zacz si kurczy, gdy znik pierwszy zapa. Jego twrcy nie

***

78

z polSKi Rodem
ustrzegli si licznych bdw. Brak byo spjnego, dugofalowego planu funkcjonowania i rozwoju SRCh, dziaano spontanicznie i troch po omacku. W dziaaniu /.../ jak podkrela A. Wycicki nie wida adnego systemu, planu, nie ma nowych metod, wyprbowanych gdzie indziej, jak np. w Ksistwie Poznaskim lub zagranic 11. Do tego doszy przeszkody stawiane przez wadze rosyjskie, brak poparcia dla dziaa ks. Godlewskiego ze strony pracodawcw, rodzimej inteligencji i hierarchii kocielnej. Niektre rodowiska w polskim Kociele darzyy SRCh nieskrywan niechci i zaczy wysuwa pod adresem ks. Godlewskiego zarzuty o inklinacje modernistyczne. Byy one szczeglnie none w tamtym okresie i dotkliwe dla oskaronego, poniewa w 1907 r. papie w. Pius X potpi tzw. tendencje modernistyczne w dekrecie Lamentabili oraz encyklice Pascendi Dominici Gregis. W odpowiedzi delegacja SRCh z ks. Godlewskim udaa si do Rzymu. Przyjto ich na specjalnej audiencji, w czasie ktrej Papie wyrazi jednoznacznie poparcie dla ich dziaalnoci: Bogosawi was wszystkich, wasze rodziny, wasze prace, a gdy wrcicie do swoich, powiedzcie im, e z caego serca bogosawi wasz organizacj, aby zawsze wiern bdc Bogu, rozwijaa si z jak najwikszym poytkiem dla swych czonkw 12. Pierwsza wojna wiatowa ostatecznie doprowadzia do wyganicia dziaalnoci SRCh. Po odzyskaniu niepodlegoci doszo do odrodzenia ruchu, jednak ks. Godlewski ju w jego pracach nie uczestniczy. W latach midzywojennych coraz mocniej wsppracowa z obozem narodowym, z ktrym ju wczeniej by powizany jako czonek Ligi Narodowej. Nie wrci do aktywnego udziau w yciu chrzecijasko-spoecznym, zajmujc si przede wszystkim problematyk ydowsk. Sprawio to, e zaczto okrela go mianem jednego z czoowych antysemitw w polskim Kociele. ycie jednak przynosi niespodzianki i obala utarte stereotypy. W listopadzie 1940 r. koci Wszystkich witych przy pl. Grzybowskim znalaz si za murami getta. Ks. Godlewski dobrowolnie pozosta w swojej parafii. Wkrtce zacz nie ofiarn pomoc ludnoci ydowskiej. Uczyni to czowiek, ktry przed wojn postulowa bojkot handlu ydowskiego, nie zgadzajc si z opiniami osb, ktre w imi zasad chrzecijaskich nawoyway /.../ abymy nie omijali handlu ydw i zaniechali pracy nad odydzeniem handlu i przemysu polskiego; czowiek twierdzcy, i popierajc haso swj do swego jako chrzecijanie nie wykraczamy przeciwko wierze katolickiej, lecz przeciwnie, speniamy jej wskazania i do niej si stosujemy 13. Ludwik Hirszfeld, wiatowej sawy serolog i immunolog pochodzenia ydowskiego, powici mu w swoich wspomnieniach osobny rozdzia, zatytuowany W cieniu kocioa Wszystkich witych. Praat Godlewski czytamy we wspomnieniach Hirszfelda. Gdy wymawiam to nazwisko, ogarnia mnie wzruszenie. Namitno i mio w jednej duszy. Ongi bojowy antysemita, kapan wojujcy w pimie i sowie. Ale gdy los zetkn go z tym dnem ndzy, odrzuci precz swoje nastawienie i cay ar swego kapaskiego serca powici ydom. Gdy pojawiaa si jego pikna siwa gowa, przypominajca oblicze Piotra Skargi z obrazu Matejki, w mioci i pokorze schylay si przed nim gowy. Kochalimy go wszyscy: dzieci, starcy i wyrywalimy go sobie na chwil rozmowy. A nie skpi siebie. Uczy dzieci katechizmu, sta na czele Caritasu dzielnicy i kaza rozdawa zup bez wzgldu na to, czy godny jest chrzecijaninem, czy ydem. Czsto przychodzi do nas, by pociesza i pokrzepia. Nie tylko mymy go cenili. Chciabym przekaza, co o nim myla prezes gminy [ydowskiej] Czerniakw. Na posiedzeniu u docenta Zweibauma zebralimy si z okazji rocznicy [tajnych] kursw [medycyny]. I tam prezes opowiada, jak praat rozpaka si w jego gabinecie, gdy mwili o ydowskiej niedoli, i jak si stara pomc i tej niedoli uly. Mwi on, ile ten ksidz, b[yy]. antysemita, serca ydom okazywa 14. Po zamkniciu kocioa i usuniciu duchownych z getta, ks. Godlewski kontynuowa dziaalno. Organizowa tajne lokale, w ktrych ukrywano du liczb ydw. Szczegln opiek w wietle relacji i wspomnie, otacza dzieci ydowskie 15. Zmar 26 grudnia 1945 r. w Aninie k. Warszawy. rafa tocha

***

1. 2. 3.

4. 5.

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

15.

ks. dr a. Wycicki, Chrzecijaski ruch robotniczy w Krlestwie Polskiem. Monografia spoeczna, Piotrogrd 1915, s. 154. Cyt. za r. Bender, Spoeczne inicjatywy chrzecijaskie w Krlestwie Polskim 1905-1918, lublin 1978, s. 84. Na temat ks. Godlewskiego zob. r. Bender, Marceli Godlewski [w:] Sownik biograficzny katolicyzmu spoecznego w Polsce, t. 1, lublin, 1994, ss. 147-148; Marceli Godlewski [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. Viii, Wrocaw-krakw-Warszawa, 1959-1960, s. 180. Cyt. za r. Bender, Spoeczne inicjatywy... op. cit., ss. 66-67. leon xiii, Graves de communi [w:] k. Grzybowski, B. sobolewska, Doktryna polityczna i spoeczna papiestwa (1789-1968), Warszawa 1971, ss. 279, 280, 281. ks. dr a. Wycicki , Chrzecijaski ruch robotniczy w Polsce. Monografja spoeczna, Pozna-Warszawa 1921, s. 81. ibid., s. 82. Cyt. za r. Bender, Spoeczne op.cit., s. 72. s. Gajewski, Spoeczna dziaalno duchowiestwa w Krlestwie Polskim 1905-1914, lublin 1990, ss. 60-66. ks. dr a. Wycicki, Chrzecijaski ruch robotniczy w Polsce... op.cit., s. 118. ibid., s. 143. ibid., s. 120. ks. M. Godlewski, Bojkot ydw a Koci, Gos Narodu nr 63/1913. l. Hirszfeld, W cieniu kocioa Wszystkich witych [w:] Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomoc ydom 1939-1945, oprac. W. Bartoszewski, z. lewinwna, krakw 1969, s. 817. zob. W. smlski, Losy dziecka, Warszawa 1961, ss. 238-240; tene, Zaklte lata, Warszawa 1964, ss. 290-294.

z gRuBej RuRy

79

wielKA TRAnSFoRmAcjA
pRzypAdeK czy Konieczno HiSToRycznA?

Arkadiusz peisert
Karl Polanyi znany jest gwnie jako autor ksiki Wielka Transformacja (The Great Transformation). Ksik t ukoczy w Stanach Zjednoczonych i wyda w 1944 r. w Nowym Jorku. Podejmuje w niej temat rewolucji przemysowej oraz jej spoecznych i gospodarczych konsekwencji, kwestionujc dotychczasowe teorie pojawienia si kapitalizmu. Gwnym tematem jego rozwaa jest wzrost i upadek spoeczestwa rynkowego, a jej przesanie wpisywao si w powojenne debaty (wiadczy o tym choby podtytu ksiki: Polityczne i gospodarcze korzenie naszych czasw). Polanyi by krytykiem rynku i kwestionowa jego zdolno do samoregulacji, co sytuowao go poza gwnym nurtem ekonomii. Uwaa, e zjawiska gospodarcze i spoeczne naley postrzega caociowo, z uwzgldnieniem konkretnego kontekstu historycznego. S one zakorzenione w rzeczywistoci kulturowej oraz maj wiele uwarunkowa spoecznych. Dla Polanyiego pojawienie si spoeczestwa nowoczesnego w takim ksztacie, jaki obecnie znamy, byo do pewnego stopnia przypadkiem. Spoeczestwo to posiada tak formu tylko dlatego, e ksztat relacji midzyludzkich i zbiorowych zosta narzucony przez oddziaywanie wolnego rynku. Polanyi stwierdza, e wszelkie zrzeszenia spoeczne oparte na wizach organicznych, funkcjonujce jeszcze na peryferiach spoeczestwa nowoczesnego, nie s anachronizmem, lecz naturaln form wizi, bez wzgldu na rozmiar spoecznoci. Istniay one od pocztku spoeczestw, ale dopiero kapitalizm zagrozi ich trwaniu. Od zawsze suyy one do odtwarzania zasobw niezbdnych do przetrwania spoeczestwa. Jako przykad Polanyi podaje cechy rzemielnicze miast redniowiecznych. Cho zysk od zawsze by gwnym celem rzemielnikw, to jednak zasad organizujc ich dziaanie byo, wedug Polanyiego, przede wszystkim doskonalenie umiejtnoci zawodowych oraz stanie na stray monopolu: wytwrczoci, handlu i wiedzy na temat okrelonego towaru. Ich istnienie byo rezultatem wysiku czonkw, ponoszonego w imi grupowego interesu. Zrzeszenia spoeczne, oparte na wiziach organicznych, od pocztkw wolnego rynku zmuszone byy prowadzi walk o przetrwanie. Dua cz z nich musiaa znikn. Z drugiej strony, w spoecznociach powstaych w wyniku oddziaywa wolno-

Paradoks gospodarki rynkowej polega na tym, e etyczna baza (np. etos suby cywilnej czy etyka w biznesie) niezbdna do funkcjonowania stabilnych instytucji, jest przeniesiona z podmiotw, ktre uprzednio byy przez wolny rynek i pastwo niszczone.
rynkowych, takich jak nowe miasta przemysowe, zaczy odradza si denia do stworzenia organizmw spoecznych, opartych na spontanicznoci i wsplnym interesie. Byy nimi spdzielnie, a take wszelkiego typu stowarzyszenia o charakterze nieekonomicznym: kulturalne, sportowe, polityczne itp. Wedug Polanyiego, postpujce od okresu wczesnej nowoytnoci utowarowienie pracy, ziemi i pienidza, doprowadzio do powstania kapitalizmu, ktry w najczystszej postaci wystpi w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocnej w drugiej poowie XIX wieku. Fikcyjno towarowoci ziemi oznacza, e jej posiadanie jest zudzeniem. Po pierwsze nie zostaa ona przez nikogo wytworzona w celu osignicia zysku. Po drugie, procesy, ktre ksztatuj ziemi, czy te w oglnoci natur, s w duej mierze niezalene od czowieka. Po trzecie fragment przyrody stanowi cz wikszego ekosystemu, bez ktrego walory okrelonego obszaru ziemi byyby znacznie mniejsze lub adne. Bezpieczestwo produkcji ywnoci i reprodukcji rodowiska jest w kadym spoeczestwie w jakim stopniu wyczone spod regulacji wolnorynkowej. Fikcyjno towarowoci pracy polega na tym, e jej pierwszym i naturalnym wacicielem pozostaje czowiek ni dysponujcy. Praca nie istnieje niezalenie, lecz wie si zawsze z jakim czowiekiem, zajmuje jego czas, jego ycie, pozwala mu si uczy, a z drugiej strony wykorzystuje jego umiejtnoci. Nie istnieje praca jako co odrbnego od dziaalnoci czowieka. Praca a waciwie oglna dziaalno gospodarcza czowieka jest dla istnienia spoeczestwa

80

z gRuBej RuRy

Bogactwo zaley od moralnej dojrzaoci spoeczestwa

niezbdna, wobec czego instytucje podnoszce kwalifikacje i dbajce o standardy zawodowe (szkoy, uczelnie wysze, stowarzyszenia branowe, cechy itd.) stanowi o poziomie rozwoju spoeczestwa i jego sile. Sprzeda tej pracy innej osobie bya wynikiem koniecznoci, w jakiej znaleli si drobni rolnicy, rzemielnicy i pozostali niewielcy wytwrcy na progu rewolucji przemysowej. Fikcyjno pracy jako towaru polega na oddzieleniu samej pracy od czowieka i jego aktywnoci w ogle. Tak rozumiana praca jest wydzieraniem kawaka ycia osobom zmuszonym do sprzeday pracy z powodu swej sytuacji materialnej. Dla Polanyiego takie oddzielenie wacicieli od wykonawcw pracy jest fenomenem historycznym, a nie obiektywn koniecznoci wynikajc ze zmian technologicznych. W niektrych spoeczestwach towarami fikcyjnymi mog by te elementy, ktre w innym spoeczestwie, o innej kulturze, towarami nie s. Na przykad w USA opieka zdrowotna tradycyjnie uznawana jest za cz sfery prywatnej, nie za element polityki spoecznej, lecz w Europie jest inaczej. W ekonomii szeroko stosowane jest pojcie dobra publicznego. Jest ono czciowo zbiene z koncepcj pozornego towaru. Polanyi oskara gospodark wolnorynkow (oraz jej entuzjastw), e bazuje na faszywym koncepcie nadrzdnoci gospodarki i rynku wobec spoeczestwa i etyki. Wedug niego, w nowoczesnym spoeczestwie nastpio rozszerzenie optyki rynkowej na wszystkie instytucje gospodarcze. Instytucje substancjalne dla spoeczestwa (spontaniczne stowarzyszenia, kluby, bractwa) uznane zostay za archaiczne. Pojawi si, jak mwi Polanyi utopizm rynkowy. Powoduje on rozdzielenie, odcicie gospodarki od instytucji spoecznych i politycznego oddziaywania, w imi samoregulacji, niezalenoci; jednoczenie za wcignicie do ekonomicznej analizy wszystkich elementw kultury i konfrontowanie ich z racjonalnoci rozumian jako denie do realizacji wasnego interesu przez jednostki. Nigdy wczeniej ani nigdzie indziej przed europejsk rewolucj przemysow rynek nie by niczym wicej, jak tylko akcesorium ycia ekonomicznego. Z reguy system ekonomiczny by dostosowany do systemu spoecznego i jakiekolwiek odmiany rynku funkcjonoway, zawsze zbudowane byy na fundamencie tego systemu. W konsekwencji, regulacje i rynek rozwijay si rwnolegle, ale zawsze regulacje dominoway nad swobodnym obrotem towarw. Samoregulujcy si rynek by nieznany. Sprzeczno midzy fikcyjnymi towarami a substancjalnoci spoeczestwa jest centralnym elementem teorii Polanyiego. Sprzeczno ta wynika z dwch odmiennych znacze sowa ekonomiczny. Znaczenie formalne okrela racjonaln kalkulacj rodkw i wynikw. Racjonalno zawiera w sobie zestaw regu, ktre determinuj taki wybr pomidzy alternatywami, jaki pozwala na maksymalizacj zyskw. Ekonomia wolnorynkowa opiera si na zaoeniu, e ludzie bd w naturalny sposb zachowywa si tak, aby maksymalizowa indywidualne korzyci pienine. Z kolei substancjalna definicja sowa ekonomiczny odnosi si do materialnej realizacji potrzeb poprzez praktyki, ktre organizuj zalenoci od innych ludzi i rodowiska, potrzebne do zachowania utrwalonego standardu i sposobu ycia. Zbiorowoci ludzkie funkcjonuj dziki umiejtnoci budowania zinstytucjonalizowanych relacji pomidzy przyrod a spoeczestwem. Najwaniejsza norma, jaka zawsze bya i jest kultywowana w nie-rynkowych instytucjach spoecznych, to wzajemno. Powoduje ona zrnicowanie interakcji ekonomicznych. Prowadzi te do takich wymian pomidzy ludmi czy grupami, ktre nie s dyktowane wycznie interesem wasnym. Skutkuje to wzbogaceniem i utrwalaniem relacji gospodarczych, ktre z drugiej strony rozwijaj pole dla wolnego rynku. Bez takich praktyk rynek skazaby si na zagad. Przykadem jest tzw. welfare state w ktrym normy wymiany zostay zastpione przez transfery instytucjonalne. Mimo dobrych intencji jego twrcw, welfare state poprzez redystrybucj zniszczyo spontaniczne praktyki wzajemnoci.
bnd triVer. NoWy Jork 1908-1915

narodw

81
W historii stale, cho ze zmienn intensywnoci, wystpuje napicie pomidzy tradycj a innowacyjnoci. Jeli przemiany powoduj du dyslokacj spoeczestwa, ulega ono dezintegracji. Transformacja to sztorm dla kadego spoeczestwa. Polanyi opisuje trzy przykady takich transformacji w historii Anglii: grodzenia [trwajcy od XVII w. proces podziau wsplnych pastwisk na dziaki prywatne, prowadzony tak, e niewielka grupa osb skupia w swych rkach ogromn cz wasnoci ziemskiej przyp. red.], Speenhamland Act (1795) oraz rewolucj przemysow. Na mocy Speenhamland Act biedni otrzymywali od pastwa dopat do wynagrodzenia, niezalen od ich dochodu, lecz od zmieniajcej si ceny chleba. Pace byy ksztatowane przez pracodawcw, ale bez wzgldu na wysoko zarobkw do pensji dopacao pastwo. Niezamoni rzemielnicy zaczli rezygnowa z pracy we wasnych warsztatach (w ktrych nie otrzymywali wsparcia pastwa) i przenosili si do powstajcych fabryk, gdzie otrzymywali gwarancj utrzymania na minimalnym poziomie. W wyniku Speenhamland Act ludzie masowo opuszczali wsplnoty wiejskie i przenosili si do miast. Z czasem stawali si zaleni od dopat pastwa. Konsekwencje okazay si przeciwne do zamierzonych pracodawcy obniali pensje, robotnicy za odmawiali pracy, co prowadzio do ich zuboenia. Speenhamland Act spowodowa, e motywacja do pracy, jaka stoi za koniecznoci przetrwania, przestaa istnie. W efekcie pozycja pracodawcw staa si tak silna, e doprowadzili oni do zniesienia Speenhamland Act, zastpujc go w 1834 r. tzw. Poor Law Ammendments Act. W jego wyniku pojawi si wolny rynek pracy. Strach przed godem u biedakw oraz dza zyskw u bogatych, stay si fundamentem relacji gospodarczych. Jak pisze Polanyi, w wyniku porednich oddziaywa Speenhammland Act zniszczy status pracownika, za Poor Law Ammendments Act status osoby ludzkiej. Praca staa si towarem. Harmonia ludzi we wsplnocie zostaa zastpiona harmoni ekonomiczn, ktra kryje w sobie milczce zaoenie, e kady uczestnik rynku wyraa zgod na bycie zniszczonym w razie zego obrotu koniunktury. W trakcie angielskiej rewolucji przemysowej nastpi niezwyky skok technologiczny, ktremu towarzyszya rwnie niezwyka, katastrofalna erozja ycia wsplnotowego. Nastpio zniszczenie starego mechanizmu ycia zbiorowego, w miejsce ktrego nie pojawi si aden zastpczy mechanizm integracyjny. Samoregulacja rynkowa, ktra pojawia si Anglii w kocu XVIII w., wymusia instytucjonalny podzia ycia spoecznego na sfer ekonomiczn i polityczn. Pocztki rewolucji przemysowej w Anglii to moment edycji synnego dziea Adama Smitha Bogactwo narodw. W czasach powstania ksiki Smitha problem ubstwa nie by dostrzegany, lecz zauwaono go ju wkrtce, gdy pojawia si rozprawa Williama Townsenda Rozwaania o prawach dla ubogich, wydana w 1786 r. Jak podkrela Polanyi, Smith nie postulowa, aby niewidzialna rka rynku bya niekontrolowana. Pisa o bogactwie narodw, a bogactwo to traktowa jako element wsplnoty. Wynika ono z rnorodnych tradycji, zwyczajw, systemw, ustrojw. Kady oryginalny nard jest posiadaczem bogactwa, czyli niepowtarzalnej kombinacji elementw kultury, tradycji, zwyczajw, norm etycznych, instytucji. Bogactwo zaley gwnie od si instytucji, ktre reguluj, ale i ograniczaj wolny rynek. Instytucje te istniej dziki postawom moralnym czonkw danego narodu. Bogactwo narodw zaley zatem od moralnej dojrzaoci spoeczestwa. To nie niewidzialna rka rynku pokazuje korzyci, jakie moemy odnie z wymiany. Przeciwnie nasze denie do zaspokojenia wasnych de jest wtedy dobre i przynosi korzyci, gdy wie si z poszanowaniem godnoci kadego czowieka i jego praw. Niewidzialna rka rynku jest raczej rezultatem cywilizacyjnego i moralnego rozwoju spoeczestwa. W spoeczestwach rozwinitych, czyli, zdaniem Smitha, takich, w ktrych wysoko ceniona jest godno czowieka i moralny ad, moliwe jest wprowadzenie ryzykownego elementu, jaki stanowi samoregulujcy si rynek. Townsend by bardziej krytycznym obserwatorem spoeczestwa rynkowego. Jako jego metafor przytacza relacj podrnika o wyspie u wybrzey Chile, na ktrej rozmnoyy si kozy. Po pewnym czasie Hiszpanie wypucili na wysp psy w celu zlikwidowania populacji kz, ktre stanowiy rdo poywienia dla piratw. Psy jednak oszczdziy ostatnie sztuki kz w obawie przed cakowit utrat poywienia. Townsend w ten sposb pokazuje, e jedynym motywem posiadaczy rodkw produkcji w spoeczestwie kapitalistycznym jest wanie ochrona podstawowych zasobw siy roboczej, aby moga ona by dostpna w przyszoci. Jedyn si zdoln uchroni jednostki przed wzajemnym wyniszczeniem jest wic racjonalna kalkulacja, zgodnie z ktr inni s potrzebni jednostce, aby moga ona pomnaa swoje indywidualne korzyci. Jednak w miar rozwoju kultury, poszerza si zakres ochrony spoeczestwa przed egoizmem jednostek. Wedug Townsenda, miar rozwoju cywilizacyjnego jest wanie zakres ochrony przed samoregulacj wolnorynkow, jak instytucje mog zapewni czowiekowi. Wczesny kapitalizm to odkrycie spoeczestwa jako swoistego uniwersum. Ju na pocztku XIX w. pojawi si opr przeciw praktykom wolnorynkowym i upowszechnianiem fikcyjnoci towarw. Powstay partie chopskie, socjalistyczne i katolickie, ktre broniy statusu osoby ludzkiej. Doprowadzio to w kocu XIX w. i na pocztku XX w. do prb oddzielania towarw fikcyjnych od realnych. Rozwina si globalna gospodarka, ale chronione zaczy by: zdrowie, higiena, warunki i bezpieczestwo pracy oraz materialny poziom ycia. Elementy te zaczto traktowa jako zasb pastwa. Lata midzywojenne przyniosy jednak mocny powrt do utowarowienia ycia spoecznego. Paradoks gospodarki rynkowej polega na tym, e etyczna baza (np. etos suby cywilnej czy etyka w biznesie) niezbdna do funkcjonowania stabilnych instytucji, jest przeniesiona z podmiotw, ktre uprzednio byy przez wolny rynek i pastwo niszczone. S to gildie, kocioy, samorzdy, uniwersytety, stowarzyszenia i korporacje zawodowe. Pastwo nowoczesne nie jest zdolne jednak peni roli reprezentanta

82

z gRuBej RuRy
i organizatora kompleksowego spoeczestwa. Tak jak rynek redukuje ludzk gospodark do form rynkowych, tak i fikcja nieograniczonej kompetencji pastwa redukuje spoeczestwo do pastwa lub idei narodowej. Przeciw tym dwu abstrakcyjnym podstawom porzdku spoecznego Polanyi proponuje idee spoeczestwa substancjalnego. Nie chce oczywicie likwidacji rynku czy pastwa, ale ekonomia substancjalna wymaga spoeczestwa bazujcego na nie-rynkowych instytucjach, ktre odgrywaj zasadnicz rol w zaspokajaniu potrzeb, dystrybucji wiedzy i alokacji statusu. W spoeczestwie niezbdne s instytucje utrzymujce minimum indywidualnych zobowiza etycznych obywateli, potrzebnych do zaspokajania wsplnych zada spoeczestwa. Relacje rynkowe zaamuj si, jeli nie s ograniczone mechanizmami chronicymi przyrod i czowieka przed degeneracj i wyczerpaniem. Nienegocjowalna zaleno instytucji spoecznych od rynku lub pastwa, zaamuje status tradycji jako niewyczerpanego rda ksztatowania zrzesze. Istniejce organizacje adaptuj si wtedy do zmian transformacyjnych (narzuconych przez pastwo lub rynek) poprzez utrzymywanie zewntrznego ksztatu organizacji dla ludzi, za wewntrznie asymilujc zmiany konieczne do funkcjonowania w nowych warunkach. Przykadami tego rodzaju instytucji s niektre stowarzyszenia i fundacje, dziaajce obecnie w Polsce, ktre korzystaj z przywilejw skierowanych do organizacji nie nastawionych na zysk, za w rzeczywistoci s zakamuflowanymi firmami prywatnymi. Nie przypadkiem na pocztku lat 90., w dyskusji o polskim modelu gospodarki, powrcono do rozwaa Polanyiego. W 1994 r. ukazaa si ksika, bdca skrtem dyskusji pomidzy wybitnymi ekonomistami na temat uprzedniej dekady i najbliszej przyszoci, pt. The new Great Transformation?. Polskich robotnikw zagroonych bezrobociem porwnywano do robotnikw angielskich sprzed 150 lat. Dzisiaj mona powiedzie, e wiele z przewidywa Polanyiego sprawdzio si w odniesieniu do Polski. Chocia od paru lat mona obserwowa zdecydowan popraw gospodarcz, to jednak rozpad wizi wsplnotowych z jednej strony oraz instytucji organizujcych porzdek spoeczny z drugiej, skania nas do uznania, e kapitalizm pierwszych dwch dekad od upadku komunizmu by kapitalizmem dzikim pozbawionym norm innych ni regulacje prawne (ktre rwnie starano si obchodzi). Do wyranie sytuacj czowieka w tej nowej rzeczywistoci pokazay nam filmy takie, jak Dug czy Komornik. Szczeglnie w tym drugim wida, w jaki sposb mody kapitalizm niszczy to, co w spoeczestwie substancjalne i niezbdne dla jego istnienia, np. poczucie sprawiedliwoci i bezpieczestwa socjalnego oraz zaufanie do pastwa. Polanyi uwiadamia nam to, z czym wielu si intuicyjnie zgadza, obserwujc choby protesty w likwidowanych szpitalach itp. Reguy wolnorynkowe s pewnego rodzaju mistyfikacj, ktr ich entuzjaci utosamiaj po prostu z obowizujcym prawem, powtarzajc np.: mamy kapitalizm i skoczyy si przywileje. Ekonomia rynkowa musi by kontrolowana przez mechanizm demokratyczny, gdy to wadza demokratyczna, a nie wolny rynek, reprezentuje ostateczne interesy spoeczestwa. arkadiusz peisert

1. 2. 3. 4.

Bibliografia: Christopher Bryant, edmund Mokrzycki [ed.], The new great transformation?, london 1994. Maurice Glassman, Unnecessary suffering. Managing market utopia, london, New york, 1999. karl Polanyi, The Great Transformation, Boston, New york, 1944. Wikipedia: http://pl.wikipedia.org/wiki/karl_Polanyi na dzie 27 marca 2008 r.

b CoNor laWless

83

i Bolenie pRAwdziwy RyneK

Karl polanyi
Powierzchowny opis systemu ekonomicznego i rynkw pokazuje, e nigdy przed naszymi czasami rynki nie byy czym wicej ni dodatkami do ycia gospodarczego. Co do zasady, system ekonomiczny by wchonity przez system spoeczny i z racji tego, e reguy zachowania indywidualnego czowieka byy wobec ekonomii pierwotne, to relacje rynkowe byy do tych zachowa dopasowane. Reguy wymiany towarw lub przysug, ktre legy u podstaw wolnorynkowego schematu, nie przejawiay tendencji do rozwoju kosztem caej reszty [relacji midzyludzkich przyp. tum.]. Kiedy rynki byy najbardziej rozwinite, tak jak w okresie sytemu merkantylnego, obejmowaa je kontrola scentralizowanej administracji, ktra izolowaa chopskie gospodarstwa od wolnego rynku, a take zabezpieczaa przed nim wszystkie dziedziny zwizane z interesem pastwa. W efekcie regulacje pastwowe i rynek rozwijay si rwnolegle. Samoregulujcy si rynek by nieznany. Wyonienie si idei samoregulacji byo cakowitym odwrotem od gwnego kierunku rozwoju pastw europejskich w okresie nowoytnym. Pozwala to ujrze we waciwym wietle fakt, e zaoenia lece u podstaw ekonomii rynkowej nie byy w okresie nowoytnym czym oczywistym. /.../ Samoregulacja rynkowa oznacza, e caa produkcja przeznaczona jest na sprzeda i cay zysk pochodzi z tej sprzeday. A jednoczenie, e istniej rynki na wszystkie elementy wytwrczoci, nie tylko na same towary i usugi, ale rwnie na prac, ziemi i pienidz. Ceny tyche s nazywane rnorodnie: cenami towaru, pacami, wynagrodzeniami, rent dzierawn, odsetkami, prowizjami. /.../ Samoregulujcy si rynek wymaga instytucjonalnego podziau spoeczestwa na sfer ekonomiczn i polityczn. Taka dychotomia jest w efekcie, z punktu widzenia caego spoeczestwa, niczym innym, jak po prostu ustanowieniem samoregulujcego si rynku. Mona postawi argument, e to rozdzielenie dwch sfer istniao we wszystkich typach spoeczestw w kadej epoce. Ale taki wniosek bdzie oparty na faszywej przesance. Oczywicie, adne spoeczestwo nie moe istnie bez pewnego porzdku zapewniajcego koordynacj produkcji i dystrybucji dbr. Ale to nie oznacza jeszcze istnienia odrbnych instytucji rynkowych. Zazwy-

FiKcyjne TowARy

Dopuszczenie, aby mechanizm rynkowy by wycznym regulatorem ludzkich losw i naturalnego rodowiska lub wyznacznikiem wartoci czy siy nabywczej, moe skutkowa rozkadem spoeczestwa.

czaj porzdek ekonomiczny by w historii tylko pochodn porzdku spoecznego, by do niego dopasowany i w nim si zawiera. Nigdy, zarwno u plemion koczowniczych, poprzez system feudalny a do okresu panowania regu merkantylizmu, nie istnia oddzielny system ekonomiczny, cakowicie niezaleny od spoeczestwa. Spoeczestwo XIX-wieczne [krajw zachodnioeuropejskich i Ameryki Pnocnej przyp. tum.], w ktrym aktywno ekonomiczna bya w ten sposb odizolowana, byo tak naprawd pojedynczym wyjtkiem od oglnej reguy. Taki twr instytucjonalny jak rynek nie moe funkcjonowa, dopki spoeczestwo nie dostosowuje si w ten czy inny sposb do jego wymaga. Rynkowa ekonomia moe istnie tylko w rynkowym spoeczestwie. Doszlimy do tej konkluzji w oparciu o analiz samych podstaw regu rynkowych. Teraz moemy

karl PolaNyi

84

z gRuBej RuRy
okreli, co nas doprowadzio do takiego stwierdzenia. Ekonomia rynkowa musi zawiera w sobie wszystkie elementy potrzebne do wytwrczoci wczajc ziemi, prac i pienidz (w ekonomii rynkowej ten ostatni jest podstawowym elementem funkcjonowania wytwrczoci i jego wczenie do mechanizmu rynkowego ma, jak zobaczymy, daleko idce konsekwencje). Ale praca [w oryginale labour, co oznacza w rnych kontekstach zarwno si robocz, zasoby pracownikw, jak i sam prac, robocizn przyp. tum.] i ziemia s niczym innym, jak samym ludzkim yciem, ktre tworzy cae spoeczestwa, a take naturalnym otoczeniem, w ktrym czowiek egzystuje. Wczenie ich w mechanizm rynkowy oznacza podporzdkowanie samej substancji spoeczestwa prawom rynku. Teraz jestemy ju w punkcie, w ktrym bdziemy mogli okreli w bardziej konkretnych kategoriach instytucjonaln natur ekonomii rynkowej i zagroenia dla spoeczestwa, ktre ze sob ta natura niesie. Najpierw opiszemy sposoby, poprzez ktre mechanizm rynkowy jest przygotowany do kontrolowania i sterowania elementami dziaalnoci wytwrczej. Nastpnie sprbujemy oceni natur efektw tego mechanizmu w spoeczestwie, ktre zostao poddane dziaaniu wolnego rynku. Za pomoc pojcia towarowoci mechanizm rynkowy jest przekadany na rne elementy dziaalnoci wytwrczej. Towary s tutaj empirycznie definiowane jako przedmioty produkowane na sprzeda na rynku; rynki z kolei s empirycznie definiowane jako faktyczne kontakty pomidzy kupujcymi i sprzedajcymi. Idc dalej kady element wytwrczoci jest postrzegany jako towar, produkowany na sprzeda, i dalej jest on traktowany tylko jako przedmiot mechanizmu popytu i poday, ktre dopasowuj si do siebie poprzez ceny. W praktyce powstaje wraenie, e istnieje rynek na kady element wytwrczoci, gdy na tym rynku kady z tych przedmiotw jest organizowany w grupy popytu i poday. Te rynki a s one niezliczone s poczone i tworz Jeden Wielki Rynek. Kluczowe jest to, e praca, ziemia i pienidz s zasadniczym elementem wytwrczoci, zatem rwnie musz by zorganizowane w rynki. W rzeczywistoci, te rynki s absolutnie najbardziej newralgicznym elementem systemu ekonomicznego. Ale jednak praca, ziemia i pienidz de facto nie s towarami. Postulat, e wszystko, co jest kupowane i sprzedawane, musiao by wyprodukowane na sprzeda, jest, co intuicyjnie atwo rozumiemy, nieprawd w odniesieniu do nich. Innymi sowy, zgodnie z empiryczn definicj towaru, nie s one towarami. Praca jest tylko inn nazw ludzkiej dziaalnoci, ktra odbywa si w samym yciu, ktre nie jest produkowane na sprzeda, ale powstaje z cakowicie innych powodw. Nie moe te by ludzka aktywno oddzielana od reszty ycia, nie moe by magazynowana czy mobilizowana. Ziemia jest inn nazw przyrody jako takiej, ktra nie jest produkowana przez czowieka, pienidz natomiast jest tylko znakiem posiadanej, nabytej mocy wadzy, siy [podmiotw j posiadajcych przyp. tum.], ktra, co do zasady, w ogle nie jest produkowana, lecz dochodzi do gosu poprzez mechanizm kredytowania lub finansw pastwowych. Towarowo pracy, ziemi i pienidza jest wic cakowicie fikcyjna, pozorna. Niemniej jednak, za pomoc tej fikcji funkcjonuj obecnie zorganizowane rynki pracy, ziemi i pienidza. Te towary s kupowane i sprzedawane na rynku, popyt na nie i poda s ogromnymi siami, a wszelkie prby ingerencji czy limitowania, ktre hamowayby formowanie si tych rynkw, byyby ipso facto zagroeniem dla samoregulacji caego systemu. Fikcja towarowoci zatem wspiera podstawow zasad spoeczestwa, poruszajc prawie wszystkie jego instytucje na wiele rnych sposobw, mianowicie zasad, wedug ktrej adne porozumienie czy zachowanie nie powinno by dopuszczalne, jeeli przeciwdziaa faktycznemu funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego w zakresie obrotu fikcyjnymi towarami. Lecz w odniesieniu do pracy, ziemi i pienidza taki postulat nie moe by utrzymany. Dopuszczenie, aby mechanizm rynkowy by wycznym regulatorem ludzkich losw i ludzkiego naturalnego rodowiska lub wyznacznikiem wartoci czy siy nabywczej, moe skutkowa rozkadem spoeczestwa. W imi domniemanej towarowoci, sia robocza nie moe by swobodnie przerzucana, uywana podobnie jak inne towary czy nawet pozostawiona bez uycia, bez szacunku dla ludzkich jednostek, ktrym zdarzyo si by okazicielem tego osobliwego towaru. Okradzione z ochronnego parasola instytucji spoecznych, jednostki ludzkie zginyby z powodu efektw wystawienia na spoeczn prni, zginyby jako ofiary ostrej spoecznej dyslokacji, spowodowanej demoralizacj, przestpczoci i godem. Natura zostaaby zredukowana do jej skadowych elementw, lokalne wsplnoty zostayby zniszczone, krajobrazy zdewastowane, rzeki zatrute, znikna by gotowo do obrony terytorium przez obywateli, zniszczone moliwoci produkcji ywnoci i pozyskiwania surowcw. Ostatecznie, rynkowe administrowanie si nabywcz krok po kroku likwidowaoby przedsiwzicia biznesowe, brak lub nadmiar kapitau przyjmowano by jako tak tragiczne dla biznesu, jak powodzie czy susze w prymitywnym spoeczestwie. Niewtpliwie praca, ziemia i pienidz s podstaw dla ekonomii rynkowej. Ale adne spoeczestwo nie mogoby wytrzyma efektw takiego systemu prymitywnych fikcji nawet w najkrtszym okresie czasu, o ile jego ludzka i naturalna substancja, tak samo zreszt jak organizacja przedsiwzi, nie byyby chronione przed spustoszeniem wskutek dziaa tego szataskiego myna, jakim jest ekonomia rynkowa. Najwiksza sztuczno ekonomii rynkowej ma rdo w fakcie, e proces produkcji sam w sobie jest zorganizowany poprzez sprzeda i kupno. aden inny sposb organizacji produkcji na potrzeby rynku nie jest moliwy w spoeczestwie komercyjnym. W pnym redniowieczu produkcja dbr trwaych na eksport bya zorganizowana przez bogatych patrycjuszy miejskich i prowadzona pod ich bezporednim nadzorem w macierzystym miecie. Pniej, w spoeczestwie merkantylnym, produkcja zostaa zorganizowana przez kupcw i nie bya ju ograniczana przez miasta. To by wiek poyczania, gdy domowa wytwrczo bya uzaleniona od surowcw dostarczanych przez kupcw posiadajcych kapita, ktrzy kontrolowali proces produkcji jakby to byo czysto komercyjne przedsiwzicie.

85

spoeczestwo ulegoBy likwidacji, gdyBy nie spontaniczne akcje protestu, ktre stpiay
bnd triVer. NoWy Jork 1914

dziaanie samoniszczcego mechanizmu rynkowego

W tym czasie produkcja wytwrcza bya bez reszty i na du skal zorganizowana pod kierownictwem kupca. On zna rynek, zasig oraz jako poszukiwanych produktw, i mg gwarantowa zaopatrzenie, ktre skadao si niekiedy tylko z weny, lnu, a czasami warsztatw tkackich lub sprztw przdzalniczych uywanych w rkodzielnictwie. Jeli zaopatrzenie nie dopisao, to wanie rkodzielnik by najbardziej pokrzywdzony, gdy nie mia pracy przez duszy czas, ale to nie oznaczao kosztw po stronie samego zakadu, caej linii produkcyjnej, a kupiec nie ponosi adnego powanego ryzyka mimo przejcia kierownictwa produkcji. Przez stulecia ten system rs w si i rozprzestrzenia si, dopki w takim kraju jak Anglia, przemys weniany, podstawowa angielska ga wytwrczoci, nie zastpi duego sektora produkcji organizowanej przez kupca tekstylnego. On, ktry kupi i sprzeda, okazyjnie tylko odpowiadajc za produkcj, nie mia adnych szczeglnych motyww. Wytworzenie dbr nie angaowao ani adnych postaw wzajemnoci czy wzajemnej pomocy, ani troski kupca o tych, ktrych potrzeby zostay pozostawione jego trosce, ani satysfakcji rzemielnika z jakoci towaru, ani satysfakcji klienta z dobrej ceny niczego poza prostym motywem zysku, typowym dla czowieka, ktrego profesj jest kupowanie i sprzedawanie. Do koca XVIII wieku, produkcja wytwrcza w Europie Zachodniej bya jedynie dodatkiem do handlu. Ale gdy produkcja przemysowa staa si bardziej skomplikowana, spowodowaa wzrost zapotrzebowania na coraz liczniejsze i rnorodne surowce i rodki. Trzy z nich oczywicie miay szczeglne znaczenie: praca, ziemia i pienidz. W spoeczestwie handlowym dostp do nich mg by zorganizowany tylko w jeden sposb: przez umoliwienie nabywania ich. Zatem, miay one by zorganizowane i przygotowane na sprzeda na rynku innymi sowy, miay sta si towarami. Rozszerzenie mechanizmu rynkowego na elementy wytwrczoci prac, ziemi i pienidz byo nieuniknion konsekwencj wprowadzenia fabrycznej organizacji produkcji w spoeczestwie handlowym. Elementy produkcji miay by przeznaczone na sprzeda. Byo to tosame z zapotrzebowaniem na system rynkowy. Wiemy, e zyski mog by zapewnione tylko w takim systemie, w ktrym samoregulacja jest zabezpieczona poprzez wspzalene, konkurencyjne rynki. Poniewa rozwj systemu fabrycznego zosta zorganizowany jako cz procesu kupowania i sprzedawania, tote praca, ziemia i pienidz musiay przej transformacj musiay sta si towarami. Byo to niezbdne dla utrzymania cigoci produkcji. Oczywicie nie mogy one by dosownie przetworzone na towary, jako e faktycznie nie s one produkowane w celu sprzeday na rynku. Ale fikcja, e mona je uzna za towary jak kade inne produkowane dobra, staa si zasad organizujc nowe spoeczestwo. Spord trzech towarw, jeden si wyrnia: sia robocza jest technicznym terminem uywanym do okrelenia ludzi jako takich, dopki nie s oni zatrudniajcymi lub zatrudnionymi. Wynika z tego, e od tej pory organizacja pracy bdzie zmienia si i poda za zmianami organizacji systemu rynkowego. Tymczasem jednak organizacja pracy jest tylko innym terminem na okrelenie formy ycia zbiorowego ludzi, co oznacza, e rozwojowi systemu rynkowego bdzie towarzyszya zmiana organizacji samego spoeczestwa. Idc tak do koca, dochodzimy do punktu, w ktrym spoeczestwo staje si zaledwie elementem sfery ekonomicznej. Mona tu przywoa paralel pomidzy spustoszeniem spoecznym, jakie w angielskiej historii zostao dokonane przez grodzenia pastwisk, a spoeczn katastrof, ktra nastpia w wyniku rewolucji przemysowej. Przeobraenia, jak powiedzielimy, s co do zasady okupione wysok cen w postaci spoecznej dyslokacji, dezintegracji. Jeli stopie dyslokacji jest zbyt duy, wsplnota lokalna musi w tym procesie ulec dezintegracji. Tudorowie i wczeni Stuartowie uchronili Angli od losu Hiszpanii poprzez regulacj kursu

86

z gRuBej RuRy
wymiany tak, e skutki grodze stay si znone, a ich efekty zostay skanalizowane w sposb mniej destrukcyjny. Ale nic nie uchronio wsplnot ludzkich od wpywu rewolucji przemysowej. Niewidzialna walka w spontanicznym postpie gospodarczym wstrzymaa ludzkie umysy od refleksji, i z fanatyzmem sekciarzy ci najbardziej owieceni naciskali na nieograniczone i nieregulowane zmiany w spoeczestwie. Efekty dla ycia ludzi byy zbyt okropne, aby je opisa. Tak naprawd spoeczestwo ludzkie [jako organizacja a nie same fizyczne jednostki przyp. tum] ulegoby likwidacji, gdyby nie spontaniczne akcje protestu, ktre stpiay dziaanie tego samoniszczcego mechanizmu rynkowego. Spoeczna historia XIX w. jest w rezultacie wypadkow cierania si dwch si: rozszerzenia si organizacji wolnorynkowej w zakresie dystrybucji waciwych towarw oraz ogranicze w obrocie towarami fikcyjnymi. Podczas gdy z jednej strony rynki objy wszystkie czci globu, a ilo towarw wzrosa do niewiarygodnych wielkoci, z drugiej strony system ogranicze i regulacji zosta zintegrowany w silne instytucje, wyznaczone do kontrolowania dziaa rynku w sferze siy roboczej, ziemi i pienidza. Podczas gdy organizacja wiatowych rynkw towarowych, wiatowych rynkw kapitaowych i wiatowych rynkw wymiany pod egid standardu zota daa nieporwnywalny z niczym impet mechanizmowi rynkowemu, to gboko osadzony ruch [robotniczego protestu przyp. tum.] gwatownie si rozwin i wywoa efekt zoliwy z punktu widzenia rynkowej ekonomii. Spoeczestwo chronice si przed niebezpieczestwami immanentnymi dla samo-regulujcego si systemu rynkowego to by kluczowy czynnik w historii XIX wieku. /.../ Chocia zrnicowanie interesw ekonomicznych zazwyczaj koczy si kompromisem, oddzielenie sfery ekonomicznej i sfery politycznej w spoeczestwie prowadzio do tego, e to zrnicowanie miao grone konsekwencje dla spjnoci spoeczestwa. Pracodawcy byli wacicielami fabryk i kopal, a zatem odpowiadali bezporednio za zapewnienie produkcji w spoeczestwie (niezalenie od ich osobistego interesu w osiganiu zyskw). Co do zasady, gotowi byliby si wycofa ze wszystkiego [co uczynili dla swoich robotnikw i lokalnej spoecznoci przyp. tum.] w swoim wysiku zachowania cigoci produkcji. Z drugiej strony, robotnicy stanowili ogromn cz spoeczestwa; ich interes by w duym stopniu tosamy z interesem caego spoeczestwa. Byli oni jedyn klas zdoln chroni interesy konsumentw, obywateli czy w ogle ludzi jako takich. W efekcie wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego, ich liczba daa im dominujce znaczenie w sferze politycznej. /.../ Czonkowie parlamentu cieszyli si zaufaniem w zakresie formuowania woli powszechnej, kierunku polityki publicznej, w ramach dugoterminowych programw dziaania w kraju i poza jego granicami. adne zoone spoeczestwo nie byoby w stanie funkcjonowa bez dziaajcej legislatywy i egzekutywy typu politycznego. Zderzenie interesw grupowych, powodujce parali gospodarki lub pastwa albo obu ich naraz spowodowao bardzo szybko powstanie bardzo duego niebezpieczestwa dla spoeczestwa. Wemy lata dwudzieste XX w. Sia robocza wzmacniaa si w parlamencie, natomiast kapitalici rozbudowywali przemys na podobiestwo fortecy, w ktrej starali si zachowywa dominujca pozycj. Rzdy populistyczne odpowiedziay bezwzgldn interwencj w sfer biznesu, ignorujc potrzeby gospodarki. Przemysowcy odcigali spoeczestwo od wiernoci ich demokratycznie wybranym przywdcom, podczas gdy demokraci gosili wojn przeciw panujcym stosunkom gospodarczym, od ktrych zaleaa jako ycia kadego czonka spoeczestwa. Ostatecznie nadszed moment, w ktrym zarwno system ekonomiczny, jak i polityczny dotknite zostay kompletnym paraliem. Strach zawadn spoeczestwem, a przywdztwo zostao przekazane tym, ktrzy zaoferowali atw drog ucieczki za jakkolwiek cen moliw do przyjcia. Nadszed czas na rozwizanie faszystowskie. /.../ Wierzymy, e trzy konstytutywne elementy wsptworz wiadomo czowieka Zachodu: wiedza o mierci, wiedza o wolnoci, wiedza o spoeczestwie. Pierwsza, wedug ydowskiej legendy, zostaa objawiona w Starym Testamencie. Druga zostaa objawiona poprzez odkrycie wyjtkowoci jednostki ludzkiej w naukach Jezusa, zapisanych w Nowym Testamencie. Trzecie objawienie zostao nam dane poprzez ycie w spoeczestwie przemysowym. adne wielkie imi nie jest z tym zwizane, cho by moe to Robert Owen najtrafniej opisa mechanizm, ktry si wwczas narodzi. To jest konstytutywny element w wiadomoci nowoczesnego czowieka. Faszystowska odpowied na odkrycie realnoci spoeczestwa to ni mniej ni wicej, jak rezygnacja z postulatu wolnoci. Chrzecijaskie odkrycie wyjtkowoci jednostki i jednoci caej ludzkoci, zostay zanegowane przez faszyzm. Tu ley sedno jego degenerujcego zafaszowania. Robert Owen by pierwszym, ktry stwierdzi, e Ewangelia zignorowaa realno spoeczestwa. On nazywa to indywidualizacj czowieka i traktowa jako cz chrzecijastwa i zdawa si wierzy, e tylko we wsppracujcej wsplnocie wszystko co jest rzeczywicie wartociowe w chrzecijastwie przestaje by oddzielone od czowieka. Owen stwierdzi, e wolno przyniesiona wraz z naukami Jezusa bya nie do zastosowania w zoonym spoeczestwie. Jego socjalizm by wsparciem ludzkich oczekiwa wolnoci w takim spoeczestwie. Po-chrzecijaska era cywilizacji zachodniej rozpocza si w okresie, w ktrym Ewangelia przestaa stanowi rdo mdroci, cho wci bya podstaw naszej cywilizacji. Odkrycie spoeczestwa byo wic zarwno kocem, jak i powtrnymi narodzinami wolnoci. Podczas gdy faszysta godzi si z ograniczeniem wolnoci w spoeczestwie i gloryfikowa si, ktra bya realnoci spoeczestwa, socjalista inaczej, godzi si z t realnoci, ale podtrzymywa danie wolnoci. Czowiek sta si dojrzay i zdolny do ycia jako jednostka w zoonym spoeczestwie. Karl polanyi tum. Arkadiusz peisert

Powyszy tekst skada si z fragmentw trzech rozdziaw ksiki karla Polanyiego the Great transformation. s to fragmenty rozdziaw: 6. the self-regulating Market and the Fictitious Commodities: labour, land and Money, 18. Disruptive strains oraz 21. Freedom in a Complex society. Wyboru dokona tumacz.

RecenzjA

87

goSy wRd nocy po 100 lATAcH

jacek zychowicz
Ostatni tom esejw Stanisawa Brzozowskiego mia szans sta si jedn z najwaniejszych ksiek wieku, u ktrego progu powstawa. alowi, i przedwczenie urwaa go mier autora, mona si nie poddawa o tyle, i ta ranga przysuguje mu poniekd nawet w obecnej, nieukoczonej postaci. Rzecz z pocztku bya pomylana skromnie: jako zbir przedrukw. Jesieni roku 1909, mimo i ustalone terminy wydawnicze miny, Brzozowski zaczyna jednak gorczkowo zmienia poprzednie plany Gosw wrd nocy. Wie si to ze skromnym z pozoru osigniciem, ktrym chwali si w listach do przyjaci: po duszej mce... bd ju mg swobodnie czyta po angielsku. Zofi Nakowsk, ktra epizodycznie zetkna si z nim w tym okresie, bawio, e uczc si nowej mowy jedynie ze sownika i podrcznika nigdy si nie dowiedzia, jak wymawia sowa, ktre odczytywa. To, i mimo tej przeszkody zdoa odczu pikno na przykad frazy Shelleya: The awful shadow of some unseen Power floats tho unseen amongst us, naley do licznych zagadek z jego yciorysu. Po roku z niewielkim okadem wczytywania si w czstokro wczeniej mu nieznane oryginay, Brzozowski co stwierdza si tutaj bez nadmiernej przesady rozumie prawie pen galeri znaczcych pisarzy anglosaskich wieku XIX wnikliwiej ni si to na og udawao fachowym czytelnikom z ich macierzystych krgw kulturowych. Wymarzone rozprawy krytyczne o nich ukada sobie w gowie, szkicujc je czstkowo na kartach dziennika swego warsztatu pracy, w jaki przeksztaci korespondencj na rwni z autobiograficznym wedug pierwotnego zamiaru Pamitnikiem. Tworzenie Gosw... przyspiesza, umoliwiajca chwilowy powrt z ka do biurka, operacja usunicia czci eber i mostka. Brzozowski narzeka jednak, i z jego zdrowiem wci musi by bardzo le, skoro przez tydzie napisa zaledwie studium o eseistycznym znawcy teatru elbietaskiego, Charlesie Lambie, ktre w druku liczy kilkadziesit stosunkowo gsto zapenionych stron. To dopiero przygrywka obiecuje wydawcy. W serie i zestawienia porwnawcze chcia uoy portrety Blakea, Coleridgea, Wordswortha, rzeczonego Lamba, nastpnie Byrona, Shelleya i Keatsa, a potem Waltera Savage Landora, Davida Henryego Thoreau, Ralpha Waldo Emersona, Thomasa Carlylea, Waltera

impeRium, Sny i zmieRzcH

Patera, Roberta Browninga, Georgea Mereditha... Na zwieczenie caoci szykowa trzech artystw sowa, ktrych uwaa za przedstawicieli nowoczesnoci w peni ju uksztatowanej: Whitmana, Wellsa i Conrada. Chr anglosaski swymi wtrceniami z kontynentu mieli uzupeni Novalis, Heine i Hoelderlin. Niewykluczone, e w ostatecznej wersji Gosw... znalazyby si rwnie sylwetki pamitnikarza z dworu Ludwika XIV, ksicia de Saint-Simona, Mochnackiego, Hercena, Barresa oraz pisarzy rosyjskiego fin-de-siecleu, ktre Brzozowski zdy naszkicowa wczeniej. One wanie stanowi wiksz cz tomu zredagowanego po mierci pisarza przez Ostapa Ortwina. Jak wygldaaby realizacja projektu Brzozowskiego, sygnalizuj tylko dwie wersje przedmowy, rozdzia o Lambie i, w pewnym stopniu, popularyzatorski szkic O znaczeniu wychowawczym literatury angielskiej. W tym zrujnowanym labiryncie za ni przewodni obierzmy na razie... angielski. W czasach Brzozow-

88

RecenzjA
skiego, przynajmniej w jego kraju i czci Europy, nie by on jeszcze uwaany za niezbdny skadnik przyzwoitego wyksztacenia. Wspln mow elit intelektualnych pozostawa, oczywicie, francuski. Polscy entuzjaci wielkiej polityki z uyciem gwatownych rodkw, przeamujc wstrt do jzyka caratu, ktrego wyuczyli si pod przymusem w szkoach jego nadwilaskiej prowincji, ledzili manifesty i polemiki rewolucjonistw rosyjskich. Potrzeby umysw zainteresowanych teoretyczn spekulacj zaspokajaa natomiast niemczyzna, w ktrej o Die Subjekt-Objekt Identitaet rozprawiao si rwnie atwo, jak o codziennym jadospisie. Wzgldna marginalizacja angielskiego, pomimo wszystko, nie bya uzasadniona. Jego kraj macierzysty tworzy przecie imperium, gdzie mawiano popularnie soce nigdy nie zachodzio. Wola krlowej Wiktorii, a potem jej nastpcy, Edwarda VII, stanowia prawo nad Gangesem i nad kanadyjskimi brzegami pnocnoamerykaskich Wielkich Jezior, na Przyldku Dobrej Nadziei i w caej Australii. Oprcz kanonierek na subie Her or His Majesty, wymuszajcych posuch na podbitych peryferiach i stale rozszerzajcych ich zasig, szlakami transoceanicznymi kryy brytyjskie statki handlowe. wiatu poprzedniego przeomu wiekw niosy one ekonomiczne ujednolicenie, ktrego wymiar, take i nawet szczeglnie w dzisiejszej perspektywie, moe zaskakiwa. W studium Whose Millennium. Theirs or ours?, Daniel Singer udowodni wyczerpujcym szeregiem danych statystycznych, odnoszcych si zwaszcza do wymiany handlowej, e globalizacja z tamtej epoki swoim zaawansowaniem przewyszaa obecn, ktra zalenie od gustu tak nas fascynuje lub przeraa. ladem olniewajcych triumfw Royal Navy skradaa si bliska ju czasowo katastrofa. Konfliktowy pki co, jeszcze w ukryciu koncert mocarstw europejskich, odgrywany w zunifikowanej scenerii gospodarczej, musia wreszcie wybuchn oszala kakofoni I wojny wiatowej. Anglia, w ktrej Brzozowski zakocha si pod koniec ycia, sprawiaby mu niejedn przykr niespodziank, gdyby zdoa j pozna rwnie od politycznych tyw, a nie tylko z literackiej fasady. W siedzibie brytyjskich premierw na Downing Street 10, od samych pocztkw dwudziestego stulecia planowano podobno wojn prewencyjn przeciw Cesarstwu Niemieckiemu, ktre swym tempem rozwoju i ekspansji zaczo wyprzedza Zjednoczone Krlestwo. Nawet wzgldnie yczliwi krytycy twrczoci Brzozowskiego zarzucali mu jak Karol Irzykowski e bez ustanku, i w zdecydowanie przesadnych tonach, wieszczy on wielkimi krokami nadchodzcy przeom czy nawet apokaliptyczny zwrot. Rok 1914 a zaraz potem 1917, 1933, 1939 i tak dalej dowid, i to on mia racj przeciwko ich trzewemu rozsdkowi. A jednak, w okresie, gdy powstaway Gosy wrd nocy, nawet sam Brzozowski nie byby w stanie wyobrazi sobie stosunkowo prdkiego finau ekspedycji wychowankw Oxfordu i Cambridge, ktrzy ruszali we wszystkie strony wiata, aby tam panowa mdrym zaleceniem i, gdy trzeba, tward rk. Tymczasem ju kilka dziesicioleci po mierci swego wicej ni yczliwego obserwatora z Polski, anglosaski gatunek biaego czowieka, zrzucajc w popiechu swe cywilizacyjne brzemi i zwijajc flag z czerwonymi pasami, musia cofn si do wyspiarskiego matecznika. Nie uprzedzajmy wypadkw. Jest rok 1911. W piwnych piwnicach, dokd elitarne kolegia z internatami zwyky w Anglii zaprasza po wykadach, nadal rozbrzmiewa hymn, ktrym Rudyard Kipling zaprasza przyszych namiestnikw Korony, zmczonych tak harmonogramem zaj obowizkowych, jak obyczajem regulujcym ycie prywatne, do baniowych kolonii na wschd od Kanau Sueskiego, ...gdzie jest dobrem kade zo, gdzie przykaza brak dziesiciu i pi mona a po dno.... Brzozowski, nie spodziewajc si, i ten imperialny wiat zblia si do zmierzchu i upadku, studiuje jego literatur. Susznie zachwyca si zawartymi w niej skarbami, ktrych natur i warto niejednokrotnie pojmuje lepiej od ich dziedzicznych posiadaczy. Jaka szkoda niepodobna nie powtrzy e zabrako mu gupich szeciu miesicy, ktre we wzgldnie normalnej (czyli lepszej ni agonalna) formie zdrowotnej wystarczyby pewnie na uporanie si z Gosami.... Jeden z ich gwnych rozdziaw mia portretowa Roberta Browninga. The Ring and the Book opus magnum tego wiktoriaskiego poety, na ktre skada si ponad 20 tysicy biaych wierszy od dawna pozostaje, i tak bdzie ju chyba zawsze, arcydzieem bez czytelnikw. Od swoich pnych wnukw, Browning doczeka si etykietki staromodnego pisarza dla filologw-pedantw. Uwiadamiajc sobie niech, otaczajc jego poetyckiego faworyta ju sto lat temu, Brzozowski zadrcza si w notatkach z Pamitnika: /.../ jak wyperswadowa Anglikom, e niezrozumiao Browninga staa si w znacznej mierze tylko naogow formu /.../. Gdyby zdy, moe by wyperswadowa. Oprcz krytycznych klejnotw utraconych na zawsze, za ktrymi tskni si przy lekturze Gosw..., znajduje si tam, na szczcie, i w peni oszlifowane brylanty. Tyle, e do ich podziwiania zakrada si przykra wtpliwo. Na ile mog nas inspirowa krytyczne portrety twrcw, ktrych dorobek sami ich rodacy czstokro odesali na zakurzone pki? Wzowego problemu Gosw wrd nocy, jednake, w ogle nie tkn zb czasu. Czy tak si stao na szczcie, czy moe wrcz odwrotnie to ju kwestia osobna i zreszt bardzo trudna. Brzozowski w swoich studiach pasjonowa si bowiem rozdarciem (to kolejne, po przeomie i zwrocie, z jego sw tak ulubionych, e a naduywanych). Rozdarcie, ktre tropi, biego najpierw w jego wasnym yciu. Ujcia chwytajce je najbardziej sugestywnie zawiera Pamitnik, ktry powstajc mniej wicej rwnolegle do finalnych partii Gosw... podsumowywa zarazem losy swego twrcy a od ich zarania. Brzozowski wspomina tam stosunkowo beztroski jeli pomin uciliwy brak pienidzy czas swego pisarskiego debiutu. Oczekujc w kawiarni na posaca ulicznego z zaliczk, pocztkujcy eseista filozoficzny czyta Kuno Fischera o Schellingu. W trakcie tej, na pierwszy rzut oka, rutynowej czynnoci samoksztaceniowej dozna wraenia wyjcia z ciaa, z siebie. W trans

89
psychiczny wprowadziy go zapewne deklaracje zbudowanego przez modego Schellinga systemu idealizmu transcendentalnego, zgodnie z ktrymi ludzki podmiot, bdcy z pozoru podporzdkowan czstk przyrody, w istocie stwarza swoim wolnym aktem wszystko, czego dowiadcza. A jeeli posaniec uliczny nie przyby, bo wynajmujca go redakcja odmwia Brzozowskiemu co si czsto zdarzao oczekiwanej zaliczki? Wtedy indywidualne uosobienie podmiotu konstruujcego byt, noszce imi wasne Stanisaw Brzozowski, ze swobodnego sprawcy zamienio si na powrt w marionetk panujcych nad nim praw, zalenoci i uwarunkowa. Powrt do ciaa musia by dotkliwy. Druga scena autobiograficzna rozgrywa si w domu publicznym, ktry co, rzecz jasna, moe wyda si anachroniczne w oczach Brzozowskiego przeobraa si w pieko. Byem /.../ dla towarzystwa, po pijanemu, ze zwierzcej ciekawoci w domach rozpusty spowiada si rozpaczliwie w ostatnich tygodniach, jakie mu darowaa choroba i odgrywaem tam rol Pierrota obserwatora mieszn i ohydn. Po co wic wspina si, tropami Schellinga, na szczyty ludzkiej myli? eby pomimo tych praktycznie bezsilnych wzlotw tak czy owak by aktorem z antypatycznej farsy? I ewentualnie, osigajc najwyszy wrd dostpnych stopni niezalenoci, przyglda si swojej grze z refleksyjnym dystansem, ktry w jej scenariuszu niczego nie jest w stanie odmieni? Brzozowski trafnie zauway wrogo zreszt do niego nastawiony krytyk marksistowski, Andrzej Stawar przez cae ycie zachowa typ reakcji intelektualnie nadpobudliwego dziecka, ktre, zetknwszy si po raz pierwszy z przedmiotami najwyszej kultury, dziwi si i zarazem zachwyca, e co tak doskonaego w ogle zaistniao. Nawet gdy kona w co najmniej potrjnej puapce bojkotu politycznego, materialnego niedostatku i grulicy, wci trzsy mu si rce, gdy odkrywa, e komu chociaby Williamowi Blakeowi wyszy spod pira cudowne kombinacje sowne. Zarazem jednak, mao ktry filozof sensu odnosi si a tak bezwzgldnie do swojego przedmiotu. Sensowi, zaledwie unis si on do gwiazd, Brzozowski kae ulec pozaludzkiemu ywioowi, ktry go ciga w swj mrok. Na przeciwnym biegunie jego refleksji, w ywio przeobraa si w ycie, walczce zwycisko o byt. Dziedzinie sensw to jednak nie pomaga. Jej perfekcyjne krystalizacje o ile si je znowu sprowadzi do ycia, ktremu przynale znacz nie wicej ni dowolne odgosy, jakimi organizmy zwierzce, pod dyktando mechanizmw ewolucyjnych, daj wyraz chwilowej satysfakcji, lkowi czy podaniu. Eksplozje Wezuwiusza (z 4 kwietnia roku 1906) i Etny (niemal dokadnie o 2 lata pniejsza), ktrych pogosy wstrzsny nim we Florencji, gdzie daremnie prbowa ratowa zdrowie, potwierdziy Brzozowskiemu przeladujc go wizj zdruzgotania idei przez materi. Wobec niszczcych potokw lawy zerow moc wykazay si zarwno summy teologiczne, jak i podrczniki filozofii naukowej. Bezsia kultury porusza tym bardziej, kiedy obnaa j sia destrukcyjna, ktra jest historycznej, a zatem ludzkiej, nie za przyrodniczej natury. adnego pogromu nie powstrzymay psalmy. Rzadko kiedy natomiast strzay i tortury obyway si bez akompaniujcych im hymnw. Kultura szczeglnie ju dorobkiem najwieszego ze swoich wielkich prdw, romantyzmu przyczynia si do swojej klski. Romantycy, im usilniej pielgnowali wartoci we wntrzu wasnych ewentualnie przyjacielskich czy ukochanych dusz, tym wyczniej postrzegali otaczajcy ich wiat jako pustyni. W naukowym obrazie wiata, dopeniajcym formacj kulturow XIX wieku, tej wyjaowionej krainie przypisano pierwotn i niepodwaaln rzeczywisto. Badacz uzna siebie za wtrn konsekwencj jego hipotez, eksperymentw i narzdzi laboratoryjnych. Zniechciwszy si do kultury rozdartej na romantyzm i scjentyzm (wzgldnie na postmodernistyczne mikronarracje i pragmatyczn metodologi badania naukowego), atwo zatskni do jej rzekomo zdrowej przeszoci. Poszukiwaczy zaginionych skarbw tradycji czeka, niestety, gorzki zawd. Krytyczne przypatrywanie si wizerunkom Racinea i Moliera, Galileusza i Leonarda, duchownych wspinajcych si do Boga po rusztowaniu sylogistycznego wnioskowania, a nawet Marka Aureliusza, Platona i najwczeniejszych poetw epickich prdzej czy pniej odnajduje tam ukryt skaz, ktra u Byrona i Darwina odsonia si jako ziejca rana. Galileuszowi niestraszne byy tajemnice cia swobodnie spadajcych na Ziemi oraz ksiycw Saturna. Jednak urzdu kocielnego tyle si obawia, co potrzebowa go jako mecenasa. Idee, przy udziale swoich profesjonalnych znawcw, zostay uwizione w ramach obrazu i w galerii z rzebami, midzy okadkami ksiki i za murami uniwersyteckich kolegiw. Poza granicami ich hermetycznej izolacji rzdzi bezrozumna przemoc, ktrej dysponenci uzaleniaj od siebie take mwcw w imieniu rozumu. Wskazanymi ladami dociera si a do groty w Lascaux. Postacie zwierzce, wymalowane na jej cianach, miay przypuszczalnie, zaklinajc swoje ywe wzorce, uatwia ich schwytanie. Wysawiay te potg wodza, ktry komenderowa owami. Twrcy tych archaicznych freskw, o ile polowanie si udao, mogli liczy na smakowite czstki trofeum, choby go nawet nie zdobywali wasnym wysikiem. Gorzej, jeli hordzie si nie powiodo, bo wtedy ledwie im wydzielano ogryzion ko. Wykorzystujc chwile, w ktrych plemienni prominenci ich nie pilnowali, roili oni sobie o krainie obfitoci, dostpnej bez mozolnych oww. A w najdalej idcych fantazjach, oczyszczali jej wyobraenie ze strumieni krwi, pyncej z podrzynanych garde docignitych obiektw obawy. Tak rozpocza si historia umysu jak go Brzozowski konsekwentnie nazywa w Gosach..., rozcigajc do granic wytrzymaoci historyczne i filologiczne znaczenie tego pojcia romantycznego. Jego wyzwolenie byo identyczne z okaleczeniem. Zyskujc wzgldn niezaleno od praktyki sucej przetrwaniu, w rwnej proporcji utraci on wadz nad wymiarem realnych faktw i zdarze. Dlatego, buntujc si przeciw rzeczywistoci, musia si zarazem jej poddawa, czsto afirmujc w konkluzjach to samo, co w punkcie wyjcia krytykowa. Klerkw wietnie uj to pniej Teodor Parnicki pocigaa tyle sytuacja emigrantw, co profesja policjantw.

90

RecenzjA
Dzieje kultury, w caej ich rnorodnej mnogoci, dugo utrzymyway osobliwych bohaterw Brzozowskiego w martwym punkcie. Egipscy kapani, filozofowie pogaskiej staroytnoci, ydowscy rabini czy wreszcie chiscy mandaryni okupowali enklaw przywileju w spoeczestwach, ktrych niezmienne zasady stanowiy eksploatacja zbiorowej caoci przez jej wyrniony odam, wasnociowo-konsumpcyjna nierwno oraz polityczne panowanie i podporzdkowanie. Oddziaujc na zewntrz, utrwalali zastany ukad zalenoci, ponad ktry duchowo (i, niestety, tylko tak) si wznosili. Eksplozja masy krytycznej, rozbijajca t zamroon struktur, nastpia raz jeden: w zachodnioeuropejskim Renesansie. Wtedy umys romantyczny (oczywicie, we waciwym Brzozowskiemu pojmowaniu tego znanego nam ju terminu) wyrwa si z feudalnego kokonu i zainaugurowa awanturnicz wypraw zdobywcz. Niebo Galileusza spostrzeg Brzozowski w korespondencyjnych notatkach do syntezy z Gosw... byo projekcj polityki Machiavellego, dla ktrej zabrako miejsca na ziemi. Florencki dyplomata, ktrego dzieem ycia, zamiast wynionego zjednoczenia Woch, okaza si traktat o Ksiciu, na przekr kojarzonemu z nim zazwyczaj stereotypowi cynika marzy o zwycistwie rozumnej ludzkoci nad ywioami przypadku, przemocy, cierpienia i strachu. W jego epoce, w sen mg si urzeczywistni tylko w odlegoci, ktr po kilku nastpnych stuleciach zaczto mierzy latami wietlnymi. Apokaliptyczne za jakie uwaaa je generacja Williama Blakea wydarzenie rewolucji we Francji usiowao sprowadzi Galileuszowski ad nieba na wci za nim tsknic ziemi. Niedugo jednak ujawnia si tragiczna rysa roku 1848, po ktrym wyszo na jaw, e porewolucyjn rzeczywistoci spoeczn, zamiast obiecanych sprawiedliwoci i rozumu, rzdz starzy znajomi z triady eksploatacji, nierwnoci i panowania. My to, ludzie Zachodu pisa Brzozowski, uwiadamiajc sobie, jakiego kalibru denia i marzenia odziedziczy jestemy dziemi snw i ich rycerzami. Trafi na ostatni moment, w ktrym entuzjazm dla cywilizacji zachodniej mg uzyska tak wiey i szczery wyraz. Za co w kocu Brzozowski by tak wdziczny poezjujcym Anglikom, ktrych strasznie lubi? Kady z nich swoj wyobrani rysowa jeden spord nieskoczenie wielu moliwych wiatw. Gosy te paday w historyczn teraniejszo, usiujc przenikn rozrzucone w niej ksztaty. Czy stan si one promieniami, ktre rozwietl noc? Romantyzm wedug Brzozowskiego dobiegnie kresu, gdy jego impulsy przenikn religi i jej kocioy, nauk i technik, systemy wychowawcze, gwne wzory polityki z demokracj, narodem i socjalizmem, a wreszcie chemi i fizjologi codziennoci. Kontynuacja Anglii znanej Brzozowskiemu daje si wypatrzy w imperium amerykaskim. A co z romantyzmem? Czy na XX-wiecznych cezurach historycznych nie osign on paroksyzmu: najpierw rozpaczy, a potem bankructwa? jacek zychowicz

stanisaw Brzozowski, Gosy wrd nocy, Wydawnictwo krytyki Politycznej, Warszawa 2007.

obywatel wchodzi do salonu...

Nic si nie bjcie, nie zamierzamy przyczy si do adnej socjety i stpi nasze publicystyczne ostrza. Nadal bdziemy opisywa rzeczywisto tak, jak j widzimy, bez adnych taryf ulgowych teraz rwnie na platformie blogerskiej Salon24.

Pod adresem

www.obywatel.salon24.pl

znajdziecie komentarze i analizy redaktorw i wsppracownikw Obywatela, powicone wszystkim tym rnorodnym tematom, o ktrych moecie przeczyta w papierowej wersji pisma oraz na jego stronie internetowej. Serdecznie zapraszamy do komentowania wpisw oraz prosimy o wszelkie formy pomocy w promowaniu nowopowstaego bloga, np. poprzez dodawanie odnonikw do niego na Waszych witrynach. Do przeczytania!

pisz: remigiusz okraska, micha sobczyk, krzysztof woodko, jacek zychowicz, konrad malec, piotr ciompa i inni...

91 joanna duda-gwiazda

pRAwo pRAwem, A SpRAwiedliwo muSi By

Stosunek Amerykanw do prawa budzi zdumienie Europejczykw, chocia zasady s logiczne i suszne. Na przykad nie mona nikogo skaza na podstawie dowodw uzyskanych z naruszeniem prawa. W USA Adam Michnik nie mgby oskara Lwa Rywina na podstawie bezprawnego nagrania przyjacielskiej rozmowy. Przeciwnie, zostaby za to skazany, a tam wyrzucono by do kosza. Moim zdaniem susznie, poniewa wbrew powszechnej opinii sdz, e Rywin sam si wysa do Michnika. Z drugiej strony, moje poczucie sprawiedliwoci buntuje si, gdy czytam, e sd nie uwzgldni ewidentnego dowodu zbrodni, poniewa policjant znalaz tam w koszu na mieci stojcym na granicy dwch posesji, a zatem nie mia prawa grzeba w nim. Amerykanie traktuj przepisy prawa z obsesyjn skrupulatnoci, poniewa jest to jedyne spoiwo narodu, ktry powsta z emigrantw rnych nacji. Zaoyli swoje pastwo uchwalajc konstytucj. Polska jest pastwem narodowym i na szczcie ma solidniejsze podstawy. Nie przetrwalibymy zaborw i okupacji, gdybymy podporzdkowali si obcemu prawu. W Polsce zdrowy rozsdek i sprawiedliwo s waniejsze od prawa. Bardzo podobaj mi si te zasady, chocia w praktyce ich realizacja bywa zaskakujca. Prawo prawem, a sprawiedliwo musi by woa Kargul w komedii Sami swoi, rzucajc granatem w kota ssiada. W ksice o sarmackich obyczajach przeczytaam, e w Polsce pojedynki honorowe uwaano za dziwactwo, niemal przestpstwo, poniewa polski szlachcic wola przeciwnika po chrzecijasku zza wga z rusznicy ustrzeli. Zabawne, e nawet przy takiej okazji deklarowano przywizanie do chrzecijastwa. Janusz Waluszko w ksieczce Sarmacja twierdzi, e demonstrowanie uczu religijnych, charakteryzujce Polakw i nie spotykane wrd innych narodw, wynika z naszej historii. Chrzest Polski by aktem nie tylko religijnym, rwnie politycznym, wic podkrelanie, e jestemy chrzecijanami byo polsk racj stanu. Przestrzegano zasady Pacta sunt servanta. W okresie kontrreformacji szlachta formalnie powrcia na ono Kocioa i solennie wywizywaa si z umowy. Cudzoziemiec opisa to tak: Kiedy si modl lub mszy suchaj, chrapi lub charkaj, wzdychajc tak, e z daleka ju ich sycha, upadaj na ziemi, bij gow o mur i awki, uderzaj sami siebie w twarz i wyprawiaj inne w tym rodzaju dziwactwa, z ktrych si papici innych narodw namiewaj (Sarmacja, s. 10). Polska tosamo narodowa, tradycja i kultura, nie przystaj ani do Wschodu, ani do Zachodu. S wyraziste, oryginalne, dla jednych atrakcyjne (cudzoziemcy szybko si polonizuj), innych drani swoj odmiennoci. Spord narodw Europy, Polacy w najmniejszym stopniu ulegli sowietyzacji. Podobno dlatego, e naleymy do krgu zachodniej kultury chrzecijaskiej. A Niemcy z NRD do jakiej kultury naleeli? Ksidz Tischner nazwa Polakw homo sovieticus chyba tylko dlatego, e nie pozna bliej Niemcw albo Czechw. Teraz Polacy, by moe czujc swoj odmienno, bardzo si staraj, aby by Europejczykami takimi jak wszyscy. Nic z tego nie bdzie. Przecitny Europejczyk jest chimer, bytem teoretycznym. Natomiast przykrawanie wszystkiego, co w polskim charakterze, mentalnoci czy obyczaju nie pasuje do redniej europejskiej, moe si skoczy katastrof. Powszechna bya w Polsce np. obawa przed kompromitacj, co skuteczniej ni system prawny chronio przed popenianiem czynw niegodnych. Jeli jednak Polacy przyswoj sobie, e wszystkie wistwa, jakie zrobisz bliniemu swemu, s dopuszczalne, byle byy zgodne z prawem i z procedur, to nie da si y. Tym bardziej, e Polacy s mistrzami w omijaniu prawa. Szacunku dla prawa nie naucz ich dyspozycyjni sdziowie z czasw PRL i skorumpowani w III RP. Przyjrzyjmy si pod tym ktem europejskiemu systemowi owiaty. Dawniej, gdy student lub ucze prbowa zgadywa odpowied, egzaminator mwi: Nie kompromituj si, lepiej przyznaj si, e nie wiesz. Student, ktry dba o opini, nie zgadywa. Z podniesionym czoem i ga w indeksie wychodzi z gabinetu. Czasem egzaminator litowa si nad desperatem i zadawa kilka dodatkowych pyta. Teraz wiat wiedzy to jedna wielka zgaduj-zgadula, czyli testy. Skompromitowa si nie mona, poniewa testy eliminuj kontakt personalny. Sprawdzajcy przykada szablon i liczy punkty. Nawet gdyby wiedzia, kto i jakimi bzdurami si popisa, to musiaby szybko zapomnie. Jest obiektywny i dziaa zgodnie z prawem. Egzaminy nie-testowe te sprawdzane s wedug schematu. Proces nauczania zosta kompletnie odhumanizowany. Wiedza, ludzie, cay wiat zostay podzielone na klatki i szufladki. Nic nie skada si w cao. Moe tak hoduje si posuszne, ogupiae roboty, ktre maj pami zapchan informacjami, ale bez programu wprowadzonego z zewntrz nie potrafi zrobi z nich uytku? Wiem tylko, e hodujemy frustratw, ktrzy od dziecka uczestnicz w wycigu szczurw. Wszyscy narzekaj na modzie. Ja nie. Pamitam mod na szpan i drogie ciuchy, szalone zabawy, niewinne, ale rodzice siwieli, na ucieczki z domu, rozboje i gnbienie sabszych. Teraz modzie jest poprawna, spita, smutna. Czasem jej odbija, ale te jako na ponuro. Sfotografowanie koleanki w toalecie jest kiepskim dowcipem. Moe zamiast smuci si i frustrowa, ustrzelmy te europejskie prawa, obyczaje i procedury z rusznicy, po chrzecijasku, zza wga. joanna Duda-gwiazda Krl jest nagi odkrywamy kamstwa propagandy

92 Anna mieszczanek

poSTp widz, poSTp!

Na pojedynczy rozum Wstyd mi w kko narzeka, e nie tak w tej Polsce jak miao by. No ale co otworz oczy, to znw widz co nie takiego. Postanowiam wic si woli zmusi si do tego, eby zobaczy, co jest takie. Co dziaa. No wic dziaa kran. Woda leci. Dziaa dom. Stoi. Dziaa sklep. S w nim wiee bueczki. Musi wic dziaa i piekarnia. W ktrej te bueczki piek. Dziaa radio. Jacy panowie i panie wci w nim krzycz na tle muzyk rnych i bardzo namawiaj mnie do kupienia, zapisania si, ulokowania czy uczestniczenia. Nie jestem pewna, czy o to ma chodzi w radiu chciaam na przykad ustali, ktra godzina, bo kilka urzdze w domu podawao rny czas i to ju nie zadziaao. Ale to tylko dlatego, e nie starczyo mi siy woli, eby przetrwa pokrzykujcych panw i panie, poczeka do jakiej wyranej godziny i odsucha komunikat. W zasadzie dziaa autobus, ktry mia mnie dowie do apteki. Jecha. Pan Autobusowy nie sprzeda mi jednak biletu, bo bya sobota a od poniedziaku nowe ceny, wic Pan biletw nie ma, w kioskach mwi te nie maj, a jak pani chce jecha na gap to ju ja o tym na gap wspomniaam to pani jedzie, co mnie to obchodzi. W kocu ma racj: co go to obchodzi. On si nie musi czu gospodarzem w przedsibiorstwie autobusowym, w ktrym pracuje i nie musi dba o to, eby to przedsibiorstwo zarabiao. Przypuszczam, e za daleko jest od jego stanowiska do stanowiska ksigowego, ktry liczy zyski, eby miao mu zalee. Na uytek tej sytuacji sformuowaa mi si szybko w gowie hipoteza, e jeli ta odlego jest za dua e w ogle, gdy system jaki duy si robi i jest w nim bardzo wiele zmiennych, na ktre nie mamy wpywu to pojedynczy czowiek, tak jak Pan Autobusowy, koncentruje si raczej automatycznie na zadaniach priorytetowych, ignorujc mniej wane. Zadaniem priorytetowym jest chyba to, eby autobus jecha. No to jedzie. Czyli niby dziaa. Patrz, e znowu mnie ciga na stare tory. Znowu niby widz, e dziaa a jednoczenie, e nie dziaa. Gombro, Gombro nieustajcy. I my z nim, jak ukszeni. Kiedy ksa Hegel z tego Mioszowi zrobia si cakiem adna ksika. Teraz ksa wybacz Mistrzu! Gombrowicz. Cho, mona powiedzie: postp widz, postp. Jedno wydaje mi si ciekawe. Im bliej mnie tym bardziej jakie co dziaa. Obiad kiedy trzeba, pociel uprana i wysuszona, felieton napisany, na uniwersytecie u modszej crki sesja zgodnie z planem i siedzenie nad notatkami dziaa bardzo. Za progiem take symbolicznym si zaczyna. Administracja mojego domu nie dziaa. Robi co chce, a nie to, co chcemy my, ktrzy mieszkamy w domu przez ni administrowanym. Skrzyowanie, przy ktrym mieszkam, od dwch lat nie dziaa raz na tydzie dwa albo trzy samochody musz si na samym rodku stowarzyszy z wielkim hukiem, bo tak zostao ono zaprojektowane, co wszyscy wiedz i o czym zostao napisane w licznych pismach krcych midzy mieszkacami a wadz (poczta dziaa!). Ju mi si waciwie nie chce sprawdza, co i jak dziaa nie dziaajc w telewizji albo w gazetach. W duych systemach a wanie takie zaczynaj si za progiem mojego planuje si wydajno, dostpno i rozwizania tolerowane. To wane, bo nawet najmniejsze przerwy w sprawnym dziaaniu lub obnienie wydajnoci mog spowodowa wymierne straty finansowe. W duych systemach trzeba zapewni odpowiedni stabilno i niezawodno procedur. Suy temu wszystkiemu centralizacja i standaryzacja. Ktre to wykluczaj osobist odpowiedzialno osb dziaajcych w systemie albo zostawiaj na ni mao miejsca. Wanie zadzwonia do mnie Pani z prywatnej firmy leczcej, w ktrej mamy abonament. W recepcji czekaa recepta na lek, ktr zamwiam po europejsku przez telefon. Pojecha j odebra kto o tym samym nazwisku co ja, ale o innym imieniu. Systemowi si nie zgadzao i ju chcia nie wyda recepty ze swojej paszczy, ale mia wida przewidzian procedur na okoliczno sprzecznych danych przy odbiorze i system w postaci miej Pani zatelefonowa do mnie z pytaniem, czy moe recept wyda osobie w poowie nietosamej ze mn. Zgodziam si z radoci i dostaam recept od systemu, ktry w ten sposb przeszed by gadko faz rozstrzygnicia sprzecznoci, w literaturze fachowej zwan conflict resolution. Dziaajcy system notatek z filozofii mojej modszej crki zwrci mi uwag na starego Kanta, tego, co dziaa kiedy w Krlewcu i zobaczy niebo gwiadziste nad sob i prawo moralne w sobie. Kant uwaa, e jeli nie ma miejsca na osobist odpowiedzialno, upada moralno. Jak ju upadnie i ley to ju nie Kant, lecz ja to trzeba potem na kad okazj stworzy przepis prawny i procedur, eby co jako jednak dziaao. Hej! Macham do Was z samego rodka bdnego koa. Jak tam u was? Czy co jeszcze dziaa?

anna mieszczanek

AuToRzy numeRu:
rafa Bakalarczyk (ur. 1986) student III roku polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim. Prezes Koa Naukowego Myli Krytycznej. Z pogldw egzystencjalista. Zwolennik postawy zaangaowanej w sztuce i dziaaniach spoecznych. Zainteresowania naukowe i artystyczne: staro, bezdomno i edukacja. Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) inynier, absolwent Politechniki Gdaskiej, specjalista od turbin wodnych, energetyk. Budowniczy zakadw przemysowych w Polsce i byej NRD. Od czasw studenckich aktywny na niwie kabaretowej. Wsptworzy kabarety studenckie Ad Hoc i Jelita. Inicjator trzech imprez: Oglnopolski Gdyski Konkurs Satyryczny O Grud Bursztynu, Gdyski Konkurs Satyryczny O Strusie Jajo i Kaszubski Turniej Satyryczny w Pucku. Kierownik literacki i zaoyciel gdyskiego kabaretu UNIQ. Stay wsppracownik Programu III Polskiego Radia (magazyn Parafonia), satyrycznego miesicznika Twj Dobry Humor, Radia Gdask (felietony i magazyn satyryczny 3 grosze), Radia Eska Nord (magazyn satyryczny Trzynastka) oraz pomorskiej prasy lokalnej. Kontakt: tykocin@op.pl phoebe connelly amerykaska dziennikarka spoeczna i aktywistka. Absolwentka stosunkw midzynarodowych na DePaul University w Chicago, gdzie pracowaa rwnie jako bibliotekarka. Od lat zaangaowana w niezalene inicjatywy wydawnicze (jak magazyny Stay Free! czy AREA) oraz aktywna politycznie wspieraa organizacj kampanii wyborczych Demokratw, m.in. prezydenckiej Ala Gorea (2000) i senatorskiej Baracka Obamy (2004); pracowaa te naukowo, zajmujc si m.in. samorzdem. Jest autork licznych artykuw powiconych prawom czowieka, feminizmowi i kulturze politycznej, publikowanych w prasie lewicowej, jak miesicznik The American Prospect czy tygodnik In These Times, z ktrym wsppracuje od 2004 r. i ktrego jest obecnie redaktorem. joanna duda-Gwiazda inynier okrtowiec, dziaaczka Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea (1978) i pierwszej Solidarnoci (czonek prezydium MKS-MKZ, Zarzdu Regionu), w stanie wojennym internowana, niezalena dziennikarka i publicystka (Robotnik Wybrzea, Skorpion, Poza Ukadem). Od pocztku do dzi konsekwentnie w opozycji do metod i polityki firmowanej przez Lecha Was i jego nastpcw. ona Andrzeja Gwiazdy. Staa wsppracowniczka Obywatela. Anna janikowska (ur. 1980) matka, ona, filoloka, zawd: twrczyni skutecznych tekstw. Mieszkanka Lubania, bya dziennikarka lokalnej telewizji, obecnie neofitka trzeciego sektora. Ma fisia na punkcie tematu pracy domowej kobiet, powoli w jej gowie kiekuje fi konkurencyjny prowincja, zwyko i lokalno. Nie lubi jednostronnoci, dlatego jest feministk, chrzecijank, ukryt anarchistk i jawn fanatyczk filozofii Jolanty Brach-Czainy. Gboko i nieuleczalnie uzaleniona od interesujcych ludzi, koneserka realnych, wirtualnych i smsowych rozmw, dywagacji i zwierze. W wolnych chwilach uprawia mylowy kick-boxing; uwielbia traktowa z kopa szalkowe wagi utartych wzorcw mylenia wydobywa ukryte, docenia pomijane, uwzniola powszednie. Chtnie pozna fisiw i fisie ze swojej okolicy, a wszystkich zaprasza na bloga o nieodpatnej pracy domowej kobiet www.alebalagan.blox.pl Alfred lubrano amerykaski dziennikarz, urodzony i wychowany w Nowym Jorku, zdobywca stanowych i oglnokrajowych nagrd; obecnie jest reporterem Philadelphia Inquirer. W prasie publikuje od 1980 r., od kilkunastu lat jest te komentatorem radia publicznego. Autor gonej ksiki Limbo: Blue-Collar Roots, White-Collar Dreams (2003), w ktrej wychodzc z wasnych dowiadcze opisa problemy z tosamoci, jakich dowiadczaj czonkowie amerykaskiej klasy redniej o robotniczych korzeniach. rafa tocha (ur. 1973) m i ojciec. Doktor habilitowany nauk humanistycznych, pracownik naukowy w Instytucie Religioznawstwa UJ. Autor ksiek Katolicyzm a idea narodowa. Miejsce religii w myli obozu narodowego lat okupacji (Lublin 2002) i Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna (Krakw 2006). Publikuje tu i wdzie, czyta to i owo, sucha tego i owego. Mieszka w Mylenicach. Stay wsppracownik Obywatela. karolina marchlewska politolog, absolwentka Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, doktorantka Wydziau Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie (temat rozprawy doktorskiej: Pastwo dobrobytu w procesach integracyjnych i modernizacyjnych Unii Europejskiej), szefowa Orodka Komisji Europejskiej Europe Direct w wojewdztwie kujawsko-pomorskim, nauczyciel akademicki. Autorka licznych artykuw powiconych socjalnemu wymiarowi Unii Europejskiej. robert marshall amerykaski profesor antropologii, wykadowca w Western Washington University, znawca i mionik Kraju Kwitncej Wini, ktrym zajmuje si naukowo od lat 80. Autor licznych publikacji powiconych spdzielczoci i samopomocy japoskiej klasy robotniczej i mieszkacw terenw wiejskich, relacjom midzypokoleniowym i zmianom zachodzcym w tamtejszym spoeczestwie, m.in. autor pracy naukowej Collective Decision Making in Rural Japan. paplo maruda prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej organizacji praw czowieka). Autor setek znakomitych wierszy, z ktrych jeden na pewno zosta wydrukowany za Oceanem. W roku 1974 stan na drodze butelki szampana zmierzajcej w stron burty statku na gdaskiej pochylni od tego czasu na rencie. Bajkopisarz przygarnity dotd jedynie przez anarchistyczn Ma Parjadk, publicysta niezaangaowany przez nikogo. Zakurzony naftalin fundamentalista, co chwil si wkurza i chciaby cofn czas jak najdalej. Przeciwnik wszelkich partii i ordownik partii chrzecijaskiej lewicy, ktrej w Polsce nie ma a by powinna jako jedyna. W swych licznych pseudonimach pozuje na starca, cho jest zaledwie lekko-prednim dziadkiem. Anna mieszczanek (ur. 1954) dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wojennym, w latach 80. redaktorka podziemnego pisma Karta, pniej m.in. prywatny wydawca. W latach 1996-1997 wiceprezes Spoecznego Instytutu Ekologicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Zaoycielka i pierwszy Prezes Zarzdu Stowarzyszenia Forum Mediacji i Mediatorw, inicjatorka powstania Orodka Mediacji Rodzinnych przy Fundacji Zadba o wiat. Autorka wydanej w podziemiu i nagrodzonej przez Fundacj Polcul ksiki o wydarzeniach marca 1968 w Polsce oraz wspautorka (z Wojciechem Eichelbergerem) bestsellera Jak wychowa szczliwe dzieci. Staa wsppracowniczka Obywatela. remigiusz okraska (ur. 1976) z wyksztacenia socjolog (Uniw. lski), z zamiowania spoecznik, publicysta i poszukiwacz sprzecznoci. Autor ponad 400 tekstw zamieszczonych na amach czasopism spoeczno-politycznych rnych opcji (od radykalnej lewicy i anarchizmu po radykaln prawic), w ktrych od 1997 r. promowa porzucenie przestarzaych ideologii, schematw mylowych i podziaw politycznych oraz wskazywa alternatywne rozwizania. Od jesieni 2001 do lata 2005 r. by redaktorem naczelnym miesicznika Dzikie ycie, powiconego obronie przyrody i pro-

93

94
pagowaniu radykalnej ekologii. Zredagowa polskie edycje kilku ksiek z klasyki myli ekologiczno-spoecznej (A. Leopold, C. Maser, D. Korten, D. Foreman) i inne prace o podobnej tematyce. W kwestii pogldw spoeczno-politycznych sympatyk starej socjaldemokracji i lewicy patriotycznej, rodkowoeuropejskiego agraryzmu, niemieckiego ordoliberalizmu, dystrybucjonizmu Chestertona i Belloca oraz dowiadcze pierwszej Solidarnoci, cho z upywem czasu coraz mniej przywizany do etykietek, sloganw i programw, bardziej natomiast do dobra wsplnego i konkretnej pracy na jego rzecz. Czsto za dokadnie te same dziaania czy opinie jest przez tpawych lewicowcw nazywany faszyst, a przez tpawych prawicowcw lewakiem, i dobrze mu z tym. Piwosz. Wspzaoyciel i redaktor naczelny Obywatela. Arkadiusz peisert (ur. 1978) socjolog, finalizuje prac doktorsk na temat samorzdnoci obywatelskiej w spdzielniach mieszkaniowych, absolwent Studium Doktoranckiego w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Dziaa w Transparency International Polska. Wiceprzewodniczcy Sekcji Studenckich K Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Skarbnik Korporacji Akademickiej Welecja. onaty. Konsekwentnie niezmotoryzowany, rowerzysta, eglarz, mionik gr i Kaszub. karl polanyi (1886-1964) wgierski pisarz, dziennikarz i naukowiec, doktor filozofii i prawa, krytyk klasycznej ekonomii. Dorasta w Budapeszcie, gdzie zdoby wyksztacenie i zaangaowa si w dziaalno spoeczn, wsppracujc z rnymi lewicowymi rodowiskami intelektualnymi i politycznymi. Przed wgierskim reimem komunistycznym uciek do Wiednia, gdzie pracowa jako komentator ekonomiczny i polityczny oraz zgbia solidarystyczne doktryny spoeczne, m.in. wizje chrzecijaskiego socjalizmu; w 1933 r. wyjecha stamtd do Anglii, tym razem uchodzc przed coraz groniejszym faszyzmem, ktrego by krytykiem. Swoj pierwsz, najsynniejsz ksik, Wielka Transformacja, wyda ju w USA w 1944 r. Najwiksz saw zdoby jako krytyk rynku i jego domniemanej zdolnoci do samoregulacji. Wskazywa na ograniczenia klasycznej ekonomii, nie dostrzegajcej wzajemnych powiza pomidzy yciem gospodarczym a kontekstem spoeczno-kulturowym; przyczyni si w ten sposb do rozwoju socjologii ycia gospodarczego oraz antropologii ekonomicznej. chelsea ross niezalena dziennikarka, fotograf i grafik. Mieszka w Chicago. micha sobczyk (ur. 1981) z wyksztacenia specjalista w zakresie ochrony rodowiska. Zwolennik wysokiego opodatkowania szkodliwych spoecznie zjawisk, jak obsceniczne bogactwo czy transport lotniczy. Mionik pieszych spacerw po odzi i piki nonej, czoowy zawodnik jednej z najsabszych amatorskich druyn w swoim miecie. Zastpca redaktora naczelnego Obywatela. Kontakt: sobczyk@obywatel.org.pl micha stpie (ur. 1981) absolwent Uniwersytetu dzkiego, kierunku ochrona rodowiska. Od 1999 r. mniej lub bardziej udzielajcy si w organizacjach pozarzdowych. Koneser serkw waniliowych, rowerzysta, amator eglarstwa oraz turystyki pieszej. karol Trammer (ur. 1985) redaktor naczelny niezalenego dwumiesicznika Z Biegiem Szyn, powiconego kolei na Mazowszu (internetowe archiwum periodyku www.zbs.kolej.net.pl). Studiuje gospodark przestrzenn na Wydziale Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. W 2007 r. przygotowa prac licencjack Regionalizacja kolei. Kierunki reformy kolei regionalnych w Polsce, a obecnie przygotowuje prac magistersk powicon peryferyjnym stacjom kolejowym na liniach duych prdkoci. Mieszka w Warszawie. Stay wsppracownik Obywatela. krzysztof woodko (ur. 1977) wychowa si w Szodrach, pegeerowskiej wsi w Wielkopolsce, mieszka wraz z on w Krakowie. Doktorant Zakadu Filozofii Polskiej w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagielloskiego, gdzie przygotowuje prac o filozofii rewolucji Mariana Zdziechowskiego. Bliska jest mu myl prof. Bronisawa agowskiego. Pisa do ycia Duchowego i Trybuny; wsppracuje z witryn internetow Polskiego Radia. Dla Wydawnictwa Diecezjalnego w Sandomierzu przetumaczy dotychczas wybory tekstw w. Augustyna, w. Tomasza z Akwinu i kard. J. H. Newmana. Bardzo sobie ceni rosyjsk literatur pikn i gnostyckie spojrzenie na rzeczywisto. Stay wsppracownik Obywatela. Akito yoshikane mody amerykaski dziaacz spoeczny pochodzenia japoskiego. Jego teksty publikowa lewicowy tygodnik In These Times oraz pismo mniejszoci japoskiej w Kalifornii, Nichi Bei Times. jacek zychowicz (ur. 1963) dr nauk filozoficznych, polonista, tumacz, muzykolog-amator, wykadowca akademicki, publicysta. Publikowa m.in. w Dzi, Trybunie, Nowym Tygodniku Popularnym, Myli Socjaldemokratycznej, Wiadomociach Kulturalnych, Polityce, Przegldzie Tygodniowym, Twrczoci, Sztuce, yciu i Europie. Autor ksiki Mieszanka wybuchowa. Felietony i powiastki ze wiata jednowymiarowego. Stay wsppracownik Obywatela.

sklep obywatela poleca:

ko 39
Michael albert, ekonomia uczestniczca. ycie po kapitalizmie
oficyna trojka, Pozna 2007, 324 strony, cena 29 z

95

odwana prba rzucenia rkawicy neoliberaom, ktrzy twierdz, e nie ma alternatywy dla systemu ekonomicznego opartego na maksymalizacji zysku i brutalnej konkurencji. Michael albert, odwoujc si do klasykw anarchizmu (kropotkin) wykazuje, e ludzie nie musz by zdani na kaprysy rynku i ask wielkich korporacji. Mog natomiast odzyska kontrol nad wasnym yciem. Niezbdna do tego jest cakowita zmiana mylenia o yciu zbiorowym: poddanie gospodarki demokratycznej kontroli i zorganizowanie spoeczestwa zgodnie z zasad samorzdnoci i wsppracy. Nie ze wszystkim mona si zgodzi, ale warto przeczyta ksika odwana, ciekawa i inspirujca.

ko 40

andrew simms, Tescopol. moesz kupowa gdzie chcesz, byle w Tesco

Wydawnictwo Cka, Gliwice 2007, 314 stron, cena 30 z

autor nie prbuje nawet kry negatywnego stosunku do wielkich sieci handlowych. Jego ksika jest subiektywna, ale ma twarde oparcie w przytaczanych faktach. opowiada o tym, jak wraz ze zmian miejsca zakupw zmienia si nasze ycie i kondycja caych spoecznoci. Jest te caociow krytyk wspczesnego modelu gospodarczego, bdcego rdem wielu powanych problemw spoecznych i ekologicznych. Pokazuje, e wszelkie zjawiska spoeczno-ekonomiczne, ktrych skala jest nienaturalnie wielka, ostatecznie obracaj si przeciwko spoeczestwu oraz zabijaj rnorodno i wolny wybr. Przede wszystkim jednak udowadnia, e cay problem z hipermarketami (i nie tylko nimi) polega wycznie na tym, e zbyt atwo dalimy sobie wmwi, i nie istniej alternatywy wobec nich.

ko 41

Noam Chomsky, polityka, anarchizm, lingwistyka

oficyna trojka, Pozna 2007, 251 stron, cena 28z

Wybr kilkunastu krtkich tekstw (wywiady, artykuy, wystpienia konferencyjne) autorstwa synnego amerykaskiego jzykoznawcy i radykalnego krytyka spoecznego. Chomsky w niebanalny sposb odnosi si do aktualnych problemw, jak postpy globalizacji czy polityka zagraniczna usa, prowadzona pod hasem tzw. wojny z terrorem. Prezentuje take wasn, spjn wizj czowieka i spoeczestwa, opart na krytyce neoliberalizmu oraz na ideale wolnoci i wsppracy. Mocna i konkretna rzecz.

k5

Joanna i andrzej Gwiazda, poza ukadem

Biblioteka obywatela, d 2008, 240 stron, cena 29z

BeSTSelleR!

Dokonany przez redakcj obywatela wybr 27 artykuw Joanny i andrzeja Gwiazdw, wspzaoycieli i dziaaczy Pierwszej solidarnoci i Wolnych zwizkw zawodowych Wybrzea. Poniewa pogldy autorw na wiele spraw, jak okrgy st, neoliberalne reformy ustrojowe czy lustracja, byy niewygodne dla gwnych uczestnikw dyskusji politycznej, wspomniane teksty ukazyway si gwnie w wydawnictwach niskonakadowych i nie miay szans dotrze do szerszego grona odbiorcw. oryginalne, bezkompromisowe i prorocze analizy sytuacji spoecznej i politycznej w Polsce i na wiecie, z zacht do zawierzenia wasnemu rozumowi, zamiast skorumpowanym elitom i propagandzistom nazywanym we wspczesnej nowomowie niezalenymi ekspertami. Wstyd nie mie na pce!

zapraszamy

ksiki mona rwnie zamawia telefonicznie oraz poczt: obywatel ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./fax. /042/630-17-49; e-mail: obywatel@obywatel.org.pl

www.obywatel.org.pl/sklep

96

Zosta Z nami na duej!

Roczna prenumerata obywatela (6 kolejnych numerw) plus jedna z ksiek do wyboru

czyTelnicy!
Zwracamy si do Was z prob o wypenienie poniszej ankiety dotyczcej Obywatela. Chcemy ulepsza nasze czasopismo, mamy te zamiar przeprowadzi w nim troch zmian, ale najpierw chcielibymy pozna Wasze opinie o naszej dotychczasowej pracy. Bdziemy wdziczni za przesanie nam Waszych uwag.
Wrd czytelnikw, ktrzy wypeni ankiet, rozlosujemy nagrody: 10 rocznych prenumerat Obywatela, 10 koszulek Obywatela, 10 ksiek Poza Ukadem Joanny i Andrzeja Gwiazdw, 5 ksiek-wywiadw z Jadwig Staniszkis, 5 ksiek Wyznania wojownika Ziemi Davea Foremana.

dRodzy

tylko 42 zote!

Kady, kto opaci prenumerat obywatela do 1 wrzenia 2008, otrzyma bezpatnie aBC globalizacji lub Czy globalizacja pomaga biednym Konto: stowarzyszenie obywatele-obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 Przy wpacie prosimy o zaznaczanie, ktr z ksiek chc Pastwo otrzyma
1.

Ankiet mona wypeni na dwa sposoby: Wyci poniszy formularz, wypeni i odesa nam listem zwykym na adres redakcji: Redakcja Obywatela ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d Wypeni formularz elektronicznie na stronie internetowej www.obywatel.org.pl/ankieta.

Prenumeratorzy otrzymuj take 10 procent zniki przy zamawianiu pozostaych ksiek z Biblioteki obywatela

2.

Zobacz pen ofert na

www.obywatel.org.pl/sklep

Z gry serdecznie dzikujemy za wypenienie ankiety i okazan nam w ten sposb pomoc! Na wypenione ankiety czekamy do koca wrzenia 2008 r. Wyniki ankiety oraz list nagrodzonych osb opublikujemy w numerze listopadowo-grudniowym. Nagrody wylemy poczt na podany adres. redakcja Obywatela

1 Od jak dawna czytasz Obywatela i skd dowiedziae/a si o pimie?

AnKieTA

2 Ile osb czyta Twj egzemplarz Obywatela?

3 Jak du cz tekstw z kadego numeru czytasz wszystkie, wikszo, okoo poowy czy jeszcze mniej? Czy jest jaki rodzaj tekstw, ktre omijasz i dlaczego?

4 Co w Obywatelu jako samej idei i inicjatywie podoba Ci si najbardziej, a co najmniej? Jakiego rodzaju dziaa oczekiwa(a)by po twrcach Obywatela oprcz wydawania czasopisma?

5 Czy w Obywatelu szczeglnie cenisz jak tematyk, dzia lub autora? Jeli tak, napisz jakie/kogo.

6 Czy chcia(a)by, eby w Obywatelu publikowane byo wicej lub mniej (zaznacz odpowiednio) ni do tej pory (mona zaznaczy wicej ni jedn odpowied): za za w sam za za w sam mao duo raz mao duo raz tekstw duszych publicystyki reportay i opisw konkretnych miejsc i ludzi tekstw powiconych historii idei tekstw powiconych historii najnowszej, np. Solidarnoci wywiadw tekstw krtszych felietonw tekstw przegldowych, powiconych okrelonym problemom spoecznym tekstw powiconych tradycjom dziaalnoci spoecznej artykuw o tematyce zagranicznej innych, jakich? (napisz poniej)

7 Czy ktry z tekstw opublikowanych w Obywatelu zapad Ci szczeglnie w pami?

8 Czy jest jaki temat, ktry powinien zosta poruszony na amach pisma, lub osoba, z ktr powinnimy przeprowadzi wywiad?

9 Czy w ostatnim czasie ukaza si na amach pisma tekst, ktrego tematyka bya ciekawa, jednak jako tekstu Ci rozczarowaa?

10 Czy w jaki sposb jeste odbiorc innych naszych dziaa ni gazeta? Np. kupujesz ksiki, ktre rozprowadzamy, podpisujesz petycje na naszej stronie internetowej, suchasz audycji radiowej, ktr tworzymy wymie.

11 Jak oceniasz szat graficzn Obywatela nr 42 (bardzo dobra, dobra, przecitna, kiepska)? Co by w niej zmieni(a)?

12 Jak oceniasz okadki Obywatela (bardzo dobre, dobre, przecitne, kiepskie)? Czy masz jak ulubion?

13 Jak oceniasz pyty dodawane do Obywatela s przydatne czy niepotrzebne?

14

Czy wolaby, eby Obywatel mia wicej stron i kosztowa proporcjonalnie droej, czy eby zachowa obecn liczb stron i cen?

15 Jakie pisma lub portale internetowe o tematyce spoeczno-polityczno-kulturalnej czytasz oprcz Obywatela?

16 Czy i jak czsto korzystasz ze strony internetowej Obywatela (www.obywatel.org.pl)?

17 Jakiego rodzaju teksty na stronie internetowej podobaj Ci si, a czego na niej brakuje?

18 Tu jest miejsce na Twoje lune refleksje o Obywatelu:

Twoje nazwisko i adres korespondencyjny (jeli wolisz, moesz pozosta anonimowy, ale wwczas nie bdziesz mg wzi udziau w losowaniu nagrd):

Nowa ksika obywatela

polecAmy!

joanna i andrzej

Gwiazda
PuBliCystyka z lat 1988-2006

Poza ukadem

zbir publicystyki legendarnych dziaaczy solidarnoci oraz zaoycieli wolnych zwizkw zawodowych. zawiera wybr tekstw z lat 1988-2006, ukazujcych si na amach niskonakadowych wydawnictw, gwnie w pimie Poza ukadem. znale tu mona mnstwo odwanych, oryginalnych analiz i prognoz dotyczcych polskiej rzeczywistoci. 240 stron lektury wrd tematw m.in. spoeczne i gospodarcze skutki okrgego stou, lewica patriotyczna, unia europejska, globalizacja, dziedzictwo solidarnoci, krytyka neoliberalizmu gospodarczego. wszystko napisane w dynamiczny, wcigajcy, drapieny sposb, z poczuciem humoru. autorzy obnaaj wiele mitw i przedstawiaj oryginalne stanowisko, niespotykane w adnej popularnej opcji politycznej. Wydawca: obywatel, maj 2008.

wicej o ksice na stronie internetowej: www.gwiazda.oai.pl tu przeczytasz fragmenty ksiki, obejrzysz fotografie autorw, posuchasz nagra ich wypowiedzi, dowiesz si o spotkaniach promocyjnych itp.

przeczyTAj! przemyl! wspierAj wolN myl!

ksika dostpna w salonach empik, ksigarniach i w sprzeday wysykowej u wydawcy.

Mona j zamawia wpacajc 29 z (lub wielokrotno tej kwoty) na konto: stowarzyszenie obywatele obywatelom, Bank spdzielczy rzemiosa, ul. Moniuszki 6, 90-111 d numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001
W opisie prosimy wpisa Poza ukadem (brak tej informacji spowoduje opnienie wysyki ksiki). Mona te zamawia ksik za pobraniem (patne przy odbiorze), ale wwczas dochodz opaty pocztowe i koszt caoci wyniesie 39 z. zamwienia za pobraniem prosz skada na adres: stowarzyszenie obywatele obywatelom, ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d, tel. (42) 6301749, e-mail: biuro@obywatel.org.pl koniecznie podaj wyranie swj peny adres pocztowy, na ktry mamy wysa ksik.

WINIARY zakady spoywcze

Marka i 70% rynku GRATIS!

mieszkANiA zakadowe

Negocjuj warunki!

70,TelekomuNikAcjA

10,FABRYKA MEBLI

Mieszkacy GRATIS!

Bez przetargu!

Parcela 5 hektarw w centrum miasta Monopolista

Doskonay kurs na giedzie

Nowoczesny park maszyn

150,warszawa
prywatyzacja s.c. ul. wiejska 4/6/8

50,kup ile wlezie, reszt przyniesiemy ci w zbach

Przyjmujemy tylko umwione wizyty, patno w euro i usd