Joanna Duda-Gwiazda (46) inynier okrtowiec.

. Dziaaczka Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea ( ) i pierwszej Solidarnoci (czonek prezydium -, czonek prezydium rzdu Regionu Solidarno). nnym internowana. Redaktorka, (w tym % VAT publicystka prasy opozycyjnej brzea (organ ), Skorpiona Poza Ukadem ( , wzno. i wydawane do pocztkw roku ksiki Polska wyprawa na ksiaa wsppracownica pisma Obywar. odznaczona przez Prezydenta ielkim Orderu Odrodzenia Polski.

2/2009
12

zda (ur. ) inynier elektronik, techniki Gdaskiej, pracownik naukoBra udzia w protestach w Marcu w nastpstwie usunity z pracy na ej pracownik przemysu okrtowego. sppracowali z Komitetem Obrony y wspzaoycielem Wybrzea. czonek prezydium Midzyzakadou Strajkowego. Jeden z autorw poskich. Nastpnie wiceprzewodniczcy oci przez okres miesicy do stanu pad w konikt z L. Was, zarzucatyzm i nadmiern ugodowo wobec stycznych. Na Zjedzie Solidarnor. kandydowa bez powodzenia szefa zwizku. W stanie wojennym skarony w synnej sprawie tzw. ka lat wiziony w cikich warun jeden z czonkw Grupy sji Krajowej Solidarnoci, ktra

ISSN 1641-1021

Europa 4,5 EUR

index 361569

02

9 771641 102095

USA 5 USD

 Twj wkad w dziaania

FUNDUSZ OBYWATELA

OBYWATEL powstaje dziki zaangaowaniu dziesitek autorw, gra kw, tumaczy, korektorw i innych aktywistw, ktrzy swoj codzienn wolontariack prac umoliwiaj wydawanie kwartalnika i ksiek, organizowanie dyskusji, prelekcji, pokazw lmowych i innych dziaa.

Podoba Ci si to, co robimy? Docz do nas! Wesprzyj fundusz Obywatela!

Dziki Twojej wpacie bdziemy mogli wydrukowa nastpny numer gazety, zorganizowa pokaz lmowy, dojecha z prelekcjami do maych miejscowoci. Kada podarowana zotwka umoliwia rozwijanie naszych dziaa.

Wpaty mona przekazywa na konto: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d Bank Spdzielczy Rzemiosa, ul. Moniuszki 6, 90-111 d numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 z dopiskiem fundusz Obywatela

REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLAMA * REKLA

Kryzys nasz powszedni

Na temat obecnej sytuacji gospodarczej mona by uku taki dowcip: Dlaczego Polacy niezbyt mocno przejmuj si kryzysem gospodarczym? Bo bylimy ju w gorszej sytuacji.
Trudno bowiem uzna, e katastrof stanie si na przykad takie zaamanie rynku pracy znane choby z Irlandii, ktr, sam ju nie wiem, doganiamy, przeganiamy czy naladujemy w efekcie ktrego bezrobocie wzronie dwukrotnie. Bezrobocie dwa razy wysze ni obecne, czyli na poziomie niemal 20 procent, mielimy przecie zaledwie niespena dekad temu. Taki kryzys to my znamy z czasw, ktre pono kryzysowe nie byy. Wspomniany gorzki art mgby skierowa nas ku refleksjom nieco gbszej natury. Ot dzisiejszy kryzys ekonomiczny zdaje si by stopniowym procesem, nie za gwatownym tpniciem. Owszem, baka spekulacyjno-kredytowa pka z wielkim hukiem, a nagwki gazet zaroiy si od katastrocznych wizji. Ale obecny kryzys to nie zapa lub zawa serca, lecz cika choroba przewleka. O ile poprzedni Wielki Kryzys wynika z kumulacji problemw ekonomicznych, o tyle dzisiejszy zdaje si by potwierdzeniem prognoz tych analitykw, ktrzy z ekonomi nie maj wiele wsplnego. Wrd nich jest np. John Gray, ktry trafnie zauway, e sednem sprawy nie jest krach nansowy, lecz synteza rozmaitych krachw, nie zawsze tak wyranie i bezporednio nas dotykajcych, abymy potrali dostrzec je rwnie atwo. Dzisiejszy kryzys to nie tylko skutek neoliberalnej doktryny, podkopujcej kolejne zabezpieczenia i systemy kontroli gospodarki przez instytucje pastwa, ale take skutek przeobrae towarzyszcych tej ideologii w innych sferach ycia. Neoliberalizm to typowa rewolucja poerajca wasne i cudze dzieci. O ile jego XIX-wieczny odpowiednik, zwany dzikim kapitalizmem, posiada wbudowane pewne hamulce (co prawda etycznie mao wyszukane) jak paternalizm wobec sabszych, postfeudalna struktura spoeczna czy pewien mesjanizm cywilizacyjny o tyle on sam zrodzi si w wiecie pozbawionym takich wartoci i postaw, a ekspansja tej prymitywnej doktryny jedynie pogbia w problem. Z poprzedniego kryzysu ekonomicznego mona byo si ratowa czy to za

EDY TO RIAL
Z tego wzgldu niewiele warte s takie rozwaania antykryzysowe, ktre koncentruj si na kwestiach technicznych lub na decyzjach politycznych. Na trwae z tego kryzysu mona wybrn tylko wtedy, gdy odbudujemy tkank spoeczn i ekologiczn, a gospodark sprowadzimy na powrt do roli suebnej wobec zbiorowoci ludzkiej w jej rnych wymiarach terytorialnych, etnicznych i klasowych. Naiwna jest wiara, e wyj z doka mona poprzez pastwowe dotacje do fabryk samochodw czy telewizorw, albo poprzez ratowanie bankw, ktre udziel nam kolejnych kredytw na samochody i telewizory.

pomoc silnego pastwa, czy dziki mocnym wiziom spoecznym, czy w szeregach masowych ruchw spoecznych, czy te odkrywajc nowe obszary ekspansji. Dzi, po trzech dekadach neoliberalizmu, pastwo jest sabe, wizi midzyludzkie mizerne, spoeczestwo zatomizowane i zdezintegrowane, a ekspansj ogranicza krucha sytuacja ekologiczna. I na tym wanie polega sedno kryzysu Anno Domini 2009: nawet jeli nasze otoczenie materialne jest o niebo lepsze ni to sprzed 80 lat, to jednoczenie my sami jestemy duo sabsi ni ludzie tamtej epoki, mamy te znacznie mniejsze pole manewru. I dlatego kryzys dotyka nas codziennie, nie tylko wtedy, gdy na drugim kocu wiata zaamuje si rynek kredytw hipotecznych.

Dla staych czytelnikw Obywatela nie s to rzeczy nowe. O tym, e panujcy system znajduje si na krawdzi zaamania, pisalimy ju kilka lat temu. Dzi moemy to samo powtrzy jeszcze dobitniej, cho bez satysfakcji. A poniewa od ekonomii jednak uciec si nie da, inaugurujemy nowy dzia. Gospodarka Spoeczna sprbuje nam podpowiedzie, jak moe wyglda produkcja i konsumpcja, ktre zmniejszaj ryzyko kryzysu, s stabilne spoecznie oraz su nam, obywatelom, nie za bankierom i menederom. Zacznijmy jednak ten numer od prby reeksji, czy kryzys ekonomiczny dotkn tych, ktrych powinien Joanna Szalacha przekonuje, e niekoniecznie tak si stao. Remigiusz Okraska

8 13

Kryzys czy przegrupowanie?

Joanna Szalacha

Midzy globalnym a lokalnym

rozmowa z prof. Marcinem Kul

Reakcj, jak si okazao prawidow, zaproponowan przez Keynesa w celu walki z Wielkim Kryzysem, byo zwikszanie popytu i produkcji, eby w zwizku z tym zwikszy liczb miejsc pracy. Warto pj za myl Kaleckiego dalej i zapyta, gdzie zwikszy wydatki, gdzie tworzy miejsca pracy?

19 29

Stocznie za burt
Konrad Malec

Ziemie jaowe
Irena Dryll
BbaA KONRAD MALEC

Wielu respondentw dostrzega te konsekwencje nieprzemylanej (w przeciwiestwie np. do Czech czy Sowacji) polityki wobec PGR-w. Ten sposb likwidacji nas teraz drogo kosztuje mwi respondent z Czarnej Dbrwki. Jeden z rozmwcw opisuje przypadek obrony dobytku PGR-u: Jak pierwszy raz przyjechay zakady misne, to nie wziy krw. Bo rodzice powsadzali dzieci na bramy, dzieci krzyczay: my chcemy mleka i nie damy krw.

35

Wysze szkoy ycia

Ilona Majewska

Nawet mae miasteczka zaczynaj dostrzega potrzeby seniorw i powouj Uniwersytety Trzeciego Wieku. Kada uczelnia jest wyjtkowa, kadej przywieca idea zaoferowania seniorom szansy zrealizowania ambicji artystycznych, poznawczych i towarzyskich. Tak naprawd, jedyn rzecz, na ktr nie ma miejsca w yciu seniorw zwizanych z Uniwersytetami, jest staro.

Sam program odpraw i szkole dla stoczniowcw bdzie kosztowa wicej, ni wynosi zaduenie publicznoprawne obu stoczni. Po drugie, z produkcj statkw wizay si wymierne zyski. Szczeciska stocznia od 2002 r. otrzymaa 485 mln z pomocy publicznej, z tego 300 mln byo pomoc bezzwrotn. W midzyczasie odprowadzia do budetu 680 mln z. A do tego wypadaoby doliczy podatki pacone przez kooperantw.

40

Pomocne Donie
Krzysztof Woodko

To by pocztek lat 60., wtedy nie byo czego takiego. Byy to dzieci w aparatach ortopedycznych, z kulami, czsto z cakowitym poraeniem koczyn dolnych, pochodzce z rnych rodowisk, ze wsi. Dla mnie tamto dowiadczenie byo najcenniejsze, zupenie pionierskie wspomina.

Jest to na pewno system skomplikowany oraz wicy si z wieloma trudnociami organizacyjnymi i kosztami. W praktyce jednak generuje on rzeczywist, autentyczn partycypacj obywateli w yciu politycznym pastwa i daje uprawnionym do gosowania satysfakcj wspdecydowania w sprawach, ktre ich bezporednio dotycz.

44

Oddolna samorzdno i partycypacja obywateli

Mirosaw Matyja
TEORIA W PRAKTYCE: Miasta wolne od ropy

50

Marcin Gerwin, Kamil Pachako

Bbnd PONTE

Bez ropy przestaje dziaa przemysowy system produkcji ywnoci. Dlatego te pomys na inicjatywy Transition obejmuje m.in. uprawy lokalnych ogrodw czy uczenie si wielu zapomnianych dzi umiejtnoci, np. robienia zapasw na zim.

BbaA WORLD ECONOMIC FORUM

Osoby te nie s lojalne ani wobec swoich pastw narodowych, ani wobec instytucji, ktre ich zatrudniaj. S jednak lojalne wobec globalnego systemu, jako formy gospodarki kapitalistycznej, ktra jest korzystna dla ich interesw ekonomicznych, symbolicznych i spoecznych.

SPIS TRE CI
66 Tylko bez ortodoksji
rozmowa z prof. Wiesaw Kozek
Po sektorze prywatnym, rwnie miejsca pracy w usugach publicznych, ktre wczeniej wydaway si stabilne jeli chodzi o warunki zatrudnienia, zaczy podlega niekorzystnym przemianom.

53

Wstp

Decydenci niemal wszelkich opcji politycznych uwaaj, e naley poskromi roszczeniowe grupy spoeczne oraz sprzeda jak najwiksz cz majtku publicznego. A jednoczenie oszczdny budet pastwa czsto suy do jawnego lub zakamuowanego wspierania prywatnych przedsibiorstw i wielkich koncernw zagranicznych.

55

Gdzie si podziay tamte podatki?

BbA KEVIN DOOLEY

Micha Sobczyk
W zupenie nowym wietle stawia wiele liberalnych argumentw pojawiajcych si w dyskusjach. Murphy podaje, e w Wielkiej Brytanii kadego roku a 25 miliardw funtw traconych jest wskutek obchodzenia podatkw. 12,9 miliardw oszczdzaj osoby zyczne, 11,8 miliardw siedemset najwikszych przedsibiorstw. Dodatkowe 8,4 miliardw brytyjski budet traci w wyniku optymalizacji podatkowej ze strony najbogatszych mieszkacw Wysp (tj. tych zarabiajcych co najmniej 100 tys. funtw rocznie; grupa ta stanowi ok. 570 tys. osb). Obala to mit, jakoby biznes i przedsibiorcy byli szczeglnie obcieni wiadczeniami na rzecz zbiorowoci.

71

Bez cudw
Agnieszka Ellis

Pena prywatyzacja w adnym z badanych krajw, w odniesieniu do adnego subsektora, nie znalaza znaczcej liczby zwolennikw (wicej ni 10%), podczas gdy etatyst jest co czwarty respondent.

76

Sektor publiczny dylematy struktury i nowe kon ikty

prof. Leszek Gilejko, dr Rafa Towalski

ba STUARTPILBROW

Specyk europejsk jest rola i znaczenie socjo-gospodarcze sektora publicznego. Sektor publiczny wytwarza od kilku do kilkunastu czy nawet ponad dwudziestu procent PKB. Natomiast przez jego kanay przepywa znaczna cz PKB, z reguy trzy, a nawet czterokrotnie wiksza.

83

Wasno pracownicza w handlu John Quinn

60

Socjalizm bez socjalizmu

Rafa Bakalarczyk

Dwie najwiksze amerykaskie spki pracownicze, to sieci supermarketw. Najwiksza z nich to gigant liczcy 136 tysicy pracownikw-wacicieli.

Czsto w argumentacji neoliberalnej pojawia si zarzut, e pastwo opiekucze powoduje zanik etosu pracy i indywidualnej odpowiedzialnoci za wasne utrzymanie a to prowadzi do obnienia wydajnoci i w konsekwencji do zaamania systemu. Jak ta argumentacja ma si do modelu szwedzkiego? Dlaczego ludzie w warunkach tak hojnego systemu wiadcze spoecznych nie stracili motywacji do pracy? Odpowiedzi mona zapewne szuka w czynnikach kulturowych, ale rwnie w zasadach, jakie rzdz tamtejszymi stosunkami pracy.

86

Na razie bez rewolucji

Agnieszka Wasilewska

Od 24 marca 2008 r. nowych rad mogoby przyby dodatkowe 30 tys. Wczeniej zakada mogli je tylko pracownicy rm zatrudniajcych ponad 100 osb, za po tym terminie prawo objo rwnie zakady o poow mniejsze. Mimo tego, na pocztku biecego roku dziaao w Polsce zaledwie ok. 2,2 tys. rad. Wzrost ich iloci jest wic bardzo powolny, mimo e liczba zakadw, w ktrych mog by tworzone, prawie si potroia.

rozmowa z Edmundem Bauk

Kapitalista to czowiek taki, e jeli bdzie mia sklep ze sznurami i bdzie wiedzia, e klient, ktry przyjdzie kupi dwa metry sznura, na nim si powiesi, to i tak mu sprzeda. Bo on musi sprzeda, na tym polega kapitalizm.

Bbnd TWAIZE

95

Socjalizm to nic zego

103 Wszystko byo wsplne

Bartosz Wieczorek

Ustrj, gdzie nikt nie prnuje i nikt nie jest obarczony nadmiern prac; gdzie starcy, wdowy, sieroty i chorzy korzystaj ze wiadcze nieznanych w innych stronach ziemi.

108 Powrt Czerwonych Torysw

Phillip Blond Konserwatyzm brytyjski nie powinien wpa w puapk bdw popenionych w Stanach Zjednoczonych, gdzie gwnym hasem byo wartoci plus wolny rynek, przy jednoczesnym ignorowaniu faktu, e liberalizm ekonomiczny bywa zwykle przykrywk dla monopolistycznej odmiany kapitalizmu, ktrej skutki s dla spoeczestwa rwnie destrukcyjne, co dogmatycznego etatyzmu. Nie mniej wane jest to, e jeeli konserwatyci zamierzaj ukrci wadz wolnego rynku i przekaza j ludziom, niezbdne bdzie stworzenie przez nich ywotnej koncepcji nowego lokalizmu, zdolnego wzmocni spoecznoci lokalne i pobudzi do ycia nowe, dynamiczne gospodarki miejscowe, ktre stayby si awangard wizji spoecznej partii.

115 Wojna amerykaska pod ag czerwono-niebiesk

David Sirota
Walka klas trwa w najlepsze, nie bd zaprzecza powiedzia New York Timesowi miliarder Warren Buet. To bogaci klasa, do ktrej sam nale j rozptali. I to my w niej zwyciamy. By moe jednak ju niedugo jego sowa strac na aktualnoci.

119

RECENZJA: Miasto (dla) ludzi

Krzysztof Woodko
Gdzie w polu, daleko od wszystkiego, buduje si zespoy domkw, powstaj nowe ulice, o penych poezji nazwach, np. Czerwonego Kapturka czy Krlewny nieki. Ale dzieje si to na koszt wszystkich obywateli, bo trzeba tam doprowadzi i utrzyma ca infrastruktur, o czym dyskretnie si nie wspomina.

123

RECENZJA: Miejska wojna

Bartomiej Grubich
To problem wielu polskich miast, ktre staj si czym autonomicznym wobec mieszkacw, majcych inne potrzeby. Std taka, a nie inna wypowied prezesa Wielkopolskiej Izby Przemysowo-Handlowej, ktry domaga si imiennego napitnowania wszystkich osb publicznych, ktre nie popieraj ekspresowego uchwalenia Studium i odrzucenia zgoszonych do niego uwag spoecznych. Jak wida, niektrzy mog postrzega zaangaowanie spoeczne jako zdrad maej ojczyzny.
K ( )/ O

R : Fragment plakatu propagandowego Mobilizing Michigan for farm and factory z czasw New Dealu Biblioteka Kongresu USA R H : Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory, Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda, dr Zbigniew Haat, Bogusaw Kaczmarek, Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat, dr hab. Wodzimierz Pakw, Zo a Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski, dr Adam Sandauer, dr hab. Pawe Soroka, Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski R : Rafa Grski, Remigiusz Okraska (redaktor naczelny), Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego), Szymon Surmacz S : dr Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka, Joanna Duda-Gwiazda, Maciej Krzysztofczyk, dr hab. Rafa tocha, dr hab. Sebastian Makowski, Konrad Malec, Anna Mieszczanek, Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki, Marcin Skoczek, Olaf Swolkie, dr Jarosaw Tomasiewicz, Karol Trammer, Bartosz Wieczorek, Krzysztof Woodko, Marta Zamorska, dr Andrzej Zybaa, dr Jacek Zychowicz

127

RECENZJA: Przeciw ndzy galicyjskiej

Remigiusz Okraska
Chcia zapewni niezamonym dogodny, uczciwy kredyt, ktry pozwoliby wyrwa si z krgu biedy i lichwy w oparciu o zasad solidarnej samopomocy nansowej.

132

NASZE TRADYCJE:

Spoeczestwo bez ryzyka

Wacaw Szubert
Przedmiotem planu jest wanie wskazanie rodkw, ktre mogyby zapewni w stosunkach angielskich cakowit realizacj tej wolnoci, tj. zupene usunicie ndzy i niedostatku.

OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOECZNIE

: Szymon Surmacz

Bbna LEO REYNOLDS

SPIS TRE CI
90% naszych obywateli wszyscy ci, ktrzy pracowa musz i nie yj z inwestowanego kapitau troszczy si ryzykiem bezrobocia. NASZE TRADYCJE

140

NASZE TRADYCJE:

Nowy ad

Franklin Delano Roosevelt

146 Szklane i betonowe domy

Arkadiusz Peisert
Wzywali do budowy mieszka ponad-jednoizbowych dla rodziny robotniczej, za w odlegej perspektywie czteroizbowych dla jednej rodziny, tworzenia kolonii robotniczych, wyposaonych w pomieszczenia i urzdzenia uytecznoci publicznej.

153

Z POLSKI RODEM:

Chrzecijaska wizja spdzielczoci

Rafa tocha

Z satysfakcj zauwaa, i wszystkie te ponure proroctwa nie sprawdziy si, bowiem doszo do oywienia i rozkwitu spdzielczoci zamiast jej zmierzchu.

Z POLSKI RODEM

Spoywcy czcie si, aby sta si wasnymi kupcami i fabrykantami! oto nasze haso. Kooperacja nie odkada przebudowy spoecznej do czasw przyszych i nie uzalenia jej od jakiego przewrotu, ktry ma rozsypa w proch kapitalizm.

158

Z POLSKI RODEM:

O lepsze dzisiaj

Remigiusz Okraska

168 Autorzy numeru

nic miesznego
PIOTR WIDEREK, WWW.BARDZOFAJNY.NET

AUTORZY TEKST W, FOTOGRAFII ORAZ REDAKTORZY NIE POBIERAJ WYNAGRODZENIA ZA PRAC PRZY GAZECIE

A : Obywatel, ul. Wickowskiego tel./faks: / / , S : www.obywatel.org.pl

d,

: redakcja@obywatel.org.pl : biuro@obywatel.org.pl : studio@obywatel.org.pl

W caej Polsce Magazyn Obywatel mona kupi w sieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Inmedio, Relay, Garmond Press. Wybrane teksty Magazynu Obywatel s dostpne na stronach OnetKiosku (http://kiosk.onet.pl). Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw z Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on przedrukiem z kwartalnika Obywatel (z podaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesania na adres redakcji egz. gazety z przedrukowanym tekstem.

Kryzys
czy przegrupowanie?
S J Wielkie zmiany spoeczne maj to do siebie, e przynosz momenty przeomowe, w ktrych znaczcy dla systemu aktorzy ujawniaj wasne motywacje i odsaniaj tajemnice dotychczas skrywane.
Podczas znaczcych historycznych kryzysw (takich jak choby koniec komunizmu) ujawniano pewne sekrety zakulisowych dziaa instytucji, a cz elit publicznie negowaa dotychczasowe zasady legitymizacji wadzy. W przeszoci kryzysy prowadziy take w efekcie kocowym do zmiany, do istotnego przeksztacenia systemu. Jednak jeli kto oczekuje, e aktualny kryzys nansowy bdzie takim wanie fundamentalnym momentem przeomowym to si myli. Nie mamy bowiem obecnie do czynienia z fundamentalnym kryzysem wadzy najwaniejszych podmiotw globalnego systemu, lecz jedynie z ich przegrupowaniem. Co za tym przemawia? Mwic najoglniej, charakterystyka podmiotowoci i mechanizmw dziaania gwnych aktorw obecnego kryzysu oraz fakt sabego podwaenia legitymizacji ich poczyna. W ich miejsce pojawia si wedug urowa nowa zasada sprawnej komunikacji midzy aktywami lub mwic inaczej, elastycznego onglowania zasobami. Idc tropem urowa, mona powiedzie, e w obecnych warunkach gospodarczych o sukcesie danego podmiotu decyduje nie tyle jego umiejtno organizowania potrzebnych zasobw, ale raczej jego umiejtno konwersji jednych kapitaw na inne. A zatem to mobilno kapitaw, a nie ich chomikowanie, moe wspdecydowa o sukcesie w warunkach turbokapitalizmu. Idc tym tropem, kryzys tej formy kapitalizmu powinien by zwizany z utrat kontroli nad mobilnoci zasobw. Podmiotami, ktre jak si wydaje, w swojej dziaalnoci najbardziej polegaj na owej komunikacji midzy aktywami, s tzw. poza-pastwowi aktorzy (np. korporacje nansowe). Dlatego te w publicystyce te wanie instytucje (nazywane ju bardziej po imieniu) s posdzane o utrat wadzy, utrat zdolnoci kontrolowania mobilnoci zasobw i o kryzys zdolnoci dalszego, efektywnego rozwoju1. Kim s pozapastwowi aktorzy? Poza-pastwowi aktorzy (dalej PPA) to organizacje dziaajce na przeciciu granic dwch lub wicej pastw, zaangaowane w transnarodowe stosunki, czce systemy polityczne, ekonomiczne i spoeczne, ktrych dziaania posiadaj polityczne konsekwencje dla jednego pastwa, grupy pastw lub instytucji ponadnarodowych dzieje si to czasem na drodze celowych lub quasi-celowych dziaa, bywa wic ich gwnym celem, lecz bywa rwnie ubocznym efektem ich funkcjonowania2. Niektrzy badacze stosunkw midzynarodowych do grupy PPA zaliczaj takie podmioty, jak midzynarodow zorganizowan przestpczo, kocioy oraz wszelkie ruchy spoeczne o midzynarodowej skali dziaania. Biorc jednak pod uwag

Czyj kryzys?
Lester urow, dokonujc kilkanacie ju lat temu analizy turbokapitalizmu, napisa, e w nowym systemie ekonomicznym komunikacja midzy aktywami staje si znacznie waniejsza od koncentracji aktyww. Interpretacja tej tezy moe by taka, e dotychczasowe zasady okrelajce warunki wygranej w gospodarce kapitalistycznej m.in. maksymalna koncentracja kapitaw ulegy modykacji.

9
ba WORLD ECONOMIC FORUM

znaczenie dla formowania warunkw brzegowych globalnej wsppracy i globalnej mobilnoci zasobw, uwaam, e kluczowe s nastpujce dwa typy PPA: organizacje nastawione na osiganie zysku: produkcyjne korporacje transnarodowe (np. korporacje motoryzacyjne, odzieowe, medialne); usugowe korporacje transnarodowe (rmy ratingowe, rmy sektora audytu, konsultingu i public relations, midzynarodowe kancelarie prawne); nansowe korporacje transnarodowe (banki inwestycyjne, fundusze inwestycyjne); organizacje typu interlocking: umidzynarodowione think tanki (np. Heritage Foundation); prywatne szczyty wiatowe3 (np. wiatowe Forum Gospodarcze w Davos); transnarodowe stowarzyszenia korporacyjne4 (np. Midzynarodowa Izba Handlowa ICC). Organizacje te posiadaj najwiksze moliwoci okrelania struktur mobilnoci ludzi, idei i zasobw. Idc szerok fal przez wspczesn kultur, deniuj nasze sposoby konsumpcji, wykorzystania energii yciowej (jakie style ycia s cool, a jakie nie), wpywaj na politykw, artystw i ich sposoby postrzegania wiata. W zasadzie samo stwierdzenie, e te dwie grupy PPA maj takie moliwoci i e aktywnie je wykorzystuj, zahacza dzi wrcz o bana. W ich dziaalnoci jest jednak czynnik ciekawszy, wart bardziej szczegowego omwienia, mianowicie dwa mechanizmy funkcjonowania PPA. Mechanizmy te przesdza mog o odpornoci tych PPA na sytuacje kryzysowe w tym na obecny kryzys gospodarczy.

Impulsy i nomadzi
Pierwszym mechanizmem umoliwiajcym poszczeglnym PPA zyskiwanie przewagi nad innymi organizacjami i instytucjami spoecznymi, jest stosowanie impulsw strategicznych. Impuls strategiczny to organizacyjny manewr zwizany z deniem do uksztatowania rodowiska zewntrznego wedug sprzyjajcych dla danej organizacji regu, pozwalajcych uzyska jej przewag w sposb, ktry utrudnia innym podmiotom (take o zblionej randze) orientacj co do prawdziwej natury impulsu. Wysanie impulsu strategicznego jest zwizane z uruchomieniem skoordynowanych i kompleksowych dziaa, dajcych szanse efektywnego wykonania wanych zada podmiotu wysyajcego w impuls. Impulsami strategicznymi byway dziaania, ktre determinoway sytuacj ekonomiczn obcego podmiotu i podnosiy zapotrzebowanie na usugi PPA wysyajcego impuls, dziaania maskujce i zacierajce wasny interes ekonomiczny (dziaania te przedstawia si czsto jako czynione na rzecz dobra publicznego) oraz dziaania inicjujce formy organizacyjnej aktywnoci, podlegajce dugofalowemu nadzorowi ze strony danego PPA. Przykadem impulsu strategicznego moe by wprowadzenie w 2002 r. przez midzynarodow kancelari prawn Allen & Overy rzdu Malezji do globalnej gry na rynku obligacji. Kancelaria ta doradzaa rzdowi Malezji przy przeprowadzaniu pierwszej na wiecie midzynarodowej emisji obligacji rzdowych, zgodnych z prawem koranicznym. Prawo koraniczne ocjalnie zabrania bowiem emitowania obligacji w formie takiej, jak czyni si to w wiecie zachodnim. Istnieje jednak forma zbliona do obligacji tzw. sukuk. Pierwszym rzdem, ktry wyemitowa takie papiery wartociowe, by wanie rzd Malezji5. W ten sposb do globalnej gry rynkowej aktywniej podczyo si pastwo, ktre do tej pory ograniczone byo

10
przez wasne wymogi kulturowe, a sama kancelaria staa si motorem wprowadzania tej formy obligacji w innych krajach muzumaskich (m.in. w Katarze i Pakistanie). Drugim wanym mechanizmem funkcjonowania PPA jest wykorzystanie obecnoci tzw. globalnych nomadw instytucjonalnych. Sam termin nomadzi instytucjonalni pochodzi z pracy polskich socjologw, Antoniego Z. Kamiskiego i Joanny Kurczewskiej (1994). Opisali oni nomadw jako czonkw okrelonych krgw spoecznych, ktrzy uczestniczc w rnych innych instytucjach, utrzymuj podstawow lojalno wzgldem swojego krgu, a nie wobec instytucji, przy ktrej s aktualnie aliowani. Nomadzi wchodz do rnych instytucji i poszukuj w nich zasobw, ktre mog by przydatne dla ich krgu. Konsekwencj ich poczyna bywa zwikszenie niejasnoci regu dziaania instytucji publicznych, a w efekcie tego powikszenie obszaru korupcji. W ostatecznoci proces ten moe przybra form zawaszczania pastwa, gdy prywatne orodki decyzyjne przejmuj wadz nad reguami i zasobami kluczowymi dla niego. Globalni nomadzi instytucjonalni to osoby, ktre na przestrzeni wielu lat swobodnie przemieszczaj si w yciu zawodowym pomidzy midzynarodowym sektorem publicznym a prywatnym. omas Dye, amerykaski badacz elit politycznych, szacuje, i ok. 15% osb zaliczanych do amerykaskiej elity jest w danym momencie zaangaowanych w prace dla wicej ni jednej organizacji, a okoo 32% kluczowych pozycji zazbia si (interlock) z innymi podobnymi pozycjami. Oznacza to, e eksponowane okrelone stanowiska s w tym samym momencie zajmowane przez te same osoby. Takimi nomadami s np. Peter Sutherland w 2003 r. szef Europejskiego Dziau Komisji Trilateralnej, byy prezes koncernu paliwowego British Petroleum, dyrektor generalny w banku inwestycyjnym Goldman Sachs International i czonek Europejskiej Komisji wiatowej Organizacji Handlu. Inny przykad to Vladimir Dlouhy starszy doradca koncernu ABB, doradca banku Goldman Sachs, byy czeski minister gospodarki oraz byy minister przemysu i handlu Czech. Oczywicie centralnym problemem w przypadku nomadw jest kwestia ich lojalnoci. Leslie Sklair brytyjski badacz, autor pojcia transnarodowa klasa kapitalistyczna postawi tez, e lojalno osb, ktre on zalicza do tej klasy (czyli de facto globalnych nomadw), to lojalno wzgldem systemu, a nie wobec poszczeglnych instytucji. Osoby te nie s wedug Sklaira lojalne ani wobec swoich pastw narodowych (likwiduj przecie miejsca pracy nawet w rodzinnych miastach), ani wobec samych instytucji, ktre ich zatrudniaj (o czym wiadczy szybko i atwo, z jak przechodz do konkurencji)6. S one jednak lojalne wobec meta-poziomowo rozumianego globalnego systemu, jako formy gospodarki kapitalistycznej, ktra jest korzystna dla ich interesw ekonomicznych, symbolicznych i spoecznych. A wic mamy do czynienia z organizacjami (PPA), ktre mog dziaa na szerokim froncie wpywania na mobilno ludzi, idei i zasobw. Organizacje te mog wysya impulsy strategiczne, by zmienia spoeczestwo w sposb dla siebie dogodny (co oczywicie nie zawsze kci si z prawdziwym dobrem tych spoeczestw). I wreszcie organizacje te s naturalnym rodowiskiem globalnych nomadw instytucjonalnych, ktrzy specycznie pojmujc lojalno, dynamicznie przemieszczaj si pomidzy PPA a sektorem publicznym pastw, ktre Linda Weiss okrelia jako pastwa-katalizatory (catalityc-states). Czyli najbardziej uprzemysowionych pastw Centrum, ktre dominuj w midzynarodowych koalicjach, a zatem potra wykorzysta midzynarodowe organizacje do realizacji swoich partykularnych celw, minimalizujc przy tym wasne straty.

Podsycany przez niektrych publicystw kon ikt interwencjonizmu i wolnego rynku nie odnosi si do prawdziwych mechanizmw, ktre s w rzeczywistoci pozbawione zabarwienia ideologicznego, bo interes grupowy jest waniejszy od wzmacniania jakiej wizji.

Kryzys czy przegrupowanie?

Niewtpliwie obecny kryzys nansowy jest de facto kryzysem pewnej formy kapitalizmu, ktr jeszcze w latach 80. brytyjska badaczka Susan Strange okrelia jako kasynowy kapitalizm. Jest to taki system, w ktrym gwatowne zmiany na rynkach nansowych wyznaczaj ramy dziaalnoci pastw i prywatnych przedsibiorcw. W kasynowym kapitalizmie to, co byo do lat 70. XX wieku ekonomicznym systemem wspomagania giedy, maklerzy, banki inwestycyjne stao si rdzeniem gospodarki i determinuje moliwoci ekonomicznej i politycznej dziaalnoci innych aktorw systemu7. Ten typ kapitalizmu charakteryzowa si znaczc swobod dziaania PPA z sektora nansowego i usugowego. Dzi podnosi si w publicystyce hasa mwice, e rozkrcajcy si od jesieni 2007 r. kryzys podci ga, na ktrej siedzieli ci wanie PPA, a dalsz konsekwencj bdzie minimalizacja ich wadzy na rzecz instytucji pastwowych. Kryzys nansw ma zatem w myl takich wypowiedzi doprowadzi do kryzysu wadzy, jak PPA posiadali nad wiatow gospodark. Ten scenariusz wydaje mi si jednak nie do koca realny. Mamy raczej do czynienia ze swoistym przegrupowaniem

11
PPA ni z procesem ich izolacji i zwikszonej zewntrznej kontroli. Co miaoby o tym wiadczy? Ot impuls strategiczny ze swej natury nie jest dziaaniem podjtym pochopnie, na szybko, bez namysu. Jest czci skadow dugofalowej strategii wzmacniania pozycji w strukturach wadzy i wpywu. A w cigu miesicy narastania kryzysu, nawet wtedy, gdy pewni PPA z sektora nansw upadali, nadal mona byo zaobserwowa zjawisko wysyania impulsw strategicznych. Nadal niektrzy PPA wpywali na ksztat wiatowej ekonomii. Oto dwa znaczce moim zdaniem przykady. Jak poda w marcu br. Nasz Dziennik, Przedsibiorstwa i banki w sprawozdaniach nansowych za 2008 r. korzystaj z moliwoci tzw. window-dressing, tj. poprawy swego wizerunku w oparciu o rozporzdzenie ministra nansw Jacka Rostowskiego z 24 grudnia ub.r. o zmianie zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentw nansowych. Pozwala ono podmiotom dotknitym przez kryzys na stosowanie ksigowych zabiegw kosmetycznych, a w wielu wypadkach wrcz operacji plastycznych, ktre maj ukry rzeczywist kondycj rmy. Mechanizm ten ma pomc ukry straty, zakamuowa je w systemie ksigowoci, tak, aby mona byo przesun ich rozliczenie na bliej nieokrelon przyszo, tymczasowo poprawiajc wizerunek kondycji rmy. Wspierajca ocjalnie te zmiany polska Komisja Nadzoru Finansowego powouje si w rozmowie z Naszym Dziennikiem na Midzynarodowe Standardy Rachunkowoci i Midzynarodowe Standardy Sprawozdawczoci Finansowej, ktre zostay zainicjowane jako remedium na kryzys nansowy przez londysk Rad Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci (International Accounting Standards Board IASB). IASB to typowa instytucja interlocking. Komitet zaoony przez sektor prywatny, ktrego celem jest opracowywanie midzynarodowych standardw w obszarze ksigowoci i rachunkowoci, stanowi forum wsppracy osb zasiadajcych w instytucjach publicznych (np. w Komisji Europejskiej) oraz w prywatnych przedsibiorstwach. IASB na skal midzynarodow tworzy dzi regulacje dotyczce sfery rachunkowoci obecnej przecie w kadym przedsibiorstwie. Na pewno wic wsptworzy warunki mobilnoci zasobw nansowych. Przegld zarzdu IASB to istna parada globalnych nomadw mamy tu m.in. byego wicepremiera Holandii, byego prezesa Ernst & Young International, prezesa rmy konsultingowej KPMG Hong Kong, by polsk wiceminister skarbu pastwa. Prawie kada z tych osb ma w swoim CV prac w sektorze publicznym i prywatnym oraz posiada znaczcy kapita symboliczny i spoeczny. Gdy wic taka instytucja jak IASB wydaje dyrektyw umoliwiajc kamuowanie strat w systemach ksigowych, to nie mona mie wtpliwoci, e dyrektywa ta zostanie wprowadzona globalnie, agodzc niedostatki i potknicia rozmaitych innych PPA. W padzierniku 2008 r. w polskiej prasie pojawia si natomiast informacja dotyczca raportu o kondycji polskiej waluty, opublikowanego przez jeden z najstarszych i najwikszych bankw inwestycyjnych na wiecie JP Morgan. W raporcie stwierdzono, e zotwka jest w bardzo zej kondycji, a wskaniki ekonomiczne nie daj dobrej prognozy dla polskiej gospodarki. Raport JP Morgan sugerowa rwnie wysoko koniecznej zdaniem autorw poyczki z Midzynarodowego Funduszu Walutowego mowa bya o prawie 13 mld dolarw. Polscy ekonomici niemal jednogonie stwierdzili, e raport JP Morgan jest bardzo nierzetelny i zawiera wiele bdw analitycznych i prognostycznych. Pojawiy si rwnie gosy o graniu przez bank na tymczasowe osabienie zotwki i o celowym obnianiu wartoci spek z polskiej giedy papierw wartociowych. Kilka tygodni pniej, w listopadzie, miaa miejsca kolejna interwencja JP Morgan na polskim rynku nansowym czyli tzw. xing cudw, w wyniku ktrego wskanik najwikszych rm na giedzie warszawskiej wzrs jednorazowo o 4,9%, ale w takim momencie, e aden inny gracz nie mg na tym wzrocie zarobi. Za xingiem sta wanie JP Morgan, ktry by zleceniodawc transakcji niekorzystnych w sumie dla caoksztatu naszej giedy (sta si bowiem jedynym benecjentem tego krtkiego wybuchu). Nastpnie w grudniu 2008 r. nagle pojawia si prognoza JP Morgan, przewidujca kurs euro w Polsce na koniec 2009 r. na poziomie 2,81 z. Raport wprowadzi polskich graczy nansowych w zupene osupienie, ale zosta szybko wycofany i pojawio si wyjanienie, e pomylono w nim waluty. Rzekomo chodzio o dolara, a nie euro. Ta seria wydarze skania do postawienia pytania, czy aby nie mielimy do czynienia z caociow strategi PPA, ktr zapocztkowa jeden impuls raport le oceniajcy kondycj polskiej gospodarki? Kolejne posunicia JP Morgan wkomponowuj si bowiem w metod systematycznego pogarszania opinii o polskim rynku. A takie dziaanie ma sens, gdy planuje si wasne posunicia, ktre sprawi, e z wykreowanej sytuacji osignie si korzyci. Co jak dotd w przypadku JP Morgan ma raczej miejsce. Nomadzi stanowi niewtpliwy atut kadego PPA. Osoby posiadajce szerokie kontakty, elastycznie reagujce na zmiany, wspomagaj poruszanie si PPA po obszarach ekonomicznej, kulturowej i politycznej niepewnoci. Przykadowo, JP Morgan, obecny w Polsce od 20 lat, prowadzony jest aktualnie przez Cezarego Stypukowskiego, byego prezesa PZU. Wicej jednak uwagi przycigna ostatnio sprawa pocztkujcego nomada premiera Kazimierza Marcinkiewicza i jego wsppraca z bankiem inwestycyjnym Goldman Sachs, ktra najprawdopodobniej nastawiona bya na podobne cele, jakie wczeniej osign JP Morgan. Trudno oceni, na ile udzia tych osb by znaczcy dla manipulacji obu PPA na polskim rynku walutowym. Czy osoby te rzeczywicie mogy dziki insiderskiej wiedzy o Polsce uatwi kolejne posunicia korporacji nansowych, czy moe ich rola jest przeceniana? Niestety, zakulisowy charakter dziaa PPA nie pozwala jeszcze odpowiedzie na takie pytania.

12
Podsumowujc ten wtek, postawmy kilka dalszych, bardziej oglnych pyta. Czy kryzys spowodowa zmian podstawowych mechanizmw dziaania PPA? Czy spowodowa, e zaprzestali wysyania impulsw strategicznych, wzmacniajcych warunki brzegowe kasynowego kapitalizmu? Nie. Czy osabione zostay struktury PPA typu interlocking, jak IASB i innych stowarzysze korporacyjnych? Nie. Wadza to moliwo deniowania regu, wedug ktrych bd dziaa inni. Takiej wadzy PPA nadal nie utracili. raczej manewr przegrupowania globalnych nomadw na pozycje sektora quasi-pastwowego, w ktrym spokojnie przeczekaj burz. Tez o przegrupowaniu wzmacnia fakt wpywu PPA na sposoby mobilnoci zasobw (np. strumieni donansowania publicznego). To PPA lobbuj za (przywoajmy znowu tekst urowa) elastyczn komunikacj aktyww pastwa z ich wasnymi zasobami. To PPA nadal skutecznie wysyaj impulsy strategiczne, maskujce lub inicjujce ich dalsze posunicia, ktre w znaczcy sposb wspdeniuj reguy dziaania instytucji publicznych oraz innych podmiotw prywatnych. Jos Barroso w tekcie opublikowanym w Rzeczpospolitej napisa tak: Obecny kryzys to pierwszy wielki kryzys ery globalizacji i zdaniem niektrych to wanie globalizacja do niego doprowadzia. Recept na wyjcie z kryzysu miaaby by deglobalizacja. Jakkolwiek przekonujco by to brzmiao, takie rozumowanie jest bdne. Jeeli uzna, e PPA i globalni nomadzi instytucjonalni stanowi o jakoci globalizacji, to wypowied Barroso pokazuje, e nie naley oczekiwa fali odwracajcej obecne relacje sektora publicznego i prywatnego, a wic fali niszczcej obecne mechanizmy dziaania PPA. Joanna Szalacha

Przegrupowanie
Klasyk socjologicznej teorii koniktu, Lewis Coser, napisa, e gdy konikty tocz si o realne, materialne i okrelone kwestie, to bd to konikty krtkotrwae i paradoksalnie jednoczce uczestnikw sporu. atwiej bowiem osign konsensus w takich koniktach, ni w przypadku emocjonalnych i zideologizowanych star. Aktualne starcie PPA i instytucji pastw-katalizatorw to wanie taki spajajcy konikt. Obecno ideologii jest tu przecie naprawd pozorna. Podsycany przez niektrych publicystw konikt interwencjonizmu i wolnego rynku nie odnosi si do prawdziwych mechanizmw, ktre s w rzeczywistoci pozbawione zabarwienia ideologicznego, bo interes grupowy jest waniejszy od wzmacniania jakiej wizji. W kadym konikcie i kryzysie musz by oczywicie oary. Wrd PPA s nimi niektre banki i grupy kapitaowe Bear Stearns, Lehman Brothers czy takie kwiatki, jak piramida Bernarda Madoa. Upadki tych wielkich bankw, znaczcych dla rozwoju amerykaskiego kapitalizmu, ogaszano jako koniec ery, pocztek nowego ukadu wadzy, w ktrym to pastwo znowu jest rozdajcym karty. Ale ju sam fakt skutecznego przeprowadzenia akcji wsparcia nansowego PPA z publicznych rodkw, wiadczy moim zdaniem o tym, e jako typ podmiotw nie trac oni swojej wadzy. Upadek pewnych PPA mona przecie potraktowa jako element fazy konsolidacji poszczeglnych sektorw gospodarki. Moe powinnimy spojrze na kryzys jako na faz oczyszczania pola PPA z instytucji gorzej przystosowanych? Kto mgby jednak wskaza fakt czciowej nacjonalizacji niektrych PPA (jak np. grupa Fortis w Belgii) i powiedzie, e wiadczy to dobitnie o kocu jakiej ery kapitalizmu. Moim zdaniem, takie zdarzenia to

1. 2.

Zobacz chociaby Przewodnik Krytyki Politycznej Kryzys, Warszawa 2009. Daphne Josselin, William Wallace, Non-state actors in world politics: A Framework [w:] Josellin Daphne, Wallace William (red.), Non-state actors in world politics, London 2001, ss. 1-20.

3.

Okrelenie prywatne szczyty wiatowe podaj za: Karsten Ronit i Volker Schneider, Private organizations and their contribution to problem-solving in the global arena [w:] Ronit K., Schneider V. (red.), Private Organizations in Global Politics, London 2005, ss. 1-33.

4. 5. 6. 7.

Okrelenie stowarzyszenia korporacyjne podaj za: Katarzyna Marzda, Proces globalizacji korporacyjnej, Warszawa-Bydgoszcz 2006. Allen & Overy Annual Report 2007. Chocia nie wykluczam, e i takie lojalnoci mog istnie. Wedug Strange, kasynowy kapitalizm zacz si od decyzji prezydenta Richarda Nixona o uwolnieniu kursu dolara w 1971 r.

SERWIS INFORMACYJNO - PUBLICYSTYCZNY POWICONY SOCJALDEMOKRATYCZNYM ANALIZOM SPOECZNYM, SAMOORGANIZACJI SPOECZNEJ PRAWOM PRACOWNICZYM, SPDZIELCZOCI I INNYM FORMOM

13

Midzy globalnym

a lokalnym

.M
S

K
upadby, gdyby nie koniec komunizmu. Ciekawy jest te przypadek Boliwii, gdzie ma miejsce renesans spoecznoci indiaskich. Kraje Ameryki aciskiej byy moe niestabilne politycznie, ale jeli chodzi o ksztat narodowy, zdaway si pewnymi niezagroonymi caociami. Tymczasem i to jest ogromnie wane zjawisko nagle si okazao, e ludno indiaska potra o sobie przypomnie. W reakcji na jakie czynniki poczucie dumy narodowej spotyka ideay rewolucyjne? M. K.: Musz si zbiec dwie rzeczy. Po pierwsze, co, co czyni ludzi podatnymi na bunt. Nastpnie, musi si ten protest wyrazi w dyskursie narodowym. Ze pooenie ludzi powoduje czsto, e zaczynaj myle o pooeniu caego narodu i wrcz deniuj si jako nard. Moe by tak, e ludzie czuj si zepchnici w d z powodu swojej narodowoci i dochodz do wniosku, e trzeba zmieni system spoeczny po to, eby ich nard mg funkcjonowa tak, jak inne. Pamitam, szedem kiedy w Izraelu ulic, a pewien Arab pracowa tam jako robotnik przy ukadaniu bruku. Moe ja to sobie wymyliem, bdc ju jako nastawionym, ale on, nie wiedzc, e przyjechaem tam z wizyt, patrzy na mnie tak, jakbym by dla niego przedstawicielem narodu panw. Jeeli mona sdzi po wzroku, to by to wanie czowiek gboko swoim pooeniem zrewoltowany i jego najprostsz drog mylenia byo skierowanie si ku sprawom narodowym. Nasz nard jest zepchnity w d, trzeba si wybi na niepodlego e uyj sw Kociuszki. Rwnie Solidarno zacza si od buntu spoecznego. Oczywicie ludzie cay czas pamitali, e Sowieci przynieli now wadz na bagnetach (moemy si kci, ilu byo zwolennikw PPR-u w 1945 r., ale wielu ich nie byo), ale to, co ich bezporednio poruszao, to przede wszystkim sprawy spoeczne. To one byy zaponem zrywu, ktry z czasem coraz bardziej nabiera cech ruchu wyzwolenia narodowego. Ludzie zaczynali myle o sprawach narodowych, skoro cay system by gwarantowany przez Kreml. Gdy si dzisiaj dowiaduj, ile spraw, nawet bardzo drobnych, byo z nim uzgadnianych, to oczy mi nieraz wychodz z orbit.

Temat, ktremu powici Pan sporo rozwaa ruchy narodowowyzwolecze, narodowe i rewolucyjne brzmi dzisiaj troch jak slogan z dawnej epoki. Czy w XXI wieku ten problem jest jeszcze wart uwagi? Marcin Kula: Cho sowo rewolucja faktycznie wyszo z mody, cay czas maj one miejsce. W moim przekonaniu, przemiana lat 80. w Polsce, zwaszcza w jej pocztkowej fazie, bya wanie rewolucj, nawet jeli szczliwie obyo si niemal bez strzaw. Ale to sowo nie padao, byo wrcz uwaane za brzydkie. Gdy w sierpniu 1980 r. grupa hiszpaskich anarchistw chciaa wej do Stoczni Gdaskiej, aby zobaczy rewolucj, robotnicy wyrzucili ich za drzwi z okrzykiem, e nie robi tu adnej rewolucji, bo rewolucja to komunici, a oni tylko przywracaj wiatu porzdek, ktry przez komunistw zosta naruszony. Na przestrzeni dziejw pragnienie gwatownego przywrcenia wiatu porzdku odzywao si w bardzo rnych narodach, w rozmaitych okolicznociach. M. K.: Dlatego jeli spojrzymy na wspczesne zaburzenia na wiecie, to jest ich dowolnie duo. Nie wypowiadam si w sprawie kierunku, w jakim zmierzaj poszczeglne rewolucje, ani o moich osobistych pogldach na ich temat. Fakt jest jednak taki, e np. przemiana, w kierunku ktrej zda ruch Talibw w Afganistanie, jest i narodowa, i rewolucyjna. Podobnie jest z Palestyczykami w obecnym konikcie z Izraelem. Paradoksalnie, takim typem ruchu by take syjonizm, ktry uwaa, e ydzi z rnych powodw znajduj si w zym pooeniu w czym mia racj i e drog wyjcia z sytuacji jest wydwignicie si narodowe, stworzenie pastwa narodowego. Ruchy narodowo-rewolucyjne mog przybiera naprawd bardzo rne formy do tej kategorii odwaybym si zaliczy choby rewolucj Fidela Castro na Kubie, niezalenie od tego, co sdzi o stanie, do ktrego doprowadzia ona wysp. Niezwykle ciekawe jest to, jakie skutki na wiecie wywoa upadek Zwizku Radzieckiego. Wydarzenie to rozmrozio wiele procesw, rne rzeczy stay si bardziej moliwe, np. apartheid w Afryce Poudniowej prawdopodobnie nie

14

KU LA
Prof. dr hab. Marcin Kula
(ur. 1943) historyk i socjolog, specjalista w zakresie historii Polski oraz historii Ameryki aciskiej. Wykadowca Uniwersytetu Warszawskiego oraz Akademii Leona Komiskiego. Prac naukow rozpocz w 1965 r. w Midzyuczelnianym Zakadzie Problemowym Gospodarki Krajw Sabo Rozwinitych przy UW i Szkole Gwnej Planowania i Statystyki (obecna Szkoa Gwna Handlowa), w latach 1968-1990 zatrudniony w Instytucie Historii PAN. Pracowa jako wykadowca take we Francji i Brazylii. Badania prowadzi m.in. na Kubie, w Anglii, we Woszech, w Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Izraelu. Wybrane publikacje: Rewolucja 1933 r. na Kubie (1978), Polonia brazylijska (1981), Narodowe i rewolucyjne (1991), Pary, Londyn i Waszyngton patrz na Padziernik 1956 r. w Polsce (1992), Niespodziewani przyjaciele, czyli rzecz o zwykej, ludzkiej solidarnoci (1995), Anatomia rewolucji narodowej. Boliwia w XX wieku (1999), Ekologia humanistyczna (1999), Solidarno w ruchu 1980-1981 (2000, red.), Zupenie normalna historia, czyli Dzieje Polski zanalizowane przez Marcina Kul w krtkich sowach, subiektywnie, ku poytkowi miejscowych i cudzoziemcw (2000), Zegarek historyka (2001), Noniki pamici historycznej (2002), Wybr tradycji (2003), Krtki raport o uytkowaniu historii (2004), Religiopodobny komunizm (2004).
BSADB bB MAGORZATA KULOWA

O tym, e Solidarno bya narodowa, przekonuj nas dzisiaj liczne media, politycy i historycy. Jak wyglda natomiast jej aspekt rewolucyjny i dlaczego dzi prawie o nim nie sycha? M. K.: Rzeczywicie, Solidarno zostaa utosamiona z ruchem wyzwolenia narodowego, w jakim wymiarze susznie. Kady ruch spoeczny potrzebuje odwoa do pewnych symboli, wzorcw. Ot w Polsce bardziej jest zakodowany klucz narodowy, obraz narodu walczcego o wolno, ni klucz koniktu spoecznego. Nie byo przecie w historii Polski wielkich koniktw spoecznych, w rodzaju gigantycznych wojen chopskich przeciwko szlachcie czy naprawd masowych strajkw robotniczych. Dlatego klisza narodowa w przypadku Solidarnoci sama si narzucaa. Co wicej, obecnie na takie postrzeganie tego ruchu wpywa to, ktry ze swoich celw on osign. Przypuszczam, e gdyby komunizm cho czciowo si osta, to w wikszym stopniu pojmowano by ten ruch jako bunt spoeczny w imi reformy systemu. Natomiast skoro upad zupenie, to klisza narodu wyzwolonego staa si pierwszoplanowa. To, e zaczto deniowa Solidarno w kategoriach narodowych, do pewnego stopnia wynikao take z przyczyn psychologicznych. Jeeli si sobie wytumaczy, e to, co w Polsce ze, byo z nadania sowieckiego, to wtedy wszystko staje si prostsze i janiejsze. Mao tego, staje si te w tym sensie wygodne, e spycha na dalszy plan spraw wsppracy z wadz, moe wymuszonej, ale realnej, ktra bya udziaem nas wszystkich poza tymi, ktrzy siedzieli w wizieniach, jeeli si nie zaamali. Wszystko to sprawia, e dzi czsto zapomina si, i tamten ruch by rwnie gosem sprzeciwu wobec systemu gospodarczo-spoecznego, ktry wbrew swoim deklaracjom nie czyni nas szczliwymi w yciu codziennym. Ruch Solidarnoci podwaa nie tylko narodow, ale i spoeczn legitymizacj wadzy. M. K.: Po okresie rzdw Gierka, gdy wydawao si nam, e wszystko zmienia si na lepsze, nagle przyszo zaamanie; najpierw dano nam ciastko, a potem je zabrano. Okazao si, e wystarczy jedna mrona zima, co w tej szerokoci geogracznej si przecie zdarza, i pastwo nagle przestaje dziaa. Wtedy powstao powiedzenie: Nam nie trzeba Bundeswehry, nam wystarczy minus cztery. Kolejna sprawa to uczestnictwo ludzi we wadzach. Oczywicie jest zudzeniem, e wszyscy chcemy bra udzia w zarzdzaniu wasn dzielnic, nie mwic o pastwie. Prosz zobaczy, jak trudno jest zebra ludzi, eby zdecydowa o czym dotyczcym zaledwie bloku mieszkalnego. Jeli jednak wadza w sposb oczywisty le dziaa, jeeli jest niedona, to wtedy brak moliwoci brania w niej udziau, poczynajc od szczebla lokalnego, zaczyna bardzo doskwiera. Istotna bya take kwestia sprawiedliwoci spoecznej. Mona o nim rne rzeczy powiedzie, ale realny socjalizm, wbrew wszystkiemu, co deklarowa, sprawiedliwy spoecznie nie by. Jeeli przyjrze si 21 postulatom strajkujcych w Sierpniu 80, okae si, e dotycz one gwnie codziennego ycia czy funkcjonowania pastwa. Mona oczywicie powiedzie, e sprawy niezalenoci narodowej tam nie padaj, bo ludzie byli przytomni i si samoograniczali, ale tamte kwestie byy po prostu jeszcze wtedy poza horyzontem pojmowania. Mwiono o rzeczach, ktre mona byo sobie wyobrazi, e bd realizowane. Samoograniczajc si rewolucj Solidarnoci mona uzna za ruch niemal jednoznacznie pozytywny, jednak z formacji czcych postulaty narodowe z ideami rewolucyjnymi wyaniay si przerne zjawiska, od pokojowej inicjatywy Gandhiego, przez oceniany ambiwalentnie reim

15
Atatrka, a po zbrodniczy hitleryzm. Czy istniej jakie uniwersalne puapki i bdy, ktre sprawiaj, e cz takich inicjatyw oceniamy negatywnie, a cz pozytywnie? M. K.: Trudno o takie uoglnienia. To, jaki charakter przyjmuje dany ruch, zaley bowiem od mnstwa czynnikw, nierzadko przypadkowych. Poza tym nie podejm si oceny, kto popenia bdy, a kto podejmowa suszne decyzje. Gandhi, ze swoim non-violence, powstrzymywaniem si od przemocy, na dodatek orygina, jest nam sympatyczny. Tylko e przyjcie takiej metody walki byo moliwe ze wzgldu na wczesne realia. Jest taki list pewnego antyfaszysty do Gandhiego, pisany w czasach hitlerowskich. Zacytuj go z pamici: Mistrzu, Pan propaguje walk bez odwoywania si do uycia siy. Ale czy Pan zdaje sobie spraw, e moe Pan to robi w momencie, w ktrym, gdy organizuje Pan swj marsz solny, policja Was co najwyej wygarbuje pakami po grzbietach? Paki jednak rzadko zabijaj Czy Pan sobie zdaje spraw, e atwo jest Panu propagowa ruch nie odwoujcy si do uycia siy, w sytuacji, w ktrej, gdy jest Pan przyjty przez wicekrla, to nastpnego dnia prasa na caym wiecie o tym pisze? Czy propagowaby Pan ruch bez uycia siy rwnie w sytuacji, w ktrej Paski ssiad znika o 4. rano, a wszyscy w kamienicy udaj, e pi kamiennym snem, eby tego nie widzie?. Podobnie byo z Solidarnoci, ktra od samego pocztku przyja szlachetn konwencj, jak Gandhi. Liczb oar stanu wojennego szacuje si na ok. 100 osb, wliczajc w to wszystkie niewyjanione do koca wypadki. Prosz mnie dobrze zrozumie, skaniam gow przed tymi oarami, nie umniejszam ich. Jednoczenie nie ulega dla mnie adnej wtpliwoci, e gen. Jaruzelski usiowa utrzymywa represje w pewnych granicach. Nawet wypadki w Wujku nie wydaj mi si by rozegraniem pewnego planu politycznego. Pisa Pan, e pojawiajce si w onie Solidarnoci odwoania do tradycji lewicowo-patriotycznych budziy szczegln niech ze strony wodarzy komunistycznych, podobnie jak prba reaktywacji pod koniec lat 80. inicjatyw sigajcych do korzeni PPS-owskich. M. K.: Komunizm nigdy nie lubi niekomunistycznej lewicy. Ludzie si czasem dziwi, dlaczego Stalin dogada si z Hitlerem, a nie potra dogada z inicjatywami ideowo znacznie bliszymi, bo wyznajcymi jak wizj lewicowoci. Jest takie francuskie powiedzenie: les extrmes se touchent skrajnoci si stykaj. Komunici nie znosili wszystkiego, co wyrastao blisko nich, bo z natury rzeczy zabierao potencjaln klientel i pozbawiao monopolu na lewicowo. Przecie w PRL robiono wszystko, eby pokazywa, i np. 1 maja jest witem z istoty komunistycznym (cho to oczywista nieprawda), e rni myliciele zbliali si do komunizmu itp. To zdumiewajcy paradoks, ale nieraz w wydawnictwach atwiej byo przepchn teksty kogo z prawicy ni myliciela lewicowego, lecz niekomunistycznego. Etos lewicy patriotycznej poczwszy od Mickiewicza, przez Abramowskiego i Krzywickiego, a koczc na Ciokoszach pozostaje bodaj jedyn z wielkich polskich tradycji politycznych, ktra po roku 1989 nie znalaza prnej kontynuacji. Nie ma partii czy choby znaczcego rodowiska ideowego, ktre odwoywaoby si do hase zarazem sprawiedliwoci spoecznej, jak i tosamoci narodowej. M. K.: To, e dzisiaj brakuje odwoa do tego kierunku, wynika prawdopodobnie z faktu, i komunizmowi udao si utrwali w spoecznej wiadomoci, e lewicowe znaczy to samo, co komunistyczne. Wymowny jest przykad zabytkw czy pomnikw. To zdumiewajce, ale przy caej roli, jak odegraa w historii Polski, ani przez moment Cytadela Warszawska nie bya w ostatnich latach symbolem, cho wielu polskich patriotw tam siedziao, a niejeden straci ycie. Dlaczego? W moim przekonaniu, dlatego, e PRL-owi udao si zawaszczy t pami symboliczn. Udao si stworzy przekonanie, e to jest zabytek zwizany z pamici bd to carsk, bd komunistyczn. Po transformacji nic pozytywnego wok Cytadeli nie zrobiono. Dopiero teraz podejmuje si dziaania dla umieszczenia tam Muzeum Wojska. Zajmowa si Pan w swoich analizach m.in. krajami zacofanymi, ktre nie przeszy typowych dla Zachodu procesw modernizacyjnych. Chciaem zapyta o Polsk najczciej o nasz peryferyjno oskara si spucizn pwiekowego realnego socjalizmu. Istniej jednak opinie, e nasz dystans wobec Europy Zachodniej zacz si na dugo przed epok PRL-u, mianowicie ju na etapie rewolucji przemysowej. M. K.: Tego, e PRL ponosi czciow odpowiedzialno za nasz peryferyjno, nie da si zakwestionowa. Jest to zreszt paradoks, bowiem w ramach intencji komunistycznej elity socjalizm mia by ustrojem modernizujcym. Hasa rozwoju (jak niektrzy kpili przodem do przodu), likwidacji zacofania itd., byy wrcz podstawowymi hasami ustroju. Wyszo z tego, co wyszo. I na tym kropka bowiem w przeciwnym wypadku analiza atwo rozwinaby si w dug opowie. Jednoczenie przecie nie tylko PRL zepchna nas na peryferie. Mona zastanawia si, czy elementw tego zjawiska nie da si stwierdzi ju w redniowieczu. Wicej impulsw rozwojowych pyno wtedy tu z Zachodu ni std tam. Podstawowe rda dziejowego zapnienia tkwi, jak mi si zdaje, w dobie rozkwitu szlacheckiego eksportu zboowego. Gdy na Zachodzie szykowa si kapitalizm, Polska, pozornie kwitnca, wchodzia w puapk wzrostu podstpnego. Za tym posza sia szlachty (brak absolutyzmu), paszczyzna, ktra

16
w duym stopniu eliminowaa chopw z rynku, take sabo miast, brak potrzeby rozwijania produkcji pozarolniczej itd. W ten sposb przechodzimy na paszczyzn globaln. Globalizacj postrzega si jako si uni kujc, stopniowo sprowadzajc lokalne i narodowe tosamoci do roli urozmaice dominujcego modelu gospodarczego i kulturowego. Z drugiej strony jednak, w wielu punktach wiata sprzeciw wobec promowanych przez ni wzorcw wywouje odruch szukania oparcia w tym, co miejscowe, swoiste. Jaki jest bilans tych dwch przeciwstawnych procesw? M. K.: Oba procesy bd szy rwnolegle, oba si bd nasilay. Z jednej strony bdziemy oczywicie coraz bardziej powizani w ramach caego wiata. Bo co, nietypowe samoloty bdziemy produkowa? Przecie one nie wylduj na lotniskach w innych krajach. A moe Internet bdzie narodowy, w sensie technicznego zrnicowania? Przecie przestanie mie wtedy sens. Jest ogromna warstwa tego, co, powiem niemodnie, Marks zaliczyby do bazy technologii, ktra si byskawicznie rozprzestrzenia po wiecie. Myl, e Polska miaaby zacz produkowa np. Syrenk Lux jako nowy model samochodu, jest do koszmarna Oczywicie moe si zdarzy, ycz tego sobie i wszystkim, e z jak innowacyjn produkcj zaistniejemy w wiecie, jak Finowie z Noki czy Szwedzi z Ike. Ale to sfera zjawisk, w ktrej powizania w skali globu s warunkowane technologicznie. Mona by w niej ustawia zupenie sztuczne bariery. Te maj jednak to do siebie, e ludzie wczeniej czy pniej je pokonaj. W gbokim komunizmie Stefan Kisielewski zapisa w swoim dzienniku, e w przyszoci wystawi pomnik nieznanemu przemytnikowi, ktry udowodni, e kady pienidz jest wymienialny na kady inny, niezalenie od barier. Mam jednoczenie wraenie, e w miar postpujcego ujednolicania si wiata, w pewnych sferach bdzie postpowa wzmaganie si poczucia narodowego, niekoniecznie w sensie szowinizmu. Jerzy Jedlicki napisa, e kady potrzebuje jakiego domu, gdzie bdzie si czu bardziej u siebie. Pojcia ludzko, obywatele Ziemi, a nawet obywatele Europy, s za szerokie, eby czu si naprawd u siebie. Jestemy jako tak skonstruowani, e w pewnym wymiarze czujemy si bliej faceta spod budki z piwem, ktry mwi po polsku, ni profesora Uniwersytetu Harvarda, chocia w pewnych sprawach lepiej si z nim dogadamy. Obecnie jzyk angielski pokonuje wszystkie bariery, jest wspczesn acin. Ale jednoczenie wspczesna technologia i w pewnym sensie midzynarodowy, kosmopolityczny ruch etnologw czy antropologw pozwoliy uratowa niejeden zanikajcy jzyk. Angielski dominuje nad innymi jzykami, ale dziki wspczesnej, globalnej technologii, stworzenie radiostacji, ktra nadaje w dowolnym jzyku, nie stanowi wikszego problemu. To jest chyba przyszo wiata. I wydaje mi si, e to nawet dobrze. Bo o ile zrnicowanie kulturowe odegrao pozytywn rol i przeraa mnie wizja np. jednolitej w skali wiata gastronomii, to przeraa mnie rwnie postawa, zgodnie z ktr dobre miaoby by tylko nasze, uprawianie historii plemiennej, ktra ma pokazywa, jacy to jestemy wspaniali ju od czasw Mieszka I itp. Coraz wicej Polakw przynajmniej cz ycia spdza bdzie za granic, np. wybierajc studia czy prac w innym kraju Europy. Na czym powinna by budowana narodowa tosamo, by pozostawaa trwaym spoiwem wsplnoty w czasach, gdy ludzie s coraz bardziej mobilni? Tradycyjnie t rol speniaa religia i jzyk, w wielu przypadkach take dziedzictwo zwizane z walk narodowowyzwolecz. Tymczasem religi coraz powszechniej uwaa si za spraw wycznie prywatn, a odwoania do martyrologii za anachroniczne i niesprzyjajce budowaniu pokojowych relacji midzy narodami. M. K.: Nie tylko teraz, ale i dawniej, nawizywanie przez emigrantw do tosamoci wyniesionej z domu, jest uzalenione od dwch rzeczy. Po pierwsze, od atrakcyjnoci kultury wyjciowej nie tego, czy Pan Tadeusz bdzie w ich oczach dzieem sztuki, ale czy Polska bdzie postrzegana jako kraj atrakcyjny, z ktrym warto si identykowa, cho niekoniecznie y w nim. Bo mona z rnych powodw y w jakim miejscu, ale si z nim nie identykowa. Przez wiele lat w okresie PRL-u w rodowisku Polonii brazylijskiej, ktr troch znam, identykacja z Polsk bya maa, bo to nie by kraj, z ktrym przyjemnie byo si utosamia. Ale nastpi wybr Karola Wojtyy na tron papieski i nagle mnstwo tych Polono-Brazylijczykw zaczo si identykowa z Polsk, bo ona staa si, w dobrym znaczeniu tego sowa, atrakcyjniejsza. Identykacja z krajem wyjciowym zaley take od stopnia wtopienia si w now kultur. Czasami identykacja z krajem wyjciowym jest zjawiskiem, ktre powinno niepokoi. Jeeli kto po kilkudziesiciu latach pobytu w kraju innym ni Polska wci mwi tylko po polsku, to znaczy po prostu, e le si zintegrowa z nowym spoeczestwem. Czsto funkcjonuje takie przywizanie do kraju wyjciowego na zasadzie, e cigle si myli o wierzbie, ktra rosa przy wasnej chaupce i to zaczyna funkcjonowa jak proteza. Wrd polskich emigrantw w Brazylii w okresie midzywojennym czsto pojawiao si mylenie: Brazylijczycy s li i prymitywni, podczas gdy my, Polacy, jestemy nie wiadomo kim. Jednoczenie ta Polonia brazylijska bya bardzo saba ekonomicznie, by to wic typowy mechanizm kompensacji. Tosamo ma jednak wymiar nie tylko narodowy. M. K.: Moim zdaniem, jedno z ciekawszych zjawisk, jakie obecnie zachodz w Polsce, to wzmacnianie tosamoci lokalnej. Nagle mnstwo miejscowoci czy wrcz dzielnic miast zaczo myle o swojej historii, zaczo wystawia pomniki

17
nie oglnonarodowe, ale zwizane z histori danego miejsca. Zaczto w bardzo ciekawy sposb czy w tych symbolicznych dziaaniach swoj histori z histori oglnonarodow. Podam przykad spdzielni mieszkaniowej w Warszawie, w ktrej bywam ze wzgldw rodzinnych i obserwuj j. Na rocznic jej zaoenia wystawiono kamie z marmurow tablic ku czci zaoycieli spdzielni oraz tych jej mieszkacw, ktrzy zginli za Polsk. A co ze rdami przynalenoci innymi ni narodowe i lokalne jakie bdzie ich znaczenie? Promuje si na przykad tosamo europejsk; zdarza mi si sysze, z ust znajomych, ale i osb publicznych: Nie jestem Polakiem, jestem Europejczykiem. Ponadto wspczesna kultura kadzie coraz wikszy nacisk na tosamoci indywidualne, take te przybierane przez jednostki na zasadzie penej dowolnoci. M. K.: Wszystkie te tosamoci bd si na siebie nakaday. Ale to niekoniecznie nowe zjawisko. W pewnym sensie zawsze mielimy rozmaite tosamoci czy jak mwi socjologowie rne grupy odniesienia. Tosamo europejska bdzie miaa rosnce znaczenie, zwaszcza gdy wobec wiata bdziemy chcieli mwi, e jako Polacy jestemy nie byle kim, jestemy Europejczykami. Przykro mi, ale dla mnie ta identykacja ma troch posta takiego zadartego nosa. Skdind obawiam si, e wci w niejednej sytuacji, mimo jednoczenia si Europy, wspomniane osoby przypomn sobie, chociaby dlatego, e inni im przypomn, i nie s Francuzami, Belgami itd. Polscy chopi emigrujcy pod koniec XIX w. do rnych krajw wiata nieraz dopiero po zetkniciu si z miejscowymi zbiorowociami orientowali si, e s Polakami. Boj si, e przy wszystkich zmianach cywilizacyjnych dzisiejsi Europejczycy te za granic mog odczu, e jednak nie s wycznie Europejczykami. Jeli chodzi o tosamo europejsk, niepokoi mnie take co innego. Jestem zadowolony, e np. mog ju na dowd osobisty jedzi po prawie wszystkich krajach Europy. Natomiast troch si boj tego wtku, e Europa zawsze bya lepsza. Oczywicie jest historycznym pytaniem, dlaczego Europa tak zdecydowanie wybia si na prowadzenie, bo przecie Stany Zjednoczone, Kanada czy Australia to s take gazie Europy. Przypuszczam, e stao si tak dlatego, e bya bardziej rnorodna ni niektre inne kultury, zblione bardziej do hieratycznoci kultury bizantyjskiej. Ale nie podoba mi si europocentryzm. Kolejna rzecz, ktra mnie niepokoi: tosamo europejska formowaa si, nie da si ukry, przede wszystkim przeciwko muzumanom. Jak powiedzia bodaj Henri Pirenne, bez Mahometa nie byoby Karola Wielkiego, skutki tego starcia byy wic zapewne czciowo ze, czciowo dobre. W tej chwili boj si, e tosamo europejska znowu umacnia si przeciwko innym kulturom, w szczeglnoci muzumaskim. Nie chc wystpowa jako obroca fundamentalizmu muzumaskiego. Natomiast to nie jest dobre rozwizanie, jeeli mamy swoj tosamo umacnia przeciwko komu. Poza tym dochodz sprawy czysto praktyczne. W kocu w krajach Europy Zachodniej s teraz ogromne skupiska muzumaskie, wic naley pomyle, jak umoliwi tym ludziom kultywowanie ich kultury. Obawiam si, e zmierzamy obecnie w kierunku koniktu, z ktrego atwo nie wyjdziemy. Wiem oczywicie, e atwo to powiedzie, znacznie trudniej jest pozwoli wsplnocie muzumaskiej w Saint-Denis pod Paryem zbudowa meczet obok katedry, w ktrej pochowani

, . , , ,

P Z E
ban CHARLOTTE POWELL

Bardzo interesujcym zjawiskiem z tego zakresu jest wykorzystywanie to sowo nie ma w tym przypadku pejoratywnego odcienia pamici o pielgrzymkach papiea dla budowania tosamoci wasnej spoecznoci. Gdzie by Jan Pawe II nie postawi nogi, tam w tej chwili jest jaka tablica, pomnik, element przypominajcy jego odwiedziny. Przed bazylik w maopolskiej Limanowej stoi pomnik papiea, podpisany: Jan Pawe II, Koronator Matki Boskiej Limanowskiej. On jako metropolita Krakowa dokona obrzdu koronacji lokalnej gury Matki Boskiej i to dla tej miejscowoci jest wyjtkowo wanym faktem, symbolem jej zwizku z papieem.

18
s krlowie francuscy. I znacznie atwiej jest mwi, e naley uwzgldni postulaty kulturowe muzumanw ni np. pozwoli czci Republiki Francuskiej na wieloestwo, co moe byoby konsekwentne, ale zupenie niewyobraalne. A jak ma si sprawa z tosamociami przednowoczesnymi, ktre s wanymi punktami odniesienia dla wielu mieszkacw Ameryki aciskiej czy Afryki? Czy skuteczniej chroni one przed walcem globalizacji, czy te fakt, e s tak odmienne od modernizacyjnego wzorca, czyni je szczeglnie wraliwymi? M. K.: Nie mam dobrej odpowiedzi. Kto mi opowiada, e by przy rozmowie Levi-Straussa z czowiekiem, ktry akurat wybiera si do Ameryki Poudniowej. Levi-Strauss nakaza mu: Jeeli Pan znajdzie jakie nieznane plemi indiaskie, prosz natychmiast do mnie telegrafowa!. Gdy w Brazylii zbudowano szos transamazosk, zniszczono pewn liczb spoecznoci indiaskich. Nawet nie celowym dziaaniem, tylko otwierajc je dla tak zwanej cywilizacji. No i to jest jaki al. Z drugiej strony, czy naley tych ludzi zostawi w spokoju? Zapewne naley, ale gdy wiemy o pewnych zjawiskach, chociaby medycznych, ktre tam maj miejsce, ktre wykaczaj tamte spoecznoci, to przestaje to by takie proste. Wprowadzanie wspczesnej cywilizacji z McDonaldem i lotniskiem do buszu i namawianie lokalnego plemienia, eby z tego korzystao, jest zarwno troch mieszne, jak i destrukcyjne dla takich spoecznoci. Jednak utrzymywanie tego sztucznie, na zasadzie jakiego rezerwatu, rwnie jest bardzo trudne do zaakceptowania. Zatoczmy koo i powrmy na koniec do tematu, od ktrego zaczlimy rozmow. Mamy obecnie wiatowy kryzys gospodarczy, ktry uderza take w Polsk. Nierzadko ruchy narodowo-rewolucyjne wyrastay na podou trudnoci ekonomicznych. Czy taka reakcja jest moliwa w takim kraju, jak nasz z jednej strony niezamony, z drugiej jednak ju mocno zintegrowany z nowoczesnymi strukturami ponadnarodowymi (UE, NATO)? M. K.: Moe powsta ruch o zabarwieniu narodowym, niekoniecznie od razu rewolucyjnym, poniewa nie przewiduj, eby w najbliszym czasie tutaj si ziemia zatrzsa. W warunkach kryzysu nagle zaczyna si zamyka wasny rynek pracy, bo chce si dawa zatrudnienie przede wszystkim swoim, a nie napywowym. Prawdopodobnie wzmocni si tendencja przeciwko dalszym etapom integracji, przeciwko euro, co nie znaczy, e ona wygra. Zacznie si coraz czciej sysze, e My jestemy lepsi, zwaszcza jeli u nas ten kryzys nie bdzie jaki straszny. Tendencje narodowe na tle pogarszajcej si sytuacji spoecznej zostan na pewno wzmocnione. W moim przekonaniu, klientela ruchw tradycjonalistycznych, czasem ksenofobicznych, to s w duym stopniu nie twierdz, e wycznie, bo tu nie ma jakiego automatyzmu ludzie, ktrzy zostali wyrzuceni na margines transformacji. Na czym wygrywa ojciec Rydzyk? Na tym, e ludzie, ktrzy z rnych powodw czuj si odrzuceni, ktrzy maj cikie ycie (nie ukrywajmy, Polska nie jest oaz szczliwoci dla wszystkich), s przez niego brani w ramiona. Cz zwolennikw teorii zalenoci i jej pochodnych zaleca krajom pozostajcym na niszych szczeblach rozwoju, zwaszcza w obliczu kryzysu, tzw. delinking, czyli polunienie wizi z gospodark wiatow czy strukturami regionalnymi, aby o wasnych siach wzmocni sw pozycj, bazujc na rozmaitych wizjach quasi-autarkii. Jak Pan ocenia takie pogldy? M. K.: W czasie kryzysu lat 30. rni ludzi domniemywali, e Polska, poniewa jest sabo zmodernizowana, w duym stopniu rolnicza, nie przeyje tak duych trudnoci, jak kraje uprzemysowione. Tymczasem nasz kraj te potnie oberwa od Wielkiego Kryzysu. Obecnie jestemy ju do takiego stopnia powizani ze wiatem czy krajami Unii Europejskiej, e sztuczne rozlunianie wizw ani troch nas nie uratuje, co najwyej odetnie od wsplnych dziaa, ktre mam nadziej bd podejmowane. Natomiast w zwizku z kryzysem nasuwa mi si wiele pyta, cho nie jestem ekonomist. Czy przykrca rub wydatkw, czy przeciwnie dy do zwikszenia popytu? W tym niewielkim stopniu, w ktrym orientuj si w ekonomii, uksztatowaem si pod wpywem prof. Michaa Kaleckiego, czyli teorii Kaleckiego-Keynesa. Reakcj, jak si okazao prawidow, zaproponowan przez Keynesa w celu walki z Wielkim Kryzysem, byo zwikszanie popytu i produkcji, eby w zwizku z tym zwikszy liczb miejsc pracy. Warto pj za myl Kaleckiego dalej i zapyta, gdzie zwikszy wydatki, gdzie tworzy miejsca pracy? W ten sposb dochodzimy do jego koncepcji barier wzrostu. Powtrz jeszcze raz, nie jestem ekonomist, ale wydaje mi si oczywiste, e s dziedziny, w ktrych zwikszenie popytu moe przynie zwikszenie produkcji i co za tym idzie, zwikszenie liczby miejsc pracy i dalsze zwikszenie popytu, bo ludzie bd zarabia. I e s te dziedziny, w ktrych bariery bd na tyle silne, i adna zwikszona produkcja czy dodatkowe miejsca pracy nie dadz si nawet wyobrazi. Wydaje mi si, e wszelkie dogmaty, czy to bdziemy zwikszali decyt budetowy, bo to przyniesie dobre skutki, czy, z drugiej strony, bdziemy przede wszystkim ogranicza wydatki, bo nie moemy sobie na nic innego pozwoli, sabo odpowiadaj na realne wyzwania. Trzeba si bardzo dokadnie przyjrze rzeczywistoci, eby odpowiedzie, gdzie zwikszenie publicznych wydatkw, ktre ewentualnie moe doprowadzi do zwikszenia decytu, przyniesie ostatecznie pozytywne skutki, a w jakich obszarach bdzie po prostu drukowaniem pienidzy i doprowadzi do narodowej klski. Dzikuj za rozmow. Warszawa, lutego r.

19

Stocznie
K M

za burt

Polacy nie stworzyli rozpoznawalnej na wiecie marki samochodw, komputerw czy pralek. Do niedawna mielimy natomiast wietny i ceniony przemys stoczniowy. Mielimy
Jak hartowaa si stal (na okrty)
Na mocy Traktatu Wersalskiego przyznano Polsce jedynie 71 km niezagospodarowanego wybrzea i Pwysep Helski. W 1922 r. rzd podj decyzj o budowie Gdyni, a w niej portu i stoczni. Koordynatorem projektu w 1926 r. zosta Eugeniusz Kwiatkowski, zwany ojcem Gdyni, natomiast wizjonerem, ktry zaprojektowa port i stoczni, by in. Tadeusz Wenda. Szybka budowa miasta bya moliwa rwnie dlatego, e wszyscy odczuwali wielk rado z odzyskania niepodlegoci i dostpu do morza, wiedzieli, i swoj prac buduj Polsk. Pierwsza polska stocznia powstaa jednak w Pucku. W maju 1922 r., sze miesicy przed powoaniem Towarzystwa z Ograniczon Pork Stocznia w Gdyni, utworzono Warsztaty Portowe Marynarki Wojennej w Pucku. Dopiero gdy w Gdyni istnia ju Port Wojenny, zakad z Pucka przeniesiono do tego miasta. Tak powstaa pniej w Gdyni, druga oprcz cywilnej, Stocznia Marynarki Wojennej. Gdy ju powsta port, przystpiono do budowy Stoczni Gdyskiej S.A. Pierwszy statek, jaki w caoci powstawa w Gdyni, mia nosi imi Olza. Tu przed wodowaniem wybucha wojna i budow dokoczyli Niemcy. W owym czasie na Politechnice Gdaskiej ksztacili si m.in. Witold Urbanowicz, Jerzy Doerer i Aleksander Ryke, ktrzy zaraz po wojnie zdoali uruchomi przemys okrtowy mwi Bogumi Banach, prezes Towarzystwa Okrtowcw Polskich, ktry od 1969 r. przeszed wszystkie etapy pracy w stoczni, od mistrza do dyrektora. Po wojnie nasze wybrzee liczyo niemal 500 km. Do wsppracy przy budowie przemysu stoczniowego komunici zaprosili potrzebujc wybitnych specjalistw oraz uznania spoecznego Eugeniusza Kwiatkowskiego. W 1948 r. przestali zachowywa pozory i Kwiatkowski tra na przedwczesn emerytur, z zakazem powrotu na Pomorze. Stocznia w Gdyni bya uszkodzona wskutek nalotw, z kolei zakady w Gdasku, Elblgu, Ustce i Szczecinie zostay

ba KONRAD MALEC

20
jako niepolskie rozmontowane przez Armi Czerwon w ramach reparacji wojennych. Pierwszy statek cakowicie polskiej konstrukcji, Sodek, zosta zwodowany w Gdasku jednak ju w 1948 r. W kolejnych latach polskie stocznie budoway coraz wiksze i bardziej skomplikowane technicznie jednostki, rwnie na zamwienia zachodnich armatorw. Trudno mwi jak to wygldao od strony ekonomicznej, zwaszcza w przypadku ZSRR, ale technicznie byy to zamwienia bardzo korzystne, obejmujce 20-60 statkw o identycznej konstrukcji opowiada Banach. Wkrtce powstay stocznie remontowe. W 1952 r. startuje Szczeciska Stocznia Remontowa Grya, cho ju od 1948 r. prowadzone byy w niej prace naprawcze zatopionych jednostek. Podobnie byo w majcej korzenie w latach 20. trzeciej gdyskiej stoczni, Naucie. Okres PRL by dla polskiego okrtownictwa bardzo pomylny. Wyduenie wybrzea i przejcie poniemieckich zakadw dawao znakomite moliwoci, ktre wczesne wadze dobrze wykorzystay. Mielimy wwczas zaszczytne sidme miejsce w produkcji statkw na wiecie. A nasze statki byy dobre i adne. Nie mielimy kompleksw wzgldem Zachodu twierdzi Joanna Duda-Gwiazda, dawna dziaaczka Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea, z zawodu inynier-okrtowiec. Przemys stoczniowy sta si nasz narodow specjalnoci. z armatorem, powoujc si na dowiadczenie i certykaty posiadane przez stoczni, jednak oferujc budow za nisz cen ni w samej stoczni. Nastpnie zatrudnia na umow stoczniowcw, ktrzy na okres pracy brali bezpatny urlop w zakadzie. Na tych umowach pracownicy zarabiali czsto ponad dwukrotnie wicej ni w stoczni. Statek budowano na terenie stoczni, korzystajc z jej narzdzi, prdu i innych dbr, nic za to nie pacc. Tylko na terenie Stoczni Gdaskiej takich spek byo 36 wyjania mechanizm Andrzej Gwiazda. Marek, stoczniowiec z Gdaskiej, wspomina: Zupenie ocjalnie przez zakadowy radiowze szy komunikaty, e chtni do zarobienia s proszeni o stawienie si po pracy przy doku, ze swoimi elektrodami. Na obecn, nieatw sytuacj polskiego okrtownictwa wpyw ma rwnie to, e ostatnie due inwestycje w polskich stoczniach miay miejsce w latach 70. W Gdyni zbudowano wwczas suchy dok. Podobne inwestycje miay powsta w Gdasku i Szczecinie, jednak kryzys przeomu lat 70. i 80. spowodowa wstrzymanie prac. Oznacza to, e najnowoczeniejsze polskie stocznie pracuj w technice sprzed 40 lat, a te, ktre wwczas nie zaapay si na modernizacj, s jeszcze bardziej przestarzae. Nowoczesne stocznie maj zautomatyzowane cigi magazynowe (tam praktycznie ludzi nie ma), zautomatyzowane hale produkcji i prefabrykacji. Dok jest w nich na hali, co pozwala na niezaleno od warunkw pogodowych wyjania p. Banach.

Nowe czasy, nowe kopoty

Wraz z transformacj ustrojow rozpocz si dla polskich stoczni ciki okres. Ustay zamwienia z ZSRR, a produkcja musiaa od tej pory by dochodowa. Hiperinacja w poczeniu z zakazem rozliczania w dewizach powodoway, e podpisanie jakiegokolwiek kontraktu ju na wstpie byo nieopacalne, gdy budowa duego statku trwa ok. dwch lat. Problemy zaczy mie te przedsibiorstwa kooperujce ze stoczniami. Kary za niedotrzymanie terminu patnoci wynosiy 10%, podczas gdy lokata bankowa bya oprocentowana na 70%. To powodowao, e nikt nikomu nie paci wspomina DudaGwiazda. Kopoty pogbiao odduanie zakadw, wychodzcych z zaoenia, e lepiej nie paci. Stocznia Szczeciska bya winna ELMOR-owi ponad 1,5 mld z. Wystpia jednak o odduenie i otrzymaa je. Podobnie postpia Gdyska. To sprawio, e ELMOR z przedsibiorstwa z duymi aktywami stan na krawdzi bankructwa mwi jej m, lider pierwszej Solidarnoci, Andrzej Gwiazda, rwnie zwizany zawodowo z przemysem okrtowym. Przed 1989 r. wszystkie podmioty tej brany wsppracoway ze sob. Potem stany w obliczu silnej konkurencji. Do tej pory nie byo problemu z wymian myli technicznej i wzajemn pomoc. Teraz cakowicie ustay wszelkie podpowiedzi co do rozwiza technicznych. Konstruktor z Gdyni nie mg ju zadzwoni do Szczecina i spyta kolegi o jak drobnostk wspomina pani Joanna. Swoistego rozbioru stoczni dokonay spki zakadane przez dyrektorw i kierownikw. Aby zaoy spk pasoytnicz, wystarczyo wynaj telefon. Prezes spki podpisywa umow

Midzy wielkoci a zanikiem

W ostatnich latach okrtownictwo pozostawao jedn z ostatnich gazi polskiego przemysu, ktra nie zostaa sprowadzona do roli montowni produktw zagranicznych koncernw. W latach 1995-98 polskie stocznie budoway rocznie ponad 30 statkw, ktrych warto dochodzia do miliarda dolarw. Od tego czasu liczby jednak wci malej, np. w 2002 r. o 200 mln dolarw w stosunku do koca lat 90. W 2007 r. na Polsk przypado 0,8% wiatowej produkcji statkw dla porwnania, czny udzia obecnych stoczniowych potg, Korei, Chin i Japonii, przekracza 84%. Ostatnio polska produkcja bya nader skromna nawet w porwnaniu z trudnymi latami 50., na pocztku ktrych produkowalimy 20 statkw rocznie (jednak ju pod koniec owej dekady niemal 70). Wprawdzie w latach pniejszych ilo wodowanych jednostek bya mniejsza, ale miay znacznie wiksz wyporno. Przekadao si to na liczb zatrudnionych w brany, ktra od koca wojny rosa w sposb cigy, osigajc pod koniec lat 70. ponad 45 tys. osb w stoczniach wytwrczych i niemal 16 tys. w remontowych. Obecnie najwikszy potencja produkcyjny posiada Gdynia, jeszcze niedawno zatrudniajca 5,2 tys. osb. Skada si na to m.in. wasne biuro konstrukcyjne i wsppraca z Politechnik Gdask. Budujemy dobre statki, nalece do wiatowej czowki. Co roku nasze prototypy otrzymuj nagrod lub wyrnienie od prestiowego branowego czasopisma Lloyds List mwi Dariusz Adamski, przewodniczcy Solidarnoci w Stoczni Gdynia. Przedsibiorstwo to moe

21
wybudowa niemal wszystkie statki, jakie dzi poruszaj si po morzach i oceanach. Natomiast stocznie w Gdasku i Szczecinie mog budowa mniejsze jednostki, do wymiarw Panamax, czyli mogcych przepyn Kana Panamski. Zanim zmuszono j do zwolnienia caej zaogi (o czym dalej), Stocznia Szczeciska Nowa (SSN) zatrudniaa okoo 4,2 tys. osb, natomiast Gdaska zatrudnia 2,3 tys. Wszystkie te czynniki w powizaniu z polityk wadz rm wpywaj na ilo budowanych statkw. Stocznia w Szczecinie w najlepszych latach wyprowadzaa 23 jednostki rocznie. Po narodzinach SSN nie wicej ni 12, a rednio 8 rocznie. Byy to gwnie chemikaliowce oraz ro-ro, czyli jednostki przeznaczone do transportu adunkw toczonych i pojazdw. Nadal byy to statki znakomitej jakoci niemal co roku zdobyway nagrody w branowych konkursach. Gdyby kto z jury popatrzy na narzdzia, jakimi pracujemy, byby w szoku, e tak cepeli mona zbudowa wietne statki mwi Jacek Kantor, przewodniczcy NSZZ Solidarno 80 w SSN. Bardzo wan remontwk jest te szczeciska Grya. Zatrudnia 1100 osb, do tej liczby naley doda podobn ilo u kooperantw. Czsto wykonuje prace zaawansowane technicznie, np. przeduanie duych jednostek. Rzadziej i w mniejszej skali ni Remontowa prowadzi rwnie budow wasnych jednostek rednio dwie w roku, natomiast remontuje ok. 200 statkw. Zlecenia pochodz gwnie z krajw skandynawskich, Niemiec i Polski, coraz czciej take z Rosji. Najmniejsz stoczni remontow jest gdyska Nauta, zatrudniajca wraz ze spkami-crkami ok. 850 osb. Kolejnych 1100 osb pracuje w rmach zewntrznych na jej terenie. Grupa wykonuje remonty, przebudowy i budowy kadubw dochodzcych do 140 m dugoci. Stocznia przesza daleko idc restrukturyzacj, w ramach ktrej kady wydzia sta si osobn rm. Naut zaliczono do spek o szczeglnym znaczeniu dla obronnoci kraju. Dokonywaa wielu prac remontowych dla marynarki wojennej. Jej zdolnoci doceniaj rwnie marynarki wojenne byych republik radzieckich oraz Federacji Rosyjskiej, dla ktrych wykonaa ponad 250 zlece. Nieco wiksza jest Morska Stocznia Remontowa w winoujciu. Remontuje statki do 180 m dugoci. Kluczem do jej sukcesu s konstrukcje oshore, przewanie platformy wiertnicze i ich niezbdne otoczenie, na ktre przypada poowa obrotu, gwnie z Norwegi.

Mielimy zaszczytne sidme miejsce w produkcji statkw na wiecie. A nasze statki byy dobre i adne. Nie mielimy kompleksw wzgldem Zachodu. Przemys stoczniowy sta si nasz narodow specjalnoci.
Najmniejsza wrd zakadw budujcych statki jest gdaska Stocznia Wisa, zajmujca si wytwarzaniem kutrw i jednostek specjalnego przeznaczenia. W ostatnich latach zajmuje si gwnie produkcj czciowo wyposaonych kadubw i nadbudwek dla zagranicznych zleceniodawcw. Zatrudnia niemal 200 osb, jej podwykonawcy kolejne 300.

Mali te potra
Na polski potencja stoczniowy skadaj si gwnie due zakady, jednak nie tylko one s wane w branowym krajobrazie. Ich dopenieniem s mniejsze zakady. Dora Nowa powstaa w Gdyni w 1991 r., gdy rozpado si pastwowe przedsibiorstwo Dora. Wsplnie z Andrzejem Denz wybralimy grup najlepszych pracownikw i spytalimy ich, czy zechcieliby z nami pracowa nie majc pewnoci, e w ogle uda si osign jakikolwiek zysk, a tym samym wypaca pensje. Zgodzili si, wic zainwestowalimy w nabrzee, niezbdny sprzt i udao nam si wspomina Jacek Duch, dyrektor rmy. Obecnie w stoczni pracuje ok. 70 osb. W 1996 r. zwrcia si do nich holenderska Damen Shipyards Group z propozycj wejcia w jej skad. Holendrzy odkupili poow udziaw rmy, co pozwolio na inwestycje i rozwj. Przynaleno do tak duej grupy umoliwia lepsze warunki kontraktowania. Przykadowo, jeli kto zamawia 100 silnikw rocznie, to producent traktuje koncern jako swego najlepszego klienta mwi Jacek Duch. Obecnie Stocznia Damen we wsppracy buduje co roku 4 holowniki i 2 kaduby, czasem czciowo wykonuje luksusowe jachty i inne jednostki. Podobnie dziaa Maritim-Shipyard, prowadzca dziaania w Trjmiecie i Szczecinie. Firma wraz z kooperantami zatrudnia ok. 150 osb i buduje jednostki do 4 tys. ton nonoci. Z kolei szczeciska Partner Shipyard wykazuje podobiestwo do Damena z powodu kooperacji z Holendrami, dla ktrych buduje gwnie kaduby i ich elementy. Firma ma jednak dalej idce ambicje i ostatnio z jej nabrzey odpyn

Bliscy krewni
Oprcz stoczni budujcych statki, istniej te zakady remontowe, nadal nalece do Skarbu Pastwa. Gdaska Stocznia Remontowa moliwociami produkcyjnymi przypomina Stoczni Gdynia. Poowa polskiego rynku remontw statkw przypada wanie na ni. Do jej sukcesu przyczyniy si w znacznej mierze dobry marketing oraz tempo, w jakim wykonywane s prace. W skad Grupy Remontowa wchodzi 28 rm, w tym Stocznia Pnocna, ktrej Remontowa jest wacicielem. Wszystkie rmy zatrudniaj cznie 6 tys. osb, a nasi kooperanci ponad 4 tys. opowiada Magorzata Sawiska, szefowa promocji Remontowej. Przedsibiorstwo obsuguje rocznie ok. 200 statkw o dugoci do 320 m. Buduje te 9-13 cakiem nowych s to specjalistyczne jednostki do 120 m. Umoliwia mu to 7 dokw i nabrzey. O potencjale grupy wiadczy wybudowanie najbardziej zaawansowanego technologicznie i ekologicznie statku w Europie. Pracuje najczciej dla Skandynaww, w mniejszym stopniu dla Grekw i Brytyjczykw.

22
pierwszy samodzielnie w caoci wykonany drobnicowiec. Zamwienie na niego oraz na drug podobn jednostk, przyszo z Hiszpanii. Niewielka stocznia rybacka znajduje si we Wadysawowie. Stanowi ona ok. 10% Przedsibiorstwa Poowu i Usug Rybackich Szkuner, nalecego do Skarbu Pastwa. Naszym zadaniem jest przede wszystkim zabezpieczenie wasnej oty, a ponadto remontujemy odzie i kutry rybakw indywidualnych mwi Jzef Kurpiski, kierownik stoczni. W zakadzie pracuje 40-45 osb, nie produkuje ju nowych jednostek, caa jego praca to remonty. To ostatnia tej wielkoci stocznia rybacka w Polsce. Co roku kada jednostka musi przej przegld techniczny, co pi lat odnowienie klasy, do tego pojawiaj si uszkodzenia mwi Kurpiski. Przez Szkunera przewija si co roku 100-200 kutrw. Stocznia Parsta w Koobrzegu wykonuje gwnie przerbki statkw, z naciskiem na modernizacj. Buduje te nowe jednostki, do 15 m. Za nami ju trzy zbudowane statki, a obecnie jestemy w trakcie budowy czwartego nie kryje zadowolenia asystent w rmie, Maciej Wdz. Obecnie pracuje w niej 25 osb i wedle jej przedstawiciela jest to liczba optymalna. Stocznia ma wasne biuro projektowe. W cigu roku zakad wykonuje ok. dwch duych przebudw oraz kilkanacie mniejszych napraw i remontw. Waciciele cay czas unowoczeniaj zakad, wymieniajc maszyny na nowsze. Parsta blisko wsppracuje z ssiedni Koobrzesk Stoczni Remontow Dok. Firmy uzupeniaj si nawzajem. Dok zajmuje si wyciganiem jednostek na nabrzee, czyci, maluje i konserwuje kaduby. Przechodzi przez niego ok. 80 statkw rocznie, gwnie kutry, ale take jednostki pasaerskie oraz nalece do marynarki wojennej czy stray granicznej. tak maym terenie nie ma co konkurowa, lepiej si nawzajem wspiera dodaje Zbigniew Haliski, waciciel Doku. Jacek Kantor zwraca uwag, e od funkcjonowania stoczni zaley los wielu ludzi, ktrzy na pozr nie maj z ni nic wsplnego. Czy ten czowiek, ktry pracuje w kiosku przy bramie, utrzyma si, gdy stocznia zniknie? A te kobiety w sklepie spoywczym po drugiej stronie ulicy? Ich nie objy adne statystyki, nikt nie pomyla o pomocy, gdyby stocznia upada. Stocznia Wisa od lat wsppracuje z Pnocn i Remontow, wsplnie wykonujc projekty dla zagranicznych armatorw, nierzadko na terenie Gdyskiej. Postaramy si nie odczu ewentualnego upadku Gdyskiej, cho dziaamy na zasadzie naczy poczonych, wic ta strata nie pozostaaby bez wpywu na nasz rm mwi Mirosaw Buczma, meneder w Wile. Podobnie myli Agnieszka Duszyska, specjalistka ds. marketingu Gryi: Wielokrotnie wsppracowalimy z SSN i chcielibymy to kontynuowa. Zaley nam, by ta stocznia przetrwaa, to wany element gospodarki Szczecina, tysice zatrudnionych i ich rodziny.

Koleiny prywatyzacji
eby zrozumie dzisiejsz sytuacj stoczni, naley zacz od przeledzenia przemian wasnociowych, jakim one podlegay. Po uwolnieniu gospodarki spod nadzoru pastwowego, w 1990 r. Gdynia (wtedy jeszcze Stocznia im. Komuny Paryskiej) usiowaa nawiza blisk wspprac z norweskim koncernem Kvaerner liczono na nowe projekty i kontrakty. Do porozumienia jednak nie doszo. wczesne wadze nie chciay nansowa kontraktw zawartych przed rokiem 1990 r., ktre przestay by opacalne wskutek gigantycznej inacji, a koncern nie wyraa chci dooenia do decytowych okrtw. Rozmowy trway dwa lata, w tym czasie stocznia nie prowadzia adnych dziaa akwizycyjnych, liczc na inwestora. Powstay gigantyczne straty utrudniajce produkcj, zatem i opnienia, ktre potgoway decyt. Ostatecznie w 1998 r. Stoczni Gdynia, jednoosobow spk Skarbu Pastwa, wykupia rma zaoona przez jej prezesa Janusza Szlant i wiceprezesw Andrzeja Buczkowskiego i Huberta Kierkowskiego. Wrd stoczniowcw nie maj dzi dobrej opinii, cho trzeba przyzna, e za ich panowania stocznia bya dochodowa. Sam proces wykupienia stoczni owiewa mgieka tajemnicy. wieo powoana spka, Stoczniowy Fundusz Inwestycyjny, posiadaa zaledwie 100 tys. z kapitau zaoycielskiego, za wycena Gdyni wynosia niemal 60 mln. W radzie nadzorczej spki zasiady ony wacicieli i brat Szlanty. Biznes udaje si tylko wtedy, gdy nie ujawnia si szczegw. Pienidzy na wiecie jest duo. Szukaj tylko miejsc, gdzie mog by zainwestowane twierdzi Szlanta w rozmowie z jednym z dziennikw. Nowi waciciele obiecywali cuda, m.in. wyprowadzenie stoczni z dugw, a nastpnie odsprzedanie wszystkich swoich akcji pracownikom, po zotwce za sztuk. Zamiast tego, nieodpatnie zbyto cz majtku o sporej wartoci,

Sie wsppracy
W dyskusji o polskim przemyle okrtowym, ktra rozptaa si przy okazji polsko-brukselskiego sporu o dalszy los Stoczni Gdask, Gdynia i SSN, czsto zapomina si, e ta brana to nie tylko stocznie. Na ich terenie dziaaj dziesitki podwykonawcw, np. producentw wyposaenia kajut. Inne rmy dziaaj w gbi ldu, wykonujc silniki okrtowe, meble itp. cznie trzy due stocznie produkcyjne daj prac niemal 90 tysicom osb. Moe to nie najnowszy hi-tech, ale wyposaenie obecnie budowanych statkw jest nadal naprawd nowoczesne, a to stanowi znaczny potencja rozwojowy take dla innych dziedzin gospodarki. Tym bardziej, e potrzebne jest tu due zaplecze badawczo-rozwojowe uwaa dr hab. Pawe Soroka z Polskiego Lobby Przemysowego im. Eugeniusza Kwiatkowskiego. Stocznia Damen w ogle nie posiada swoich elektrykw, ale od lat wsppracuje z rm, ktra w 50-60 procentach utrzymuje si z tych zamwie. Nawet w tak maym zakadzie jak Parsta wida sie powiza. Na terenie naszej stoczni mieci si Zakad Mechaniki Okrtowej, a take rma szkutnicza, z ktrymi blisko wsppracujemy mwi Wdz. Na

23
np. odstpiono od wyegzekwowania udostpnienia pochylni przez spk Synergia 99, ktra bya wwczas ich wacicielem. Ju wiadomo, e pochylnie prawdopodobnie ustpi miejsca drodze planowanej przez gdaski magistrat. Wiele spraw zwizanych z wczesnym zarzdzaniem rm do dzi budzi zainteresowanie instytucji kontrolnych. Nieco inn drog od 1996 r. przebya Stocznia Szczeciska. Wwczas podlegaa pod specjaln ciek prywatyzacyjn, w wyniku ktrej znaczn cz akcji otrzymaa zaoga, banki i osoby prywatne. Prezesem stoczni zosta Krzysztof Piotrowski. To czas wzgldnej prosperity zakadu. Koniec nastpi wraz ze spadkiem wartoci dolara i skokiem cen stali. Plan ratunkowy SLD nie przynis rezultatw i ogoszono upado, po ktrej w 2002 r. stocznia wrcia do Skarbu Pastwa. Zupenie inaczej byo w Gdasku. W 1990 r. rozpoczto przeksztacanie zakadu w spk pracownicz, jako zadouczynienie dla zaogi za wczeniejsze dziaania likwidacyjne. Stoczniowcy otrzymali 40% akcji, reszt zatrzyma Skarb Pastwa. Wikszociowy akcjonariusz nie by jednak zainteresowany inwestycjami. Skutkiem tych zaniecha oraz kontraktw, do ktrych stocznia musiaa dokada, by wzrost zaduenia w 1996 r. uroso ono do rozmiarw przewyszajcych warto spki, co skutkowao upadoci. W 1998 r. Stocznia Gdaska zostaa wykupiona przez gdysk ssiadk. Teren zakadu zmniejszono wwczas o poow. Robotnicy do dzi s wciekli na decyzj gdyskiego zarzdu. Czy Pan wie, ile dzi kosztuj grunty w rdmieciu Gdaska? My to oddalimy, a mona byo z tego uzyska due pienidze na inwestycje nie kryje wzburzenia Roman, stoczniowiec zwizany z Solidarnoci. Wsppraca z nowym wacicielem nie ukadaa si pomylnie. Gdaszczanie budowali statki na zlecenie gdyskiej matki na niekorzystnych dla siebie warunkach. W tej sytuacji w 2006 r. rzd Kazimierza Marcinkiewicza oddzieli Gdask od gdyskiej wacicielki. Poza trzema najwikszymi zakadami, pozostae s dochodowe. Mimo to polski rzd postanowi sprzeda wszystkie stocznie do koca 2010 r. Rzd SLD nie wynegocjowa wczenia przemysu stoczniowego w skad gazi narodowych mwi Jacek Kantor. Rzd PiS prbowa to zmieni, jednak byo za pno. Zdaniem zwizkowca, jest to zwizane z obecnie panujc lozo: Za komuny nie byo wane, jak przedsibiorstwo jest zarzdzane jeli byo prywatne, to byo ze. Teraz jest dokadnie na odwrt. Mam wraenie, e czsto dobre przedsibiorstwa doprowadza si celowo do ruiny, by wykaza, e pastwowe jest gorsze i mc prywatyzowa. W przypadku Szczecina doszed jeszcze czynnik polityczny. Dopiero teraz dowiadujemy si o kulisach sprawy z 2002 r. Rzd SLD chcia przej cenniejsze czci holdingu, wic oskary zarzd o powodowanie strat, w wyniku czego szefostwo znalazo si za kratami twierdzi Banach. To spowodowao, e banki odmawiay kredytowania caej brany. Budowalimy wwczas w Gdyni najwiksze kontenerowce w historii polskiego przemysu stoczniowego, ale to by abdzi piew, gdy na kadym osigalimy straty. Kontrakty zawiera si 2-3 lata przed oddaniem statku. Dopiero po tych nauczkach wprowadzono odpowiednie zapisy do kontraktw. Gdyska otrzymywaa donansowanie od Skarbu Pastwa, co doprowadzio w 2002 r. do jej nacjonalizacji. Szczeciska po zatrzymaniu zarzdu rwnie wrcia do pastwa i przybraa nazw Nowa. Zawirowania wok kontraktw sprawiaj, e zwizkowcy oskaraj kadry zarzdzajce o nieudolno. Tu rnimy si nieco z kolegami zwizkowcami mwi Banach. Problemem jest to, e co chwila byy tworzone nowe plany restrukturyzacji, jednak istnia parali decyzyjny. Nie mona byo przebudowa struktury zatrudnienia ani obniy czci pensji, bo zwizki rozpoczynay strajki, pogarszajc sytuacj. Moi rozmwcy z Solidarnoci 80 i Zwizku Zawodowego Stoczniowiec odpieraj te zarzuty, twierdzc, e kopoty wziy si ze zego prowadzenia rmy, a zaoga nie powinna by za to karana. Na polskich stoczniach odbia si take trudna sytuacja polskiego rybowstwa. Dawniej due stocznie budoway dalekomorskie trawlery. Produkowano statki-miasta, miay nawet sale kinowe, do tego produkcja konserw, mczki rybnej i wszystkiego, co mona uzyska z ryby wspomina Banach. To byy statki skomplikowane, a wic ciekawe do wykonania i drogie, korzystne dla stoczni. Niestety, w Polsce skoczya si era dalekomorskich jednostek rybackich. Po redukcji naszej oty ze 180 do 8 statkw, take stocznie remontowe nieczsto maj okazj zarabia na obsudze rybowstwa. Jednak kryzys tego sektora to problem przede wszystkim dla stoczni rybackich. Od kilku lat nie mielimy zamwie od polskich rybakw mwi p. Buczma z Wisy. Stocznia produkuje wic dla odbiorcw z innych pastw UE, zwaszcza skandynawskich, a take z Afryki. Koobrzeskie stocznie rwnie wykonuj remonty gwnie jednostek zagranicznych. Szkuner z Wadysawowa, pooony dalej na wschodzie, rzadziej ma okazj goci armatorw z innych pastw.

Plus minus
Nasze stocznie borykay si z problemami ju w 2008 r., gdy byo due zapotrzebowanie na statki. Obecnie w zwizku z kryzysem ruch na morzu osab, armatorzy trzymaj statki na dugim sznurku, czekajc na koniunktur. Naley wtpi, by w tej sytuacji stocznie byy w stanie znale ekonomiczne uzasadnienie dalszego trwania twierdzi Andrzej Krlikowski, prezes Ligi Morskiej i Rzecznej. Kazimierz Schreiber, przewodniczcy Wolnego Zwizku Zawodowego Pracownikw Gospodarki Morskiej (wchodzcego w skad OPZZ) nie moe si z tym zgodzi: Przecie kady kryzys kiedy si koczy.

Drugi upadek
Stopniowe wychodzenie z zapaci pocztku lat 90. skoczyo si niemal jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki. W latach 2001-2002 ceny stali wzrosy trzykrotnie. Drug przyczyn by kurs dolara, w ktrym wwczas rozliczano wszelkie zamwienia. Gdy zawieralimy umowy, siga niemal 5 z. Ale umacniajca si zotwka sprawia, e statki byy oddawane poniej ich wczesnej wartoci relacjonuje Bogumi Banach.

24

Problemy nansowe, ktre dotkny gigantw, czciowo omijaj stocznie remontowe i mae zakady prywatne. Dziaamy w innej skali, nie zamawiamy dziesitek ton stali, jak due stocznie, ktre odczuwaj kady, nawet najmniejszy skok cen. Mamy te korzystny stosunek iloci zatrudnionych pracownikw umysowych do kolegw z produkcji, ktrzy tak naprawd stanowi o tym, jak zakad funkcjonuje mwi Maciej Wdz z Parsty. Z kolei Grya nie ma dugoterminowych kontraktw na budow, wic problem skoku cen jej nie dotyczy. Dorota Liszewska, kierownik zarzdu Nauty, dopatruje si kopotw, ktre dotykaj wielk trjk, w braku reform. Przeszlimy gbok restrukturyzacj, co zwikszyo efektywno i obniyo koszty. Mirosaw Buczma uwaa natomiast, e w Wile jest dobry system nadzoru i organizacji pracy, czego brak duym stoczniom. Wprawdzie Stocznia Gdaska zostaa sprywatyzowana, jednak zakad przynosi straty. Obecnie rozpoczto program, ktry ma przywrci stoczni rentowno w cigu 2-3 lat. Jego realizacja jest uzaleniona od decyzji Komisji Europejskiej twierdzi Aldona Dybuk, rzecznik prasowy Stoczni. Obecnie wa si losy kolebki Solidarnoci. Po przedstawieniu Komisji dokumentu rzdowego, niszuj prace nad porozumieniem w sprawie zwrotu nielegalnej pomocy publicznej dla stoczni lub wypracowaniem koncepcji, ktra w przyszoci uniemoliwi tak pomoc. Komisja Europejska waha si, czy przyj plan ratunkowy dla gdaskiej stoczni. Waha si nad spraw, ktr wszcza na podstawie dokumentw wysanych przez nasz rzd. Dokumentw sprzecznych z prawd! Na ich podstawie Komisja chce zredukowa potencja produkcyjny zakadu. Kontrola NIK-u zakoczona w grudniu i autoryzo-

wana przez stoczni po naniesieniu poprawek 15 lutego br., wskazuje, e pomoc publiczna wyniosa zaledwie 86 mln, z czego poowa zostaa ju zwrcona. Tymczasem Donald Tusk w czasie parodii debaty z pocztku czerwca mwi o 720 mln. Wprowadza tym samym opini publiczn w bd nie kryje irytacji Karol Guzikiewicz, wiceprzewodniczcy eski w Stoczni Gdask. Kar dla przedsibiorstwa za przyjcie pienidzy ma by ograniczenie produkcji okrtowej o 2/3. To bdzie oznaczao zamknicie stoczni. Pozwoli nam to na produkcj zaledwie trzech statkw rocznie, tymczasem by si utrzyma, musimy wyprodukowa i sprzeda co najmniej osiem. Inne pomysy na produkcj nie zapewni nam odpowiednich wpyww, by przetrwa twierdzi Guzikiewicz. I dodaje: Jeli Komisja przyjmie plan rzdu Tuska, to i tak bdzie to oznaczao zwolnienie 400 osb.

Unijne dyrektywy i polska gupota

Jeszcze przed nasz akcesj do UE, Komisja Europejska dawaa do zrozumienia, e dalsze dotowanie stoczni nie powinno mie miejsca. Jednak gromy posypay si dopiero 1 czerwca 2005 r., gdy KE zapowiedziaa sprawdzenie pomocy publicznej dla polskich stoczni. Rok pniej komisarz ds. konkurencji, Neelie Kroes, miaa pewno, e zamano wsplnotowe zasady. Zazwyczaj decyzja w takich przypadkach jest natychmiastowa. Tym razem jednak sprawa bya do mocno osadzona w polityce i historii. Obawiano si, e opinia publiczna uzna, i Bruksela dokonaa tego, co nie udao si komunistom zniszczya kolebk Solidarnoci. Polska dostaa szans. Komisarz napisaa do Wojciecha Jasiskiego, wczesnego ministra skarbu, przypominajc, e

ba KONRAD MALEC

25
wbrew ustalonemu harmonogramowi nie otrzymaa poprawionych planw restrukturyzacyjnych. Wyrazia zdziwienie, e polski rzd nie rozpocz od czterech miesicy konsultacji z jej subami. Odpowiedzi ze strony ministerstwa nie byo. W lipcu 2006 r. komisarz przypomniaa o sprawie raz jeszcze. Plany zostay przesane dopiero w padzierniku. Niestety, nie uzyskay akceptacji Brukseli. Pierwotny plan, autorstwa rzdu SLD, zakada poczenie stoczni w Korporacj Polskie Stocznie. PiS zmienio t koncepcj i postanowio, e kada stocznia napisze wasny plan restrukturyzacyjny i zostanie osobno sprywatyzowana. SSN i Gdynia miay zosta sprywatyzowane do koca czerwca 2007 r., za Gdask rok pniej. Ostatecznie sprywatyzowano tylko t ostatni stoczni nabya j naleca do kapitau ukraiskiego spka ISD Polska. Ukraicy mog jednak odstpi od wasnoci, jeli nie nastpi obiecywana w trakcie negocjacji prywatyzacyjnych pomoc ze strony rzdu mwi Schreiber. W padzierniku 2007 r. kilku inwestorw zoyo propozycj zakupu Stoczni Gdynia. Najwiksze szanse mieli Amber, nalecy do Przemysawa Sztuczkowskiego oraz Rami Ungar, izraelski armator, ktrego Ray Car Carriers jest jednym z gwnych zleceniodawcw tego zakadu. Ungar mia ju niewielki pakiet akcji, jako jeden z nielicznych zgodzi si na renegocjacj niekorzystnych dla stoczni kontraktw, cho budowane dla niego samochodowce cigle nie byy opacalne. 30 stycznia 2008 r. Sztuczkowski uzyska wyczno na dalsze negocjacje prywatyzacyjne, jednak 12 maja wycofa si z rozmw z powodu opieszaoci ministerialnych urzdnikw. Rami Ungar cigle by zainteresowany, jednak 16 maja minister skarbu, Aleksander Grad, poinformowa, e jego propozycja w ogle nie jest brana pod uwag. Nastpnego dnia minister rozesa zaproszenia do 199 potencjalnych inwestorw w kraju i zagranic. 3 czerwca ponowi ten gest, adresujc koperty do 78 odbiorcw. 16 lipca 2008 r. Komisja Europejska odoya decyzj likwidacyjn o kolejne dwa miesice. Na ofert ws. prywatyzacji odpowiedziay ISD Polska (kontrola nad Stoczni Gdask nie daje jej penej moliwoci budowy statkw, ze wzgldu na brak pochylni) oraz Mostostal Chojnice. Jednak procedury byy na tyle dugie, e KE wydaa nakaz zwrotu przez stocznie otrzymanej pomocy publicznej. Komisja daa naszemu rzdowi czas do czerwca br. na sprzeda majtkw SSN i Stoczni Gdynia oraz zwolnienie wszystkich pracownikw. Grupy Stoczni Gdynia, dodaje: Ministrowie Aleksander Grad, Zdzisaw Gawlik i Micha Boni zapewniali nas, e zapisy, nad ktrymi pracujemy, maj na celu uratowanie stoczni. Ustawa traa do parlamentu i od tej chwili dziej si dziwne rzeczy. Na posiedzenie Komisji Skarbu Pastwa zaproszono nas z opnieniem, zaproszenia otrzymalimy o 14.10 w dniu, w ktrym si ono odbywao, na godzin 14.00. My dostalimy zaproszenie o 10, gdyby nam do niego doczono helikopter, to bylibymy na czas ironizuje Kantor. W identycznej sytuacji znalazy si wszystkie zwizki zawodowe. Senacka Komisja Gospodarki Narodowej zaproponowaa ponad 80 poprawek do tej ustawy. Wikszo zmieniaa nasze intencje i sens pierwotnej ustawy. Zgaszalimy uwagi, ale senatorowie zachowywali si tak, jakby nas tam w ogle nie byo mwilimy jedno, a oni robili drugie. Uzgadnialimy ze stron rzdow pewne kwestie, a potem ta sama opcja, bo przecie PO ma wikszo w Senacie, zmieniaa ustaw o 180 stopni w stosunku do wsplnych ustale relacjonuje pan Leszek. I dodaje: Pamitam czasy komunistyczne. Traktowano nas wwczas per noga, ale nie przypuszczaem, e tak bdziemy traktowani przez rzd w wolnej Polsce. Bylimy wzici do rozmw jako strona spoeczna tylko po to, by pokaza opinii publicznej, e prowadzi si dialog, by mc wykaza przed KE, e speniono jej wymogi. Goryczy nie kryje take Kantor: Na komisji zmieniono nawet to, co zostao wczeniej podpisane przez ministra Boniego. A potem rzd nazwa to zgod spoeczn Ustawa ma jednak swoich zwolennikw. Trzeba zda sobie spraw, e jedyn alternatyw wobec ustawy kompensacyjnej bya upado, a to oznacza syndyka ju teraz mwi Dariusz Adamski. Rzeczywicie, ustawa gwarantuje nam w pewnych sferach lepsze warunki ni by to wynikao z prawa upadociowego przyznaje Kantor. Porwnujc to do sytuacji z 2002 r. jest duo lepiej, ale nie mamy perspektywy ani planu co dalej, nakrelonego przez Skarb Pastwa. Niektrzy ekonomici uwaaj jednak, e patrzc w duszej perspektywie, warto byo przeprowadzi postpowanie upadociowe, co pozwolioby w nieodlegej przyszoci ponownie uruchomi produkcj statkw. Pomys by tym bardziej moliwy do przeprowadzenia, e KE nie daa prywatyzacji, lecz zwrotu pomocy publicznej. Oglnie biorc, specustawa skupia si jedynie na podziale majtku i sposobie sprzeday obu zakadw (w drodze otwartego, nieograniczonego przetargu), ustanowieniu administracji zajmujcej si likwidacj, sposobie rozdysponowania rodkw uzyskanych ze sprzeday, odszkodowaniach oraz zasadach wsparcia dla odchodzcych dobrowolnie bd zwalnianych stoczniowcw (ustawa nie obejmuje pracownikw rm kooperujcych ze stoczniami). Nadzieje na lepsze jutro w byych pracownikach stoczni jednak malej. Szkoli si zaledwie kilkadziesit osb, nie wida chtnych do zatrudnienia stoczniowcw, a to pod pracodawcw miay by organizowane kursy. Mamy tak cich nadziej, e rma szkolca czeka na nowego inwestora w stoczni i pod jego zapotrzebowanie prze-

Kompensacja czy likwidacja?

Skutkiem decyzji Komisji byo przyjcie przez polski rzd Ustawy o postpowaniu kompensacyjnym w podmiotach o szczeglnym znaczeniu dla polskiego przemysu stoczniowego, popularnie zwanej specustaw stoczniow. Zapraszajc nas do stou rozmw rzd zapewnia, e chodzi o stworzenie ustawy, ktra utrzyma produkcj statkw i miejsca pracy nie kryje rozczarowania Jacek Kantor. Za Leszek witczak, przewodniczcy Zwizku Zawodowego Stoczniowiec, zrzeszajcego pracownikw zakadw wchodzcych w skad

26
prowadzi szkolenie. Jedyne, co jak dotd tej rmie wychodzi, to obietnice mwi bez ogrdek pan witczak. Podobnie sytuacja wyglda w Szczecinie. W caym akcie prawnym nie ma ani sowa zobowizujcego nabywcw stoczniowego majtku do utrzymania produkcji statkw. Opozycyjne PiS i cz posw SLD i SdPl domagali si wprowadzenia takich zapisw. Niestety ich postulaty przepady. Jednak gdy PiS byo u wadzy, nie zrobio nic, by poprawi los polskiego przemysu okrtowego zauwaa dr hab. Soroka. Kazimierz Schreiber siga jeszcze dalej: Od momentu nastania wolnej Polski, zwizki sygnalizoway potrzeb reform. Tam, gdzie zostay one przeprowadzone, jak w Remontowej, wida, e wyszo to na zdrowie i rmie, i pracownikom. Pozostae stocznie byy przedmiotem zabawy politycznej, w ktrej chodzio o wprowadzenie swojego czowieka na stoek, bez wzgldu na kompetencje. Dotyczy to zarwno prawicy, centrum, jak i lewicy W okresie uchwalania specustawy istniao powane ryzyko, e sprzeda stoczni na czci sprawi, i pojawi si wicej ni jeden inwestor, a wykupienie zakadw przez wiele podmiotw moe uniemoliwi zarzdzanie caoci w celu budowy statkw. Nasze stocznie w najlepszym razie bd kooperantami dla rm z zagranicy, produkujc jedynie elementy statkw przewidywa Pawe Soroka. Na tereny stoczniowe, pooone w centrach miast, nad morzem, akomym okiem patrz deweloperzy, ktrzy myl o budowie apartamentowcw i centrw handlowych. Jacek Duch mwi: Polska ma lini brzegow tak, jak ma. Warunki pozwalaj na to, by budowa due statki tylko w Gdasku, Gdyni lub Szczecinie. Dzi ju wiemy, e zwycizca przetargu, United International Trust, wykupi cz majtku Stoczni Gdyskiej i SSN, pozwalajc na produkcj stoczniow. Wedug zapewnie ministra Grada, nabywca deklaruje wznowienie produkcji statkw. Jednak wbrew deklaracjom rzdu o cakowitej przejrzystoci przetargu, nie jest jasne, dlaczego UIT zapaci za grunty stoczni poow rzeczywistej wartoci. Podejrzenia i zarzuty wobec transakcji potguje milczenie rzdu na temat nabywcy. Niepokoj te przyczyny, dla ktrych rzd odmawia podania informacji o nowym wacicielu. To gra pod wybory komentowa Jan Gumiski, z-ca kierownika Sekcji Okrtowej OPZZ, dodajc, e takie ukrywanie nabywcy budzi niepokj zaogi. Same prognozy take nie byy cakiem chybione, np. rusztowania i baz samochodow stoczni wykupiy rmy z zupenie innych bran. Spoeczestwo nie miao te okazji zapozna si z pozostaymi oferentami startujcymi w przetargu. Wrd nich byli najprawdopodobniej deweloperzy. Wyglda na to, e nabywca jest porednikiem porednika. Podobnie byo przy prywatyzacji polskich hut uwaa Pawe Soroka. Dzi trudno stwierdzi, kto si kryje za UIT; mam nadziej, e wiedz to przynajmniej tajne suby i ministerstwo skarbu dodaje. Dr hab. Soroka uwaa ten brak jawnoci za skandal: Co to za ukrywanie nabywcy, skoro o tak wanej sprawie mwimy? Nie rozumiem, o jak tajemnic handlow chodzi. Potencja przemysu stoczniowego, budowany wysikiem caego narodu po obu wojnach wiatowych, niebawem moe zosta zamieniony na zysk kilku prywatnych podmiotw. Twrcy ustawy w ogle nie przewidzieli, kto si zaopiekuje majtkiem stoczni po zwolnieniu wszystkich pracownikw. Z kocem maja zostali zwolnieni ostatni stoczniowcy, do momentu przejcia stoczni przez nowych wacicieli minie kilka tygodni. Cz urzdze wymaga staego, specjalistycznego nadzoru. Tymczasem aden ze zwolnionych specjalistw nie przyjdzie na kilka tygodni do pracy, bo tym samym straci moliwo pobierania pienidzy za uczestnictwo w procznych kursach przygotowujcych do pracy w innych zawodach. O pozostawiony majtek stoczni troszcz si jej pracownicy zauwaa J. Gumiski. Drugim problemem s niewykoczone jednostki. Mwilimy ju w styczniu o tym, e nie ma szans na ich ukoczenie, ale rzd nas nie sucha. A przecie to s pienidze ze sprzeday albo konieczno zapacenia kar za niewykonanie statkw.

Niemcy po zjednoczeniu zainwestowali 1,2 mld marek w pi wschodnioniemieckich stoczni, w wyniku czego dzi s to niemal nowe zakady. Niemiecka pomoc publiczna dociera do zakadw, pod paszczykiem inwestycji w nowe technologie i prace badawczo-rozwojowe, co UE dopuszcza. Warto zauway, e prace te stanowi 20% kosztw.
EUrokryzja
Wikszo moich rozmwcw wskazuje na hipokryzj Komisji Europejskiej. Na przeomie wrzenia i padziernika 2008 r. pastwa starej Unii udzielay swoim bankom pomocy publicznej (sama Wielka Brytania wydaa na ten cel 550 mld funtw). Takiej pomocy KE nie oprotestowaa, nie byo problemu z ochron konkurencji zauwaa P. Soroka. Komisja nie prbowaa rwnie wstrzymywa niemieckiego wsparcia dla fabryk Opla po bankructwie jego waciciela, koncernu General Motors. Pastwa starej Unii wspieraj przemys stoczniowy. We Francji znacjonalizowano stoczni w Saint-Nazaire. Jednoczenie prezydent Sarkozy gosi konieczno ratowania niektrych francuskich wielkich bran. Jak on to sobie wyobraa bez pomocy publicznej? zastanawia si Pawe Soroka. Jacek Kantor komentuje: Mamy tutaj do czynienia z Uni A i Uni B. Poczucie krzywdy pogbia brak jasnych przepisw regulujcych, co jest niedozwolon pomoc publiczn, a co nie jest. Kadorazowo decyduje o tym uznaniowa decyzja KE.

27
Niemcy po zjednoczeniu zainwestowali 1,2 mld marek w pi wschodnioniemieckich stoczni, w wyniku czego dzi s to niemal nowe zakady. UE pomrukiwaa, wic czasowo ograniczyli produkcj relacjonuje Banach. Niemiecka pomoc publiczna nadal jednak do zakadw dociera, tyle e pod paszczykiem inwestycji w nowe technologie i prace badawczo-rozwojowe, co UE dopuszcza. Warto zauway, e prace te stanowi 20% kosztw. W obliczu kryzysu niemiecki rzd przeznaczy 115 mld euro na ratowanie swojego przemysu, w tym 75 mld na gwarancje kredytowe. Wrd benecjentw programu wymieniane s nadbatyckie stocznie. Rzecznik prasowy tamtejszego rzdu otwarcie przyzna, e jest to pomoc publiczna, za kanclerz Angela Merkel podczas marcowego spotkania z przedstawicielami przemysu stoczniowego w Rostocku deklarowaa pomoc dla sektora, dodajc, e w obecnej sytuacji gospodarczej rzd nie bdzie chowa gowy w piasek. Jest to niewtpliwie pomoc publiczna. Wbrew obiegowym opiniom, jest ona dozwolona w UE z tym, e wczeniej trzeba zaatwi dla niej papiery. Rnica midzy nami a Niemcami jest taka, e oni najpierw zaatwiaj te papiery, a pniej daj pienidze. U nas jest na odwrt zauwaa Jacek Kantor. Rwnie inne kraje potra doglda swoich interesw. Do spki Damen przychodzi co roku przedstawiciel holenderskiego ministerstwa gospodarki. Pyta, jak nam si powodzi, czy nie potrzebujemy jakiej pomocy. Jednoczenie przez cay rok jestemy w kontakcie z ambasad Holandii, z ktr mamy znakomite relacje mwi p. Duch. W naszych warunkach adne przedsibiorstwo nie jest obiektem troski pastwa. Wynika to z zupenie innej lozoi holenderscy urzdnicy s od tego, by pomaga. Holandia nie jest duym krajem, ale jej wadze s przekonane, e wsparcie wasnej produkcji na rynkach midzynarodowych jest rzecz wan dodaje. Kurs dolara wzrs, ceny stali spady o poow, wic za p roku uzyskalibymy rentowno. Wbrew temu, co mogoby si wydawa, za utrzymaniem produkcji stoczniowej przemawia twardy rachunek ekonomiczny. Po pierwsze, Komisja domaga si zwrotu przez stocznie 455,3 mln z zobowiza wobec pastwa. Tymczasem wdroenie ustawy kompensacyjnej w uchwalonym ksztacie bdzie kosztowao budet ok. 1,3 mld z, nie liczc strat w zapleczu kooperacyjnym, a take z tytuu zaniechania produkcji stoczniowej. Sam program odpraw i szkole dla stoczniowcw bdzie kosztowa wicej, ni wynosi zaduenie publicznoprawne obu stoczni. Po drugie, z produkcj statkw wizay si wymierne zyski. Jacek Kantor zwraca uwag, i szczeciska stocznia od 2002 r. otrzymaa 485 mln z pomocy publicznej, z tego 300 mln byo pomoc bezzwrotn. W midzyczasie odprowadzia do budetu 680 mln z. A do tego wypadaoby doliczy podatki pacone przez cay nasz ogon kooperantw. Skoro USA dopacaj do przemysu motoryzacyjnego, aby go utrzyma, to wydawaoby si, e warto, bymy my dooyli do stoczni mwi. Instytut Globalizacji w raporcie Skutki upadoci polskiego przemysu stoczniowego na przykadzie Stoczni Gdynia S.A. z kwietnia 2007 r. szacuje, e wskutek zaprzestania dziaalnoci tego przedsibiorstwa, polska gospodarka do 2012 r. straciaby nawet 30 mld z. Polskie Lobby Przemysowe wyliczyo dokadnie liczb kooperantw i dostawcw stoczni na 1793 podmioty; wikszo upadnie wraz z nimi. Wrd zagroonych rm znajduj si m.in. tak due i zasuone dla gospodarki narodowej zakady, jak np. H. Cegielski Pozna S.A., produkujcy silniki okrtowe. W lad za stoczniami zanikn take powizane z t bran jednostki badawczorozwojowe, co znacznie osabi pozycj Polski w wiecie, w ktrym innowacyjne technologie wyznaczaj miejsce kraju w globalnej gospodarce. Wyjciem z tej sytuacji zdaniem PLP byaby nacjonalizacja stoczni lub przeksztacenie pomocy publicznej we wspudzia wasnoci publicznej w majtku zakadw. Moliwo tak stwarza forma joint venture kapitau pastwowego z kapitaem prywatnym stoczni. Udzia kapitau joint venture w kapitale prywatnym stoczni powinien by wystarczajcy dla uregulowania zobowiza stoczni pisze organizacja w swoim stanowisku. Oba proponowane rozwizania uwzgldniaj jednoczenie interes narodowy oraz dania KE. Wszystko wskazuje jednak, e interes narodowy by ostatnim, o ktrym myleli twrcy specustawy. Przykadowo, ustanowiono w niej odwrotn ni przewidziana w prawie upadociowym kolejno zaspokajania roszcze wierzycieli najpierw s to osoby i podmioty prywatne, nawet tacy, ktrzy nie mieli adnych zabezpiecze na majtku stoczni, a dopiero na kocu Skarb Pastwa (sic!) i pracownicy.

A to Polska wanie
Kryzys stoczni to nie tylko kryzys jednego czy dwch zakadw, to kryzys caej gospodarki. Stocznia jest ostatnim ogniwem i jeli po drodze droej rne produkty, to najbardziej odczuje to stocznia, w ktrej te problemy skupiaj si jak w soczewce. Jednoczenie stocznia jest lokomotyw, ktra cignie za sob wagony i dlatego pastwo powinno j utrzyma, by owe wagony nie stany mwi Jacek Kantor. al pracownikw stoczni jest kierowany przede wszystkim pod adresem wadz polskich. Moemy mie tylko pretensje do rzdu, e tak atwo uleg naciskom Komisji. Cho z drugiej strony, pani komisarz sugeruje w wywiadach, e przyjte rozwizanie byo proponowane przez Polsk i pisane pod dyktando naszego rzdu nie kryje dezorientacji Kantor. Na likwidacj samej Stoczni Szczeciskiej rzd przewidzia do 700 mln z. Do tego naley doliczy straty z podatkw, ktre stocznia do tej pory pacia. Gdyby rzd przeznaczy poow tej kwoty na wsparcie dla stoczni, to starczyoby na ok. 3 lata, przetrwalibymy najgorszy okres w gospodarce.

Stoczniowcem by?
Stosunek pracownikw do stoczni zaley od wieku i stau zatrudnienia. Starsi chc dalej budowa statki, w wielu przypadkach ta praca staa si pasj i zaszczytem. Modsi chc po

28
prostu pracowa. Wielu z nich mwi wprost, e na stoczni im nie zaley, a w jej miejscu mog powsta obiekty mieszkalne czy usugowe, byle tylko mieli prac przy ich budowie. Przygldajc si pracy Leszka witczaka, zaobserwowaem pewn prawidowo. O przyszo stoczni pytali tylko pracownicy powyej 30. roku ycia, przy czym wikszo pytajcych miaa okoo 50-ki. Zjawisko staje si jeszcze ciekawsze, gdy wemiemy pod uwag, e najbardziej zaniepokojeni byli pracownicy, ktrzy uzyskali ju prawo do zasiku przedemerytalnego, a wic ci, ktrzy i tak nie zostan na lodzie. Jeden ze spotkanych robotnikw, pokazujc dwigi, suwnice i inne urzdzenia, mwi: To wszystko budowao kilka pokole. Powstao miasto w miecie. Czy mona to tak z dnia na dzie zamkn? al w oczach starszych robotnikw, nazywajcych stoczni Matk-ywicielk, pamitajcych wydarzenia Grudnia 1970 r. i pniejsze o dziesi lat strajki sierpniowe, mwi wicej ni tysice sw. Zupenie inaczej do sprawy podchodzili modzi pracownicy. Oni najchtniej by odeszli jeszcze dzi. Wrcz maj pretensje, e nie dostan odszkodowania pki wadze stoczni nie zgodz si na ich odejcie. Wikszo z nich przysza tu porobi uprawnienia. Jeli odejd przed ich odpracowaniem, musz zapaci za kurs. Inaczej ju by ich tu nie byo mwi mi pan Leszek. Z podobn sytuacj spotkaem si w Stoczni Gdask. O ile starsi pracownicy niepokoili si kad pogosk o zwolnieniach i zastanawiali nad losem zakadu, o tyle modzie przychodzia tu tylko do pracy. Jak nie tu, to gdzie indziej prac znajd deklarowa Sylwek, mody robotnik. Inaczej zachowywa si znacznie starszy Jurek. Syszaem, e na K3 maj zwalnia, gdzie oni teraz pjd? pyta z trosk o kolegw. Teraz, kiedy wszyscy stoczniowcy zostali ju zwolnieni, a przyszo produkcji stoczniowej nadal nie jest jasna, pojawiaj si pierwsze oznaki choroby grnika. Pki co nieocjalnie, dziaacze zwizkowi zauwaaj, e wrd stoczniowcw nastpi ponadnaturalny wzrost iloci zachorowa i hospitalizacji. Nie ma pracy, nie ma stoczni, ludzie nie radz sobie, zaczynaj chorowa mwi anonimowo jeden z przywdcw zwizkowych. Na lsku po zamkniciu kopal wielu ludzi dao sobie rad i znalazo inne rda zarobkowania, ale wielu nie wytrzymao tego psychicznie, wielu popado w chorob alkoholow, innych ju nie ma na tym wiecie. Boj si, e jeli ci ludzie duej bd bez pracy, to nastpi powtrka ze lska mwi Leszek witczak. w mediach ali mi si zwizkowiec w okresie, kiedy temat dalszych losw polskiego okrtownictwa by gorcy. Podawa te inne przykady manipulacji. Gazeta Wyborcza opublikowaa informacje, e w cigu ostatnich 10 lat kady obywatel dooy do stoczni ponad 300 z, e wpompowano w nie 12 mld z. Spytaem ministra Grada, czemu nie dementuje takich informacji. Przyzna, e to kamstwo, ale doda, e media s wolne i mog pisa, co im si podoba nie kryje goryczy. W Superstacji pokazali sond uliczn, w ktrej pytano ludzi, czy chc dalej dokada do stoczni. Podobn warto poznawcz miayby odpowiedzi na pytanie Czy chcesz by pikny, mody i bogaty?. Denerwuje go take akcentowanie, e stoczniowcy dostali sowite odprawy. Pomaga innym robotnikom w pisaniu wnioskw o dobrowolne rozwizanie umowy o prac i odszkodowanie, jednak sam takowego nie zoy, chocia ci, ktrzy nie odeszli na wasn prob, dostali znacznie mniejsze kwoty. Zwizkowiec jest jak kapitan na statku, powinien schodzi jako ostatni twierdzi. Finansowo na tym straciem, ale ludzie mnie wybrali, ebym ich broni, wic nie mogem ich porzuci. Gdy rozmawiaem z Leszkiem witczakiem, co chwila podchodzili do nas pracownicy. Starsi pytajc o przyszo i syszc, co maj robi, doprecyzowywali pytanie: A co z tym wszystkim? I zataczali rk uk wskazujcy stoczni. Zobaczysz, jeszcze bdziemy budowa statki odpowiada pan Leszek. Kiedy odeszlimy na bok, spytaem, czy naprawd w to wierzy Moe jestem niepoprawnym optymist, ale tak usyszaem w odpowiedzi. Bardziej konkretnie o swoich nadziejach mwi Kazimierz Schreiber: Licz, e znajd si ludzie, ktrym bdzie zaleao, aby stocznie funkcjonoway jeli nie ze wzgldu na sentyment czy problem spoeczny, to choby dla zwykego biznesu. Jedyny warunek to zdrowe zasady, takie, jak w tych stoczniach, ktre dobrze funkcjonuj i radz sobie na rynku, jak choby Pnocna. Optymizmu brak natomiast Jackowi Kantorowi. Niestety, nie widz szans, by nasz zakad odrodzi si w zblionej formie. Andrzej Krlikowski rwnie nie wierzy w pomyln przyszo tej gazi polskiego przemysu. Nawet rodzimi armatorzy, jak Polska egluga Morska, kupuj w dalekiej Azji. Nie opaca si budowa nawet statkw specjalistycznych, gdy dzi wszyscy patrz na cen, nie za na jako wykonania. To jest kryzys brany w Europie, nie tylko w Polsce. Kolejne polskie rzdy robiy wszystko, by zniszczy lub sprzeda rmy o tak solidnych fundamentach i renomie, jak stocznie. W ich miejsce proponuje si nam inwestycje zagraniczne z blachy falistej, do ktrych pastwo chtnie dokada choby za porednictwem specjalnych stref ekonomicznych. Ciekawe, gdzie ci wszyscy inwestorzy bd za 10-15 lat. Na Ukrainie, w Turcji czy moe w Chinach?

Propaganda sukcesu
Szef Stoczniowca zwraca mi te uwag, jak media manipuluj informacjami, wybierajc odpowiednich przedstawicieli zaogi do wypowiedzi przed kamerami. Od jakiego czasu prawie codziennie pod stoczni pojawia si jaka stacja z wozem transmisyjnym i wyapuje modych pracownikw, ktrzy dopiero zaczli prac. Pocztkowo pytali starszych pracownikw, jakie jest ich stanowisko, ale adna z tych wypowiedzi nie ukazaa si

Konrad Malec wsppraca Julia Szkudlarek

29

Ziemie
I D

jaowe
Czy problem byych PGR-w jeszcze istnieje? Od ich nagej likwidacji mino niedawno pitnacie lat, a jednak nie sposb odpowiedzie nie na to pytanie.
Ciar trudnoci wynikajcych z tego faktu przesun si bowiem z byych pracownikw pegeerowcw, ktrzy w wikszoci wypadli ju z rynku pracy, na wszystkich mieszkacw terenw, gdzie w przeszoci dziaay Pastwowe Gospodarstwa Rolne. Pokazuje to niezwykle ciekawe i cenne badanie Rynki pracy na obszarach popegeerowskich1. Przebadano ok. 6000 osb, w tym byych pracownikw PGR-w i czonkw ich rodzin w 8 powiatach, w ktrych przedsibiorstwa te funkcjonoway w zoonym otoczeniu gospodarczym. S to powiaty oawski i remski, pooone w pobliu Wrocawia i Poznania i najlepiej rozwijajce si w swoim wojewdztwie, godapski i bytowski o najgorszej sytuacji na regionalnym rynku pracy, typowo rolniczy powiat parczewski oraz wiebodziski, widwiski i niski. W badanych powiatach zastosowano analiz typu case study, przeprowadzono kilkadziesit wywiadw (std cytaty w dalszej czci artykuu) z przedstawicielami wanych instytucji lokalnych, np. oddziau Agencji Nieruchomoci Rolnych, starostwa, PUP, MOPS, zwizkw zawodowych i zwizkw pracodawcw. Kluczowy problem, ktry miao owietli omawiane badanie, dotyczy wpywu, jaki na lokalne rynki pracy miay (bd jeszcze maj) b. PGR-y. Wyniki bada wskazuj, e do dzi obszary (powiaty) dawnych PGR-w cechuje rednio rzecz biorc znaczco niszy poziom rozwoju ekonomiczno-spoecznego oraz nasilenie rnego rodzaju negatywnych zjawisk. Mona sdzi stwierdzaj autorzy raportu e PGR-y wytworzyy szczeglny splot czynnikw, cicych na zasadzie path dependency, na sytuacji gospodarczej i spoecznej powiatw w dugim okresie. gruntw, w tym 3,8 mln ha nalecych do 3433 (w 1988 r.) pastwowych przedsibiorstw gospodarki rolnej. Jest to wicej ni przestrze rolnicza np. Holandii 2 mln ha, Danii 2,7 mln ha, Sowacji 4 mln ha czy Czech 4,3 mln ha. Jeli natomiast uwzgldnimy gminy, w ktrych udzia PGR-w by przewaajcy lub znaczcy, to na obszarze tym mieszkao blisko 40% ludnoci wiejskiej caej Polski. Przeksztacenia i likwidacja dotkny ok. 475 tys. pracownikw PGR, a wraz z rodzinami ponad 2 milionw czonkw spoecznoci pegeerowskiej. Warto popegeerowskiej ziemi wedug rednich cen sprzeday w 2007 r. (9 tys. z/ ha) wynosia 34,2 mld z, czyli 10,7 mld dolarw. Warto majtku trwaego i obrotowego to ponad 8,6 mld z, a w jego skad, oprcz mieszka, wchodzio m.in. 850 gorzelni, winiarni i browarw, 234 masarnie i rzenie, 378 sklepw, 124 hotele, restauracje i zajazdy, 765 obiektw socjalnych, kulturalnych i sportowych oraz 2222 tzw. zespoy dworskie i paacowo-parkowe. I jeszcze jedna wana wiadomo: niemal co trzecie (32%) sprywatyzowane przedsibiorstwo pastwowe w Polsce to dawny PGR2. PGR, jak to ujmuj naukowcy, pomylany zosta jako wehiku zmian na polskiej wsi. Z bada wynika, e we wszystkich powiatach PGR-y tworzyy o organizujc ycie spoeczne, pastwo w pastwie, ktrego mieszkacy pracownicy PGR, stanowili zamknit spoeczno, funkcjonujc zreszt na innych zasadach ni otaczajca ich tradycyjna wie. W obrbie PGR-w powstaway rne instytucje o charakterze socjalnym, edukacyjnym czy kulturalnym (wietlice, przedszkola, szkoy, stowki, orodki zdrowia, obiekty sportowe). W skrajnych przypadkach PGR by w praktyce samowystarczalny, pracownicy nie musieli wic budowa relacji z otoczeniem zewntrznym; t izolacj zwiksza fakt, e pracowaa tu z reguy ludno napywowa (wiele PGR-w powstao na tzw. Ziemiach Odzyskanych). W wymiarze ideologicznym PGR by symbolem komunizmu, w praktyce w wielu miejscach przypomina folwark. W raporcie socjologicznym3, stanowicym zacznik do raportu oglnego, przytoczony jest przykad PGR Manieczki w powiecie remskim. Na sposb, w jaki do dzi wspomina si to gospodarstwo, istniejce obecnie w zmienionej formie, niezatarte pitno wywar Pan Bajer, wieloletni kierownik. By jedynym bogiem na terenie Kombinatu //, wiele miejscowoci zmienio wygld przez Pana

Pastwo w pastwie
Skal problemu uwiadamiaj dane przytoczone w raporcie i zacznikach: sektor pastwowego rolnictwa podlegajcy restrukturyzacji i prywatyzacji liczy prawie 4,7 mln ha

30

Bajera, drogi, sprawy socjalne. Przecie ludzie w azienkach to krliki trzymali, bo takie byy czasy wtedy. On zabiera ludzi do remu, te meble masz kupi, to masz zrobi tak, to tu, to w ten sposb. Ich te uwiadamia //, praktycznie rcznie nimi sterowa //, wiedzia wszystko, kto z kim pi, gdzie pi i co robi. // Wstawa o 4 rano, wszystkiego doglda, klepa konia po tyku, wszystkim si interesowa, zatrudni fryzjera, eby chopy nie chodziy jak ydy obronite, dawa szans ksztacenia, szkole, zachca pracownikw do wysyania dzieci na studia, a nawet wspiera dzieci pracownikw stypendiami. W Manieczkach wytworzyo si spoeczestwo prawdziwie miejskie, wielu mieszkacw miao wyksztacenie wysze: zootechnicy, inynierowie, ksigowi. Ten wzorcowy (i opisywany w podrcznikach szkolnych) kombinat mia te ciemniejsze strony, niektre mniejsze i gorsze gospodarstwa z osobnym kierownikiem odgryway rol kolonii karnych. Do Ogieniewa czy Grabianowa mona byo tra za bumelanctwo (czyli z prac), pijastwo i tzw. obciach. Ciekawe, e konsekwencje takiej segregacji s odczuwalne do dzi. O ile w Manieczkach, ktrych grunty wykupia i czciowo dzierawi dua spka Mrz, zatrudniajca 1,5 tys. osb, nie odnotowuje si wikszych problemw spoecznych, o tyle Ogieniewo jest obszarem kumulacji patologii alkoholizmu, przestpczoci, biedy, zwaszcza w rodzinach wielodzietnych. Mieszka tam kilkadziesit rodzin. remskie PGR-y (obok Manieczek Bronica, Ksi) nigdy nie przestay dziaa. Zmieniay wacicieli, miay miejsce redukcje, zaamania jednak nie byo. I cho osiedla podupady, cho nieczynne s dworce kolejowe (w poniemieckich, ceglanych budynkach) i zaronite chodniki, na polach dawnych PGR-w w Poznaskiem wszystko naprawd huczy //, jak widz, e to pracuje i pikne uprawy, niezachwaszczone, to naprawd serce ronie, jestem podbudowany //, tu jest peno trzody, krw, byda

mwi jeden z respondentw. Dzi kwesti PGR w powiecie remskim uznaje si za zamknit, ju te szoki popegeerowskie miny4. Zoyo si na to wiele przyczyn, w tym mdra polityka miejscowych wadz w momencie likwidacji PGR-w (do czego wrc) i sawny syndrom wielkopolski pracowito, zaradno, przedsibiorczo. Ale, jak wynika z bada, to, co si tutaj dziao, to nie jest typowy obraz. Niestety. Pegeerowcy byli obcy i inni: mimo pracy na roli, reprezentowali zupenie inny styl ycia, mieszkali najczciej w blokach z azienk, nie posiadali (poza maym ogrdkiem) ziemi, ale mieli system wiadcze socjalnych, lepiej im si wiodo nansowo i nie ponosili jak indywidualny rolnik ekonomicznego ryzyka. Wszystko to wpyno na podzia midzy okolicznymi rolnikami i tymi z PGR-u, konikt by waciwie permanentny. Nawet wwczas, gdy pegeerowskie bloki wybudowano na terenie pobliskiej wsi (w Polwicach, powiat oawski), dzieci rolnikw i pegeerowcw chodziy do tej samej szkoy, a maestwa mieszane byy powszechne odnotowano w badaniach swoist stygmatyzacj. Ludzi z PGR-u okrelano mianem burakw pegeerowskich. Oni tak do nas mwili, bo mymy lepiej yli ni oni. Mymy mieli prdzej telewizory kolorowe ni ci na wsi. Mymy byli tymi, co kupowali, bo mielimy sta prac, sta wypat mwi jeden z respondentw, b. pracownik PGR. W niektrych powiatach, zwaszcza tych, ktre gorzej sobie radz gospodarczo, niech i negatywne stereotypy utrzymuj si do dzi podkrelaj autorzy socjologicznego raportu, prof. Anna Giza-Poleszczuk i dr Witold KocieszaJaworski. Co charakterystyczne, negatywna stygmatyzacja nasilia si po upadku PGR-w. Naukowcy widz w tym odreagowanie wczeniejszych napi zazdroci i zawici, podziwu i niechci, lekcewaenia i poczucia obcoci cechujcych stosunek ludnoci do pracownikw PGR. Oto elita spoecznoci ludzie o wyszym standardzie ycia, niezych

ba QQERIM

31
dochodach, stabilnych zabezpieczeniach, traci z dnia na dzie wszystko. Mona wspczu, pomc, a mona jeszcze tym pegeerusom dooy. I dokadano z rnych stron, pogbiajc tym samym dramat likwidacji. PGR Polwica. Trzy spki wygray przetargi, poniewa nikt inny si nie zgosi, w czwartym wygra byy dyrektor. Czonkowie zarzdu nie potrali wsplnie prowadzi przedsibiorstwa, pojawiy si konikty na tle pac i zakresu wadzy. Dwie z trzech spek ostatecznie upady na skutek zego zarzdzania, obecnie wacicielem jednej z nich jest zagraniczny inwestor, a majtek drugiej przejli prywatni dzierawcy. Trzecia spka przeksztacia si w spdzielni i funkcjonuje do dzi. Powstanie spki pracowniczej z reguy animowaa kadra kierownicza PGR. Kierownik bd dyrektor bra swoich pracownikw, on ich za rk prowadzi i powstawaa spka opowiada informator ze nina. Kadra miaa pakiet wikszociowy, pracownicy po 1-3 udziay. W spkach, do ktrych naley majtek popegeerowski, wpyw byych pracownikw zdecydowanie si zmarginalizowa podkrelaj autorzy raportu. Z rnych wzgldw braku kompetencji, przepisw utrudniajcych racjonalizacj zatrudnienia (nowi waciciele byli zobowizani do pozostawienia caej zaogi po przejciu gospodarstwa), niesprzyjajcych warunkw makroekonomicznych spki pracownicze z reguy nie daway sobie rady i po licznych przeksztaceniach upaday. Znacznie lepiej rysuj si losy tych PGR-w, w ktrych pojawi si strategiczny inwestor (np. Mrz w remie), ale dotyczy to gospodarstw, ktre miay dobr kondycj ekonomiczn. Czsto win za upadek nowych przedsibiorstw i spek obarcza si Agencj Nieruchomoci Rolnych (dawniej: AWRSP, ARR), ktra, zdaniem respondentw, zajmuje si nie tyle utrzymaniem przedsibiorstw i miejsc pracy, co dochodami z dzierawy. Agencja istnieje po to, aby przynosi dochd, a nie zarzdza czymkolwiek mwi. To, co robi, to jest genialne posunicie, oddaje si grunty, a wszystko inne ma zrobi dzierawca i zapaci podatek i czynsz. Agencja bierze tylko czynsz, czyli zawsze ma dochd, ma pienidze mwi informator z Oawy. Jednak agencja powoana specjalnie do zarzdzania i likwidacji PGR-w oraz zarzdzania pozostaym po nich majtkiem, jest jak podkrelaj naukowcy tematem w duej mierze tabu. Najczciej rozmwcy nie chcieli komentowa dziaa ANR. To, co udao si od nich wycisn w kontekcie dziaania ANR, to: Brak rozeznania lokalnych sytuacji wszystkie PGR-y potraktowano jednakowo, i te w Polsce centralnej, i te na Ziemiach Zachodnich, ktre byy w gorszej sytuacji. Tak, jak nie liczono si ze specyk miejsca, tak nie liczono si ze specyk okresu, w ktrym likwidowano PGR-y. Zdaniem wikszoci rozmwcw, ich upadek przyspieszyo wejcie w ycie reformy Balcerowicza, ktra nijak nie pasowaa do PGR-w. Tu na efekty trzeba czeka rok. Std wiele PGR-w, spek i przedsibiorstw powstaych na bazie PGR-w wpado w puapk kredytow. Na Ziemiach Zachodnich tego nie uwzgldniono, w Wielkopolsce tak. Dlatego Wielkopolska, szczeglnie dawne poznaskie podkrelaj autorzy raportu jest uznawana za wzorcowy sposb rozwizania kwestii PGR-w. W wojewdztwie wielkopolskim, gdzie wadze wykazay si jakim dalekosinym myleniem i stopy procentowe

Likwidacja przywieziona w teczce

W raporcie socjologicznym cay proces likwidacji jawi si bardzo niekorzystnie. Wikszo respondentw, nie tylko byli pracownicy, podkrela nago i arbitralno podjtej decyzji o likwidacji pastwowych gospodarstw rolnych oraz jej polityczny charakter. Wielu respondentw dostrzega te konsekwencje nieprzemylanej (w przeciwiestwie np. do Czech czy Sowacji) polityki wobec PGR-w. Ten sposb likwidacji // nas teraz drogo kosztuje mwi respondent z Czarnej Dbrwki. Jeden z rozmwcw opisuje przypadek obrony dobytku PGR-u: Jak pierwszy raz przyjechay zakady misne, to nie wziy krw. Bo rodzice powsadzali dzieci na bramy, dzieci krzyczay: my chcemy mleka i nie damy krw. We wszystkich badanych powiatach respondenci podkrelaj, e proces likwidacji przebiega odgrnie, bez wystarczajcej jasnoci i podstawowych informacji. Pracownicy z reguy nie wiedzieli, jaki jest stan faktyczny i kondycja ekonomiczna ich PGR-u (ich, bo latami przekonywano, e pracuj na swoim i wasne roczne premie czsto inwestowali w rne obiekty), jaki jest stan prawny ziemi, na ktrej pracowali, ani jakie bd kolejne decyzje legislacyjne. Wszdzie podkrela si te, e likwidacja bya prowadzona: z pogwaceniem praw pracownikw i ich moralnych uprawnie do majtku PGR; bez przygotowania, np. tylko w niektrych PGR-ach pracownicy zdoali zorganizowa si w spki pracownicze, aby wystpi w przetargu; bez uprzednich konsultacji z zaogami; przy kompletnej niejasnoci tego, co si bdzie dziao z ziemi; z rujnowaniem majtku (w opinii pracownikw wyprzeda za bezcen, niszczenie budynkw itp.); z odciciem urzdze i obiektw socjalnych i kulturalnych (likwidacja orodkw zdrowia, przedszkoli itp.). Nie byo cia doradczych, pomagajcych nowym przedsibiorcom w kierowaniu spkami, wic w wikszoci przypadkw prby ich tworzenia koczyy si askiem. Do powszechne jest poczucie bycia oszukanym: ludzi pucili z torbami, a urzdnicy szachu-machu sugeruje respondent ze widwina. Inny, take z tej miejscowoci, uwaa, e w zbyt duym stopniu wpuszczono kapita zagraniczny: Zagraniczni maj, a my nie, Norweg ma, Duniec ma i Niemiec W Oawie, w kadym z czterech gospodarstw dawnego kombinatu powstay spki pracownicze, ktre nie dysponoway jednak adnymi rodkami nansowymi. Oprcz chci nie mieli nic kapitau nie byo, niczego. Zarzdy tych czterech spek tworzyli kierownicy poszczeglnych gospodarstw

32
w Pastwowych Gospodarstwach Rolnych zawiesiy, to proces upadku tych gospodarstw nastpowa bardzo powoli. Nie weszli komornicy, wiele przedsibiorstw w poznaskim przetrwao, dobrze funkcjonuje, nie ma takiego bezrobocia. A u nas zrobiono krtko: krach komunizmu, rozpdzi to towarzystwo, praktycznie rabunkowa gospodarka nastpia, przeja agencja, ale tak do koca nie panowaa, przychodzili cwaniacy, wyprowadzali majtek, nie zostali rozliczeni, a ludzie pozostawali. Nie mniej wanym problemem jest nieprzejrzysto w ocenie mieszkacw badanych powiatw, szczeglnie osb zwizanych z byymi PGR-ami, dziaania zarwno w procesie likwidacji, jak i zarzdzania majtkiem od roku 1992, byy niejasne. Dominuje przekonanie, e bya to bdna decyzja, podyktowana wzgldami politycznymi i ideologicznymi. Bardzo wane jest poczucie krzywdy i niesprawiedliwoci oraz przekonanie, e likwidacji i zagospodarowywaniu mienia kombinatw towarzyszyo wiele nieprawidowoci: Sprzt zosta wykupiony.Nie wiadomo, przez kogo, No nagle si nie opacao, byy pene chlewnie, byda, trzody chlewnej, traktory, kombajny, to wszystko i nagle PGR pada. No to brali to wszystko zarzd komisaryczny, czy kto by opiekunem czy co, to sprzedawali te maszyny, wszystko za grosze. // To zrobiono nie w ten sposb, jak by naleao, Cwaniacy, ktrzy weszli z zewntrz, to czsto si okazywali otrzy //, doprowadzili do cakowitej likwidacji stad, zwierzt, sprzeday, zwolnienia ludzi. Majtek ruchomy byych PGR-w zosta w duej mierze zmarnowany i roztrwoniony, a czsto znika w niejasnych okolicznociach. Nieruchomoci nie tylko zabudowania gospodarcze, ale rwnie orodki socjalne i budynki mieszkalne ulegaj dewastacji i niszczej. Wtpliwoci budzi te wyprzedawanie ziemi w szczeglnoci nasilone po pojawieniu si dopat unijnych ludziom niezwizanym z rolnictwem. Tanio ziemi kupuj ludzie z Warszawki. Dziaania ANR postrzegane s jako zmienne i chaotyczne, co wie si ze zmianami regulacji oraz, przede wszystkim, priorytetw i celw strategicznych: raz celowano w duych przedsibiorcw (strategia stymulowania rolnictwa wielkoobszarowego), raz z kolei w doinwestowanie maych gospodarstw rodzinnych (ochrona rodzinnego gospodarstwa rolnego). Odpowiedzialno za nieprzygotowan, chaotyczn i niesprawiedliw prywatyzacj PGR spada wic, zdaniem rozmwcw w powiatach, na le przygotowane przepisy, jakimi agencja si kierowaa i kieruje. Na pastwo i agencj spada take odpowiedzialno za nieprawidowoci zwizane z przeksztaceniami. Agencja, w powszechnym odczuciu, zorientowana jest nie na maksymalizacj wykorzystania lokalnych zasobw, wspprac przy tworzeniu lokalnych strategii rozwoju, ale na maksymalizacj zysku ze sprzeday i dzierawy. Inaczej mwic, zorientowana jest hierarchicznie i centralnie, a nie na lokalne spoecznoci. Proces zagospodarowywania ziemi popegeerowskiej dodatkowo komplikuje fakt nierozstrzygnitych roszcze byych wacicieli do terenw zajmowanych przez PGR-y. Dotyczy to szczeglnie gruntw na Ziemiach Odzyskanych. Powszechny jest to rozmwcy podkrelaj na kadym kroku gd ziemi. Wystpowa on ju w latach 90., a teraz, z uwagi na unijne dopaty, jest jeszcze wikszy. Rolnicy nie mog jednak kupowa ziemi po dawnych PGR-ach w takim zakresie, w jakim by chcieli. Narzekano na dziaania monopolisty ANR, mwiono o ograniczonych areaach wystawionych na sprzeda dla rolnikw indywidualnych.

Zota puapka
Likwidacja jak to ujmuj autorzy raportu socjologicznego pozostawia pracownikw w poczuciu krzywdy i manipulacji. Oznaczaa nie tylko likwidacj miejsc pracy, ale rwnie zaburzenie spoecznej rwnowagi. Nikt nie wyjani im, dlaczego dobrze prosperujcy, w ich mniemaniu, zakad, jest zamykany. Po likwidacji wadze nie wykazay adnego zainteresowania ludmi, ktrzy przepracowawszy cae ycie w PGR-ze zostali bez zatrudnienia, bez umiejtnoci szukania go, z kwalikacjami czsto zbdnymi w warunkach nowego systemu. We wszystkich wypowiedziach czytamy w raporcie przewija si brak jakiegokolwiek konstruktywnego planu zagospodarowania tej rzeszy pozbawionej pracy i perspektyw. Tam, gdzie nie pojawi si inwestor strategiczny zdolny przej gospodarstwo i kontynuowa produkcj, pegeerowcy utracili swoj pozycj spoeczn i zostali zdegradowani do statusu benecjentw pomocy socjalnej. Rzuceni na pastw losu, nikt si nimi nie interesowa mwi respondent z Bytowa. Jedyn odpowiedzi byy kuroniwki, ktre okazay si by zot puapk. Wzili pienidze, pokupowali telewizory, tam troch tego. No i skoczya si praca (Czarne, Dbrwka). Pienidze z zasikw przeznaczano w lwiej czci na konsumpcj kupno odtwarzaczy wideo, anten satelitarnych, uywanych samochodw. Pniej, jak si okazao, e te kuroniwki si skoczyy, no powsta niesamowity dramat. Samobjstwa w ogle. No masakra (respondent z Miastka). Pytani w badaniu ilociowym byli pracownicy PGR-w twierdz, e w zasadzie niewiele im zaproponowano: wykup zajmowanego mieszkania i (rzadziej) odpraw nansow, w bardzo nielicznych wypadkach inn prac (powiat remski i niski). Nie prbowano ich rwnie w aden sposb aktywizowa, np. oferujc moliwo zaoenia spki lub dziaalnoci gospodarczej opartej o mienie byego PGR lub preferencyjny zakup ziemi. Ceny mieszka, w zalenoci od stau pracy, wynosiy 5-10% wartoci. Tam, gdzie kupili, to zostali, a tam ju nie byo warsztatu pracy. W powiatach takich jak Parczew czy Bytw, gdzie osiedle zlokalizowane byo na odludziu, pracownicy wykupiwszy mieszkania zostali niejako uwizieni, gdy rwnoczenie zlikwidowano dojazdy. W wielu przypadkach nie zdawali te sobie sprawy z konsekwencji przejcia budynkw i wynikajcych std zobowiza. Wrd negatywnych konsekwencji likwidacji PGR byli pracownicy wymieniaj przede wszystkim bied: skary si na ni 64% respondentw z powiatu bytowskiego i po 63%

33
z godapskiego i parczewskiego. Poczucie beznadziei i braku wyjcia najbardziej odczuwaj badani z godapskiego (55%), bytowskiego (46%) i niskiego (36%). Wzrost kosztw mieszkania: analogicznie 41, 39 i 35%. Konieczno korzystania z pomocy opieki spoecznej, bo brakuje innych dochodw, deklaruje 47% osb badanych z bytowskiego, 42% z godapskiego i 33% ze niskiego. Odnotowano take skargi na likwidacj infrastruktury edukacyjnej (szkoy lub przedszkola) i komunikacyjnej (dojazdy). Jedynie w tych powiatach, w ktrych na wejciu w likwidacj pojawi si inwestor (rem, PGR Manieczki i Ksi) lub byy inne moliwoci zatrudnienia (Oawa), ponad 20% badanych byych pegeerowcw uwaa, e likwidacja nie pocigna za sob adnych zych skutkw. Pierwszym krokiem na drodze likwidacji PGR-w byo pozbycie si przez nowych wacicieli socjalu i kultury upady przedszkola, stowki, domy kultury, niektre wsie popegeerowskie zostay odcite od wiata, zlikwidowano linie PKS-u, stacje kolejowe. To pogbio izolacj. Z bada wynika, e dzisiaj, po 15 latach od likwidacji PGR-w, poziom kapitau spoecznego (rozumianego jako zasoby, ktrymi dysponuje jednostka poprzez sie relacji spoecznych), charakteryzujcy byych pracownikw PGR i ich rodziny jest we wszystkich powiatach znaczco niszy od przecitnej dla pozostaych czonkw spoecznoci. Nawet w tych powiatach, gdzie problem PGR-w nie istnieje, jak np. w remie czy w Oawie, relatywna izolacja byych popegeerowcw jest faktem uwaaj naukowcy. W tych powiatach, w ktrych osiedla PGR stanowi izolowane jednostki, tworz one nadal specyczne rodowisko spoeczne. Czuj si tam jak w Biskupinie, to jest skansen, czas si zatrzyma mwi jeden z respondentw. rodowisko byych pracownikw PGR-w jest mocno hermetyczne, odizolowane, yje wasnym yciem. Bardzo silne s wizi ssiedzkie, wikszo starszego pokolenia zna si z pracy w PGR-ze. Tu kade dziecko do kadej kobiety mwi ciociu podkrela respondent ze nina. Modzi osiedlaj si w pobliu rodzicw, a jak wynika z bada, wanie oni s bardziej sfrustrowani i rozaleni od byych pegeerowcw. Istnieje zgoda zarwno wrd rodzicw jak i dzieci, e starszemu pokoleniu si upieko, wiele osb otrzymao nienajgorsze emerytury, nie ma problemu z mieszkaniem czytamy w raporcie. Zdaniem badanych, gospodarstwo domowe maestwa emerytw dysponuje dzi duo wyszym dochodem ni gospodarstwo ich dzieci. Respondenci deklarowali, e maj emerytury rzdu 1000 z. Mode maestwo, w ktrym m pracuje za minimaln pensj na terenach popegeerowskich jest to nagminne a ona wychowuje dzieci, ma o wiele gorsz sytuacj materialn. Zwaszcza, jeli np. spacaj kredyt mieszkaniowy lub nie mog dorobi na czarno.

Program wyrwnywania szans

Obraz popegeerowskiej biedy potwierdzaj twarde dane, przedstawione w raporcie oglnym, autorstwa prof. Urszuli Sztanderskiej, opracowanym we wsppracy z prof. A. GizPoleszczuk. Na terenach popegeerowskich czytamy w raporcie yje si gorzej: wiadcz o tym m.in. pace, ktrych przecitny poziom wynosi zaledwie 77% przecitnego wynagrodzenia w kraju, natomiast stopa rejestrowanego bezrobocia jest wysza o 50% ni dla caej Polski. Ludno z terenu badanych powiatw czciej ni gdzie indziej jest zmuszona korzysta z zasikw dla bezrobotnych lub z zasikw pomocy spoecznej. To porednio wskazuje na skal ubstwa wysz ni na pozostaym obszarze Polski. Cech charakterystyczn jest znacznie niszy ni przecitnie w Polsce poziom aktywnoci zawodowej ludnoci, niszy poziom zatrudnienia i wyszy bezrobocia. Pracuje tylko 48,3% ludnoci (ogem w Polsce 55%), a jeli wzi pod uwag wycznie powiaty popegeerowskie, tzw. interior popegeerowski, nie zwizane z du aglomeracj, ani nie lece w otoczeniu obszarw indywidualnego rolnictwa jeszcze mniej, bo 47%. Stosunkowo najtrudniej o prac na terenie powiatu typowo rolniczego, tj. parczewskiego (stopa zatrudnienia 43,7%), w ktrym nie rozwiny si rmy pozarolnicze, nie powstaa wic oferta pracy dla zwolnionych z PGR-u, ani dla nastpnego pokolenia, dla ktrego nie ma miejsca w rodzinnych gospodarstwach rolnych. Naukowcy

b MARIA GOLISKA

34
dowodz, e indywidualne rolnictwo, wbrew oczekiwaniom, nie wchono popegeerowcw, a po 15 latach od likwidacji PGR-w nie pojawi si popyt na prac, ktry kompensowaby utracone wtedy miejsca pracy. Oddziaywanie ju nieistniejcych PGR-w na sytuacj na rynku pracy uwidacznia si take w wysokim bezrobociu i dezaktywizacji zawodowej wrd czonkw rodzin byych pracownikw PGR, a take w gminach, w ktrych istniay te przedsibiorstwa. Trudnoci na rynku pracy i zuboenia dowiadczaj nie tylko byli pracownicy PGR-w i ich rodziny, ale wszyscy mieszkacy terenw, na ktrych zlikwidowano PGR-y. Cae regiony ponosz negatywne konsekwencje tego faktu dowodzi prof. Sztanderska. Rzec mona, e ich upadek odbi si szerokim i dugotrwaym echem, bya to prawdziwa katastrofa. Nisza aktywno nie dotyczy modych. Na terenach popegeerowskich modzi (do 25 lat) s aktywni zawodowo, nawet bardziej ni rednio w Polsce. Mogoby to cieszy, gdyby nie fakt, e z bada wynika, i to niski poziom dochodw wypycha ich na rynek pracy i pociga za sob wczesne zaprzestanie nauki. Pracownicy socjalni z tych terenw zaobserwowali grone zjawisko hamowanie aspiracji edukacyjnych dzieci. Rodzice nie namawiaj do ksztacenia, wprost przeciwnie posyaj je do przypadkowych szk, zwykle najbliszych. Rnice zatrudnienia midzy badanymi powiatami a krajem (rednio o ok. 9 pkt. proc.) s wiksze ni rnice w aktywnoci zawodowej (ok. 3 pkt. proc.). Wskazuje to, zdaniem prof. Sztanderskiej, na ponadnormatywne trudnoci w uzyskiwaniu pracy zwaszcza wrd osb ze redniej i starszej grupy wiekowej oraz osb ze wsi i najmniejszych miast. Z bada wynika, e niskie zatrudnienie na terenach byych PGR-w jest w duym stopniu skutkiem znacznie mniejszej ich atrakcyjnoci dla prywatnych rm pozarolniczych. Powiaty zdominowane przez PGR-y jako podstawowego pracodawc, nie rozwiny alternatywnych gazi gospodarki, zwaszcza przemysu, wic po ich likwidacji lokalny rynek pracy nie by w stanie wchon byych pegeerowcw (np. w Bytowie PGR-y obejmoway obszar 80% caego powiatu). Monokulturowy charakter gospodarki na duym terytorium i jej upadek nie znalazy adnego amortyzatora w otoczeniu ubolewaj naukowcy. Nie pojawiy si nowe specjalizacje gospodarcze, poparte odpowiednim przygotowaniem zawodowym ludnoci, dostpem do kapitau, udronieniem pocze transportowych itp. Takie walory ma np. powiat oawski, gdzie wprawdzie byy PGR-y, ale istniaa te zrnicowana dziaalno gospodarcza, dostp do szlakw komunikacyjnych, ssiedztwo duego miasta itp. Likwidacja PGR w tym powiecie nie odcisna silnego, negatywnego pitna na rynku pracy. Bezrobocie w caym pasie wojewdztw pnocno-zachodnich, na terenie ktrych przede wszystkim mieciy si PGR-y, utrzymuje si do dzi na o wiele wyszym poziomie ni na pozostaym obszarze kraju. Tymczasem dziaalno powiatowych urzdw pracy nie jest w aden sposb ukierunkowana pod ktem bezrobotnych z byych PGR-w. Badania wykazay, e dla niektrych urzdw w ogle nie istnieje co takiego jak problem PGR-w, mimo e pracownicy PUP podkrelaj, i tych enklaw popegeerowskich jest na ich terenie bardzo duo5. W rekomendacjach koczcych raport znajdujemy m.in. zalecenia dotyczce budowania w lokalnych strategiach programw rozwoju miast i miasteczek na tych popegeerowskich terenach. Autorzy raportu podkrelaj, e wanym zadaniem dla lokalnych i regionalnych wadz jest usuwanie barier rozwoju drobnego biznesu, co by moe cho w czci wzmocnioby bardzo liczn, ale zarazem sab ekonomicznie lokaln przedsibiorczo. Naleaoby te podj pewne dziaania wsplne dla caego popegeerowskiego terenu, np. zmierzajce do rozwoju pocze komunikacyjnych z reszt kraju, czy te podniesienia poziomu i jakoci ksztacenia. Jednak najwaniejszy punkt rekomendacji dotyczy programu wyrwnywania szans. Byaby to spata swoistego dugu, ktry w stosunku do ludnoci tych terenw zacigno spoeczestwo w zwizku z likwidacj PGR bez odszkodowania. Niektre z tych przedsiwzi (np. budowa tras komunikacyjnych, zmiana systemu nansowania szkolnictwa) wymagaj rozwiza przekraczajcych ramy regionw. Potrzebny jest wic udzia pastwa. Ale w przeciwiestwie do postulatw zgaszanych w tym zakresie dotychczas, chodzi nie tylko o program skierowany do byych pracownikw PGR i ich rodzin, ale do ogu mieszkacw, ktrzy w zwizku z likwidacj PGR znaleli si na terenach zdegradowanych ekonomicznie. Pomys jest bardzo ciekawy i powinien jak sdz zainspirowa przede wszystkich tych, ktrzy podjli nie do koca przemylan i dramatyczn w skutkach decyzj. Jej koszty ponosz, niestety, nie tylko i nie gwnie jej autorzy. Dzi, po 15 latach od likwidacji PGR-w wiadomo, e mogyby by one duo mniejsze, a pozytywne efekty caej operacji duo wiksze. Irena Dryll

1.

Rynki pracy na obszarach popegeerowskich. Raport z bada, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, Warszawa 2008 (Autorzy: Jacek Litwiski, Urszula Sztanderska, Anna Giza-Poleszczuk, wszyscy z Uniwersytetu Warszawskiego).

2.

Przeksztacenia restrukturyzacyjno-wasnociowe Pastwowych Gospodarstw Rolnych oraz obecne zagospodarowanie obszarw popegeerowskich, Wodzimierz Zgliski (PAN), Zacznik nr 1 do raportu na CD.

3. 4. 5.

Spoeczne aspekty likwidacji PGR: raport socjologiczny z bada ilociowych i jakociowych, Zacznik nr 4 na CD. Monogra a powiatu remskiego, Magdalena Stec, Aleksandra Godys, Jan Poleszczuk, Monika Stec, Zacznik nr 2e na CD. Instytucje i programy aktywizujce bezrobotnych na obszarach popegeerowskich: raport z badania jakociowego, Magdalena Stec, Zacznik nr 3 na CD.

35

Wysze
I M

szkoy ycia
Czy egzystencja polskich seniorw musi by nudna, pozbawiona ciekawych wyzwa i polega na swoistym odliczaniu do koca ycia? Uniwersytety Trzeciego Wieku s dowodem na to, e niekoniecznie.
Emigranci w czasie
Do czasw gwatownych przemian technologicznych, status seniora w kulturze europejskiej by wysoki. Starszy wiek wiadczy o wiedzy, wzbudza respekt, gwarantowa przywileje. Starsi przekazywali dzieciom i wnukom wzory zachowa, wartoci. Taki model nie przystaje jednak do wspczesnej kultury. Zmianie uleg kierunek przekazu wartoci i wiedzy. Seniorzy nie nadaj za zmianami cywilizacyjnymi, w konsekwencji yj w wiecie dla siebie niezrozumiaym. W dodatku panuje w nim kult modoci i zdrowia, a zagadnienia zwizane ze starzeniem spycha si w niebyt. Od dziesicioleci przybywa seniorw wskutek starzenia si spoeczestw, a znaczcy ich wzrost w populacji demografowie przewiduj take w kolejnych kilku dekadach. Wymaga to podejmowania szerokich dziaa w dziedzinie ochrony zdrowia czy edukacji, ktre pozwol ludziom starszym cieszy si jak najlepsz form psychiczn i zyczn. Instytucjami, ktre od ponad trzydziestu lat realizuj ten cel, s Uniwersytety Trzeciego Wieku. sytet Trzeciego Wieku mia si zaj aktywizacj intelektualn, psychiczn i zyczn osb starszych, uatwia im kontakty z takimi instytucjami, jak suba zdrowia, orodki kultury czy placwki rehabilitacyjne. Suy mia te podtrzymywaniu wizi spoecznych i komunikacyjnych midzy seniorami i zachca ich do aktywnego dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej. Pierwsze tego typu organizacje opieray si na nieodpatnej pracy prowadzcych zajcia oraz niewielkich skadkach suchaczy. Nawizaniem do akademickiej formy ksztacenia byo przyjcie nazwy uniwersytetu, wydawanie symbolicznych indeksw i legitymacji studenckich. Nie stosowano jednak takich praktyk, jak przeprowadzanie egzaminw czy wystawianie ocen. Do udziau w zajciach akces mg zoy kady senior, niezalenie od poziomu wyksztacenia. Nie wyznaczano granicy wieku ani momentu zakoczenia edukacji kademu suchaczowi umoliwiano poszerzanie wiedzy i umiejtnoci dopki mia na to si i ochot. Ju w 1975 r. powoano midzynarodow organizacj skupiajc podobne inicjatywy z caego wiata. AIUTA (Association Internationale des Universits du Troisime Age) promuje edukacj osb starszych, jest platform wymiany dowiadcze, a take prowadzi badania na temat edukacji osb dorosych. We wspomnianym zwizku Polsk reprezentuj trzy UTW lubelski oraz dwa warszawskie (UTW przy ul. Marymonckiej i Mokotowski UTW). Udzia uniwersytetw jest tak skromny gwnie z powodu wysokoci skadek czonkowskich. Ju u pocztkw istnienia UTW wyksztaciy si dwie koncepcje takich inicjatyw. Model francuski zakada ksztacenie ustawiczne, przygotowywanie kadry pracujcej z seniorami oraz prowadzenie bada dotyczcych problemw wieku starszego. Tego typu jednostki powstaj przy orodkach uniwersyteckich i na og pozostaj z nimi w cisym zwizku, jedynie sporadycznie s instytucjami niezalenymi. Francuskie UTW stopniowo ewoluoway i wyksztacia si z nich koncepcja Uniwersytetu Wszystkich Grup Wiekowych (Universit tous ges), gdzie realizuje si postulaty midzypokoleniowej wymiany wiedzy i dowiadcze. W tej formie odchodzi si od idei nauki dla samej przyjemnoci, stwarzajc seniorom moliwoci zdobywania kwalikacji i podejmowania pracy w niepenym wymiarze godzin. Uniwersytety inspirowane francuskimi du wag przykadaj do zachowania akademickich standardw nauczania. W takiej formie dziaa np. wikszo UTW we Woszech, wyrnia je ponadto wyjtkowo niska granica wieku suchaczem moe zosta ju osoba 30-letnia. Zupenie odmienny charakter maj organizacje brytyjskie (tzw. model Cambridge). S to jednostki powstajce niezalenie od orodkw aka-

Idea znad Sekwany

W 1973 r. Pierre Vellas, profesor prawa Uniwersytetu w Tuluzie, wystpi z inicjatyw utworzenia placwki dydaktycznej dla osb starszych. Uniwer-

36

,
bnd JULIE

demickich, oparte na samopomocy seniorw czonkowie, organizujc zajcia, bazuj na wasnych kompetencjach i zainteresowaniach. Prowadzcy zajcia w jednej sekcji moe by rwnoczenie suchaczem innej. Takie Uniwersytety su przede wszystkim wymianie wiedzy midzy osobami starszymi, ksztac rwnie zdolnoci organizacyjne. Ich oferta edukacyjna uzaleniona jest od umiejtnoci i zainteresowa poszczeglnych studentw. W ramach tego modelu nawizuje si kontakty z orodkami akademickimi, lecz maj one luniejszy charakter ni te inspirowane francuskimi UTW. Specyk brytyjskich UTW jest kameralno. wietnie sprawdzaj si w maych miejscowociach, gdzie zajcia poszczeglnych sekcji mona organizowa w domach suchaczy. Ich irlandzkim odpowiednikiem jest Narodowy Ruch dla Osb Starszych (Federation of Active Retirement Association, FARA), specjalizujcy si w integracji seniorw z dziemi z lokalnych szk. W wielu krajach UTW cz wzorce brytyjski z francuskim zarzdzane s przez wolontariuszy, ale utrzymuj zwizki z uczelniami

wyszymi; w takim ksztacie dziaaj w Danii i USA. Prole Uniwersytetw s czsto w poszczeglnych krajach dostosowane do lokalnych potrzeb seniorw. I tak, te dziaajce od 1993 r. w Portugalii aktywnie wczyy si w walk z analfabetyzmem, ktry w znaczcym stopniu dotyka osoby starsze. Z kolei japoskie uczelnie aktywnie zajy si niwelacj szczeglnie duej przepaci midzy pokoleniami, m.in. zapraszajc do wsppracy modych ludzi, a najzdolniejszych seniorw wyrniajc rzdowymi stypendiami.

Od zaplecza
Polska bya trzecim krajem po Francji i Belgii w ktrym zaczy powstawa tego typu organizacje. Pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku utworzono w 1975 r. w Warszawie z inicjatywy prof. Haliny Szwarz. Kolejne pojawiy si we Wrocawiu, Opolu, Szczecinie i Poznaniu. Oszacowanie liczby UTW dziaajcych obecnie w Polsce jest problematyczne wci powstaj nowe, nie istnieje aktualizowana baza danych. Przyjmuje si, e aktualnie funkcjonuje ich ok. 150,

zrzeszajcych od 200 do ok. 2000 suchaczy. Wyrni mona trzy podstawowe formy organizacji polskich UTW. Po pierwsze, te zblione do wzorca francuskiego powstajce w ramach wyszych uczelni. Kieruje nimi penomocnik rektora, uczelnia zapewnia zaplecze dydaktyczne i lokalowe przykadem mog by UTW we Wrocawiu, Czstochowie czy Sandomierzu. Po drugie UTW w strukturze domw/orodkw kultury, powoywane z inicjatywy wadz lokalnych jako sekcje powyszych instytucji, wiadczce seniorom ofert kulturaln. Charakterystyczne s dla maych miast, jak Pabianice czy Zgierz. Wreszcie, najpopularniejsza forma stowarzyszenia, niezalene lub pod patronatem uczelni wyszej, powstajce w wyniku inicjatyw oddolnych. Najczstsz drog nansowania UTW (niezalenie od formy organizacji) s skadki czonkowskie, wynoszce przewanie od 20 do 200 z za semestr. W przypadku dziaajcych w ramach uczelni wyszych czy domw kultury, cz kosztw pokrywa si z budetu tych jednostek. Zapewnienie bazy lokalowej, wykadowcw (w przypadku

37
uczelni wyszej) rwnie przyczynia si do obnienia kosztw, jakie ponosz seniorzy. W przypadku stowarzysze, bardzo wiele zaley od operatywnoci suchaczy i od relacji, jakie wypracuj z lokaln wadz czy potencjalnymi sponsorami. Wypowiedzi kierownikw poszczeglnych UTW wskazuj, e samorzdy w wikszoci przypadkw doceniaj i wspieraj dziaania stowarzysze. Siedleckiemu Uniwersytetowi Trzeciego Wieku od pocztku jego istnienia patronuje prezydent miasta, wsppracujemy te z uczelniami wyszymi (nieodpatnie udostpniaj pracownie komputerowe). Dobrze ukada si wsppraca ze szkoami modzie przygotowuje okazjonalne koncerty czy uczy seniorw obsugi nowoczesnych urzdze, jak telefony komrkowe. Uniwersytet cieszy si w naszym miecie ogromn popularnoci i sympati take lokalnych mediw mwi Krystyna Paczuska, instruktor Siedleckiego UTW. Przyjazne relacje z wadz lokaln (przekadajce si na stae i okazjonalne dotacje) nie s jednak w stanie zniwelowa wszystkich problemw natury nansowej. Niedoinwestowanie generuje kopoty na rnych paszczyznach, jak brak zaplecza lokalowego czy niemono przyjcia wszystkich chtnych. A przede wszystkim obnianie jakoci ksztacenia nie prowadzi si bada, nie wydaje publikacji, nie otwiera sekcji, ktre byyby znaczcym ciarem dla budetu, poszukuje si prowadzcych gotowych zaakceptowa nisze uposaenie, a co za tym idzie posiadajcych mniejsze kwalikacje. Pewnych szans upatruje si w funduszach europejskich, jednak naley zdawa sobie spraw, e znaczna ich cz zakada realizacj projektw przywracajcych osoby powyej 55. roku ycia na rynek pracy, co nie koresponduje bezporednio z celami UTW. Program Uniwersytety Trzeciego Wieku, realizowany przez Polsko-Amerykask Fundacj Wolnoci, jako jedyny adresowany by do tego typu organizacji. W jego ramach przeprowadzono trzy edycje konkursu grantowego oraz cykl konferencji, na ktrych przedstawiciele poszczeglnych UTW mieli okazj wymieni si dowiadczeniami. Mimo ponad trzydziestoletniej obecnoci na gruncie polskim, UTW nie doczekay si wikszego zainteresowania ze strony wadz centralnych. Co prawda, w trakcie konferencji III wiek w XXI wieku (6-8 padziernika 2008 r., Warszawa) z liderami uniwersytetw spotkali si m.in. szef doradcw premiera, Micha Boni oraz senator Mieczysaw Augustyn, ale nie przynioso to powaniejszych skutkw. Poza wyrazami uznania dla dziaalnoci UTW, Boni mwi gwnie o potrzebie aktywizacji zawodowej osb w wieku powyej 55 lat, natomiast Augustyn prezentowa zaoenia ustawy o ubezpieczeniach od ryzyka niesamodzielnoci. Kwestie dotyczce UTW jako takich nie zostay w ogle poruszone. O rozczarowaniu spotkaniem wiadcz wypracowane na zakoczenie konferencji rekomendacje przedstawione stronie rzdowej i mediom. Suchacze UTW z caej Polski wyrazili w nich oczekiwanie takich rozwiza systemowych, jak wprowadzenie dogodnych zmian w ustawach o szkolnictwie wyszym czy odgrna regulacja stosunkw UTW z samorzdami (zobligowanie ich do wsparcia). Podstawow i rwnoczenie wysoko ocenian przez suchaczy form zaj s wykady. Ich tematyka jest rnorodna od zagadnie zwizanych z ochron zdrowia, medycyn (take niekonwencjonaln) przez histori (powszechn, regionaln, sztuki), literatur, psychologi i socjologi, na chemii i ekonomii skoczywszy. Wykady s organizowane dla studentw wszystkich kierunkw, w duych salach lub aulach, std te stanowi okazj do poznania ludzi spoza swej sekcji oraz do wymiany dowiadcze na temat jakoci i skutecznoci zaj. Taka forma najmniej obcia budet uniwersytetw opacajc wykadowc i jedn sal mona poprowadzi zajcia dla znacznej grupy suchaczy; czsto zdarza si te, e jednorazowo zaproszony prowadzcy rezygnuje z wynagrodzenia. Pozostae zajcia organizowane s w grupach liczcych do 25 uczestnikw. Podzieli tematycznie mona je na: informatyczne, artystyczne, gimnastyczne oraz hobbystyczne. Nieustajcym zainteresowaniem ciesz si kursy komputerowe. Stanowi one udan form walki z problemem cyfrowego wykluczenia, czyli nieumiejtnoci korzystania przez seniorw z nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Trwaj od trzech miesicy do trzech semestrw, mona si na nich nauczy obsugi komputera, korzystania z Internetu, programw do obrbki zdj czy uywania arkuszy kalkulacyjnych. Co decyduje o powodzeniu takich zaj? Seniorzy chwal sobie wsplny caej grupie poziom (nie)wiedzy wszyscy zaczynaj od zera, znika wic wstyd przed zadawaniem pyta. Prowadzcy dostosowuj tempo do moliwoci grupy, cechuje ich wiksza cierpliwo ni np. syna czy wnuczka poproszonego o lekcj informatyki. 66-letnia Maria, suchaczka Szczeciskiego UTW, tak wspomina nauk informatyki na UTW: Ten komputer to jakie dobrodziejstwo! Jak si ju wszystkiego powoli nauczyam, to teraz samodzielnie wysyam e-maile, opacam rachunki przez Internet, zrezygnowaam z telefonu korzystam z darmowych

Dla kadego co nowego

Warunki, ktre musi speni osoba pragnca wstpi w poczet spoecznoci UTW, okrela statut lub regulamin. Podstawowym wymogiem jest wiek decyduje dolna granica (waha si ona od 40 do 55 lat) i status. Pierwszestwo maj osoby bierne zawodowo; niektre organizacje w ogle nie przyjmuj pracujcych dziki temu zajcia mog odbywa si w godzinach rannych. Najrzadziej stosowanym kryterium jest poziom wyksztacenia. W wikszoci Uniwersytetw powszechne s przypadki, e w jednej awce zasiadaj senior z wyksztaceniem zasadniczym oraz taki, ktry posiada tytu doktora. Jednym z zada tych organizacji jest przygotowanie oferty atrakcyjnej dla niejednorodnej grupy odbiorcw.

38
komunikatorw. W kadej chwili mog sprawdzi rozkad autobusu czy dyur apteki. To dao mi niezaleno. 63-letnia Zoa i jej 64-letni m Jerzy odkd oswoili komputer na Warszawskim Uniwersytecie, popadli w prawdziwy nag potra cae wieczory powica grom komputerowym. Crka twierdzi, e cakiem zwariowalimy mieje si Zoa ale poparcia udziela nam wnuczek. Mwi, e ma najbardziej spoko dziadkw wrd kolegw. Te gry sprawiy, e przesta nas postrzega jak dinozaurw, teraz dzielimy wspln pasj. Choby dlatego byo warto. Poniewa nauka jzykw obcych jest wietnym wiczeniem pamici i koncentracji, UTW wczaj lektoraty do swej oferty programowej. Seniorzy podejmuj nauk ze wzgldw praktycznych, aby mc poczu si pewniej podczas zagranicznych wyjazdw, lub te motywuj decyzj ciekawoci poznawcz i zauroczeniem odmiennymi kulturami. W ramach dzkiego UTW dziaa od ponad dwudziestu lat sekcja jzyka i kultury japoskiej. Prowadzcy, Masakatsu Yoshida, w nastpujcy sposb pisze o swoich studentkach: Zadziwia mnie zawsze doskonae przygotowanie pa do zaj. Wrd suchaczek UTW odnajduj prawdziwe poszanowanie tradycji, staramy si, aby nasze zajcia przebiegay w atmosferze japoskiej lozoi, estetyki, sposobu mylenia oraz w prawdziwym duchu dawnej kultury mieszkacw tego kraju. Japoczycy czasem si dziwi, e polskie panie poznaj niezwykle trudny jzyk. Zapa, jaki towarzyszy studentom, przynosi efekty przeczce stereotypowym pogldom, e nauka jzykw obcych i poznawanie innych kultur zarezerwowane s wycznie dla ludzi modych. zyskuje tzw. nordic walking, ktry cz lekarzy uznaje za idealn form gimnastyki dla osb starszych. Ciekawostk s zajcia z kinezjologii (gimnastyki mzgu), prowadzone w ramach Katowickiego i Wrocawskiego UTW. Suchacze bardzo chtnie korzystaj z powyszych form aktywnoci, doceniaj korzyci pynce z wicze, z entuzjazmem dziel si opowieciami. Cae ycie byam znerwicowana, zabiegana: dom, praca, dzieci Mam wraenie, e odkd wicz jog, znalazam spokj. Na stare lata udao mi si zapa kontakt z wasnym ciaem opowiada Danuta (60 l.), studentka Koszaliskiego UTW. Wedug geriatrw, wiek dojrzay to idealny moment na rozpoczcie tego typu aktywnoci: wycofanie, spadek energii yciowej i osabienie biologicznych popdw sprzyjaj reeksji i kontemplacji, ktre niezbdne s w uprawianiu wspomnianych dyscyplin. W ramach UTW dziaa wiele sekcji o charakterze artystycznym plastyczne, literackie, muzyczne, teatralne, fotograczne itp. Zachcaj one seniorw do odkrywania nowych pasji, rozwijania twrczego mylenia. Studiujcy seniorzy inicjuj wsplne wyjcia do teatrw, galerii czy muzew, organizowane s plenery oraz wernisae ich prac. Niejeden z moich rozmwcw wspomina, e od dawna nosi si z marzeniem o malowaniu, lecz brakowao mu czasu lub odwagi. Teraz wsplnie z innymi suchaczami doskonal si pod okiem profesjonalnego instruktora, maj szanse pochwali si osigniciami w czasie wernisay, zaimponowa bliskim. Ja zawsze czuam, e to we mnie jest ta sztuka tylko to by nie byo na miejscu z domowego budetu kupowa farby czy ptno. Ale jak ju dzieci dorosy, to pomylaam, e teraz to ju jest ten moment opowiada 70letnia Krystyna, ktra uczszcza na zajcia Krakowskiego UTW. uniwersytetw. W nauce osb starszych dostrzegaj szans jak najduszego zachowania sprawnoci intelektualnej i zycznej. Do zapisania si na UTW zachcaj pacjentw take niektrzy lekarze rodzinni. Informuj ich, e dbao o intelekt poprzez udzia w wykadach i lektoratach, a take o kondycj dziki aktywnoci zycznej, jest szans na bezbolesne przejcie w wiek sdziwy mwi lekarz rodzinny, Tomasz Tooczko. Dorobek gerontologii wskazuje, e wbrew stereotypowym pogldom, intelekt i zdolnoci twrcze mona zachowa w penej mierze take w wieku podeszym, jeli tylko nie przestaje si ich stymulowa. Geriatrzy zachcaj do porzucenia wizji emerytury jako czasu zasuonego wypoczynku. Upatruj szansy na szczliw i zdrow staro wanie w uczestnictwie w zajciach gimnastycznych, artystycznych, jzykowych czy koach zainteresowa. Ten jednogony i zdaje si zasadny festiwal pochwa pod adresem UTW zakcia niedawno wypowied prof. Wiesawa ukaszewskiego (psychologa zwizanego z warszawsk Szko Wysz Psychologii Spoecznej), ktry w wywiadzie dla Gazety Wyborczej (Dziadek do piachu, 17 listopada 2008 r.) powiedzia o UTW: enada, nie nazywajmy tego uniwersytetami, bo to mistykacja. Jaka to nauka, to nieapetyczna gra pozorw. ukaszewski okreli take Uniwersytety mianem grup wsparcia dla nieszczsnych starcw. Uwaa, e zamiast organizowa i wspiera UTW, wadze miast powinny zapewnia moliwo studiowania na normalnych uniwersytetach kilku seniorom, ktrzy bd mogli poczu si jak prawdziwi studenci. Doktor Brygida Butrymowicz czuje si uraona sowami profesora nie tylko jako wieloletnia prezeska dzkiego UTW, ale take jako emerytowany naukowiec zwizany z Katedr Pedagogiki Spoecznej Uniwersytetu dzkiego. To sowa aroganckie, obraliwe i dyskryminujce, wypowiedziane najpewniej przez kogo, kto z Trzecim Wiekiem nie mg mie do czynienia mwi. Pani doktor moliwo prowadzenia zaj

Odnale siebie
Troszczc si o rozwj intelektualny, UTW nie zapominaj o ciele, zachcajc uczestnikw do udziau w rnych formach zaj ruchowych: gimnastyce, tai-chi, jodze, choreoterapii, zajciach na pywalni czy siowni. Popularno

Prawdziwi studenci
Specjalici zajmujcy si wiekiem dojrzaym (geriatrzy, andragodzy) s na og jednomylni w sdach na temat

39
na UTW okrela mianem zaszczytu spotykania si z ludmi ciekawymi nauki i wiata, przepenionymi radoci ycia. Ironizowanie profesora na temat oferty zaj krytykuje rwnie absolwentka andragogiki U, Elbieta Koodziejczyk. Wymiewane przez ukaszewskiego malowanie obrazkw czy tkanie makatek to nie tylko sposb na zachowanie sprawnoci intelektualnej, ale take szansa realizacji artystycznych ambicji, do ktrych prawa nie mona odmwi ludziom w adnym wieku. Wedug Koodziejczyk, alternatywa zaproponowana przez ukaszewskiego byaby krzywdzca dla setek osb, ktre zwizay si z UTW. Z tez Koodziejczyk zgadza si psycholoka Barbara Bednarska: Poziom nauczania na UTW jest rny, lecz jest to zjawisko powszechne i dotyczy w rwnym stopniu prawdziwych uczelni wyszych. Uwaa ona, e deprecjonowanie wiedzy, jak mona zdoby na zajciach UTW, to bd. Idea prowadzenia zaj dla ludzi starszych nie powinna by kojarzona z brakiem rzetelnoci czy strat czasu zauwaa. To wspaniali studenci, ktrzy w odrnieniu od tych standardowych ucz si z pasji, pragnienia aktywnoci i chci rozwoju, a nie jak to czsto bywa u modych z koniecznoci czy presji spoecznej. Zupenie inaczej patrz na omawiany materia, bo maj bogate dowiadczenie yciowe i zawodowe. To prowadzcy zajcia staj przed decyzj, jak wysoko zawiesz poprzeczk swym podopiecznym. Wystarczy zarazi ich ambicj, ciekawoci i godem wiedzy, aby zaczli przyswaja nawet trudny materia specjalistyczny. Kade rodowisko ksztatuj ludzie i o tym najistotniejszym elemencie nie powinnimy zapomina, dokonujc oceny Uniwersytetw Trzeciego Wieku mwi. zowanym we wsppracy z Koem Naukowym Filmoznawcw U. Studenci i doktoranci nieodpatnie przygotowuj repertuar oraz moderuj dyskusje po projekcjach. Maciej Kruk wspomina: Zanim poprowadziem zajcia pierwszy raz, strasznie si baem, co wynikao przede wszystkim z respektu, jaki czuj wobec starszych ludzi zwaszcza takich, ktrzy wychodz z domu i chc dziaa, poznawa, wci dowiadcza nowego. Takich seniorw bardzo ceni. Opowiada, e odkry tam duy potencja dla spotka midzy pokoleniami. Pocztkowo mylaem, e bd mia do czynienia z gronem konserwatywnym, jednak po kilku projekcjach, zwaszcza po Equilibrium [lm akcji, utrzymany w konwencji science ction przyp. red.], zauwayem, jak bardzo otwarci na wiat s to ludzie. Gotowi rozmawia nie tylko o rzeczach, ktre ich interesuj, ale i ktre zainteresowayby mod widowni przekonuje. Rwnie UTW w Rybniku podejmuje szereg dziaa o charakterze midzypokoleniowym. Przez dwa lata zapraszalimy przedszkolakw na czytanie bajek, organizowalimy piknik z wnucztami, z uczniami szkoy podstawowej wystawilimy spektakl, ktry zdoby drug nagrod w czasie przegldu w Krakowie mwi Danuta Mrozek, jego przewodniczca. Midzygeneracyjne przedsiwzicia wpywaj pozytywnie zarwno na seniorw, jak i modzie czy dzieci, ucz otwartoci i wzajemnego szacunku. Drani mnie posugiwanie si stereotypami: modzi s li, starzy zgorzkniali, a dzieci niedobre. Te spotkania owocuj wymian myli. Uniwersytety Trzeciego Wieku powinny by otwarte na modych, oni gwarantuj powiew wieoci. W innym wypadku nawet najdoskonalszy Uniwersytet jest tylko gettem uwaa Barbara (63 l.), suchaczka Warmiskiego UTW. Przejcie na emerytur to czsto szok utrata z dnia na dzie wikszoci obowizkw. Po chwilowej radoci, w kocu zaczyna doskwiera znuenie. Monotonia szczeglnie dokucza tym, ktrych zawodowe ycie byo aktywne, dawao satysfakcj. Niektrzy emeryci nie potra poradzi sobie z nadmiern iloci wolnego czasu. Cz z nich przyznaje, e zaczynaa u siebie obserwowa pierwsze oznaki depresji apati, rezygnacj oraz lki przed przyszoci pod znakiem nudy. O UTW dowiaduj si najczciej od przyjaci-suchaczy, rzadziej w pracy czy z Internetu. W innych przypadkach zapisanie na UTW wymuszaj na seniorze rodziny (szczeglnie, jeli straci wspmaonka). Udzia w zajciach, drobne prace biurowe na rzecz UTW pozwalaj chocia na chwil oderwa si od zmartwie, samotnoci czy choroby. Nagle grak nowych akw wypenia si zajciami. Tak jak w przypadku pani Krystyny Pacholskiej (od czterech lat na emeryturze, na Zgierskim UTW od dwch): wtorek seans lmowy, roda zajcia w sekcji kulturoznawczej, co drugi pitek wykad dla caego UTW, do tego dwa razy w tygodniu spotkanie sekcji brydowej, a raz na miesic koncert muzyki klasycznej. Pani Krystyna organizuje wycieczki w ramach sekcji turystycznej, dziaa na rzecz pozyskania funduszy na midzypokoleniowe warsztaty uczce szacunku dla innych kultur Rozmowy z liderami, suchaczami i prowadzcymi zajcia na UTW wskazuj, e idea uczenia si przez cae ycie porwaa rzesze seniorw w Polsce. Nawet mae miasteczka zaczynaj dostrzega potrzeby seniorw i powouj Uniwersytety Trzeciego Wieku. Kada uczelnia jest wyjtkowa, kadej przywieca idea zaoferowania seniorom szansy zrealizowania ambicji artystycznych, poznawczych i towarzyskich. Tak naprawd jedyn rzecz, na ktr nie ma miejsca w yciu seniorw zwizanych z Uniwersytetami, jest staro. Ilona Majewska

Z modymi naprzd i
Uniwersytety dla seniorw mog by wietnym miejscem dla lepszego poznawania si rnych pokole. Dyskusyjny Klub Filmowy Zgierskiego UTW jest projektem midzygeneracyjnym, reali-

po ycie siga nowe

O tym, jak UTW zmieniaj nieraz ycie seniorw, przekona moe si ten, kto ma okazj ledzi koleje losw poszczeglnych osb od momentu ich zapisania si na wykady.

40

Pomocne Donie
K W

Sprawiaj wraenie ludzi z innego wiata, z jakiej nieznanej nam Polski. Swoje siy, zdolnoci zawodowe i osobiste powicaj nie dla wasnych korzyci, lecz dla biednych, chorych, bezdomnych, wykluczonych. S ywym wiadectwem zapomnianych tradycji spoecznikowskich i etycznej odpowiedzialnoci za drugiego czowieka.
Dobro na telefon
Maria Sawicka mieszka w odzi, ma 86 lat, od niemal czterdziestu jest inwalidk pierwszej grupy. A jednak wyniszczony osteoporoz krgosup nie przeszkadza jej w aktywnej pracy spoecznikowskiej. W listopadzie bdzie 28 lat odkd prowadz Telefon Zaufania dla Kobiet z Ci Problemow i Spraw Rodzinnych. Udzielam porad yciowych i prawnych. Od tego si zaczo. Pniej zaczam przyjmowa take w domu, bo doszam do wniosku, e trudno o skuteczn pomoc jedynie przez telefon. Nie zmieniam zasady, e udzielam jej bezpatnie mwi. Kadego dnia od 10. do 22. dyuruje przy telefonie, sama przyjmuje wszystkie poczenia. Jest ich obecnie ok. 30 dziennie. Telefon zaufania suy pocztkowo przede wszystkim kobietom, ktre chciay dokona aborcji. Najczciej zgaszay si modociane dziewczyny porzucone przez swoich partnerw, czasami wyklte przez rodzin za wstyd, jaki przyniosy. Trzeba byo postara si dla nich o mieszkanie, prac, rodki do ycia. Musz przyzna, e od pocztku spotkaam si z du yczliwoci instytucji, ktre si tymi sprawami zajmuj, bo wszyscy wiedzieli, e ja na tym nie zarabiam opowiada. Wiele z tych kobiet i dzi, po latach, utrzymuje ywy, serdeczny kontakt z pani Mari. Za jedno z wikszych obecnie zagroe spoecznych uwaa alkoholizm, dlatego jest zwolenniczk zaostrzenia ustawy o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu alkoholizmowi. W latach 1960-1963 bya przewodniczc spoeczno-lekarskiej komisji ds. walki z alkoholizmem, zna dobrze realia niegdysiejsze i obecne: Wwczas alkoholikw kierowano przecitnie na trzymiesiczne leczenie, a pniej na dodatkow terapi do orodka w Guchoazach na lsku. Gdy teraz przyjmuj kogo na leczenie odwykowe do zakadu zamknitego, to z reguy polega to na odtruciu, ktre trwa trzy doby. Wic nawet jeli chory nie zdy wczeniej stamtd uciec lub wypisa si na wasne yczenie, bo mu wolno, to i tak niewielka z tego pociecha Pani Maria jest doradc wojewody ds. pomocy rodzinie, wspzaoycielem Funduszu Ochrony Macierzystwa i Domu Samotnej Matki w odzi. Przez 13 lat bya spoecznym radc prawnym Zarzdu Wojewdzkiego Polskiego Komitetu Pomocy Spoecznej, prowadzia sprawy jego podopiecznych, ktrych nie byo sta na adwokata. W czerwcu

2005 r. zostaa odznaczona Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Ponadto jest bodaj jedynym adwokatem w Polsce, ktry otrzyma zezwolenie od rady adwokackiej na udzielanie darmowej pomocy, po skrupulatnym sprawdzeniu, czy jej dziaalno jest bez zarzutu. Ocjalnie przestaa wykonywa zawd, gdy zostaa zaliczona do I grupy inwalidzkiej. Jak ja bym moga bra od ludzi pienidze w takiej sytuacji? Byoby to absolutnie niezgodne z zasadami przyzwoitoci i uczciwoci, prawda? ni to stwierdza, ni pyta. W 2005 r., po 46 latach pracy na rzecz innych, prezydent odzi, Jerzy Kropiwnicki, przyzna jej nagrod pienin. Wtedy do akcji wkroczy Urzd Skarbowy. Ocjalnie to byo 20 tys. z, a ja dostaam bodaje 20883 z. Gdy mnie kto zagadn, czy zapaciam podatek, to pomylaam, e potrcono t kwot, bo kto sysza, eby da tak kocwk wspomina. Pienidze i tak zaraz si rozeszy, bo poowa posza na opa na zim dla potrzebujcych, a reszta pokrya zalegoci w czynszu: Musiaam w kocu zapaci, bo zawsze jak si troch rozdaje ze swojego skromnego budetu, to nie wystarcza. Fiskus naliczy jej prawie 4 tys. z zalegego podatku. Zaczy si boje z urzdnikami: odwoanie do miejscowego Urzdu Skarbowego, nastpnie wyliczenie, ile miasto zyskao nansowo na spoecznej dziaalnoci pani Marii. Zebrao si tego przez dwadziecia lat okoo 500 tys. z zaoszczdzonych na etatach, ktre zmuszone byyby nansowa wadze miejskie. W kocu p. Maria zoya odwoanie do dyrektora Izby Skarbo-

41
wej. Pocztkowo jedynie umorzono jej podatek od tych 10 tys. oarowanych potrzebujcym, ale nie wstrzymano egzekucji reszty zaduenia, z renty inwalidzkiej (niecae 1400 z). Na Boe Narodzenie zostaam bez rodkw do ycia, bo potrcili mi za trzy miesice. Wtedy spoecznica zoya skarg do wojewdzkiego sdu administracyjnego. I spraw wygraa. Skd ta postawa? Skd wola, by bezpatnie pomaga innym, by aktywn pomimo choroby, a dzi take podeszego wieku? Tak zostaam wychowana. Moi rodzice pracowali spoecznie. Pochodz z Kalisza. Mj ojciec nie bdc w Partii zosta przez komunistyczn wadz uznany za honorowego obywatela miasta za prac spoeczn. Moja mama bya prezesk Caritasu. Pamitam, e jako dzieci kade z nas miao obowizek codziennie po zajciach szkolnych przyprowadzi jak koleank czy koleg z klasy na tzw. wsplne odrabianie lekcji. A polegao to na tym, e najpierw dostawalimy dobry obiad, potem si razem lekcje odrabiao, pniej wsplna kolacja. To bya codzienna praktyka. Czy ja mogam pniej postpowa inaczej? mwi.

Janosikowa z ulicy Zamkowej

Stara, odrapana kamienica przy ul. Zamkowej w Krakowie, nieopodal Wisy; na drugim brzegu Wawel. Ponad 60-letnia doktor Ilona Rosiek-Konieczna i jej m Jerzy s tu codziennie, bo to poniekd ich dom: hostel dla bezdomnych, ktry zaoyli w 2000 r. Krakowianie czsto nie kojarz lekarki z imienia i nazwiska, znaj za to pseudonim, jaki naday jej media: Doktor Janosikowa. Od lat za darmo leczy bezdomnych, we wrzeniu 2008 r. wytoczono jej proces za wypisywanie dla nich recept na cudze nazwiska (krakowski oddzia Narodowego Funduszu Zdrowia obliczy swoje straty na 100 tys. z). Kilkakrotnie przekadane ogoszenie wyroku ma odby si 11 wrzenia. Dr Rosiek-Konieczna studiowaa biologi na Uniwersytecie Jagielloskim i medycyn na Akademii Medycznej w Krakowie. Pniej przez lata pracowaa w Spdzielni Inwalidw i Niewidomych (zostaa zwolniona, gdy wybucha jej afera lekowa). To bya praca, ktrej nikt nie chcia. Wrd moich pacjentw od pocztku byli przede wszystkim biedni ludzie mwi krtko. Na

pocztku lat 90., w jednej ze wsplnot przykocielnych, do ktrych naleaa jej crka z pierwszego maestwa, spotkaa si z problemem narastajcej bezdomnoci. To otworzyo jej oczy na jeszcze gbsze problemy ndzy, chorb, patologii. Lekarz nawizuje relacje bardzo gbokie, emocjonalne. Poznaam tragiczne losy wielu swoich pacjentw opowiada. Ju wtedy staraa si stworzy dla nich orodek na ul. Estery (krakowski Kazimierz), ale nic z tego nie wyszo. Zaleao mi na tym, by stworzy may, ale funkcjonalny orodek, bo due noclegownie, czy to pastwowe, czy kocielne, suce raczej skoszarowaniu bezdomnych ni efektywnej pomocy, uwaam do dzi za nie speniajce swojej roli twierdzi. W tamtych latach udao si jej pomc znale mieszkania dla dwch bezdomnych. Ale na dusz met nic z tego nie wyszo: W pewnym momencie zaczam dostrzega, e cztery lata mojej pracy dla bezdomnych nie przynosz spodziewanych efektw. Wszyscy nadal pij, zmarnowali to, co otrzymywali, sprzedawali lekarstwa, odzie. Kto zapi si na mier. Byam oszukiwana Czuam si z tym wszystkim bardzo le wspomina. Z doka pomg jej wyj obecny m, byy policjant na wczeniejszej

DOKTOR ILONA ROSIEK KONIECZNA ba KRZYSZTOF WOODKO

42
emeryturze. Jerzy, ktry sam by po yciowym zakrcie, postanowi powici swoje ycie pomocy bezdomnym. To stao si jego pasj. Razem zaczli od nowa swoj prac u podstaw. W 1999 r. powrcili do ludzi z ulicy, podejmujc dziaania wedug programu Misja Nowa Nadzieja, prowadzonego przez Koci Zielonowitkowcw (zob. www.mnn.kz.pl). Wiedzielimy, e potrzebne jest nam co wicej ni punkt konsultacyjny otwarty przez kilka godzin dziennie, bo inaczej ludzie wrc na dworzec, do melin, do kanaw, na ulic, do tamtego ycia. W 2000 r. wynajlimy pierwsze pokoje od waciciela przedwojennej kamienicy, tu, na Zamkowej. W zamian za remont zostalimy zwolnieni z czynszu na 3 lata opowiada pani Ilona. Pocztkowo wynajmowali mae mieszkanko na strychu, pniej take mieszkania na parterze i na pitrze. Wszystko remontowali o wasnych siach, z pomoc bezdomnych, wrd ktrych znaleli si ludzie z fachem w rkach: budowlacy, hydraulicy itp. Dziaaj jako organizacja pozarzdowa Stowarzyszenie Dobroczynne Betlejem (www.stowarzyszenie.betlejem.eko.org.pl). Utrzymuj si z grantw i darowizn, ktre pocztkowo pokryway 1/10 wydatkw, a obecnie 2/3. Cae nasze emerytury take id na ten dom: ywimy si i ubieramy razem z bezdomnymi przyznaje pani doktor. Od podopiecznych nie bior pienidzy (w odrnieniu od pastwowych orodkw), chyba e kto chce i moe dooy si miesicznie po sto zotych. Wiosn i latem na Zamkowej mieszka okoo 40 osb, cz z nich ma jak prac, wic w cigu dnia jest pustawo. Zostaj tylko starzy (tych jest najwicej) i tacy, co odsypiaj, bo pracuj na nocn zmian. Klucznic jest Gosia, ktra razem z mem ma w kamienicy na Zamkowej wasne mieszkanko: pokj z azienk. Kiedy yli w kanaach. Wojtek serdeczny, bezporedni facet, gdy rozmawiamy zmywa naczynia i przygotowuje obiad jest kierownikiem, pod nieobecno pani Ilony i pana Jerzego podejmuje decyzje kogo przyj, kogo usun. Nie narzucamy cisego podziau rl i sztywnego regulaminu. Jak kto jest bardzo saby, poobija si, a wczeniej wypi, to przyjmujemy go opowiada dr Rosiek-Konieczna. Starsze, schorowane osoby to oczko w gowie pani Ilony i pana Jerzego. Chc dla nich zbudowa dom za Krakowem, Dom azarza, jak go nazwali. Najbardziej dramatyczne s historie naszych dziadkw. Nie maj rodzin lub zostali odrzuceni. Nie wszyscy mog stara si o pobyt w Domach Pomocy Spoecznej. Jeden z nich czeka drugi rok, wanie dosta pismo, e ma czeka jeszcze jeden. A oni tu, midzy sob, yj jak rodzina, wspieraj si. Jeden z nich, Rysiu, dosta wylewu, ale jako si wykaraska, dzi chodzi o laseczce. I nie chce pj do DPS-u. A tutejsi te nie chc go odda. Dom azarza ma by m.in. dla takich, jak on opowiada Doktor Janosikowa. Maj ju upatrzony dom za 400 tys. z, z dwuhektarowym gospodarstwem. Na razie zebrali 6 tys.; chcieli wzi kredyt hipoteczny, ale nikt nie chce im go udzieli. A pki co maj na gowie jeszcze jeden problem: w tym roku waciciel oddaje kamienic na Zamkowej do generalnego remontu, bo okolica atrakcyjna (w pobliu hoteliki, solarium, piknie odnowione kamieniczki), a miasto nie ma zastpczego lokalu Nie wiem, gdzie si podziejemy. Nasza dziaalno si po prostu skoczy stwierdza dr Rosiek-Konieczna. Dom azarza byby dla nas wybawieniem, bo i koszta jego prowadzenia byyby znacznie nisze. Pani Ilona uwaa, e rozwizania systemowe, nawet najlepsze i w najbogatszych krajach nigdy nie dadz stuprocentowej odpowiedzi na problem ludzkiej ndzy, choroby, krzywdy, za, jakie dotyka czowieka i spoeczno. Patrzy na problem przez pryzmat wasnego sumienia, z punktu widzenia osoby wierzcej: Wrd naszych bezdomnych przynajmniej poowa to ludzie po domach dziecka, poprawczakach, wizieniach, bo zwykle tak toczy si ich los. Ale s tu te osoby wyksztacone, nawet takie, ktre miay wasne rmy. Jestemy wrd zbuntowanych i nieporadnych spoecznie, emocjonalnie, lekko upoledzonych psychicznie, ktrzy nie zmieszcz si w jakimkolwiek systemie. Ale jako ludzie s dla nas najwysz wartoci.

Spoecznica z wychowania
Dr Maria Kozielecka pochodzi z Kresw. Urodzia si w 1932 r. Wychowana w rodzinie o gbokich spoecznikowskich tradycjach. I tak samo jak u Marii Sawickiej, jej pami o tym siga drobnych, ale wymownych zdarze z dziecistwa. W okresie przedwojennym dzieci inteligenckie byy wychowywane inaczej ni obecnie, w duchu spoecznikostwa, dziaania na rzecz innych, interesowania si ich losem. Mj ojciec by lekarzem wojskowym, pracowa te po poudniu w ubezpieczalni na drug zmian. I jedzi na wizyty domowe dorok po wsiach. Mieszkalimy w Stanisawowie, a na wschodzie Polski bya wwczas straszna bieda. Gdy wrci kiedy z takiej wizyty, opowiedzia mi o dziewczynce, ktra bya bardzo chora i nie miaa niczego. Z blem serca, ale oddaam jej swoj pierwsz lalk, chocia nie powiem, e jako dziecku atwo mi to przyszo. Z kolei moja mama, te lekarka, wydawaa obiady w tzw. godnej kuchni. Tak nas wwczas wychowywano. Znamienne s pniejsze losy jej rodziny. Ojciec, Tadeusz Daszkiewicz, by winiem Ostaszkowa i zosta zamordowany przez Sowietw w 1940. Matka, Maria Daszkiewicz, doktor medycyny, lekarz pediatra, po latach zmaga wojennych, tuaczki i dokuczliwego niedostatku, osiedlia si po wojnie wraz z crk Mari w Gdyni pisaa prof. Grayna witecka. Take mj trzynacie lat starszy brat, harcerz, zosta zamordowany przez bolszewikw wspomina pani Maria. W 1945 r. dr Kozielecka zapisaa si do Zwizku Harcerstwa Polskiego. Zrezygnowaa z niego na kilka lat, gdy niepodzieln wadz nad ZHP objli przedstawiciele wczesnego aparatu wadzy. Ze wzgldu na pochodzenie spoeczne, na studia medyczne dostaa si z trzyletnim opnieniem. Po 1958 r., ju z dyplomem medycznym, moga na nowo wrci do idei, ktre wszczepiano jej od dziecistwa. Za-

43
czam prac w gdaskim Sanatorium Usprawniania Leczniczego, to by oddzia rehabilitacji. Wwczas powstay, gwnie dla dzieci kalekich, Nieprzetarte Szlaki: szczep, ktry zaoyam i w ramach ktrego prowadziam obozy pod namiotami, w prawdziwym stylu obozowym. To by pocztek lat 60., wtedy nie byo czego takiego. Byy to dzieci w aparatach ortopedycznych, z kulami, czsto z cakowitym poraeniem koczyn dolnych, pochodzce z rnych rodowisk, ze wsi. Dla mnie tamto dowiadczenie byo najcenniejsze, zupenie pionierskie wspomina. Wikszo z jej maych podopiecznych stanowili rekonwalescenci po przebytej chorobie Heinego-Medina. Mimo e czas i siy musiaa dzieli midzy rodzin (ma i czwrk dzieci), prac i spoecznikostwo, udao si jej poczy obowizki i pasj w integraln cao. Po latach wspomina: Na harcerskie wyjazdy zabieraam wasne dzieci. Tym samym mogam nauczy je pracy na rzecz innych ludzi. Jako lekarz, pracownik oddziau rehabilitacji, mimo wielu nadliczbowych dyurw miaam spraw troch uatwion, bo braam dyury nocne. Pniej miaam wolny cay dzie, od rana do nastpnego poudnia. Te dyury wykorzystywaam jak mogam, prowadziam rehabilitacj, czasem spoeczn i ruchow z elementami resocjalizacji. Ale prac, jakich podejmowaa si doktor Maria, jest znacznie wicej. W latach 70. zorganizowaa Poradni Rehabilitacji Portowego Zakadu Opieki Zdrowotnej, miaa piecz nad kilkunastoma gabinetami zykoterapii w przychodniach przyzakadowych; pracowaa te w gdyskim hospicjum. Od lat 80. dziaa w duszpasterstwie modziey specjalnej troski i duszpasterstwie niewidomych. Styl pracy harcerskiej towarzyszy mi i w tych zajciach. Bo harcerstwo, skauting wedle idei Andrzeja Makowskiego, wywaro na mnie wielki wpyw opowiada. W 2006 r. jej spoecznikowskie zaangaowanie zostao uhonorowane Nagrod im. Aleksandry Gabrysiak dla wspczesnych Judymw, przyznawan corocznie od 1994 r. przez Okrgow Izb Lekarsk w Gdasku za szczeglne dokonania, dziaalno spoeczno-lekarsk, wykraczajc poza obowizki subowe. Doktor Gabrysiak bya elblskim lekarzem-spoecznikiem, zostaa zamordowana przez jednego ze swych podopiecznych w lutym 1993 r. habilitantw, bardzo wielu specjalistw. Do dzi jestem lekarzem naczelnym Centrum Medycznego [prestiowa placwka medyczna w Gdasku przyp. K. W.] i tam te prowadz kardiologi. Chtniej opowiada o swojej dziaalnoci w Kapitule Nagrody im. Aleksandry Gabrysiak i o obdarowanych tym wyrnieniem osobach: S to ludzie absolutnie fantastyczni. Przede wszystkim lekarze, ktrych mona uzna za rzeczywistych Judymw, bo nie tylko lecz, ale np. zakadaj kanalizacj na wsiach, prowadz edukacj prozdrowotn itd. To s nasi pomorscy Judymowie, jak ich nazwaam, bo na razie jest to nagroda tylko dla lekarzy std, od nas. Ale znajduj im podobnych w caej Polsce. Oczywicie, nie s to tumy, bo tych naprawd wartociowych ludzi nie sprzedaje si na pczki stwierdza. Na pytanie, skd bierze siy do pracy, mimo swego wieku, odpowiada: Pracuj jako Rzecznik Odpowiedzialnoci Zawodowej Okrgowej Izby Lekarskiej. A to do czego zobowizuje. Jeli chodzi o siy i czas, to one si zawsze znajd. Ju tak jest, e niektrzy najwidoczniej tacy si urodzili, e maj potrzeb, by pomaga innym. No i ja si wanie taka urodziam. Prawdziwi spoecznicy, tacy jak opisani, nie angauj si w wolontariat, eby zdoby dodatkowy wpis do CV i referencje. Powicaj co wicej, ni wolny czas. Ideay spoecznikowskie traktuj jako cz swojego dziedzictwa: obywatelskiego, kulturowego, rodzinnego. Ich ycie wypenia wyszydzony i zapomniany etos pracy i suby publicznej. Nadaj wspczesnej Polsce bardziej ludzki, wsplnotowy ksztat. Krzysztof Woodko wsppraca Agnieszka Sowaa, Konrad Malec

Lekarz ludzkich serc

Prof. Grayna witecka, przewodniczca Kapituy wspomnianej nagrody, rwnie jest jednym z lekarzy-Judymw. Za prac kardiologa odznaczona zostaa Krzyem Ocerskim Orderu Odrodzenia Polski. Liczne funkcje zawodowe i naukowe czya z pasjami spoecznikowskimi. To dziki jej inicjatywie w padzierniku 1967 r. powsta w Gdasku pierwszy w Polsce spoeczny telefon zaufania (sama idea dotara do Polski z Zachodu rok wczeniej). Dzi doktor witecka, starsza ju osoba, peni funkcj Prezesa Polskiego Towarzystwa Pomocy Telefonicznej, ale nadal aktywnie udziela si take przy telefonie. Na uwag zasuguje jej praca jako kardiologa. Przewodzia m.in. Sekcji Stymulacji Serca i Elektrozjologii Klinicznej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego, bya rodzimym delegatem do European Working Group on Cardiac Pacing and Electrophysiology. Z jej inicjatywy powsta w pierwszej poowie lat 90. specjalistyczny, liczcy si miesicznik Elektrostymulacja i Elektrozjologia Serca (dzi Folia Cardiologica). Doktor witecka jest naczelnym redaktorem pisma. W rozmowie z nami swoje ycie opisuje lakonicznie, cho mogoby wystarczy na kilka yciorysw: Jestem emerytowanym pracownikiem naukowym, emerytowanym kierownikiem kliniki kardiologii, kliniki chorb serca i dyrektorem Instytutu Kardiologii. Ale w dalszym cigu pracuj, cho przeszam na akademick emerytur. Wyksztaciam wielu kardiologw: kilkunastu doktorantw, czterech

Prenumerujesz
Sprawd, czy wygrae
szczegy s. 175

a?

To si opaca!

44

Oddolna samorzdno
i partycypacja obywateli
specy ka systemu federalnego Szwajcarii
M M
Szwajcarskie pastwo posiada trzy podstawowe lary polityczne: federacja kantony samorzd (gminy). Jest to rodzaj zdecentralizowanego federalizmu, opartego na zasadzie subsydiarnoci. Oznacza to, e wszelkiego rodzaju decyzje podejmowane s oddolnie, z bezporednim udziaem obywateli. Decyzje, ktre nie mog by podjte na szczeblu gminy, podejmowane s przez wadze kantonalne. W wielu dziedzinach regu jest, e rzd federalny tworzy prawo, ale jego wdroenie pozostawia kantonom, ktre dokonuj tego w sposb stosowny do swoich wymogw. Silna tradycja wymaga od kantonw zajmowania si wasnymi problemami i powstrzymywania si od krytykowania dziaa innych kantonw. Kantonw nie mona porwnywa do prowincji lub dystryktw administracyjnych w innych demokratycznych krajach, np. do polskich wojewdztw. S to w zasadzie niezalene samorzdy o charakterze pastwa i same uywaj wobec siebie nazwy pastwo (niem. Staat, franc. Etat). Posiadaj waciwie wszystkie prawa pastwa z wyjtkiem tych, ktrych zrzeky si dobrowolnie na rzecz Federacji. Naley jednak podkreli, e w praktyce od 1848 r. prawa Federacji wci rosn, za kantonw malej, co spotyka si z czst krytyk ze strony tych ostatnich. Zgodnie z ogln doktryn polityczn Szwajcarii, naley powierzy jak najwicej zada politycznych jak najniszym

Dla penego zobrazowania szwajcarskich instytucji politycznych niezbdne jest przypomnienie, e funkcjonuj one w specy cznych warunkach geogra cznych i kulturowych, w obrbie oddziaywania ksztatowanej przez histori, a dyktowanej koniecznoci tradycji sprawowania bezporednich form kierowania pastwem.

Liczca 41,3 tys. km2, z czego dwie trzecie zajmuj gry i jeziora, majca ponad 7,4 miliona ludnoci, Szwajcaria jest podzielona na 26 odrbnych kantonw, o stosunkowo duej autonomii. Jeeli dodamy do tego silne zrnicowanie pod wzgldem jzykowym, religijnym i ekonomicznym, wwczas funkcjonowanie federalizmu i demokracji bezporedniej w wydaniu helweckim staje si zrozumiae. Pocztki Szwajcarii sigaj 1291 r., gdy zjednoczyy si trzy niemieckojzyczne kantony: Uri, Schwyz i Unterwalden. Pastwowo rozwijaa si tu przez wieki, a do pastwa zwizkowego (Federacji) doczay systematycznie kolejne kantony. Wczesna historia Szwajcarii jest pena niepokojw, buntw i czstych wojen midzy kantonami, ale jest to rwnie historia mudnego poszukiwania zasad pokojowego rozwizywania koniktw w tym stosunkowo maym, lecz bardzo zrnicowanym spoeczestwie. Bez wtpienia federalny system polityczny Szwajcarii pozwoli przetrwa temu pastwu i istnie w harmonii, mimo ogromnej

rnorodnoci regionalnej, religijnej i jzykowej. W sensie formalnym, wedug szwajcarskiego prawa, nie istniej mniejszoci jzykowe, lecz rwnoprawne jzyki oficjalne (francuski, niemiecki, woski) oraz jzyki narodowe (francuski, niemiecki, woski, retoromaski). Nie istnieje rwnie dominujca religia narodowa.

Konstytucja gwarantem systemu

W 1848 r., po wiekach koniktw i wojen wywoanych utrzymujcymi si podziaami spoecznymi i politycznymi, uchwalona zostaa w Szwajcarii konstytucja, ktra jest podstaw niewtpliwie najskuteczniejszej demokracji w historii. Obecna wersja zmodykowanej konstytucji pochodzi z roku 1999. Istotny jest jej art. 3: Kantony s suwerenne, o ile ich suwerenno nie zostaa ograniczona przez Konstytucj Federaln; wykonuj te wszystkie prawa, ktre nie zostay przekazane Federacji. Artyku ten jest w zasadzie podstaw systemu federalnego Szwajcarii.

45
instancjom. Doktryna ta generuje zachowanie przez kady kanton wasnej konstytucji, parlamentu i rzdu oraz suwerennoci nansowej i podatkowej. Jednake, oprcz przestrzegania wasnych, ustalonych autonomicznie praw, kantony maj obowizek wprowadzania w ycie oglnych praw federalnych. Szwajcarska kultura polityczna podkrela zasad proporcjonalnoci i konsensu w reprezentacji politycznej i stosuje j zarwno do partii politycznych, jak i wobec jzykw narodowych. Sprawia to, e pastwo wykazuje bardzo niski poziom koniktowych lub pokrywajcych si postanowie prawnych Federacji, kantonw i spoecznoci lokalnych. Przynaleno lokalno-polityczna jest bardzo gboko wronita w mentalno obywatela szwajcarskiego, ktry zdecydowanie na pierwszym miejscu utosamia si z gmin i kantonem, natomiast Berno jest dla niego w wikszym stopniu siedzib rzdu ni stolic pastwa.

Legislatywa: dwuizbowy parlament

Szwajcaria nie ma instytucji gowy pastwa; funkcje reprezentacyjne peni wybierany na okres roku przewodniczcy Rady Federalnej, czyli rzdu, noszcy tytu Prezydenta Federacji. Wadz ustawodawcz sprawuje dwuizbowy parlament, zwany Zgromadzeniem Federalnym, skadajcy si z Rady Narodowej (izba nisza) o kadencji 4-letniej i Rady Kantonw (izba wysza). W skad Rady Narodowej wchodzi 200 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych i proporcjonalnych. Za Rada Kantonw liczy 46 deputowanych, wybieranych na okres od 1 do 4 lat, w zalenoci od kantonu, przez zgromadzenia ustawodawcze w poszczeglnych kantonach. Dwadziecia kantonw wybiera po dwch reprezentantw do izby wyszej, sze pozostaych po jednym. Prawa obu izb parlamentarnych s rwne. Postpowanie ustawodawcze czy dziaalno kontrolna mog by zainicjowane w kadym z tych zgro-

madze, a kady akt prawny musi by zatwierdzony przez obie izby. Parlament powouje rzd, Trybuna Federalny (na okres 5 lat), wybiera co roku prezydenta Federacji, a take generaa, dowodzcego armi w sytuacjach bezporedniego zagroenia narodowego. Peni rwnie funkcj prawodawcz, wyraajc si w uchwalaniu poprawek do konstytucji i ustaw. Do funkcji kontrolnej Zgromadzenia Federalnego naley nadzorowanie dziaalnoci rzdu i Trybunau Federalnego oraz akceptacja planu nansowego. Parlament sprawuje take kontrol nad kantonami, zajmuje si bezpieczestwem zewntrznym i wewntrznym pastwa i ratykuje traktaty oraz umowy midzynarodowe.

Egzekutywa: Rada Federalna i prezydent

Rada Federalna skada si z 7 ministrw i peni, praktycznie biorc, bardziej rol koordynatora, anieli klasycznego rzdu w porwnaniu z innymi pastwami demokratycznymi. Powoywana jest na 4 lata przez

46
Zgromadzenie Federalne. Przy ustalaniu jej skadu bierze si pod uwag reprezentacje francuskiej i woskiej mniejszoci narodowej dla utrzymania rwnowagi jzykowej oraz uwzgldnia si przedstawicielstwo wszystkich duych partii politycznych. Rada Federalna jako najwysza wadza wykonawcza przestrzega zasady rwnorzdnoci stanowisk ministrw. Organ ten nie posiada stanowiska premiera, natomiast wystpuje zasada kolegialnoci przy podejmowaniu decyzji. Do zada Rady naley troska o sprawy zagraniczne (w tym kwestia neutralnoci), sprawy wewntrzne, bezpieczestwo i porzdek, prowadzenie spraw zwizanych z wojskiem federalnym. Do spraw administracyjnych naley sprawowanie nadzoru nad dziaaniem wszystkich urzdnikw administracji federalnej. W gestii wykonawczej Rady ley take realizacja przepisw konstytucji, ustaw i uchwa parlamentu. Organ ten posiada rwnie kompetencje prawodawcze prawo wydawania przepisw w formie rozporzdze, o ile jest do tego upowaniony przez konstytucj lub odpowiedni ustaw, oraz kompetencje nadzorcze w stosunku do wadz kantonalnych. Rada Federalna jako rzd posiada specyczn pozycj, poniewa brak jest odpowiedzialnoci politycznej przed parlamentem, co znacznie wzmacnia jej pozycj. Parlament w Szwajcarii ogranicza si jedynie do kontroli i krytyki rzdu oraz jego posuni. Konstytucja szwajcarska nie przewiduje moliwoci zgoszenia wobec rzdu wotum nieufnoci. Brak odpowiedzialnoci politycznej ma swe uzasadnienie w systemie kooperacji partii politycznych, reprezentowanych w rzdzie i denia do konsensu. Prezydent jest jednym z czonkw Rady Federalnej, wybieranym na roczn kadencj przez Zgromadzenie Federalne Konfederacji Szwajcarskiej. Instytucja prezydenta nie ma wikszego znaczenia politycznego. Minister piastujcy ten urzd nie przestaje by szefem swego departamentu. Prezydent nie ma statusu gowy pastwa, nie odgrywa on rwnie roli premiera, aczkolwiek stoi na czele Rady Federalnej. Spord jej czonkw wybierany jest rwnie na okres jednego roku wiceprezydent, ktry nie posiada praktycznie adnych uprawnie, oprcz zastpstwa prezydenta w wypadku jego choroby. Do kompetencji prezydenta naley kierowanie pracami Rady i rozpatrywanie wstpne spraw napywajcych z poszczeglnych departamentw. Zdecydowanie najwaniejsz funkcj prezydenta jest reprezentowanie pastwa szwajcarskiego na forum zagranicznym. wykonywanie decyzji rady kantonalnej, kierowanie prac aparatu urzdniczego kantonu, doradzanie w istotnych sprawach gminom, przygotowywanie wyborw i referendw ludowych oraz powoywanie niszych rang urzdnikw kantonalnych.

Gminy
Mwic o szwajcarskim systemie politycznym, naley szczeglnie podkreli znaczenie gmin, ktre stanowi fundament pastwa i istniay jeszcze przed jego powstaniem, a swoje prawa zachoway do dzi. Dopiero

Wyrazem szwajcarskiego federalizmu jest demokracja bezporednia, ktrej podstawowymi narzdziami s referendum i inicjatywa ludowa. Praktycznie kada ustawa federalna i lokalna moe zosta poddana pod referendum.

Kantony
Federacja Szwajcarska skada si, jak wspomniaem, z 26 kantonw, bardzo zrnicowanych ze wzgldu na liczb mieszkacw, jzyk, religi i tradycj. Natomiast sama organizacja gmin w szwajcarskich kantonach wykazuje podobiestwa strukturalne. Mam tu na myli organy uchwaodawcze oraz wykonawcze. Organem nadzoru nad gminami jest rzd kantonalny, za wadz ustawodawcz posiada rada kantonalna, czyli parlament kantonalny, zoony zazwyczaj ze 100 radnych. Rad wybiera spoeczestwo kantonu co cztery lata w wyborach powszechnych. Parlament kantonalny zatwierdza budet i uchwala ustawy przygotowywane przez rzd. Oprcz tego wybiera najwaniejszych urzdnikw kantonalnych i kontroluje istotne operacje nansowe. Rzd kantonalny skada si z reguy z 5-9 czonkw. Kieruj oni odpowiednimi departamentami kantonalnymi. Do obowizkw rzdu naley

z upywem czasu, w wyniku nabytkw terytorialnych czy podbojw, tworzyy si kantony. Samorzdno gmin wiejskich i miejskich jest zagwarantowana konstytucyjnie. W skad zgromadzenia gminy wchodz wszyscy obywatele uprawnieni do gosowania. W zalenoci od przyjtego w kantonie modelu, zgromadzenie ma moc uchwaodawcz lub zbiera si w celu powoania organu przedstawicielskiego, majcego tak moc. Do kompetencji zgromadzenia naley m.in. uchwalanie budetu gminy oraz zatwierdzanie jego wykonania. Istotnym zadaniem zgromadzenia jest uchwalanie podatkw, wybr wadz gminnych i nadzr nad ich dziaalnoci oraz przyjmowanie sprawozda z dziaalnoci organw gminnych. Zgromadzenie obraduje na sesjach, ktre zwouje organ wykonawczy. Sesje zwyczajne zwoywane s w terminach wyznaczonych przez poszczeglne uchway gminne lub organ wykonawczy gminy. Sesje

47
nadzwyczajne s zwoywane w razie zaistnienia takiej potrzeby z inicjatywy organu wykonawczego gminy lub na wniosek wikszoci obywateli uprawnionych do gosowania. Obrady zgromadzenia prowadzi prezydent gminy. Zgromadzenie o charakterze oglnym jako bezporedni organ uchwaodawczy wystpuje w nielicznych, maych gminach. Typowym modelem jest tzw. nadzwyczajny model organizacji gminy, funkcjonujcy w wikszych gminach, ktrego istot stanowi zastpienie zgromadzenia organem uchwaodawczym parlamentem gminy. Parlament gminny wybierany jest przez zgromadzenie gminne na czas okrelony, z reguy jego kadencja trwa 2-4 lata. Liczebno parlamentu ustala zgromadzenie, parlamentowi przewodniczy prezydent gminy, za tryb jego obrad jest zbliony do trybu obrad zgromadzenia. Cho kompetencje zgromadzenia zostay w wikszoci gmin przekazane na rzecz parlamentu, kwestie tak istotne, jak rozstrzygnicia budetowe, podatki, wybr organw gminy pozostaj nadal w gestii zgromadzenia. Organem wykonawczym gminy jest rada gminy, ktra liczy od 3 do 9 osb. Radzie przewodniczy prezydent gminy, ktry jest rwnoczenie przewodniczcym zgromadzenia ogu obywateli. Formalnie rzecz biorc, prezydent posiada te same kompetencje, co inni czonkowie rady. Kadencja rady gminnej jest zbiena z kadencj organw wykonawczych w kantonie. Organizacja wewntrzna rady jest podobna do organizacji rzdu kantonalnego. Jej czonkowie z wyjtkiem prezydenta kieruj wydzielonymi resortami departamentami. Istnieje take moliwo powoywania do ycia specjalnych komisji podlegych radzie gminnej, np. szkolnych, budowlanych, opieki spoecznej itp. kada ustawa federalna i lokalna moe zosta poddana pod referendum (inne poddawane s powszechnemu gosowaniu obligatoryjnie, np. te dotyczce akcesu do wsplnot ponadnarodowych), ktre pozwala obywatelom zwerykowa decyzj parlamentu na szczeblu oglnospoecznym i zmusi instytucje ustawodawcze do modykacji danej ustawy. Referendum organizuje si, jeli przynajmniej 50 tys. obywateli uprawnionych do gosowania zgosi taki wniosek. Jest ono swego rodzaju politycznym narzdziem, o charakterze hamujcym, pozwalajcym blokowa ustawy konstytucyjne. Za inicjatywa ludowa pozwala obywatelom podda pod powszechne gosowanie propozycje modykacji federalnej konstytucji i w konsekwencji przeforsowa now ustaw. Z inicjatyw moe wystpi partia polityczna lub grupa obywateli, proponujc zmian konkretnego artykuu konstytucji lub jego nowe sformuowanie. Pod wnioskiem musi si podpisa w cigu 18 miesicy co najmniej 100 tys. obywateli. Po zarekomendowaniu wniosku przez federalny aparat rzdowy, parlament rozpatruje dan propozycj, by pniej przedoy j narodowi w referendum. Jest to na pewno system skomplikowany oraz wicy si z wieloma trudnociami organizacyjnymi i kosztami. W praktyce jednak generuje on rzeczywist, autentyczn partycypacj obywateli w yciu politycznym pastwa i daje uprawnionym do gosowania satysfakcj wspdecydowania w sprawach, ktre ich bezporednio dotycz. System polityczny Szwajcarii ogranicza politykom ich wadz do tego stopnia, e aden z nich nie jest w stanie wybi si na piedesta. Kad ustaw, uchwalon przez parlament, mona przecie odrzuci za pomoc referendum. W takim systemie, gdzie decyzje nie s ostateczne, korupcja nie ma wikszego sensu. Tym bardziej, e istnieje jeszcze mechanizm inicjatywy ludowej, dziki ktremu politycy s w ich poczynaniach kontrolowani. Jak ju wspomniaem, aby przeforsowa referendum dotyczce konkretnej inicjatywy, wystarczy zebra odpowiedni ilo podpisw w okrelonym czasie. To gwarantuje, e decyzje podejmuje zawsze obywatel i to wanie on ma ostateczny gos. Dlatego nic w tym nadzwyczajnego, jeli nazwiska sprawujcych najwaniejsze urzdy w pastwie s mao istotne i wrcz nieznane obywatelom helweckiego pastwa. Pena szwajcarska demokracja bezporednia odbiera prawie zupenie wadz rzdzcym, a co za tym idzie, degraduje profesj polityka do rangi mniej lub bardziej pospolitego zawodu. Parlament szwajcarski uchodzi za jeden z najtaszych w Europie. Parlamentarzyci nie maj samochodw subowych, nie kasuj ogromnych diet, nie mwic ju o innych przywilejach. Miesiczna pensja parlamentarzysty jest zaledwie o ok. 50% wysza od redniej krajowej, za prezydent Szwajcarii zarabia dwa razy mniej ni dyrektor banku kantonalnego, a take mniej od dyrektora szpitala. Natomiast jeli chodzi o federalizm w przypadku podatkw, to trzeba zaznaczy, e kady kanton i kada gmina ciesz si swobod skaln. Jedn cz podatkw paci si Federacji, drug kantonowi, a trzeci gminie. Gminy i kantony samodzielnie ustalaj wysoko podatkw, zgodnie z wol i potrzebami mieszkacw. Oni te na drodze referendum zgadzaj si, bd nie, na zmiany podatkowe. Warto wspomnie, e kantony i gminy konkuruj o podatki. Ta konkurencja powoduje du presj, aby sensownie wykorzystywa zebrane rodki. Caa rzecz polega na tym, aby za jak najmniejsze dochody z podatkw oferowa obywatelom jak najwicej dbr. Dlatego te wiele kantonw eksperymentuje w rnoraki sposb, usprawniajc administracj i organizacj instytucji oraz system i strategi podatkow. Poza tym, poniewa gmina, a waciwie mieszkacy gminy decyduj, na co chc przeznaczy podatki, traaj one tam, gdzie powinny tra. Przykadowo, gminy same okrelaj, jakie inwestycje s dla nich najlepsze, kanton i pastwo nie maj prawa ingerencji

Demokracja bezporednia
Wyrazem szwajcarskiego federalizmu jest demokracja bezporednia, ktrej podstawowymi narzdziami s referendum i inicjatywa ludowa. Praktycznie

48
w ich polityk nansow. Podobn niezalen polityk prowadz kantony. Jeli chodzi o Federacj, to raz na dziesi lat przeprowadzana jest generalna rewizja podatkowa i wwczas Szwajcarzy mog nie wyrazi zgody na pacenie podatkw federalnych. Mimo i podatek jest pobierany corocznie oraz pomimo faktu, e dziki tajemnicy bankowej zawsze mona nie uwzgldni w owiadczeniu podatkowym jakiego konta, do ktrego skus nie ma adnego dostpu, to jednak deklaracje podatkowe s wypeniane uczciwie. Duy wpyw maj na to takie czynniki, jak wysoko podatkw, decentralna organizacja oraz instytucje demokracji bezporedniej, umoliwiajce kontrol rodkw. Oczywicie jest to zupenie sprzeczne z praktykami innych krajw, nie tylko totalitarnych i centralistycznych, gdzie czstokro jedyn metod egzekwowania prawa podatkowego s represje i kary. Jedn z wanych instytucji pilnujcych efektywnego gospodarowania rodkami podatnikw jest komisja nadzorujca wydatki na szczeblu federacji i kantonu (niem. Rechnungshof). W zalenoci od kantonu, ma ona rne kompetencje i zadania. Komisja jest zobowizana informowa obywateli o kwestiach nansowych. Wysuwa te wasne propozycje nansowe, ktre konkuruj z propozycjami parlamentu na szczeblu pastwa lub parlamentw kantonalnych. Organ ten jest cakowicie niezaleny, niepowizany z interesami rzdzcych, za jego czonkowie s wybierani i odwoywani przez obywateli, a nie przez partie polityczne. Dziki temu s mniej podatni na rnego rodzaju partykularne interesy i oczekiwania. W mentalnoci szwajcarskiej pacenie podatkw traktowane jest na zasadzie: Daj, ale chc co za to. Std te policjant czy przedstawiciel gminy s na kade zawoanie. Niewyobraalne jest, aby nawet na najmniejszym dworcu nie byo automatu biletowego lub przy najmniejszej szkole boiska sportowego czy placu zabaw. Jeli pocig spni si par minut lub latarnia na ulicy nie dziaa, od razu sycha gosy oburzenia: Przecie pacimy za to.

Szwajcarski federalizm a integracja europejska

Proces integracji europejskiej jest niewtpliwie wyzwaniem dla Szwajcarii i federalizmu w tym kraju. Im wicej decyzji zapada na szczeblu Unii Europejskiej, tym wiksze niebezpieczestwo utraty politycznego wpywu kantonw. Aby skutecznie broni si przed tym zagroeniem, rozwinito w Szwajcarii mechanizmy, ktre umoliwiaj kantonom wspdziaanie w negocjacjach z Uni Europejsk. Kantony uprawiaj polityk zagraniczn w maym wydaniu, angaujc si w rokowania rzdu federalnego z UE i bronic w ten sposb wasnych interesw. Rzd federalny z kolei konsultuje si z wadzami kantonalnymi przed podjciem decyzji o charakterze europejskim. Mona to okreli mianem dwustronnego lobbingu. S to mudne i dugotrwae negocjacje, poprzedzone z reguy kampani medialn i polityczn. Unia Europejska szanuje specyk systemu politycznego Szwajcarii i akceptuje niezaleno tego kraju oraz jego niech przystpienia do

bd YOLA SIMON

49
struktur Wsplnoty. Z drugiej strony, ramy polityczne szwajcarskiej niezalenoci wobec Unii zacieniaj si coraz bardziej. Najlepszym przykadem jest aktualna debata na temat szwajcarskiej tajemnicy bankowej, silnie krytykowanej przez instancje unijne. Samo przystpienie do Unii Europejskiej z punktu widzenia Federacji, partii politycznych i wikszoci spoeczestwa Szwajcarii jest w chwili obecnej wykluczone (z sonday wynika, e 70% obywateli odrzuca tak moliwo). Takie przystpienie oznaczaoby niewtpliwie zachwianie systemu federalnego, rezygnacj z demokracji bezporedniej oraz naruszyoby stabilno szwajcarskiej waluty. Dlatego europejsk doktryn polityczn rzdu szwajcarskiego s jedynie dobre, przyjazne stosunki z Uni, oparte na tzw. ukadach bilateralnych. Oprcz tego trzeba zaznaczy, e powizania gospodarki szwajcarskiej z gospodarkami pastw Unii Europejskiej s na tyle cise i kompleksowe, e przystpienie do Unii czy pozostanie na zewntrz nie odgrywa dla tego kraju z ekonomicznego punktu widzenia istotnej roli. Poza tym traktaty midzynarodowe gwarantuj Szwajcarii jej neutralny status, ktry pozwala na zachowanie suwerennoci politycznej i niezalenoci w skali midzynarodowej. Obywatele szwajcarscy w wikszoci s przeciwni penej integracji z Uni Europejsk, gdy obawiaj si utraty niezalenoci, swobody oddolnego kierowania polityk oraz dyktatu Brukseli. Przyzwyczajeni do samorzdnoci, odrzucaj brukselskie propozycje akcesu do UE. Praktycznie biorc, Szwajcaria jest biernym czonkiem Unii Europejskiej, posiadajcym jedynie powierzchowne relacje z ni. Dopuszcza na przykad na swoim terytorium wolny przepyw osb zgodnie z Traktatem z Schengen i w praktyce realizuje to, co nazywam powizaniem autonomicznym i niezalenym. Selektywnie prbuje zharmonizowa prawo pastwowe z unijnym, aby w ten sposb unikn jakiejkolwiek dyskryminacji. Angauje si nawet nansowo, wspierajc agencje europejskie i wspomaga rozwj nowych 12 pastw czonkowskich Unii. Pomimo tego nie posiada swojej reprezentacji w Parlamencie Europejskim, ani te nie czerpie innych korzyci z bliskich kontaktw z Uni. uregulowania sdownicze itp. Nawet uniwersytety finansowane s przez kantony. To wszystko obcia nansowo nie tylko podatnika, ale generalnie ca gospodark. Naley te nadmieni, e system wyborczy Szwajcarii uprzywilejowuje obywateli maych kantonw (np. Uri czy Glarus) na niekorzy obywateli duych kantonw (np. Zurych). Zupenie odmiennym problemem s due banki szwajcarskie (UBS i Credit Suisse), ktre w praktyce nie podlegaj wadzy federalnej, ani kantonalnej. Ich niezaleno, wyraajca si m.in. nieproporcjonalnie wysokimi wynagrodzeniami kadry bankowej, nie ma nic wsplnego z demokracj, jest jednak tolerowana. System federalny Szwajcarii, jak kady system polityczny, nie jest idealny. Jednak biorc pod uwag sytuacj wewntrzn i zewntrzn tego kraju, Helweci nie wyobraaj sobie innego systemu, mimo globalizacji i rozszerzajcego si procesu integracji europejskiej. Ostatnie sondae opinii publicznej potwierdzaj w peni t tendencj. Kantonalne kompetencje i demokracja bezporednia bronione s w Szwajcarii konsekwentnie, a tam, gdzie dochodzi do kontrowersji midzykantonalnych, szuka si pokojowych rozwiza na zasadzie tzw. konkordatu, czyli umowy midzykantonalnej. Poprzez ustawodawstwo konstytucyjne i specyczne narzdzia, jakimi s referendum i inicjatywa ludowa, nard sta si prawdziwym suwerenem, majcym gos w kadej wanej kwestii: od spraw na poziomie gminy po wypowiedzenie si na temat zmian konstytucji na poziomie federacji. Kolektywny system wadzy oraz duy wpyw grup interesw i obywateli nie znajduj odpowiednika w adnym innym pastwie. Dlatego te szwajcarskiego federalizmu, z jego ca kompleksowoci i specyk, nie da si bezporednio przenie na system polityczny innych pastw, bez uprzedniej dokadnej analizy jego genezy. Mirosaw Matyja

Wady i zalety systemu szwajcarskiego

Pytanie, czy system federalny Szwajcarii posiada wicej wad czy zalet, pociga za sob dyskusj ideologiczn, poniewa brakuje moliwoci bezporednich porwna z systemami politycznymi innych pastw. Federalizm tego kraju ma wiele cech, ktre w zalenoci od punktu widzenia i sytuacji mona uzna za wady bd zalety. Ze wzgldu na wielokulturowo Szwajcarii, trudno byoby osign spoeczno-polityczny konsens bez federalizmu. Dziki temu systemowi, mniejszoci narodowe, jzykowe czy religijne nie czuj si pokrzywdzone lub gorzej traktowane. Szereg decyzji podejmuje si na najniszym politycznym szczeblu, co chroni obywatela przed nieuzasadnion lub nietraon ingerencj pastwa. Faktem jest, e federalizm hamuje napicia midzykulturowe i etniczne oraz dopasowuje dziaalno pastwa do rnic midzyregionalnych. Nike regionalne napicia, jak rwnie znikome konflikty polityczne, s najlepszym wiadectwem tego, e pastwo federalne w szwajcarskim wydaniu funkcjonuje optymalnie. Wprawdzie proces negocjacji na paszczynie midzykantonalnej i na szczeblu federacja kantony, trwa niejednokrotnie dugo, co jest czsto z zewntrznego punktu widzenia niezrozumiae, jednak w efekcie kocowym prowadzi on do pozytywnych rezultatw. Z drugiej strony, obywatele jakiego kantonu mog czu si w pewnym sensie poszkodowani, jeli nie posiadaj tych samych praw, jakimi dysponuj obywatele innego kantonu. Zdecydowanie do wad systemu federalnego w ujciu szwajcarskim nale jego koszty. Kady z kantonw posiada swj rzd, administracj,

50

Miasta
M G ,K P
Rob Hopkins prowadzi ekologiczny styl ycia. Uprawia cz ywnoci na wasne potrzeby, przygotowywa si do zaoenia ekowioski, budowa dom z gliny i somy. Ale i tak przey szok, gdy usysza, jakie konsekwencje przyniesie zmniejszenie produkcji ropy, ktre nastpi po przekroczeniu tzw. peak oil (szczytu jej wydobycia). Pracowa wwczas w Irlandii i uczy ekologicznego projektowania ogrodw, budynkw i farm. Pierwszego dnia kursu postanowi pokaza studentom lm dokumentalny e End of Suburbia (Koniec przedmie). Na pokaz zaprosi wystpujcego w nim geologa zajmujcego si rop, dr. Colina Campbella, ktry mieszka w okolicy. Ten dzie odmieni ycie Hopkinsa. Zrozumia, e mieszkacy pastw uprzemysowionych s dzi cakowicie zaleni od surowca, ktrego zasoby nieubaganie si kurcz. Wedug Roberta Hirscha, specjalisty ds. energii, wydobycie ropy na wiecie moe zacz si zmniejsza ju w cigu 2-5 nastpnych lat. Zacz si zastanawia, jak pojedzie po zakupy, jak bdzie mg odwiedzi przyjaci itd. W jego miejscowoci, irlandzkim Kinsale, samochd jest niezbdny do zaatwiania podstawowych spraw. Wiedzia, e potra zaprojektowa dom i ogrd tak, aby by samowystarczalnym. Jednak co z innymi? Bdzie pilnowa ogrodu z broni w rku, gdy jego ssiedzi nie bd mieli co je i czym si ogrza? Usiad wic ze studentami i zaczli si zastanawia, jaki wpyw na Kinsale bdzie mia spadek wydobycia ropy oraz jak przej do niezalenoci od

TEORIA W PRAK TYCE

wolne od ropy
niej. Po wielu dyskusjach, a take rozmowach z mieszkacami, powsta plan zmniejszenia zuycia energii w Kinsale do 2021 r. Zaproponowano w nim szereg rozwiza w kwestii energetyki odnawialnej, ywnoci, transportu czy edukacji. Mniejsze dostawy ropy oznaczaj bowiem nie tylko niedogodnoci zwizane z dojazdem do pracy. Jest ona niezbdna do przewoenia nawozw sztucznych, uprawiania kombajnami pl czy do dystrybucji ywnoci do sklepw. Bez ropy przestaje dziaa przemysowy system produkcji ywnoci. Dlatego te pomys na inicjatywy Transition (ang. przejcie) obejmuje m.in. uprawy lokalnych ogrodw czy uczenie si wielu zapomnianych dzi umiejtnoci, np. robienia zapasw na zim. i zdrowiem. Prowadzonych jest niemal 20 rnych projektw, a w inicjatyw zaangaowao si cznie ok. 300 osb. Pierwszym krokiem byy spotkania edukacyjne i pokazy lmw dla mieszkacw, by mogli lepiej zrozumie, na czym polegaj kryzys paliwowy i zmiany klimatyczne. Zapobieganie im jest bowiem jednym z kluczowych elementw ruchu Transition. Jednym z najbardziej znanych projektw Transition Totnes jest wprowadzenie miejscowej waluty funta Totnes, banknotw o takiej samej wartoci, jak normalne funty. Mona ni paci jedynie w lokalnych sklepach, ktre wczyy si do akcji (jest ich ju ok. 80). Dziki temu pienidze nie mog wycieka z lokalnej spoecznoci. W ubiegym roku wystartowa take projekt Podziel si ogrodem, w ramach ktrego w nieuywanych ogrodach mog uprawia warzywa osoby nie majce wasnej ziemi. W zamian za tak moliwo, oddaj wacicielom cz plonw. Korzysta z niej obecnie 21 ogrodnikw. Rozpocz si te projekt sadzenia drzew orzechowych, m.in. jadalnych kasztanw i migdaw. Organizowany jest hurtowy zakup kolektorw sonecznych. Trwaj te prace nad przewodnikiem po lokalnej ywnoci i pomoc w docieplaniu domw. Ide Transition jest budowanie lokalnych gospodarek, ktre byyby w znacznej mierze samowystarczalne. To miasta pene ogrodw, korzystajce z lokalnych, odnawialnych rde energii, miasta, w ktrych ludzie yj w wolniejszym tempie ni gdzie indziej, a wiele osb utrzymuje si z tradycyjnych rzemios.

Zaczo si w Totnes
Pierwszym miastem, w ktrym rozpocz si proces przejcia, jest Totnes w Devon, na poudniu Wielkiej Brytanii, gdzie Rob przeprowadzi si po powrocie z Irlandii. Pozna tam Naresha Giangrande, ktry rwnie interesowa si tematem peak oil. Postanowili wraz z innymi mieszkacami stworzy pozytywn wizj przyszoci miasta o rosncej jakoci ycia, a jednoczenie odpornego na kryzysy przychodzce z zewntrz. Podstawowym zaoeniem inicjatyw Transition jest wczenie w proces przemian ogu mieszkacw miasta, rm, urzdw, organizacji spoecznych i szk tak, aby bya to wsplna sprawa, rozumiana i akceptowana przez wszystkich. W Totnes dziaa dzi 10 grup tematycznych, zajmujcych si m.in. energi, budownictwem, ywnoci

51
Idea okazaa si zaraliwa. Po zaledwie trzech latach, na wiecie dziaa ju ok. 160 ocjalnych inicjatyw Transition, od Wielkiej Brytanii, poprzez Irlandi, USA, a po Australi, Japoni i Now Zelandi. Kolejnych kilkaset znajduje si w fazie pocztkowej, zarejestrowanych jako mullers, czyli ci, ktrzy dopiero rozpoznaj temat i szukaj partnerw. Pierwsza polska prba zainspirowana ruchem Transition to Sopocka Inicjatywa Rozwojowa, ktra rozpocza od W kocu zorganizowano pierwsze spotkanie i pokaz lmu o tym, jak mieszkacy Kuby poradzili sobie z nagym spadkiem dostaw ropy. Na to spotkanie przyszedem ja Kamil, od dawna zainteresowany sprawami ekologii i lokalnej demokracji. Po lmie Graham i Stephen przedstawili ide Transition Towns. Pierwszym krokiem jest zawsze powoanie Grupy Sterujcej. W Westcli weszo do kilka osb aktywnych w innych inicjatywach, sposobu na powstrzymanie negatywnych tendencji. Wikszo osb wie co o zmianach klimatu, za spraw mediw mwi Graham ale wydaje mi si, e ludzie wci nie syszeli zbyt wiele na temat szczytu wydobycia ropy. W obu przypadkach albo te sprawy bagatelizuj, albo kupuj opowie o tym, e spoeczestwa cakowicie si rozpadn i wszyscy bdziemy walczy o ostatnie krople ropy, niczym bohaterowie lmu Mad Max. Nic wic dziwnego, e wol myle o czym innym! Zaczynamy od tumaczenia, e wyzwania, przed ktrymi stoimy, s powane i skomplikowane, a my nie mamy wszystkich odpowiedzi. Przedstawiamy, oparte na raportach specjalistw, moliwe scenariusze wydarze: od katastrocznych, gdy postpowanie lokalnych spoecznoci w ogle si nie zmienia, po pozytywne, prawdopodobne, jeli rozpoczniemy sprawdzone projekty Transition, w ktre kady moe si zaangaowa. Ludzie lubi te projekty, bo s one nieagresywne, ukierunkowane na konstruktywne rozwizania. Podoba im si rwnie to, e ich efekty mog zobaczy w swojej spoecznoci. Wiele osb wyrazio ch wsppracy, w zalenoci od wasnych zainteresowa. S jednak i tacy, ktrzy odczuwaj strach lub maj opory, eby zmieni dotychczasowy sposb mylenia i styl ycia. Staramy si dla nich tworzy atmosfer zrozumienia i przekona do pozytywnych rozwiza. Inne organizacje gwnie demonstruj i to moe odpycha wiele osb mwi Alicja. Transition Westcli nikogo nie odstraszy, bo ma pozytywne nastawienie i nie szuka winowajcw. Pocztkowo na spotkaniach pojawiao si nie wicej ni 40 osb. Zbieralimy od nich adresy e-mail i numery telefonw budowalimy w ten sposb list potencjalnych wsppracownikw. Obecnie utrzymujemy kontakt z ok. 300 osobami (m.in. poprzez biuletyn informacyjny), z ktrych kilkadziesit to liderzy rnych grup, przekazujcy informacje dalej. Powstaa strona internetowa, a lokalni dziennikarze sami podchwytuj nasze tematy. Ostatnio grono odbiorcw znaczco

TRANSITION WESTCLIFF

dziaa na rzecz wprowadzenia demokracji uczestniczcej. Urzd miasta przyzwyczai si, e wszelkie decyzje moe podejmowa waciwie samodzielnie. Konsultacje spoeczne sprawiaj wraenie dziaa fasadowych mwi Maja Grabkowska z Inicjatywy. Tymczasem mieszkacy Sopotu najlepiej znaj swoje potrzeby i maj nieraz wietne pomysy na rozwizywanie miejskich problemw. Aby mc z tego potencjau korzysta, potrzebny jest naprawd demokratyczny sposb zarzdzania miastem.

Westcli wkracza do akcji

Pomys na to, by zacz inicjatyw w Westcli, pojawi si podczas rozmowy ze Stevem Jordanem mwi Graham Burnett. Steve obejrza lm Koniec przedmie, a ja z kolei rok wczeniej suchaem wystpienia Roba Hopkinsa, ktry opowiada o ruchu Transition. Pomylelimy wwczas czemu by nie zaoy takiej inicjatywy w naszym miecie? Postanowienie, podjte pod wpywem lokalnego piwa w pubie, musiao kilka miesicy poczeka na realizacj.

m.in. czonek rady stowarzyszenia dzielnicowego, przewodniczcy regionalnego zwizku ogrodnikw ekologicznych, wykadowca collegeu oraz ja student na wydziale pracy socjalnej. Pniej doczyo jeszcze kilka osb, m.in. zakonnica zainteresowana sprawami spoecznymi i eko-duchowoci. Grupa miaa duo entuzjazmu, bogat pul dowiadcze i mas lokalnych kontaktw, wic wiele drzwi stao otworem. Jednoczenie z braku czasu musielimy si skupi na najbardziej efektywnych dziaaniach, budujcych baz poparcia dla projektu. Wana bya tu rada twrcw idei Transition, by nie nadwera si i pracujc nad odpornoci swojej miejscowoci, dba rwnie o wasne siy.

Po pierwsze edukacja
Cz naszego wysiku suy uwiadomieniu lokalnym grupom, wadzom i mieszkacom bez straszenia! konsekwencji zmian klimatycznych i wyczerpywania si zapasw taniej ropy. Gbokie zrozumienie tych problemw zwiksza szans przyjcia przez mieszkacw modelu Transition jako

52
si zwikszyo zrobilimy prezentacj w collegeu w Essex oraz zostalimy zaproszeni do lokalnej szkoy. O ile na pocztku zainteresowanie byo niewielkie, co nieco nas frustrowao, obecnie ludzie czsto kontaktuj si z nami, aby dowiedzie si wicej o Transition Westcli. listka ds. zdrowia psychicznego z lokalnej suby zdrowia, wykadowczyni lokalnego uniwersytetu i miejscowa organizacja zajmujc si promocj zdrowia. A wszystko to za spraw jednego e-maila, ktry ludzie przesyali do swoich znajomych, a my tylko czekalimy na odzew. Praktyczne dziaania id znacznie sprawniej, jeli uda si zbudowa wizi z lokalnymi wadzami. Zaczlimy od zebrania adresw e-mail wszystkich radnych Westcli i zaproszenia ich do wsppracy. Odpowiedziay tylko dwie osoby Mimo tego, co miesic wysyamy biuletyn do wszystkich samorzdowcw, aby byli wiadomi istnienia naszych dziaa. Jestemy rwnie w kontakcie z lokaln administracj. Zaprosilimy na spotkanie tych urzdnikw, ktrych zakres odpowiedzialnoci sprawia, e mog by potencjalnie zainteresowani naszymi inicjatywami. Ze strony gminy zaowocowao to m.in. pomysami na wspprac oraz zaproszeniem nas na posiedzenie Komitetu ds. Zrwnowaonego Rozwoju. nia i imprezy tak, abymy pniej mieli odpowiedni grup do realizacji wikszej iloci projektw. Od czasu do czasu odkrywamy inicjatywy, ktre wkomponowuj si w zakres dziaania Transition Westcli, np. niezalenie od nas organizowane kursy ekologicznej uprawy ogrodw. Westcli byo pierwszym Transition Town w hrabstwie Essex, ale niedawno pojawiy si podobne inicjatywy w Maldon, Writtle i Rayleigh. Jestemy w kontakcie, wspieramy si wiedz i materiaami, planujemy wsplne spotkania. Wiele osb, ktre dotd nie miay kontaktu z tematami zmian klimatycznych, szczytu wydobycia czy lokalizmem, ma szans zaangaowa si w now dziaalno. Jednoczenie trzeba mie na uwadze, e model Transition wymaga zwikszenia wiadomoci spoeczestwa, w atmosferze wzajemnego szacunku i zrozumienia, dlatego dochodzenie do niego bywa czasochonne. Aby zapobiec najpowaniejszym konsekwencjom koca ropy i zmian klimatycznych, niezbdne s nie tylko dziaania rzdu lub indywidualne postawy. Wielu ludzi instynktownie rozumie, e konieczne s rwnie wysiki na poziomie lokalnych spoecznoci, jednak wikszoci osb, ktre spotykamy, zrozumienie tego zajmuje troch czasu. To jak elementy ukadanki i nauczenie si umiejtnoci pracy w grupie. Kolejny rok pracy przed nami. Inicjatywy Transition to nie tylko sposb na wsplne przygotowanie si do nadchodzcego kryzysu paliwowego. To take okazja do spotka towarzyskich, do tworzenia wizi midzy ludmi i szansa na lepsze ycie, bliej przyrody. Marcin Gerwin, Kamil Pachako

Praktyczne i widoczne
Od pocztku mielimy wiele zapau do praktycznych dziaa. Ogranicza nas jednak brak czasu i spoecznego wsparcia. Dodatkowo, wiele spraw trzeba byo przedyskutowa, gdy okazao si, e rozumienie koncepcji TT jest odmienne u rnych osb. Pomimo trudnoci, rozpoczlimy realizacj kilku maych projektw i jednorazowych inicjatyw, wykorzystujcych lokalne zasoby. Ludzie wydaj si bardziej zainteresowani ide Transition, gdy konkretne projekty ju funkcjonuj blisko nich. Inicjatywy takie, jak Spacer po ogrodach uytkowych, Wycieczka po eko-domach, Podnie jabko, Podziel si ogrodem czy cieszcy si duym zainteresowaniem Festiwal Dobrego ycia, pokazuj ludziom, e nie zajmujemy si tylko teori. Do Wycieczki po eko-domach zgosili si ju waciciele domw, ktrzy maj podzieli si swoimi dowiadczeniami z instalacj rnego rodzaju sprztu. W ubiegym roku na wycieczce po eko-domach w ramach Transition Stroud zjawio si ponad 250 osb (na 12 tys. mieszkacw), wic przygotowujemy si na to, e u nas bdzie podobnie. Projekt Podziel si ogrodem, prowadzony przez rne inicjatywy Transition w Wielkiej Brytanii, tak si spodoba stacji Channel 4, e miesic temu dodaa na swojej stronie internetowej zakadk Podziel si swoim kawakiem ziemi (landshare.channel4. com) dla caego kraju, pod patronatem znanego kucharza i ekologicznego farmera. Z kolei w ramach projektu Podnie jabko w ub. roku w Londynie zebrano kilka ton owocw. Gdy ogosilimy, e planujemy zorganizowa Festiwal Dobrego ycia, swoje entuzjastyczne wsparcie zgosio kilkoro lokalnych terapeutw, specja-

Wykorzysta lokalny potencja

Wiele grup w naszym miecie ju robi rzeczy zgodne z ide Transition choby lokalny zwizek kredytowy. Co prawda ich liderzy nie widz jeszcze moliwoci wsppracy, jednak powoli prbujemy budowa wzajemne zrozumienie i wspiera te organizacje, np. przez wsplne imprezy i promocj ich dziaalnoci na naszych spotkaniach i w biuletynie. Wydaje si, e w wielu miejscowociach, gdzie prniej rozwijaj si grupy Transition, ju wczeniej byo wielu dziaaczy zainteresowanych lokalnymi sprawami, bdcych jednoczenie ekspertami w rnych dziedzinach, na ktrych wspiera si idea przejcia uprawa ywnoci, budownictwo, odnawialne rda energii. W naszym miecie albo nie dotarlimy jeszcze do takich osb, albo pracuj nad swoimi projektami i nie widz zbienoci z nami, albo ich po prostu nie ma, bo np. zostali wyssani do pobliskiego Londynu. Dlatego nasza praca polega w znacznej mierze na tworzeniu kadr poprzez szkole-

Dla osb, ktre chciayby zaoy inicjatyw Transition w swojej miejscowoci, przygotowany zosta przewodnik (Transition Initiatives Primer). Mona go pobra za darmo ze strony www.transitiontowns.org. Zosta on przetumaczony na kilka jzykw.

GOSPODARKA SPO CZNA

Nr 1 MMIX

BIBLIOTEKA KONGRESU USA

G
Inaugurujemy w Obywatelu stay dodatek tematyczny, zatytuowany Gospodarka Spoeczna. Jego celem jest prezentacja tekstw podwaajcych (neo)liberalny sposb postrzegania kwestii gospodarczych, wedle ktrego im mniej regulowany rynek i sabszy wpyw pastwa na procesy ekonomiczne, tym wicej zyskuje cae spoeczestwo. Takim tezom dominujcym dzi, lecz faszywym i sucym wycznie wielkiemu biznesowi, nie za obywatelom chcemy przeciwstawi inne spojrzenie.
Naszym zadaniem bdzie prezentacja przykadw, analiz i rozwaa teoretycznych, ktre pozwol wskaza, i rozsdnie stosowany interwencjonizm gospodarczy przynosi pozytywne efekty spoeczne i ekonomiczne. Chcemy wnie wkad w krytyk liberalnego paradygmatu. Ukaemy naszym Czytelnikom, e sektor publiczny moe dziaa sprawnie. e efektywna moe by nie tylko wasno prywatna, lecz take pastwowa, komunalna, spdzielcza czy akcjonariat pracowniczy. e silna rola rnych form reprezentacji pracownikw nie jest anachronizmem, lecz wyznacznikiem gospodarek pastw zamonych i nowoczesnych. I tak dalej. Chcemy w miar moliwoci przywrci armatywnie! do debaty publicznej tak niemodne dzi pojcia, jak suwerenno gospodarcza, gospodarka trjsektorowa, samorzdno pracownicza, etatyzm, interwencjonizm pastwowy czy polska myl techniczna. G ? ................................... S ............................... T B S ................ W ................................ N ........................ ...... ..............................

54

GOSPODARKA SPOECZNA Nazwa tej wkadki tematycznej inspirowana jest dziaalnoci rodowiska skupionego wok czasopisma Gospodarka Narodowa, wydawanego w latach 1931-1938. Tworzyli je gwnie modzi urzdnicy pastwowi i naukowcy, ktrzy uwaali, e gwarancj przezwycienia zacofania cywilizacyjnego Polski oraz rozwizania problemw spoecznych, jest aktywna rola pastwa w procesach gospodarczych, nadrzdna wobec interesw i oczekiwa kapitau prywatnego, zwaszcza duego. Nie chodzio przy tym o pochwa kadego etatyzmu. Jeden z autorw Gospodarki Narodowej, Stefan Mayer, uwaa, e etatyzm jest narzdziem polityki klasowej: staego przywaszczania przez buruazj dochodu spoecznego za zgod i z pomoc pastwa. Jednoczenie stara si on wykaza, e istnieje moliwo wykorzystania etatyzmu w zupenie innym kierunku: do dokonywania korekty podziau dochodu narodowego zgodnie z zasad sprawiedliwoci spoecznej, w interesie klas nieposiadajcych jak prezentowa t koncepcj Kazimierz Dziewulski w ksice Spr o etatyzm 1919-1939. Jake aktualne s to koncepcje w czasach, gdy decydenci wszelkich opcji politycznych uwaaj, e naley poskromi roszczeniowe grupy spoeczne oraz sprzeda jak najwiksz cz majtku publicznego, a jednoczenie oszczdny budet pastwa czsto suy do jawnego lub zakamuowanego wspierania prywatnych przedsibiorstw i wielkich koncernw zagranicznych.

NR 1

Gospodarka Narodowa powstaa w odpowiedzi na kryzys gospodarczy lat 30. oraz na towarzyszce mu skostnienie i dogmatyzm starszego pokolenia ekonomistw-liberaw. Twrcy tego dwutygodnika zaproponowali nowe spojrzenie na rol pastwa i jego agend w kreowaniu zjawisk gospodarczych. Jak pisa jeden z liderw rodowiska, Aleksander Ivnka, w swych Wspomnieniach skarbowca 1927-1945, w pimie tym byy stale wysuwane zagadnienia gospodarcze Polski o charakterze strukturalnym: niedostatek surowcw i mit rzekomo bogatej Polski, przeludnienie wsi i jej ukryte bezrobocie, niedorozwj przemysu, brak wychowania gospodarczego spoeczestwa. W zakresie metodyki gospodarowania pooony zosta nacisk na rol pastwa i planowania. Nawizujc nie tyle do pogldw, ile do oglnego prolu tamtego rodowiska, zrezygnowalimy jednak z przymiotnika narodowa w nazwie. Po pierwsze dlatego, e w epoce akcesu do takich struktur ponadnarodowych, jak np. Unia Europejska, tamta nazwa brzmiaaby nieco anachronicznie. Po drugie za dlatego, e jak uczy dowiadczenie ultraliberalnej prawicy narodowej, zapatrzonej np. w Margaret Thatcher ci, ktrzy maj nard na ustach, niekoniecznie promuj rozwizania dla korzystne. Po trzecie, gdy sowo spoeczna wskazuje pewn rnic midzy nami a twrcami GN wicej ufnoci pokadamy we wasnoci uspoecznionej ni pastwowej. Zapraszamy do lektury pierwszego numeru Gospodarki Spoecznej. Redakcja Obywatela

DROGA DO UBSTWA I DROGA DO BOGACTWA. LITOGRAFIA Z R. AUTOR: CURRIER & IVES. BIBLIOTEKA KONGRESU USA. NAPISY NA BAKACH MYDLANYCH: SYSTEM KREDYTOWY, SPEKULACJE, HAZARD, GIEDA, GRY LOSOWE, ZAKADY, LOTERIA ITP.

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

55

G
M Kadego roku w Wielkiej Brytanii miliardy funtw znikaj gdzie po drodze z gospodarki do budetu pastwa. Raport przygotowany na zamwienie tamtejszych zwizkw zawodowych pokazuje, co si nimi dzieje i co zrobi, by zamiast najbogatszym podatnikom i wielkiemu biznesowi suyy dobru wsplnemu. Warto mu si przyjrze, gdy take w Polsce nie wszyscy lubi paci podatki.

,
S
mowanych dziaa, dlatego praktyk owego rodzaju w przeciwiestwie do dwch pozostaych nie sposb uzna za nieuczciwe. Problem w tym, e prawo nie powinno umoliwia takich rodzajw optymalizacji podatkowej, ktre naruszayby dwie fundamentalne zasady sprawiedliwego systemu podatkowego. Mwi one, e dochody o podobnej wysokoci powinny podlega podobnemu opodatkowaniu, a obcienie podatkowe rosn proporcjonalnie do dochodw. Tymczasem, jak pokazuje raport, w Wielkiej Brytanii najlepiej zarabiajcy s w stanie znacznie efektywniej korzysta z istniejcych ulg i innych moliwoci zmniejszania podatkw. Dotyczy to gwnie osb, ktre nie utrzymuj si z pracy najemnej, lecz prowadz wasne rmy lub pracuj na zasadzie samozatrudnienia.

O
Pod koniec lutego 2008 r. ukazao si opracowanie zatytuowane The Missing Billions: The UK Tax Gap (Brakujce miliardy. Niedobory podatkowe w Wielkiej Brytanii), przygotowane przez analityka podatkowego Richarda Murphyego dla centrali zwizkowej TUC (Trades Union Congress). Powstao ono na podstawie drobiazgowej analizy rozmaitych statystyk rzdowych oraz danych udostpnianych przez najwiksze brytyjskie przedsibiorstwa za okres 2000-2006. Powicone jest analizie tzw. niedoborw podatkowych rnicy midzy faktycznymi wpywami podatkowymi a kwotami, ktrych naleaoby si spodziewa w wyniku zastosowania przepisw podatkowych do procesw zachodzcych w gospodarce. Na rnic t skada si wystpowanie trzech rodzajw praktyk osb prywatnych i przedsibiorstw. Po pierwsze, uchylanie si od podatkw (tax evasion), czyli po prostu oszustwa skarbowe, polegajce np. na ukrywaniu czci dochodw czy zanianiu wartoci celnej importowanych towarw. Po drugie, obchodzenie podatkw (tax avoidance), czyli zmniejszanie zobowiza podatkowych dziki balansowaniu na granicy prawa, wykorzystujc znajdujce si w nim luki, np. podczas rozlicze midzy poszczeglnymi spkami nalecymi do tego samego waciciela. Wreszcie, spodziewane wpywy do budetu ogranicza tzw. optymalizacja podatkowa (tax planning), czyli w peni legalne zmniejszanie ciarw podatkowych, np. dziki racjonalnemu korzystaniu z dostpnych ulg, majcych stymulowa zachowania korzystne spoecznie. W tym trzecim przypadku deklaracje podatkowe wypeniane s zgodnie z rzeczywist natur podej-

P
Raport w zupenie nowym wietle stawia wiele liberalnych argumentw pojawiajcych si w dyskusjach na tematy ekonomiczne. Murphy podaje, e w Wielkiej Brytanii kadego roku a 25 miliardw funtw traconych jest wskutek obchodzenia podatkw. 12,9 miliardw oszczdzaj osoby zyczne, 11,8 miliardw siedemset najwikszych przedsibiorstw. Dodatkowe 8,4 miliardw brytyjski budet traci w wyniku optymalizacji podatkowej ze strony najbogatszych mieszkacw Wysp (tj. tych zarabiajcych co najmniej 100 tys. funtw rocznie; grupa ta stanowi ok. 570 tys. osb). Obala to mit, jakoby biznes i przedsibiorcy byli szczeglnie obcieni wiadczeniami na rzecz zbiorowoci. Jest take dowodem na to, e skala wydatkw na usugi publiczne, rzekomo zbyt dua, w rzeczywistoci jest znacznie mniejsza ni faktyczne moliwoci brytyjskiej gospodarki. Autor raportu podkrela, e nawet jeli kto nie zgadza si z nim w sprawie koniecznoci rozwoju sektora publicznego, powinien przynajmniej zgodzi si, e obecna sytuacja jest niesprawiedliwa, gdy uniemoliwia zmniejszenie obcie grup mniej zarabiajcych. Z przytoczonych oblicze wynika, e odzyskanie poowy rodkw, ktre zwykli obywatele trac kadego roku w efekcie obcho-

56

GOSPODARKA SPOECZNA dzenia podatkw przez inne osoby i podmioty, pozwolioby podnie wysoko pierwszego progu podatkowego z ok. 5,4 tys. do 10 tys. funtw. Ta sama kwota mogaby pozwoli na zwikszenie wysokoci pastwowych emerytur a o jedn pit lub wybudowanie pidziesiciu szpitali. Nieco ponad jedna czwarta kwot traconych wskutek tax avoidance jest rwna np. 10-procentowemu wzrostowi publicznych nakadw na edukacj, ktry mgby si dokona, gdyby podatki pacono rzetelnie.

NR 1

R
Z raportu wynika, e brytyjski system podatkowy jest szczeglnie przyjazny dla tych, ktrym i tak powodzi si najlepiej. Pidziesit najwikszych brytyjskich przedsibiorstw paci podatki w wymiarze o 5 punktw procentowych mniejszym, ni mona by si spodziewa na podstawie ich ocjalnych dokumentw ksigowych (to efekt m.in. odwlekania spat w czasie). Stawka podatkowa, ktr faktycznie pac, w cigu analizowanego siedmioletniego okresu spadaa o ponad 0,5 punktu procentowego rocznie, pomimo niezmiennej wysokoci podatku dochodowego od osb prawnych. W efekcie, w 2006 r. stopa tego podatku wynosia dla nich w praktyce 22,5%, cho parlament ustali j dla najwikszych rm na 30%. Jeli obecne trendy si utrzymaj, to w 2011 r., gdy opodatkowanie mniejszych przedsibiorstw osignie planowany poziom 22%, mae rmy bd oddawa brytyjskiemu skusowi wiksz cz dochodw ni molochy. Efekt w. Mateusza (bogatym bdzie dodane) dziaa take w przypadku osb zycznych. Pracownicy najemni nie maj zbyt wielu praktycznych moliwoci zmniejszania obcie podatkowych, choby z racji tego, e nie s w stanie opaci doradcw podatkowych, ale przede wszystkim z tego powodu, e moliwo oszczdzania na podatkach niejako z denicji przysuguje wycznie tym, ktrych dochody przekraczaj biece potrzeby, a wic maj np. kapita, ktry mog transferowa za granic. W raporcie czytamy, e Brytyjczycy zarabiajcy poniej 30 tys. funtw rocznie s w stanie, za pomoc ulg i zwolnie, odpisa od podstawy opodatkowania rednio zaledwie 4% dochodw (1200 funtw), na co skadaj si gwnie preferencje dla osb dodatkowo oszczdzajcych na staro za porednictwem towarzystw emerytalnych. Tymczasem osoby zarabiajce 100 tys. funtw rocznie odpisuj od podatku

rednio 10% dochodw (10 tys. funtw), a ci zarabiajcy milion funtw rocznie, zmniejszaj podstaw opodatkowania a o 30%, m.in. w zwizku z kupowaniem nieruchomoci pod wynajem. Okazuje si, e ju powyej progu 50 tys. funtw rocznego dochodu, efektywne opodatkowanie Brytyjczykw ma charakter zbliony do liniowego. Zrnicowana jest take sytuacja podatnikw w zalenoci od charakteru ich zatrudnienia. Prowadzcy wasn dziaalno gospodarcz, w tym jednoosobow, pac podatki od zysku, co daje im moliwo manipulacji podczas sporzdzania bilansw kosztw i zyskw. Tymczasem zwykli brytyjscy podatnicy pac PAYE, podatek od przychodu odcigany przez pracodawc od kadej ich wypaty, a nastpnie odprowadzany przez niego do urzdu skarbowego. Rozpatrujc wszystkie te zjawiska na bardzo oglnym poziomie, istnienie tak duych niedoborw podatkowych, na ktre skadaj si przede wszystkim niezapacone podatki najwikszych rm i najbogatszych obywateli, zwiksza rozwarstwienie spoeczne i jest sprzeczne z zasad rwnoci wobec prawa, dlatego stanowi zagroenie dla spjnoci spoecznej oraz powoduje spadek zaufania do demokracji.

C
Sposoby na niepacenie podatkw s rzecz jasna inne w przypadku rm i osb prywatnych, jednak wikszo oglnych mechanizmw jest wsplnych. Nale do nich m.in.: zmiany formalnych podmiotw transakcji, np. w ten sposb, by podatek od uzyskanych w jej wyniku dochodw by pacony nie przez te, ktre je faktycznie uzyskuj, ale takie, ktre mog go paci wedug niszej stawki (np. czonkw rodziny, ktrzy mieszcz si w niszym progu podatkowym lub rmy zalene, ktre ciesz si przywilejami podatkowymi). zmiany formalnego miejsca transakcji przynoszcych dochd, zwaszcza na jeden z rajw podatkowych, czyli pastwo, w ktrym obowizuj nisze podatki, a informacje na temat patnikw nie s udostpniane ich krajom macierzystym. Szczeglnie due moliwoci wi si z zakadaniem tam spek-crek. Przykadowo, mog by one formalnymi wacicielami patentw czy praw autorskich. W efekcie, przedsibiorcy pac (nisze) podatki za granic, od zyskw wypracowanych w kraju macierzystym. Sposobem na oszukanie skusa, dostpnym dla osb zatrudnionych w r-

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA ca midzynarodowa w zakresie cigania zalegoci podatkowych nie jest dobrze rozwinita. Z zarysowanych powodw, wzgldne straty brytyjskiego budetu s wiksze w przypadku podatku od przedsibiorstw ni od osb zycznych.

57

mach dziaajcych na skal midzynarodow, zwaszcza kadry zarzdzajcej, jest dzielenie ich wypat na kilka czci, by przynajmniej od niektrych z nich paci niszy podatek. zmiany charakteru transakcji; przykadem moe by wypacanie kadrze menederskiej uposae w formie nie pensji, lecz dywidendy od posiadanych akcji swojego przedsibiorstwa, co pozwala unikn pacenia skadek na ubezpieczenie spoeczne (tzw. National Insurance). Oszczdno na podatkach moe zapewni take wypata czci wynagrodzenia w naturze. Wyjtkowo atrakcyjne jest rozliczanie dochodw jako zyskw osiganych z obrotu aktywami kapitaowymi (capital gains), m.in. dlatego, e w przypadku podatku od zyskw kapitaowych (CGT) tzw. kwota wolna jest niemal dwukrotnie wysza ni w przypadku podatku dochodowego. opnianie formalnego odnotowania transakcji, np. stosowanie sztuczek ksigowych pozwalajcych na zmniejszanie faktycznie paconego podatku kosztem zwikszania wysokoci tzw. podatku odroczonego w danym momencie dua cz podatkw rmy jest przesunita na bliej nieokrelon przyszo. W raporcie czytamy, e podczas badanej siedmiolatki rednia wysoko podatku odroczonego wzrosa w przypadku pidziesiciu analizowanych przedsibiorstw z 209 do 934 milionw funtw. W 2006 r. w bilansach tych rm czna kwota podatkw o nieznanym terminie spaty wyniosa 47,7 miliarda funtw, czyli bya o ponad 2 miliardy wiksza ni czne wpywy z tytuu podatku od przedsibiorstw w roku podatkowym 2006/07. Warto podkreli, e oszczdza mona nie tylko na podatku dochodowym, ale take np. VAT (z tego powodu wiele sklepw internetowych formalnie zaopatruje si na Wyspach Normandzkich, ktre jako tzw. dependencje Korony Brytyjskiej nie podlegaj brytyjskiemu systemowi podatkowemu) czy opatach skarbowych, np. w przypadku, gdy kupuje si nieruchomoci za porednictwem spek zalenych, zarejestrowanych w innym kraju. Oglnie biorc, rmom znacznie atwiej jest obchodzi i optymalizowa podatki. Wane znaczenie maj tu wiksze moliwoci formalnego prowadzenia czci aktywnoci za granic. Ch pacenia jak najniszych podatkw wpywa na decyzje takie, jak lokalizacja centrali rmy oraz jej lii, formalne miejsce zatrudnienia pracownikw, kraj, w ktrym zacigane s kredyty czy lokowane aktywa. W skrajnych przypadkach rmom zdarza si cakowicie ucieka z dziaalnoci do innych krajw, jako e wsppra-

C
Gwn wartoci opracowania, zwaszcza dla czytelnikw z innych krajw, nie jest jednak przedstawienie patologii w brytyjskim systemie skalnym, lecz pokazanie, e pastwo posiada cakiem bogaty arsena rodkw, jeli tylko jest zdeterminowane, by z nimi walczy. Murphy proponuje debat publiczn wok nastpujcych kierunkw dziaa na rzecz uszczelnienia systemu. S to: 1. Wprowadzenie do prawodawstwa zasady, ktra kae traktowa wszelkie wiadome prby obchodzenia podatkw jako niemoliwe do zaakceptowania, co otworzy nowe moliwoci ich sdowego zwalczania. Dotychczas walka z nieuczciwymi podatnikami podobna bya grze w kotka i myszk, polegaa bowiem na cigym ataniu prawa na podstawie wykrytych przypadkw wykorzystywania istniejcych luk. Autor raportu przekonuje, e wadze publiczne musz narzuci wasne reguy gry, w oparciu o demokratyczn legitymacj do egzekwowania ustalonych przez siebie podatkw. Proponuje wprowadzenie zapisu, e kade posunicie biznesowe, ktrego wycznym bd gwnym celem byoby umoliwienie pacenia mniejszych podatkw, moe by do celw podatkowych traktowane jako niezaistniae. Stworzy to podstawy prawne do uznawania za nielegalne wszystkich sztuczek majcych na celu obchodzenie podatkw dziki wykorzystaniu moliwoci tkwicych w nieprecyzyjnych przepisach. Wojna z unikaniem podatkw powinna si take toczy na polu jzyka. Przykadowo, szkodliwe jest mwienie o pienidzach podatnikw, sugerujce, e legalne podatki polegaj na zabieraniu ludziom czci ich prawowitej wasnoci. Murphy sugeruje, by mwi raczej o funduszach publicznych, czy wrcz wsplnych. 2. Powstrzymanie planowanych, znacznych redukcji etatw w HM Revenue & Customs (HMRC, Urzd ds. Poboru Podatkw). Brytyjski rzd zamierza do 2011 r. zwolni co czwartego pracownika HMRC, cznie 25 tys. osb. Tego rodzaju oszczdnoci w wydatkach publicznych bd pozorne, gdy uniemoliwi walk ze zidentykowanymi patologiami, ktra mogaby by nieocenionym rdem dodatkowych wpyww do budetu. Autor opraco-

58

GOSPODARKA SPOECZNA wania podaje, e w roku podatkowym 2006-2007 przecitny cakowity koszt zatrudnienia pracownika aparatu skarbowego by niemal stukrotnie niszy ni przypadajce na niego wpywy do budetu, cho rzecz jasna nie wystpuje tu prosta zaleno liniowa. 3. Cakowite zlikwidowanie tzw. zasady staego zamieszkania (domicile rule). Mwic w uproszczeniu, osoby, ktre s tzw. rezydentami podatkowymi w Wielkiej Brytanii, ale jednoczenie nie jest ona formalnie ich miejscem staego zamieszkania, pac w tym kraju jedynie cz podatkw. Zmiana tego przepisu mogaby stanowi rdo funduszy wystarczajce do zredukowania o poow wystpujcego na Wyspach ubstwa dziecicego. 4. Likwidacja zbdnych ulg podatkowych, tj. tych, z ktrych korzystaj przed wszystkim najbardziej zamoni. Przykadem mog by ulgi dla osb inwestujcych w Venture Capital Trusts oraz Enterprise Incentive Schemes, fundusze wspierajce innowacyjn, drobn przedsibiorczo. Wieloletnie dane pokazuj bowiem, e ich pozytywny wpyw na rozwj tego rodzaju rm jest znikomy, s one natomiast intensywnie wykorzystywane do celw optymalizacji podatkowej. Zniesienie wspomnianych ulg przyniesie 235 milionw funtw rocznie, ktre mog by przeznaczane na znacznie bardziej efektywne metody wspierania przedsibiorczoci bezporednio przez pastwo. 5. Wprowadzenie mechanizmw utrudniajcych omijanie podatku od zyskw kapitaowych dziki transferowaniu na maonkw praw wasnoci do aktyww tu przed ich sprzeda. Rozwizaniem moe tu by opodatkowanie sprzeday aktyww bdcych darowizn od maonka w takiej samej wysokoci, jak gdyby pozostaway one jego wasnoci, jeli od ich przekazania do sprzeday mino mniej ni rok. 6. Objcie podatkiem dochodowym wszystkich zyskw kapitaowych z aktyww, ktre pozostaj w danych rkach przez mniej ni rok. Nie powinny by one bowiem traktowane jako zyski z inwestycji, poniewa inwestycje maj z denicji charakter dugofalowy. Powinno to przynie rodki (500 milionw funtw rocznie) wystarczajce do np. generalnego remontu 200 brytyjskich szk podstawowych. 7. Reforma systemu ulg podatkowych zwizanych z darowiznami dla organizacji poytku publicznego. Chodzi tu m.in. o likwidacj nieuzasadnionych (oraz stwarzajcych pole do naduy) przywilejw podatkowych dla darczycw. Ich istnienie okazuje si nie mie istotnego wpywu na sytuacj nansow tych organizacji, a stanowi dla nich znaczne obcienie biurokratyczne. Uproszczenie

NR 1

systemu spowodowaoby przy tym wzrost dochodw tych organizacji. 8. Ustanowienie dodatkowego podatku od dochodw z inwestycji kapitaowych, powyej pewnego ich poziomu tak, aby byy one opodatkowane podobnie, jak dochody wypracowane (tj. osigane dziki sprzeday towarw lub usug), po uwzgldnieniu obciajcych ich skadek na ubezpieczenie spoeczne. 9. Wprowadzenie minimalnej stopy podatku dochodowego dla najlepiej zarabiajcych tak, aby nie byli oni w stanie wykorzystywa systemu ulg i zwolnie do stopnia nieakceptowalnego spoecznie. Murphy proponuje dla osb zarabiajcych 100 tys. funtw rocznie ustali j na poziomie 32% (obecnie pac oni rednio 30,8%), 150 tys. 37%, a ponad 200 tys. 40%. Nawet jeli cz osb ucieknie z podatkami poza Wyspy, da to w sumie rodki, ktre mona by wykorzysta do zwikszenia o 400 funtw poziomu rocznych zarobkw, poniej ktrych w ogle jest si zwolnionym z podatku dochodowego. 10. Aktywniejsze uczestnictwo w midzynarodowych dziaaniach uniemoliwiajcych naduycia za porednictwem rajw podatkowych, np. wymuszajcych wiksz jawno. Niektre z ok. siedemdziesiciu z nich wrcz opary znaczn cz swoich gospodarek na umoliwianiu pacenia u siebie (niskich) podatkw osobom, ktre zycznie w nich nie zamieszkuj. Wielka Brytania ma tutaj szczeglne pole do popisu, gdy wiele rajw podatkowych stanowi jej protektoraty bd terytoria zalene. O tym, jak wanym kierunkiem dziaa moe si to okaza, wiadczy moe nastpujca kalkulacja: a 47 pensw z kadego funta wydanego w brytyjskich supermarketach na banany, traa do ktrego z rajw podatkowych. 11. Zmiana warunkw funkcjonowania niewielkich spek z ograniczon odpowiedzialnoci tak, aby miay one mniejsze moliwoci popeniania naduy skalnych. Raport stwierdza, e ta forma prowadzenia dziaalnoci gospodarczej opiera si na szeregu anachronicznych zaoe i obecnie niezliczone, niemal pozbawione kapitau spki su wycznie omijaniu podatkw. Rozwizaniem tego problemu moe by prawodawstwo skaniajce do prowadzenia niewielkich biznesw w formie spek partnerskich (Limited Liability Partnerships), co ma take liczne dodatkowe zalety, jak ograniczenie obcie biurokratycznych dla rm. 12. Rozwijanie wsppracy zagranicznej na rzecz egzekwowania od przedsibiorstw caoci zobowiza spoecznych, jakie wi si z ich dziaalnoci. Chodzi tutaj m.in. o wsparcie dla idei Komisji Europejskiej, ktra zabiega o wprowadzenie

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA wiarygodne, twarde dane. Zwizkowcy z TUC tumacz, e publikujc takie raporty, oparte na badaniach naukowych, chc nie tyle forsowa wasne pogldy, co stymulowa merytoryczn debat publiczn wok najwaniejszych problemw spoeczno-gospodarczych. Naley mie nadziej, e polskie zwizki, ktre podobne dziaania podejmuj na bardzo ograniczon skal, dostrzeg, e mog by one skutecznym narzdziem. Po drugie, moglibymy si uczy od Brytyjczykw lepszego stawiania pyta o przyczyny problemw spoecznych i gospodarczych. Uciekanie si do wszelkich sposobw na zapacenie jak najmniejszych podatkw, stanowi w kadym kraju siln pokus dla pewnego odsetka rm i osb prywatnych, jednak bodaj nigdzie poza Polsk okradanie przez nich uczciwej wikszoci bo tym ono de facto jest nie jest traktowane z tak pobaliwoci czy wrcz jako dowd zaradnoci. Micha Sobczyk

59

tzw. wsplnej skonsolidowanej podstawy opodatkowania (CCCTB), co uniemoliwioby wiele naduy dokonywanych obecnie za porednictwem rajw podatkowych. Ogromne moliwoci daoby take wprowadzenie wymogu, by rmy transnarodowe miay obowizek sprawozdawczoci w rozbiciu na poszczeglne kraje, w ktrych prowadz dziaalno. Uatwioby to identykacj przypadkw, gdy miejsce pacenia podatkw jest odmienne od miejsca faktycznego prowadzenia dziaalnoci gospodarczej.

Znaczna cz zaproponowanych powyej pomysw na ograniczanie niedoborw podatkowych moe stanowi inspiracj do rozwijania polskich rozwiza, zaadaptowanych do lokalnego kontekstu. Warto jednak zwrci uwag nie tylko na praktyczny aspekt raportu. Po pierwsze, uznanie budzi idea serii wydawniczej ToUChstone Pamphlets, ktr zainaugurowao omawiane opracowanie. W jej ramach ukazuj si broszury powicone bardzo rnym zagadnieniom ekonomicznym, spoecznym, a nawet ekologicznym napisane przystpnym jzykiem, ale zawierajce

Pene wersje broszur z serii ToUChstone Pamphlets oraz dodatkowe informacje (np. metodologiczne), znale mona na stronie www.tuc.org.uk/touchstone

bd ADRIAN CLARK

60

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

S
R B Mylc o modelu szwedzkim, zwykle kojarzymy go z hojnym pastwem socjalnym, gwarantujcym wiadczenia spoeczne na godziwym poziomie. To jednak tylko jedna strona rozwiza i procesw, ktre zoyy si na charakterystyczny model rozwoju w tym kraju. Drug stron jest sfera stosunkw pracy.
Jest ona wana zarwno z punktu widzenia poziomu dobrobytu wielu grup, jak i dlatego, e uwzgldnienie jej pozwala odpowiedzie na pytanie, dlaczego szwedzki model pastwa socjalnego nie doprowadzi do destabilizacji i racej nieefektywnoci, jak niektrzy pamitaj z czasw realnego socjalizmu. Idc na skrty, kto rzekby, e w tym ostatnim ustroju mielimy rodki produkcji w caoci w rkach pastwa, a w Szwecji take w rkach prywatnych. Jest to odpowied daleko niepena. Po pierwsze dlatego, e nie tumaczy zalenoci midzy struktur wasnoci a efektywnoci. Po drugie natomiast, pomija fakt, e stosunki pracy w Szwecji, cho trzymaj si kapitalistycznego fundamentu, zawieraj w sobie jednoczenie lozo daleko posunitego kompromisu ze wiatem pracy. A to stawia Szwecj nie tylko w sferze socjalnej, ale take stosunkw pracy pomidzy socjalizmem a kapitalizmem.
bnd JONATHAN GRIFFITHS

H
Szwecja, cho podobnie jak Holandia rozwijaa si w krgu kultury protestanckiej, nie zostaa potg handlow ani te przez dugi czas nie powstawao tu silne mieszczastwo. Tote do poowy XIX w. bya krajem gwnie rolniczym, a rewolucja industrialna nastpia dopiero w ostatnich dekadach owego stulecia. Zaczynajc od niskiego poziomu rozwoju, Szwecja wesza w faz niezwykle dynamicznego wzrostu. W latach 1850-1970 bya najszybciej rozwijajc si gospodark na wiecie, osigajc w tym ostatnim roku trzecie miejsce wedug wskanika PKB na gow mieszkaca1. Wzrost ten w duej mierze kraj zawdzicza eksportowi elaza i drewna oraz wysokiej jakoci i sprawdzonej

marce szwedzkich produktw. Nie mniej wan rol odegraa jednak odpowiednia polityka gospodarcza i stosunki pracy. Wejciu w faz skokowego rozwoju szwedzkiej produkcji towarzyszyo powstanie ruchu robotniczego oraz powoanie partii reprezentujcych pracownikw przemysowych. Inicjatywy te byy w nastpnym stuleciu silnie powizane, co wobec dugotrwaych rzdw socjaldemokratycznych ugruntowao mocn pozycj zwizkw, a w rezultacie masowo zrzeszonej w nich klasy robotniczej. Rewolucja przemysowa, cho nadesza tu do pno, natraa na do specyczny grunt, co od pocztku miao znaczenie dla ksztatowania si nowych stosunkw spoecznych. W odrnieniu od wikszoci pozostaych regionw Europy, Skandynawia nieskaona bya pitnem feudalizmu ani neofeudalizmu (gospodarki folwarczno-paszczynianej). Co

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA przez parti komunistyczn i modzie zrewoltowan zgodnie z duchem epoki. Protesty byy skierowane nie tylko przeciw pracodawcom, ale take poddaway krytyce kierownictwo LO za zbytni ugodowo i nie do demokratyczne reprezentowanie interesw wiata pracy. Protesty te miay zatem podoe tylko czciowo ekonomiczne, a w czci spoeczno-kulturowe. W tamtym burzliwym okresie wprowadzono zwyczaj, ktry zmieni relacje w zakadach pracy ku jeszcze mniejszej hierarchizacji ni dotd. Jan kerstedt ze School of Economics and Social Sciences w Dalarna Hgskolan wspomina, e wanie w kocwce lat 60., pod wpywem de radykalnie demokratycznych, faktycznie zniesiono formy ocjalne (zwracanie si per Pan) w niemal wszystkich instytucjach i relacjach spoecznych, take w zakadach pracy. Doprowadzio to do zmniejszenia dystansu midzy pracownikami, kadr kierownicz i kapitalistami. Jednak bardziej doniose w skutkach byo chyba wspomniane siowe stumienie protestw robotniczych w 1931 r. Po tych wydarzeniach wadz przekazano w rce socjaldemokracji, ktra dzierya j niemal nieprzerwanie przez kilka kolejnych dekad, ugruntowujc i rozwijajc charakterystyczny szwedzki model pastwa dobrobytu. W pierwszych powojennych dziesicioleciach wzmocnia si te istotnie pozycja zwizkw (co byo ogln tendencj w wiecie zachodnim), ale pierwsze kroki ku modelowi opartemu na dialogu midzy Kapitaem a przedstawicielami wiata pracy zostay poczynione znacznie wczeniej. Szczeglne znaczenie miaa wdraana od lat 50. tzw. strategia Rehna-Meidnera. Tak opisuje j Steven Saxonberg: Idea planu bya taka, e zwizkowcy zgadzali si popiera szybk restrukturyzacj i nie przeciwstawiali si zwolnieniom. Poprzez centralne negocjacje uzgodniono polityk pacow, ktra gwarantowaa rwne pace za tak sam prac niezalenie od zyskownoci poszczeglnych przedsibiorstw. W rezultacie najbardziej efektywne rmy paciy nisze pace ni wolnorynkowe i mogy si rozwija jeszcze szybciej, a rmy najsabsze paciy wysze pace ni wolnorynkowe, co prowadzio je szybciej do bankructwa. Pracownicy zmuszani byli tym samym do wikszej elastycznoci i do poszukiwania pracy w rmach bardziej efektywnych. Takie rozwizania zapewniy, e przemys szwedzki rozwija si i unowoczenia szybciej 4 ni w warunkach wolnorynkowych . Autorzy tej koncepcji powoywali si wwczas nie tylko na argumenty efektywnoci czy rozwoju, ale take odwoywali do retoryki sprawiedliwoci i egalitaryzmu. Argumentowali, e skoordynowane na

61

za tym idzie, w Szwecji, bdcej jeszcze w poowie XIX w. ubogim krajem rolniczym, chopi mieli od wiekw utrwalon w tradycji i strukturze spoecznej niezaleno i wynikajc z niej podmiotowo. To poczucie podmiotowoci musiao si udzieli nowej klasie robotniczej, ktra w duej mierze wyonia si wanie z ludnoci chopskiej. Czynnikiem wzmacniajcym byo tu take bardzo wczesne wprowadzenie 2 powszechnej edukacji w 1848 r. Edukacja dawaa wiksz samowiedz oraz moliwo zdobywania i doskonalenia umiejtnoci, a przez to zwikszaa mobilno spoeczn. Inn wan cech szwedzkich stosunkw spoecznych, ktra wrcz bezporednio przeoya si na przyszo stosunkw pracy, bya zasada Bruksmentalitet. Profesor historii w Dalarna Hgskolan, Tekeste Negash, wskazuje na ni, jako na zaczerpnity z obszarw wiejskich zwyczaj kooperacyjnych relacji midzy ludnoci pracujc w danej gazi rzemiosa a pracodawc. Ta regua ksztatowaa si na dugo przed faz industrializacji i stanowia istotne podoe dla pniejszych form wspdziaania midzy Kapitaem a wiatem pracy. Kolejnym wanym czynnikiem lecym u podstaw powstania stosunkw przemysowych, bya wczesna demokratyzacja ycia publicznego i brak zewntrznej opresji politycznej, co okazao si zapor przed radykalizacj ruchu robotniczego, jak znamy z dowiadcze choby rosyjskich.

K
Wszystkie powysze uwarunkowania wpyway na relatywnie wysok pozycj rodzcej si klasy robotniczej. Jednak pocztki kapitalizmu nie byy tu usane rami. Konikt klasowy wystpowa, cho sabiej ni w innych krajach, a gdzieniegdzie przybiera bardzo antagonistyczne formy, jak choby w przypadku gonego strajku w 1879 r. czy brutalnej pacykacji strajku w 1931 r. Wan cezur okaza si rok 1936, kiedy to Saltsjbaden LO (krajowy zwizek zawodowy) i SAF (gwne zrzeszenie pracodawcw) zawary porozumienie w sprawie ograniczonych interwencji na rynku pracy, zobowizujce obie strony do prowadzenia negocjacji w przyszych sytuacjach spornych. Nastpnie miay miejsce kolejne porozumienia, ktre rozwijay 3 tradycj zapocztkowan w Saltsjbaden . Oczywicie nie wyeliminowao to cakowicie strajkw z ycia spoecznego. Po dekadach spokoju, w latach 1968-69 miaa miejsce fala dzikich strajkw, wspieranych

62

GOSPODARKA SPOECZNA szczeblu centralnym okrelenie zarobkw w myl zasady rwna paca za rwn prac wyeliminuje rnice pac pomidzy osobami jednakowo wykwalikowanymi, zmniejszajc nierwno dochodw, a jednoczenie sprzyjajc wzrostowi gospodarczemu i restrukturyzacji 5 ekonomii . Realizacji tej zasady towarzyszyy wysokie zasiki i aktywna polityka pastwa na rynku pracy, dziki czemu robotnicy byli mniej skonni protestowa przeciwko czstym zmianom restrukturyzacyjnym, nioscym ryzyko zwolnie. Sytuacja materialna pracownikw w razie tymczasowej utraty zatrudnienia bya zabezpieczona, a jednoczenie mieli moliwo i publiczn zacht ku temu, by podj prac w innych warunkach. Jak widzimy, system ten gwarantowa elastyczno, zarwno po stronie siy roboczej, jak i w odniesieniu do przedsibiorstw, ktre miay moliwo poddawania si innowacjom.

NR 1

P
Pastwo szwedzkie stworzyo szeroko rozwinity system usug publicznych poprzez donansowanie przedszkoli, suby zdrowia, edukacji i instytucji opiekuczych (np. dla osb w podeszym wieku i niepenosprawnych). Inwestycje te, poza bezporednim poytkiem dla dobrobytu grup i jednostek, daway jeszcze inne proty. Stworzyy dodatkowe miejsca pracy, w tym dla tej czci spoeczestwa, ktra miaa mniejsze szanse znalezienia jej w fabrykach dla kobiet. Sfeminizowane zawody weszy na rynek pracy, co sprzyjao upodmiotowieniu kobiet, pocztkowo ekonomicznemu, a z czasem i politycznemu. Dziki rozbudowie instytucjonalnej opieki nad dziemi, kolejne grupy kobiet mogy lepiej godzi macierzystwo z wykonywaniem zawodu lub wejciem na rynek pracy. Caa ta spirala zalenoci prowadzia wic do wzrostu zatrudnienia i to w bardzo funkcjonalny sposb. Rozbudowywana sfera usug publicznych rwnolegle wspieraa tworzenie miejsc pracy w pozostaych branach. Wan cech szwedzkiego systemu wiadcze byo to, co mona opisa przy pomocy kategorii dekomodykacji (dos. odtowarowienia). Pojcie to wprowadzi w swym synnym dziele The three worlds of welfare capitalism G. Esping-Andersen i oznacza ono, w uproszczeniu, uniezalenienie dostpu do wiadcze od sytuacji jednostek lub rodzin na rynku. Dla przykadu, tam, gdzie dostpno wiadcze zaley gwnie od skadek, a wic od zatrudnienia i od wielkoci uzyskanego t drog dochodu, poziom dekomodykacji jest niski, czyli w niekorzystnej sytuacji znajduj si grupy o sabszej pozycji na rynku lub znajdujce si poza nim. Dla odmiany, model socjaldemokratyczny, ktrego Szwecja jest gwnym przedstawicielem, mia zwaszcza w czasach swej najwikszej wietnoci (ale take dzi) wysoki poziom dekomodykacji, gdy dostpno wielu usug publicznych jest niemale cakowicie uniezaleniona od pozycji wiadczeniobiorcy na rynku.

Szwecja rednia Polska dla UE25 Gwni aktorzy uzwizkowienie zorganizowanie pracodawcw wskanik reprezentacji pracowniczej w miejscu pracy Przebieg stosunkw pracy objcie ukadami zbiorowymi stopie centralizacji ukadw zbiorowych wskanik aktywnoci strajkowej 56% 56% 3% 34% 34% 9% 20% 20% 0% 77% 55% 25% 58% 17% 20%

86%

53%

22%

RDO: HTTP://WWW.EUROFOUND.EUROPA.EU/EIRO/COUNTRY/SWEDEN.PDF

Z tabeli wynika, e wspczenie w Szwecji uzwizkowienie jest znaczco wysze ni rednia unijna. Wskaniki s wysokie na tle pozostaych pastw Unii take jeli chodzi o reprezentacj pracownicz w miejscu pracy oraz objcie ukadami zbiorowymi. Niszy ni redni dla UE jest wskanik aktywnoci strajkowej, co przy duym uzwizkowieniu (i wobec tego uatwionych szansach wikszego protestu) sugeruje, e rednie warunki pracy i pace s na tyle korzystne, i pracownicy z reguy nie musz posuwa si do strajku. Tym bardziej, e w kraju tym wypracowane s kooperacyjne zasady dialogu midzy pracodawcami a klas pracownicz w sytuacji spornej.

Czsto w argumentacji neoliberalnej pojawia si zarzut, e pastwo opiekucze powoduje zanik etosu pracy i indywidualnej odpowiedzialnoci za wasne utrzymanie a to prowadzi do obnienia wydajnoci i w konsekwencji do zaamania systemu. Jak ta argumentacja ma si do modelu szwedzkiego? Czy w zdekomodykowany system utrzyma wzgldn

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

63

efektywno? Dlaczego ludzie w warunkach tak hojnego systemu wiadcze spoecznych nie stracili motywacji do pracy? Odpowiedzi mona zapewne szuka w czynnikach kulturowych, ale rwnie w zasadach, jakie rzdz tamtejszymi stosunkami pracy. Nie bez znaczenia jest fakt, e silnie zakorzeniona w krajach nordyckich tradycja protestancka sprzyjaa uksztatowaniu si wysokiej jakoci etosu pracy. W przypadku Szwecji dochodzi take inna, mniej znana cecha spoeczestwa, ktr analizowa ke Daun w swej ksice Swedish Mentality, bdcej jednym z waniejszych dzie antropologicznych, stanowicych wgld we wspczesn szwedzk mentalno. Wedug owego autora, t cech jest uczciwo. By moe troch w tym pozytywnego stereotypu czy wrcz idealizowania, ale jest prawdopodobne, e w zakadach pracy cecha ta moga stanowi wany element regulujcy etos pracy. Nawet jeli nie zawsze do koca uwewntrzniony przez pojedynczego pracownika, to jednak spoecznie normowany przez otoczenie. Bodcem wzmacniajcym takie postawy moga by te sama sytuacja pracownikw w miejscu zatrudnienia. Przypomnijmy, e ich pozycja bya tu mocna, dajc poczucie nie tylko godziwych warunkw i przyzwoitej pacy, ale take partycypacji, za porednictwem zwizkowych przedstawicieli (o czym pisz dalej). Robotnicy mieli moliwo zyskania poczucia, i s wspgospodarzami zakadw. To za sprawiao, e ocigajcy si wsptowarzysze mieli spore szanse spotyka si z ostracyzmem nie tylko ze strony przeoonych, ale take innych pracownikw. I tu dochodzimy do trzeciej i to najsilniejszej systemowo hipotezy, dlaczego system mimo opiekuczoci zachowa wzgldn wydajno. Chodzi o zagwarantowan podmiotowo obywatela w miejscu pracy. wiadomo posiadania wasnej reprezentacji w postaci liderw zwizkowych (a take rzdzcej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej), ktrzy na najwyszym szczeblu mieli moliwo wspdecydowania o warunkach pracy i losach przedsibiorstwa, bya czynnikiem, ktry mg wyzwala, a przynajmniej wzmacnia podmiotowo klasy robotniczej i wspodpowiedzialno za zakad pracy i czynnoci wykonywane w nim. atwo zobrazowa to poprzez kontrast, zestawiajc wczesn Szwecj np. z PRL-em. Tu mielimy do czynienia ze stanem, w ktrym zarzdzanie byo do paternalistyczne lub gdzieniegdzie anarchiczne. Robotnicy mieli wiadomo, e od ich pracy niewiele zaley, pozostaje ona bez wikszego wpywu na zarobki. Pracodawc byo pastwo, dla czci obywateli

Szwecja rednia Polska dla UE25 Stopa bezrobocia (rednio w latach 2000 - 2004) Stopa zatrudnienia (2000 - 2004) Zarobki kobiet w porwnaniu do mczyzn (2002) Wskanik zatrudnienia kobiet (2000 - 2004) Miesiczne koszty pracy (2003) rednie roczne zarobki brutto (2004) Przecitna tygodniowa liczba przepracowanych godzin (2000 - 2004) 5,5% 8,7% 18,5%

73,1%

62,8%

52,6%

85%

75%

86%

71,5% 4313 33620

54,7% 2888 28619 (2001)

47% 699 (2004) 6230 41,5 (20012004)

39,90

40,5

RDA: HTTP://WWW.EUROFOUND.EUROPA.EU/EIRO/COUNTRY/SWEDEN.PDF HTTP://WWW.EUROFOUND.EUROPA.EU/EIRO/COUNTRY/POLAND.PDF

Dane z tabeli pochodz niestety sprzed 5 lat, a wic nie uwzgldniaj m.in. wskanikw z Bugarii i Rumunii (ktre w wielu aspektach obniyyby redni unijn). Nie uwzgldniaj rwnie zmian, jakie dokonay si zwaszcza w nowych krajach czonkowskich wskutek przynalenoci do UE. Szczeglnie wskaniki, ktre ulegaj wahaniom, jak stopa bezrobocia, trzeba traktowa z pewnym dystansem. Niemniej wskaniki zaprezentowane w tabeli pozwalaj uchwyci zasadnicze cechy modelu szwedzkiego na tle reszty pastw Unii. Wskaniki te w wikszoci przemawiaj na korzy Szwecji. Zaskakiwa moe jedynie rnica w zarobkach mczyzn i kobiet, ktra jest wiksza ni rednia dla UE25, a porwnywalna z Polsk. Moe to dziwi tym bardziej, e Szwecja ju kilka dekad temu wypracowaa rozwizania sprzyjajce odnalezieniu si kobiet na rynku pracy. Skd wic dysproporcje w zarobkach, zwaszcza w porwnaniu z krajami, ktre s mniej women friendly? Odpowied po czci wskazuje kolejna rubryka wskanik zatrudnienia kobiet. Jest on znacznie wyszy ni rednia unijna. W wielu innych krajach kobiety (troch na skutek tradycji, ale take nieprzychylnego im rynku pracy) zostaj w domach i nie s uwzgldniane w statystykach. Natomiast w Szwecji wiele kobiet, ktre gdzie indziej byyby pozbawione pracy, znajduje zatrudnienie w sektorze publicznym i usugach opiekuczych (gdzie zarobki zazwyczaj nie przekraczaj redniej). Warto zwrci te uwag na relatywnie wysokie koszty pracy i to, e nie prowadz one do szczeglnie wysokiego bezrobocia, wbrew temu, co maj w zwyczaju sugerowa analitycy neoliberalni.

64

GOSPODARKA SPOECZNA majce do wtpliw legitymacj. W takich warunkach trudno byo o krystalizowanie si etosu pracy i odpowiedzialnoci za przedsibiorstwo. Szwedzki przykad to rozwizanie odmienne, w ktrym podmiotowo pracownika jest wiksza ni w liberalnym kapitalizmie i w paternalistycznym pastwowym socjalizmie.

NR 1

byo przywizanych do instytucji dobrobytu, z ktrych przynajmniej w czci wczeniej korzystao. W zwizku z tym, przedstawiciele owych rnych grup nie byli a tak podatni na ideologi zerwania z pastwem opiekuczym. Obywatele, ale i politycy, byli raczej skonni uzna potrzeb racjonalizacji i restrukturyzacji systemu, ni jego odrzucenia.
bnd YLVAS

W
Mimo to take Szwecja odnotowaa u schyku lat 80. spowolnienie gospodarcze, wymuszajce reeksj nad dotychczasowymi zasadami tego modelu spoecznego. Wedug Per-Andersa Edina i Roberta Topela, na szwedzki model w odniesieniu do rynku pracy skaday si wczeniej dwa zasadnicze komponenty: a) wysoce scentralizowane ukady zbiorowe od lat 30. przez ponad cztery dekady wysoko pac i warunki pracy byo regulowanych przez centralne negocjacje midzy najwikszym zwizkiem zawodowym (LO) a zrzeszeniem pracodawcw. b) aktywna pastwowa polityka rynku pracy, zmierzajca do utrzymania penego zatrudnienia, zachcajca do inwestowania w kapita ludzki i ua6 twiajca mobilno pracownikw . Ta diagnoza bya aktualna zwaszcza 20 lat temu. Obydwa lary a zwaszcza ten pierwszy ju od koca lat 80. zaczy podlega zmianie pod wpywem istotnego spowolnienia wzrostu gospodarczego. Pojawia si wwczas tendencja, inspirowana take oglnym klimatem intelektualnym w naukach ekonomicznych, aby czciowo zdecentralizowa zawieranie ukadw zbiorowych i przenie je na poziom branowy czy zakadowy. Porzucono wraz z tym ide restrykcyjnego zrwnywania pac, argumentujc, e moe ono zmniejsza motywacj do podnoszenia kwalikacji i inwestowania w kapita ludzki, a przez to zmniejsza produktywno i konkurencyjno szwedzkiej gospodarki. W konsekwencji reform pierwszej poowy lat 90., rnice w zarobkach wzrosy, cho i tak do poziomu niszego ni w innych krajach. Krytyce poddane zostay take wysokie koszty pastwa socjalnego oraz bardzo wysoki stopie redystrybucji. Jednak w Szwecji cho nastpiy zmiany nie mia miejsca tak wielki demonta pastwa opiekuczego, jak w innych krajach w analogicznym okresie. Steven Saxonberg tumaczy ow specyk powszechnoci wiadcze w ramach szwedzkiej po7 lityki spoecznej . Poniewa szereg wiadcze spoecznych przysugiwa kademu z tytuu obywatelstwa, wiele grup spoecznych (nie tylko klasa robotnicza, ale take klasa rednia)

S
Szwedzkie zwizki zawodowe zachoway do dzi due znaczenie oraz liczebno. W 2007 r. stopie uzwizko8 wienia wynosi tu 78% , co oznacza spadek wzgldem 1995 r., by najwyszy (86%), ale nadal stawia Szwecj w czowce pod tym wzgldem, obok Danii i Norwegii. Dla porwnania, w Polsce wedle tego samego rda uzwizkowienie wynosio 16% W Szwecji, podobnie jak w wielu innych pastwach, wyszy wskanik uzwizkowienia jest w sektorze publicznym (88-90% w zalenoci od wykonywanej pracy) za niszy w sektorze prywatnym (63-66%)9. Pozycja zwizkw jest przy tym stosunkowo silna. W odrnieniu od wielu pastw, nie powouje si tu rad pracownikw w celu zawarcia ukadw zbiorowych. Pracownicy w miejscu pracy maj natomiast moliwo wyboru spord siebie przedstawicieli do zarzdu przedsibiorstwa. Dla zakadw liczcych ponad 25 pracownikw, dwa miejsca w zarzdzie przysuguj reprezentantom zaogi. Jeli liczba pracujcych wynosi ponad 1000, przysuguj im trzy miejsca w zarzdzie. Wobec

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA jak i urzeczywistniaj promowane obecnie, take na poziomie unijnym, denie do dialogu spoecznego. Wieloletnia praktyka ukadw zbiorowych nie tylko bya ustpstwem na rzecz wiata pracy, odgrn popraw jego pooenia, ale take zaoferowaniem mu instrumentu wspdecydowania o wasnej sytuacji spoecznej. Szwecja jest o tyle ciekawym przykadem, e owego upodmiotowienia klasy robotniczej dokonano bez obalania systemu kapitalistycznego, lecz w toku jego rozwijania. Owa podmiotowo nie jest i w adnym momencie nie bya totalna, ani te wprowadzona rewolucyjn drog, jak pragno to uczyni wielu ideologw i dziaaczy komunistycznych. Moe dziki tej ostronej ewolucyjnoci zapobiegnito wielu skutkom ubocznym, jakich dowiadczyy pastwa realnego socjalizmu. Szwedzki model nie by stanem pastwa, lecz procesem majcym rne stadia. W wielu okresach, jak choby w czasach polityki gospodarczej opartej na doktrynie Rehna-Meidnera, prbowano godzi motywacyjno i innowacyjno z egalitaryzmem. Oprcz owych prb godzenia rnych, czsto przeciwstawianych wartoci, a take ewolucyjnoci, wan cech szwedzkiego modelu ktra szczeglnie odnosi si wanie do stosunkw pracy jest elastyczno, wynikajca z praktykowania dialogu midzy rnymi podmiotami spoecznymi. Duga tradycja w wypracowywaniu tej cechy ma szans uatwi Szwedom uporanie si z obecnym kryzysem oraz z dalszym dostosowywaniem gospodarki i spoeczestwa do nowych wyzwa cywilizacyjnych. Rafa Bakalarczyk

65

tendencji do zmniejszania liczebnoci zarzdw, przedstawiciele pracownikw mog stanowi nawet ok. 1/3 ich skadu10. Dlatego formua ta stanowi podstaw partycypacji pracowniczej. W wikszoci spraw maj oni te same uprawnienia, co czonkowie zarzdu bdcy udziaowcami rmy. Nie mog jednak bra udziau w dyskusjach odnoszcych si do kwestii, w ktrych zachodzi ewidentny konikt interesu midzy pracodawc a zwizkiem. Podstawowy mechanizm ustalania wysokoci wynagrodze i warunkw pracy opiera si jednak nadal na ukadach zbiorowych. Obejmuj 11 one 90% pracownikw . Kodeks pracy odgrywa tu mniejsz rol ni owe ukady zbiorowe. To charakterystyczne dla krajw skandynawskich podejcie zdaje si sprzyja wikszej elastycznoci stosunkw pracy w obliczu dynamicznych zmian ni w krajach, ktre opieraj si na szczegowych regulacjach prawnych i niskim stopniu dialogu spoecznego midzy zatrudnionymi a pracodawcami. Zmianie uleg natomiast stopie centralizacji ukadw zbiorowych. Wskanik centralizacji wynosi 0,56, co na tle UE jest wysokim wynikiem, ale znacznie 12 niszym ni w Szwecji w latach 80. (0,74) . Wwczas ukady zbiorowe byy zawierane gwnie na poziomie krajowym. Ostatnie dwie dekady przyniosy tendencj do upowszechnienia ukadw zbiorowych take na poziomach branowym i zakadowym. Czsto sytuacja poszczeglnych pracownikw jest regulowana na kilku poziomach. Zmiany te zwikszyy znaczenie i niezaleno lokalnych zwizkw zawodowych, kosztem krajowych konfederacji zwizkowych, ktre nadal jednak peni wane funkcje koordynujce. Owa dywersykacja i wielopoziomowo z jednej strony miay zapewni wiksz elastyczno stosunkw pracy, z drugiej jednak komplikuj nieco system. Aby usprawni go i uczyni bardziej przejrzystym, powoano w 2000 r. biuro mediacji (Medlingsinstitutet), ktre m.in. porzdkuje zawierane ukady wedug okrelonych kategorii.

1. The Swedish Economy (fact sheet), Swedish Institute 2006. 2. http://www.sweden.se/eng/Home/Quick-facts/Facts/Swedisheducation/ 3. Zbigniew M. Klepacki, Ryszard awniczak, Wspczesna Szwecja, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974. 4. Steven Saxonberg, Szwedzki model ma si dobrze, Problemy Polityki Spoecznej nr 7/2004. 5. Per-Anders Edin, Robert Topel, Wage Policy and Restructuring: The Swedish Labor Market since 1960 [w:] The Welfare State in Transition, The University of Chicago Press 1997. 6. Ibidem. 7. Steven Saxonberg, op. cit. 8. http://www.worker-participation.eu/national_industrial_relations/countries/sweden 9. Ibidem. 10. Ibid. 11. Ibid. 12. http://www.eurofound.europa.eu/eiro/country/sweden_4.htm

Szwedzki model stosunkw pracy stanowi cz bardziej oglnej lozoi stosunkw spoecznych. Ta sama lozoa, akcentujca podmiotowo obywatela (niezalenie od przynalenoci do klasy spoecznej) i egalitaryzm, stoi za systemem wiadcze socjalnych. W obu obszarach wida denie do zamazywania hierarchii klasowych i rnic spoecznych. Jeli chodzi o stosunki pracy, na uwag zasuguje dua rola i silna, dugotrwaa tradycja ukadw zbiorowych, ktre daj zarwno spory stopie podmiotowoci ludziom pracy,

66

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

T
Dostarczanie wielu usug, ktre nazwano publicznymi, byo w caym pierwszym wiecie po wojnie domen pastwa. Dopiero od pewnego czasu widoczny jest trend ich prywatyzacji. Wiesawa Kozek: Wasno publiczna historycznie bya zwizana z rozwojem modelu pastwa opiekuczego, tzw. social state (nazywanego te welfare state). Byo to spoeczestwo oparte na zaoeniu, e za pewne funkcje opiekucze w stosunku do uboszych warstw powinno odpowiada pastwo, take nansowo. Przeszlimy te przez taki etap rozwoju, kiedy pastwo przyjmowao na siebie nowe funkcje z zakresu szeroko rozumianych usug publicznych zaczo zapewnia opiek zdrowotn, edukacj, transport zbiorowy. W tej fazie istniaa tendencja do rozbudowywania pastwa. Pniej od pocztku lat 90. zaczto prbowa innych rozwiza, gwnie dlatego, e pastwo opiekucze znalazo si pod wpywem rnych naciskw ekonomicznych, zwizanych z globalizacj gospodarki. Nie jest ju tak omnipotentne, potne, nie kontroluje ju do koca wszystkich zasobw. Wkracza w okres, gdy musi bardzo aktywnie wystpowa w grze wiatowej ekonomii, broni si, wykorzystywa swoje najlepsze atuty a jednoczenie wszystko dokadnie kalkulowa. Std tendencja do ekonomizacji usug publicznych. Pastwo chce sobie da szans na to, eby, cho to okrutne, sprawdzi, czy nie bd one lepiej dostarczane za porednictwem mechanizmw z udziaem rynku. Dlatego traktowaabym obecne tendencje jako okres przejciowy czas prb, wrcz eksperymentowania na ywym organizmie spoecznym. Jeli okae si, e liberalizacja usug publicznych nie jest skutecznym mechanizmem, to bdzie si od niej odchodzio. Czy demonta pastwa socjalnego wynika wycznie z rachunku ekonomicznego? W. K.: Nie uwaam, eby te kolejne zmiany paradygmatw oparte byy na w peni obiektywnych przesankach. Istniej po prostu fale pewnych przekona, czysto ideologicznych, dotyczcych tego, jak usugi

.W

K L

publiczne powinny by zorganizowane. Przykadowo, najpierw uwaano, e wszystko naley komunalizowa lub upastwawia, po czym fala si odwraca, wic ludzie myl inaczej i prbuj odmiennych modeli. Nigdy nie s zadowoleni, a jednak usugi publiczne musz by jako dostarczane. Co wicej, w warunkach europejskich cay czas utrzymuje si przekonanie, e dostp do tych usug powinien by zagwarantowany uboszym warstwom spoecznym niezalenie od tego, czy bd one dostarczane rynkowo, czy bd to robi rmy prywatne itp. nawet, jeli naleaoby do tego dopaca z podatkw. Warto przypomnie, e np. w latach 90. bardzo kadlimy w Polsce nacisk na to, aby usugi publiczne znajdoway si w rkach samorzdw i wydaje mi si, e by to dobry ruch, w tym sensie, e wikszo samorzdw zaczo aktywnie zabiega o dobro wsplnot i poczuo si gospodarzami na swoim terenie. Ale ten zwrot ku rozwizaniom samorzdowym to rwnie w pewnym sensie ruch w kierunku liberalizacji, bo jest wiele podmiotw, ktre maj swj interes, dziaaj na lokalnym rynku i prbuj uzyska dla siebie jak najwiksze korzyci. Niektrzy twierdzili, e model komunalny to rozwizanie optymalne, zoty rodek midzy dwoma skrajnociami, jakimi jest pastwo dobrobytu w czystej postaci oraz utopia w peni wolnego rynku. W. K.: Ja bym nie sza tak daleko. Nie pochwalam adnych ortodoksji trzeba po prostu w praktyce prbowa rozmaitych rozwiza, bo dostarczanie rnych typw usug moe by rnie zorganizowane. Ale generalnie popieram ruch ku samorzdnoci, to znaczy uwaam, e jeeli ju i jak drog, to najlepiej zacz wanie od tej. Prosz popatrze na transport zbiorowy w miastach. Tutaj liberalizacja dokonuje si powoli, instytucje lokalne twardo dzier swoj wadz. Posiadaj rodki, wic usugi transportowe w wikszoci przypadkw wiadcz spki miejskie czy zakady budetowe. S pewne ramy nansowe, ktrych nie mona przekroczy, wic inwestycje, ceny biletw itp. s pod kontrol wadz lokalnych, dyskutowane i negocjowane.

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

67

Jednak nie kady rodzaj transportu moe by zorganizowany w ten sposb. Przykadem jest kolejowy transport midzyregionalny, ktry w obecnym modelu niezbyt dobrze funkcjonuje, bo wadzom lokalnym, a nawet regionalnym, trudno si dogada, wskutek czego wiele pocze jest likwidowanych. Po prostu zawsze trzeba rozway, o jakim typie usug rozmawiamy, komu s one potrzebne, jak je nansowa, jakie mog powsta problemy, jeli tych usug zabraknie Podkrel jeszcze raz: jeli chodzi o zapewnianie spoeczestwu dostpu do usug publicznych, to podejcie powinno by pragmatyczne, a nie ideologiczne. Liberalizacja i prywatyzacja usug publicznych uzasadniane s korzyciami oglnospoecznymi. Midzy innymi, wyzwolenie si rynkowych ma nie ze sob powstawanie dodatkowych miejsc pracy, ktrych liczba przewysza spadek zatrudnienia u dotychczasowych monopolistw. Jak w praktyce, w wietle dostpnych bada, sprawdza si to zaoenie? W. K.: Co najwyej czciowo: w usugach publicznych mamy do czynienia albo ze stabilizacj zatrudnienia (przede wszystkim tam, gdzie istniej ostre normy obsady stanowisk pracy), albo z jego niewielkim spadkiem. Bywaj jednak take niespodzianki, jak np. w przypadku usug pocztowych w Niemczech, gdzie przybyo miejsc pracy. Byo to jednak zwizane przede wszystkim z rozwojem segmentu przesyek kurierskich, w ktrym impulsem do rozwoju sektora by nie tyle mechanizm rynkowy sam w sobie, co po prostu pewne zmiany technologiczne powstanie zjawiska zakupw przy pomocy Internetu. Oglnie biorc, nie wida jednak wznoszcego trendu w zatrudnieniu, a czasem jest tak, e zwizane z liberalizacj wiksze restrykcje ekonomiczne ostrzejsze budetowanie czy zmiana systemu nansowania na celowy powoduj, e liczba miejsc pracy si zmniejsza. Przykadowo, po reformie wprowadzajcej Kasy Chorych drastycznie spado zatrudnienie w polskiej subie zdrowia, co byo fenomenem na skal europejsk. Zwalniano pracownikw oraz oszczdzano na pacach, w nastpstwie czego pielgniarki i lekarze wyjedali za prac, gdzie si dao jeszcze zanim wstpilimy do Unii Europejskiej. Oba procesy, o ktrych mwimy, wpywaj nie tylko na ilo, ale rwnie jako miejsc pracy w sektorze usug publicznych. W. K.: Bardzo trudno powiedzie, jakie byy podstawowe czynniki tej zmiany, ale stao si tak, e po sektorze prywatnym, rwnie miejsca pracy

Dr hab. Wiesawa Kozek socjolog, profesor

Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje si w socjologii pracy i organizacji. Dyrektor Instytutu Socjologii Wydziau Filozo i i Socjologii UW, zaoycielka i kierownik Podyplomowego Studium Stosunkw Pracy i Zasobw Ludzkich. Uczestniczka midzynarodowych projektw badawczych, m.in. koordynowanych przez Europejsk Fundacj na Rzecz Poprawy Warunkw ycia i Pracy (Eurofound) i Europejski Instytut Zwizkw Zawodowych (ETUI); wsppracuje take z Departamentem Pracy USA. Jest autorem, redaktorem bd wspredaktorem licznych prac z dziedziny socjologii ekonomicznej, m.in. Reformy gospodarcze a spoeczestwo (1989), Spoeczestwo wobec wyzwa gospodarki rynkowej (1991), Praca w warunkach zmian rynkowych (1994), Stosunki przemysowe w Polsce: studium czterech przypadkw (1995), Zbiorowe stosunki pracy w perspektywie integracji europejskiej (1997), Spoeczne organizacje biznesu w Polsce a stosunki pracy (1998), Sprawiedliwo spoeczna. Polska lat dziewidziesitych (2001), Instytucjonalizacja stosunkw pracy w Polsce (2003), Zaamanie porzdku etatystycznego (2005), Labour Relations in Central Europe. The Impact of Multinationals Money (2007).

w usugach publicznych, ktre wczeniej wydaway si stabilne jeli chodzi o warunki zatrudnienia, zaczy podlega niekorzystnym przemianom, cho w poszczeglnych krajach rnie to wyglda. S np. kraje, ktre posuguj si prac petatow, szczeglnie w przypadku kobiet, w innych wystpuje zjawisko prac zleconych czy kontraktw cywilnych zamiast umw o prac, s wreszcie i takie, ktre wykorzystuj prac na czas okrelony ten typ umw powszechny jest w Polsce. Kady kraj ma swj model elastycznoci, ktra postpuje, w zwizku z czym miejsca pracy w usugach publicznych staj si gorsze jakociowo, np. dajce mniejsz pewno zatrudnienia. Nie ma jednak innej oferty, z ktrej pracownicy mogliby skorzysta, dlatego nie protestuj przeciw propozycjom pracodawcw. Co do zmian intensywnoci pracy, to bardzo trudno jest je zmierzy. Wskaniki, jak np. liczba przepracowanych godzin, nie opisuj ich w peni adekwatnie. W Europie obserwujemy cywilizacyjn tendencj do skracania normatywnego czasu pracy. Natomiast

68

GOSPODARKA SPOECZNA w naszych case studies okazao si, e we wszystkich przypadkach ci, z ktrymi przeprowadzalimy wywiady, deklarowali odczuwanie wikszego stresu czasowego ni byo to wczeniej, deklarowali, e praca kosztuje ich wicej wysiku, pomysowoci, e pracodawcy oczekuj wikszego zaangaowania. W ten sposb uzyskuje si wiksze efekty przy niezmienionej liczbie godzin, ale pracownik nie ma ju np. moliwoci napi si w pracy herbaty, atmosfera jest w niej zupenie inna, pena popiechu i rzeczowa. W poszczeglnych branach wzrost intensywnoci ma rny charakter. W elektroenergetyce dochodzi zadaniowy czas pracy; niby nie jest on wpisany w kontrakt, ale pracownik musi wykona pewne zadania, ktre si na dany dzie zaplanowao albo ktre wyniky w zwizku z remontami, awariami, skargami klientw. W transporcie zbiorowym mamy nacisk na cise trzymanie si rozkadu jazdy kierowcy zaczli by karani za niepunktualno, cho zdarzaj si przecie korki i inne nieprzewidziane sytuacje. Musz take raportowa, czasem sprzta autobusy, kontrolowa pasaerw; z rnych takich zada s rozliczani, cho wczeniej si nimi nie zajmowali. Z kolei w szpitalnictwie istnieje kwestia obsady stanowisk: zatrudnianych jest za mao pielgniarek i lekarzy,

NR 1

wic pracuj oni dugo, przyjmuj duo pacjentw. S bardzo zmczeni, ale nie maj jak si obroni; id na rne ustpstwa, byle utrzyma si w pracy. Jeli chodzi o poczt, to cho do nas to jeszcze tak mocno nie dotaro nastpuje mechanizacja, wprowadzana jest take nawigacja satelitarna (GPS-y); pewnie niedugo i polscy listonosze bd mocno kontrolowani. Coraz czciej pocztowcy musz si take godzi na elastyczny czas pracy, np. jednego dnia przyj na duej, bo jest duo przesyek, a drugiego na cztery godziny. Czsto stosuje si przerywany czas pracy, np. kierowca musi przyj rano na cztery godziny, potem ma przerw, za ktr otrzymuje mniejsze wynagrodzenie, a nastpnie przychodzi do pracy ponownie na godziny szczytu. Taki rozcignity dzie pracy, cho formalnie liczba przepracowanych godzin si nie zmienia, odbierany jest przez pracownikw jako wikszy wysiek. Raczej susznie. Oczekiwania pracodawcy co do liczby wykonanych zada w okrelonym czasie s coraz wiksze i nie sposb nie odpowiedzie na nie pozytywnie, bo istnieje obawa, e przy elastycznych formach pracy tym, ktrzy si nie bd stara, po prostu si podzikuje. Pracodawcy, rwnie publiczni, oczekuj dyspozycyjnoci pracownika.

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA miejscowoci odwiedza ludzi, zwaszcza starszych i jest czsto przyjacielem rodziny, dobrym znajomym, z ktrym mona otwarcie porozmawia i wyali si. Listonosze czuj, e otrzymuj od klientw jaki rodzaj sympatycznej relacji. To jest jeden z malutkich etosw, ktry moe upa. A co ze spoecznym postrzeganiem poszczeglnych zawodw zwizanych z zapewnianiem usug publicznych? Czy tutaj mona zaobserwowa jakie widoczne zmiany, zwaszcza w krajach, w ktrych prywatyzacja i liberalizacja poszy ju dosy daleko? W. K.: Myl, e tak. Przykadem moe by brana energetyczna. W spoeczestwach europejskich zawody zwizane z elektroenergetyk stay tradycyjnie bardzo wysoko, byy te zawsze dobrze zorganizowane. Tymczasem np. w Wielkiej Brytanii bardzo obniya si ranga tej profesji i to jest cile zwizane z liberalizacj i prywatyzacj. U nas nadal pozostaje ona dosy wysoka, a wspomniana grupa zawodowa postrzegana jako jedna z lepiej zorganizowanych. Wszystko zaley od tego, w jakim kierunku potoczy si prywatyzacja i liberalizacja. Wyjtkowo niszczc si s wielkie midzynarodowe rmy. wiatowi gracze maj wszystko skrupulatnie przemylane, wyliczone, racjonalnie zorganizowane. Nic si nie zmarnuje rwnie czynnik ludzki. Czowiek traktowany jest tam jak narzdzie o okrelonej rynkowej wartoci. Procesy, o ktrych rozmawiamy, przyczyniaj si take do rnicowania pracownikw w obrbie poszczeglnych sektorw. W. K.: Prywatyzacja i liberalizacja zawsze prowadz do zmiany stosunkw pracy. Dawna publiczna rma monopolistyczna ma zazwyczaj zbiorowy ukad pracy i inne regulacje, od ktrych trudno jej odej. Jednoczenie, postpujca liberalizacja powoduje, e pojawiaj si mniejsze, agresywne rmy, takie aroczne mae rekiny, ktre cho nieraz temu zaprzeczaj zazwyczaj zdobywaj przewag konkurencyjn wykorzystujc tani si robocz. Z czasem te mae rmy rosn, inwestuj i powstaje model dualny: cz rynku pracy jest wyregulowana ukadem zbiorowym, cz silnie zdecentralizowana, oparta tylko na indywidualnych umowach o prac. Jeeli liberalizacja postpuje, moe powsta co, co mona okreli modelem pluralistycznym, zdecentralizowanym: warunki pracy nie s regulowane ukadami zbiorowymi, a wycznie kodeksem pracy. Nastpuje wtedy marginalizacja czci siy roboczej, w uyciu jest paca minimalna albo

69

A co z zupenie niewymiernymi skutkami liberalizacji, np. tymi zwizanymi z etosem poszczeglnych zawodw? W. K.: Mamy tak naprawd niewiele dowodw na to, e w poszczeglnych zawodach istniay silne, ustabilizowane struktury przeyciowe, ktre moglibymy nazwa etosami. Kiedy, na pocztku XX w., mwio si o etosie zawodu nauczyciela czy lekarza. Co istotne, te mity trway nawet w obliczu okolicznoci powodujcych zanikanie etosw zawodowych. A jeli mit trwa, to znaczy, e jest po co spoeczestwu potrzebny. Jak wynika z rozmaitych bada, nawet nauczyciele, ktrzy drog zawodow przeszli w socjalistycznej szkole, skonni byli po osigniciu wieku 40-50 lat, tj. w momencie, gdy ju w dojrzay sposb penili swoje funkcje, rozumowa o wasnym zawodzie w kategoriach etosu. A przecie realny socjalizm generalnie nie sprzyja budowaniu etosw, gdy etos wyrasta na gruncie pozytywnych wartoci, w warunkach zabezpieczenia podstawowych potrzeb. Wtedy ludzie myl sobie, e mog wykonywa prac nie tylko za pienidze, nawet jeli pracodawca uwaa inaczej. Etosy suby publicznej si dawno rozpady i potrzeba bardzo wielu lat, jeli bdziemy chcieli je zbudowa, a rezultat jest niepewny. S pewne sabe oznaki, e takie wartoci mogyby si wytworzy, ale na pewno nie w warunkach daleko idcej komercjalizacji, bo gospodarka skrajnie rynkowa rwnie niszczy etosy zawodowe. Wemy zawd lekarza: pena komercjalizacja spowodowaaby mylenie o zdrowiu wycznie w kategoriach pienidza. A pacjenci bardzo oczekuj od lekarzy, e bd si zachowywali etosowo. Ci s z kolei oburzeni: My te za co musimy przey, ksztaci dzieci. To wszystko jest bardzo trudne, tym niemniej kade spoeczestwo potrzebuje zawodw etosowych. Jak ta sprawa wyglda w krajach Zachodu, gdzie w ostatnich dziesicioleciach panoway warunki bardziej sprzyjajce budowie etosw pracownikw sub publicznych? W. K.: W tych krajach toczy si wanie dyskusja na temat upadku etosw pod wpywem liberalizacji i prywatyzacji. O upadku etosu urzdniczego mwi si nawet w Niemczech, ktre byy jego ostoj. Funkcja niemieckiego urzdnika pastwowego bya prawdziwym wiadectwem pozycji spoecznej i dobrze realizowanej pracy sumiennoci, rzetelnoci, zorganizowania. W Niemczech zawodem etosowym byli rwnie listonosze, ale take ten etos zanika pod wpywem prywatyzacji i liberalizacji. Zreszt w Polsce listonosz rwnie ma jaki etosik. W swojej

70

GOSPODARKA SPOECZNA wanie pace elastyczne, ktre przyczyniaj si do tego, e spada udzia wynagrodze w kosztach. Ale jeli zwizki zawodowe s silne i zorganizowane branowo, mamy do czynienia z modelem cigoci branowej i wtedy nadal istniej ukady ramowe dla danej brany i nastpuje ze strony siy roboczej zorganizowana presja, eby warunki pracy si nie pogorszyy. Ale w duszym okresie jest to bardzo trudne do utrzymania. Jaki zaobserwowano wpyw urynkowienia na jako usug publicznych, ich dostpno oraz cen? W. K.: Oglnie biorc, postpujca komercjalizacja powoduje, e rmy dostarczajce usugi publiczne zaczynaj pozycjonowa klientw. To, co jest dla nich najbardziej korzystne, to przede wszystkim usugi dla biznesu; poprawie ich jakoci powica si bardzo duo wysiku i odnosi na tym polu sukcesy. Mniej korzyci osiga klient indywidualny, cho moe lepiej powiedzie, e osiga je znacznie pniej. Co wicej, w przypadku niektrych usug ich jako wynika wprost z ich dostpnoci, a ta w wyniku urynkowienia moe si pogarsza. Co si tyczy cen tu sytuacja rni si w zalenoci od brany. Wikszo rynkw usug publicznych nie jest w peni wolnych, lecz wystpuj na nich oligopole; trudno powiedzie, e istnieje zmowa cenowa, ale generalnie ceny zbyt mocno si nie rni. Tak wic jako badacze nie moemy stwierdzi, e korzyci z liberalizacji jest przyczynienie si do znaczcej obniki cen usug publicznych. Jakie zalecenia dla polityki pastw i instytucji ponadnarodowych pyn z dotychczasowych bada nad konsekwencjami urynkawiania usug publicznych? Czy moe Pani wskaza przykady konkretnych mechanizmw, ktre pozwalaj ogranicza negatywne skutki spoeczne tego procesu? W. K.: Przede wszystkim naley obserwowa te skutki bardziej pieczoowicie, ni byo to robione do tej pory. Nastpnie, jako badacze, wskazujemy na istotn rol pastwowych cia ustalajcych standardy, bardzo wanych w tradycji europejskiej. Co istotne, te standardy powinny dotyczy take pracy: pewne decyzje o spoytkowaniu siy roboczej powinny by zabronione, bo jeeli nie s, to skutkuje to znaczco spadkiem jakoci usug. Bardzo ostro przestrzegany powinien by czas pracy, by moe powinny zosta te ustalone minimalne pace w danej brany. Nastpnie mamy kwesti rwnego dostpu do szkole pracownikw w rnym wieku czy rnych kategorii, bo tutaj istnieje wiele rodzajw dyskryminacji take tej sfery powinny dotyczy zapisy regulacyjne. By

NR 1

moe powinno si zachca pracodawcw do tego, eby zawierano ukady zbiorowe, ktre stabilizuj sytuacj, zapobiegaj konfliktom, wprowadzaj mechanizm negocjacyjny, ale rozumiemy, e jest to wskazanie daleko idce z ich punktu widzenia. Uwaamy rwnie, e organy regulacyjne powinny mie pewn niezaleno od rzdu, niezbdny autorytet zawodowy. Sdzimy te, e w tych organach powinni bra udzia interesariusze rnego rodzaju, tzn. co do powiedzenia powinni w nich mie konsumenci, reprezentanci pracownikw, organizacje profesjonalne. Bo kada brana ma szereg interesariuszy, a w tej chwili jest tak, e niektrzy, o duej sile rynkowej, potra doj do gosu i przekona regulatora do swoich racji a inni nie maj do tego odpowiedniej siy ekonomicznej. W pewnych przypadkach niezwykle istotne znaczenie ma take zdolno do egzekucji swoich decyzji. W tej chwili bywa tak, e dany organ regulacyjny je wydaje, ale s one systematycznie zaskarane do sdu, niezalenie od tego, jakiej skali dotycz, jaka jest sia ich nansowego raenia. W kwestiach technicznych, dostpu do rynku, te ciaa regulacyjne powinny mie pozycj autonomiczn. Powinny take by odpolitycznione, co oczywicie jest trudne. Popatrzmy choby na to, co si dzieje z mediami publicznymi politycy nie chc pozby si decydujcego wpywu na nie, a s przecie tylko jednym z interesariuszy. Na koniec zapytam o Pani opini na temat krajowych rynkw usug publicznych. Polacy nieustannie na nie pomstuj, ze szczeglnym wskazaniem na sub zdrowia i koleje pastwowe. Czy mogaby Pani wskaza kierunki naprawy sytuacji w kilku najwaniejszych podsektorach usug publicznych? W. K.: Jako socjolog, ktry raczej opisuje wiat ni go zmienia, powinnam odmwi odpowiedzi na ten temat. Jestem jednak dodatkowo socjologiem optymistycznym, wic uwaam, e zmiany w Polsce powinny naladowa pozytywne z punktu widzenia konsumentw przeobraenia w usugach publicznych w Unii Europejskiej. Powinnimy siga do najlepszych europejskich wzorcw, nie zachowywa si ortodoksyjnie, nie tumaczy wszystkiego brakiem rodkw. Wiele bowiem zaley od pracy ludzi zawiadujcych usugami publicznymi w Polsce, a w szczeglnoci od ich aspiracji, by osign lepsze efekty. Zatem tylko praca pozytywna, reformistyczna a nie liczenie na cudowne rodki. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 4 maja 2009 r.

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

71

B
A E Od dwch dekad widoczny jest w Europie wyrany trend ku prywatyzacji i liberalizacji sektora usug publicznych: konkurujce ze sob podmioty rynkowe maj lepiej i taniej ni pastwowi monopolici zaspokaja potrzeby obywateli. Co na to sami zainteresowani?
nek. W tym kierunku idzie zarwno polityka Komisji Europejskiej w przypadku rynkw dostaw energii oraz usug pocztowych jest ona wprost wymuszana kolejnymi dyrektywami jak i rzdw poszczeglnych pastw unijnych. Liberalizacji towarzyszy obserwowany na szczeblu krajowym wyrany trend ku prywatyzacji. Przy czym w proces nie musi w tym kontekcie oznacza utraty spoecznego charakteru wasnoci usugodawcw, ale take zmiany ich formuy organizacyjnej, np. w postaci przeksztacenia w spki prawa handlowego (komercjalizacja), lub wprowadzanie systemu kontraktowego. Przykadowo, w Polsce prywatne przychodnie i szpitale mog od pewnego czasu zabiega o rodki publiczne. Jednym z gwnych argumentw za urynkawianiem usug, poza obnieniem kosztw funkcjonowania pastwa, jest to, e ma ono jakoby wymusza wzrost jakoci i spadek cen usug, co w poczeniu z przyznaniem konsumentom prawa wyboru ma istotnie zwiksza ich zadowolenie. Znamienne, e w unijnych dokumentach pojcie usug publicznych zastpowane jest usugami wiadczonymi w oglnym interesie gospodarczym (services of general economic interest, SGEI).

bna TSCHAUT MARCUS

O
Pomimo tego, e konsumencka optyka patrzenia na usugi publiczne w coraz wikszym stopniu determinuje polityki publiczne, bardzo niewiele uwagi powica si temu, jak sami obywatele postrzegaj reformy wprowadzane w ich imieniu. W ramach PIQUE podjto si analizy wanie tego zagadnienia. Przeprowadzono specjalne badania2, co w zestawieniu z wynikami sonday Eurobarometru z lat 19972007 miao przybliy odpowiedzi na nastpujce pytania: Czy konsumenci s zadowoleni z ceny i jakoci oferowanych im usug? Co Europejczycy sdz o samych ideach liberalizacji i prywatyzacji? Urynkowienie usug opiera si na zmianie paradygmatu: zadaniem polityk publicznych ma by

Prba odpowiedzi na to pytanie jest jednym celw nansowanego ze rodkw Komisji Europejskiej programu badawczego PIQUE (Privatisation of Public Services and the Impact on Quality, Employment and Productivity1). W jego ramach pod lup wzito cztery subsektory usugi pocztowe, lokalny transport zbiorowy, energetyk i szpitalnictwo w szeciu krajach: Austrii, Belgii, Niemczech, Polsce, Szwecji i Wielkiej Brytanii. W tych krajach wspomniane rodzaje usug podlegay liberalizacji, czyli procesowi znoszenia barier wejcia nowych podmiotw na ry-

72

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

Tabela 1. Ranking pastw pod wzgldem zaawansowania procesw liberalizacji i prywatyzacji

Usugi pocztowe Liberalizacja 1. Szwecja 2. Wielka Brytania 3. Niemcy 4. Austria/Belgia 5. Polska Lokalny transport zbiorowy Liberalizacja 1. Wielka Brytania 2. Szwecja 3. Niemcy/Polska 4. Austria 5. Belgia Dostawy energii elektrycznej Liberalizacja 1. Polska 2. Wielka Brytania 3. Szwecja 4. Austria/Belgia/ Niemcy Prywatyzacja 1. Wielka Brytania 2. Belgia/Niemcy/ Szwecja 3. Austria/Polska Prywatyzacja 1. Wielka Brytania 2. Szwecja 3. Niemcy/Polska 4. Austria/Belgia Prywatyzacja 1. Niemcy 2. Austria/Belgia 3. Szwecja/ Wielka Brytania 4. Polska

odtd nie tyle realizowanie okrelonych celw spoecznych, ale zapewnianie obywatelom-konsumentom moliwoci wyboru spord konkurujcych usugodawcw. Ankietowanych pytano, czy ta moliwo ma dla nich istotne znaczenie. Wspomniane badania przeprowadzono zim 2007-08 na losowych prbach co najmniej 1000 respondentw z poszczeglnych krajw, majcych 18-79 lat i zamieszkujcych prywatne mieszkania. Przy losowaniu prb zastosowano metodyk gwarantujc moliwie najwiksz reprezentatywno ankietowanych pod wzgldem pci, wieku, poziomu wyksztacenia i miejsca zamieszkania. W badaniach starano si uchwyci wpyw takich czynnikw socjodemogracznych na satysfakcj z jakoci i cen usug. Co si tyczy pierwszego zbioru zagadnie zadowolenia z oferowanych usug publicznych odpowiedzi znacznie rniy si w zalenoci od kraju i subsektora, przy czym generalnie czciej spotykana bya satysfakcja z jakoci ni z poziomu cen (tabele 1 i 2). W przypadku usug pocztowych znaczenie okazay si mie dochd (im niszy, tym mniejsze zadowolenie z cen usug) oraz wyksztacenie (osoby lepiej wyedukowane s mniej zadowolone z jakoci i cen usug). Wikszy wpyw cechy socjodemograczne maj na ocen jakoci lokalnego transportu zbiorowego. Pogarsza si ona wraz z wyksztaceniem, ronie w starszych grupach wiekowych, jest nisza na terenach wiejskich oraz w przypadku osb samotnie wychowujcych potomstwo oraz rodzin o co najmniej czwrce dzieci. Zadowolenie z cen tego rodzaju usug warunkuje m.in. dochd (co do oczywiste) oraz wiek badanych (satysfakcja spada wraz z nim). Co si tyczy usug dostarczania prdu, zadowolenie z ich jakoci spada wraz z wyksztaceniem, ronie za z wiekiem i dochodem. Pozytywne oceny cen prdu s

Tabela 2. Zadowolenie ze wiadczonych usug odsetek odpowiedzi cakiem oraz bardzo zadowolony/-a

Jako Poczta
Transport Prd

AT 75% 59% 91% AT 62% 33% 45%

BE 74% 73% 84% BE 55% 61% 51%

DE 79% 48% 88% DE 58% 23% 30%

PL 66% 57% 85% PL 61% 34% 20%

SE 62% 59% 86% SE 57% 36% 38%

UK 82% 67% 88% UK 77% 54% 72%

cznie

73% 60%
87% cznie

Cena Poczta
Transport Prd

62% 40%
42%

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

73

Tabela 3. Zadowolenie ze wiadczonych usug: porwnanie krajw o najbardziej i najmniej zaawansowanych procesach liberalizacji i prywatyzacji Poczta Jako Prywatyzacja Liberalizacja Najbardz. SE Najmn. Istotno Najbardz. DE Najmn. Istotno PL PL 62% 66% n.s. 79% 66% * Cena 57% UK 61% BE n.s. 58% UK 61% AT BE n.s. Transport Jako 67% 73% n.s. 67% 66% n.s. Cena 54% PL 61% AT BE DE n.s. 54% UK 47% AT PL n.s. Prd Jako 85% 88% n.s. 88% 88% n.s.
Cena

20% 42% * 72% 33% *

n.s. = rnice nieistotne statystycznie

rzadsze wrd mniej zarabiajcych; mniej zadowoleni s take mieszkacy terenw wiejskich ni miejskich oraz osoby lepiej wyksztacone. Porwnanie najbardziej i najmniej zliberalizowanych/sprywatyzowanych rynkw nie pozwolio na uchwycenie uniwersalnych zalenoci midzy stopniem urynkowienia omawianych usug publicznych a skal zadowolenia konsumentw. We wszystkich przypadkach, w ktrych rnice w ocenach midzy pastwami o maksymalnie odmiennych stopniach urynkowienia danego subsektora okazay si statystycznie istotne, jednym z zestawianych krajw bya Polska. W jej przypadku na oceny silnie rzutowa moe odmienny status socjoekonomiczny spoeczestwa w porwnaniu do krajw starej Unii. Przykadowo, po sztucznym urednieniu dla wszystkich szeciu populacji rozkadu badanych charakterystyk respondentw, satysfakcja Polakw z cen transportu

wzrasta. Generaln konkluzj badaczy z zebranych przez nich danych jest to, e ludzie mog by rwnie zadowoleni (wzgldnie rozczarowani) z funkcjonowania rozmaitych modeli wicej rynku nie oznacza automatycznie wicej satysfakcji. Pokazuj to take konkretne przykady: na ceny prdu mniej narzekaj konsumenci z krajw, gdzie rynek dostarczania elektrycznoci jest sabiej zliberalizowany (tabela 3). W badaniu PIQUE pytano respondentw take o ich oczekiwania odnonie do spadku cen/wzrostu jakoci usug w efekcie dziaania konkurencji w poszczeglnych subsektorach. Okazuje si, e o ile wzrost konkurencji na rynkw usug pocztowych, energetycznych i lokalnego transportu zbiorowego budzi pewne nadzieje i popiera go midzy 40 a 60% ankietowanych, o tyle w krajach, ktrych mieszkacy w najwikszym stopniu mieli moliwo odczu

Tabela 4. Pozytywne oczekiwania w stosunku do efektw konkurencji na rynku usug pocztowych (cena/jako/wspczynnik wiary w zalety konkurencji) w kontekcie miejsca w rankingu pastw pod wzgldem zaawansowania procesw liberalizacji

Kraj Austria Belgia Niemcy Polska Szwecja Wielka Brytania

Liberalizacja (miejsce w rankingu) 4 4 3 5 1

2

Cena 61% 57% 70% 65% 53% 53%

Jako 50% 54% 57% 54% 44% 41%

Wiara w zalety konkurencji 53% 45% 59% 51%

49% 40%

74

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

Tabela 5. Postawy wobec powszechnoci usug publicznych odsetek zwolennikw okrelonych rozwiza

Poczta
Codzienna dostawa poczty take na prowincj

Transport
Kada miejscowo powinna by obsugiwana

Prd
Brak dodatkowych Preferencyjne opat dla ceny dla niezamonych uytkownikw domw na peryferiach

Preferencyjne Urzd ceny dla pocztowy niezamonych w kadej miejscowoci

AT BE DE PL SW UK

92% 98% 96% 94% 92% 93%

54% 64% 61% 42% 49% 80%

86% 86% 80% 81% 59% 79%

84% 89% 84% 89% 69% 91%

77% 84% 66% 69% 37% 58%

79% 83% 86% 81% 90% 86%

skutki liberalizacji, wiara w zbawienne skutki konkurencji bywa nieraz najsabsza. Przykadem mog by usugi pocztowe, zwaszcza kwestia ich jakoci, czy brak wiary Brytyjczykw w zalety liberalizacji rynku transportowego, ktra zasza w ich kraju szczeglnie daleko (tabela 4). Warto tutaj wyjani, e jako miary liberalizacji uznano w powyszych analizach m.in. liczb usugodawcw konkurujcych na danym rynku i ich wzgldne w nim udziay (tj. skal zdominowania rynku przez najwiksze podmioty). W przypadku prywatyzacji stosowano jej wsze rozumienie jako przechodzenie majtku publicznego w rce sektora prywatnego. Dokonana przez Europejczykw ocena prywatyzacji i liberalizacji usug publicznych jako pewnej lozoi funkcjonowania pastwa kae si zastanowi nad celowoci pogbiania tych procesw. Ankietowanych pytano o preferencje odnonie do rodzaju usugodawcw do wyboru byy rmy pastwowe/komunalne, spki prywatne i model mieszany. Zdecydowanie najwikszym poparciem cieszy si model mieszany, z udziaem pastwa w zapewnianiu usug publicznych. Pena prywatyzacja w adnym z badanych kra-

jw, w odniesieniu do adnego subsektora, nie znalaza znaczcej liczby zwolennikw (wicej ni 10%), podczas gdy etatyst jest co czwarty respondent. Naley podkreli, e we wspomnianych analizach wyeliminowano wpyw takich czynnikw, jak aktualny stan zadowolenia z cen i jakoci dostarczanych usug, dochd czy status socjoekonomiczny. S one zatem odzwierciedleniem przekona i wartoci wyznawanych przez respondentw. Ankietowanych pytano take o kwesti narzucania usugodawcom obowizku wiadczenia tzw. usug powszechnych, czyli takich, ktre powinny by zapewniane niezalenie od ich opacalnoci w warunkach rynkowych (w granicach ustalonych w przepisach), po cenach przystpnych dla wikszoci obywateli. We wszystkich badanych krajach przewaa przekonanie, e w dostarczaniu usug publicznych rachunek ekonomiczny nie powinien by jedynym kryterium przykadowo, mniejsze miejscowoci take powinny mie dostp do transportu zbiorowego, cho de facto oznacza to konieczno dotowania ich mieszkacw przez reszt spoeczestwa. Zdecydowana wikszo (ok. 80%) ankietowanych we wszystkich krajach oprcz

Tabela 6. Odsetek pragncych wyboru pomidzy rnymi dostawcami Pragncy wyboru Poczta Transport Prd Austria 21% 39% 63% Belgia 37% 32% 73% Niemcy 32% 42% 75% Polska 88% 92% 93% Szwecja 35% 29% 90% Wielka Brytania 37% 61% 77%

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

75

Szwecji zgadza si na dotowanie usug transportowych osobom o najniszych dochodach, nieco tylko mniejszym poparciem cieszy si idea niszych cen prdu dla ubogich (tabela 5). Warto podkreli, e w Wielkiej Brytanii utrzymanie powszechnoci usug cieszy si bardzo silnym poparciem. Natomiast teza o pozytywnym wpywie konkurencji przyjmowana jest z wyjtkowym sceptycyzmem, a prywatyzacja budzi zdecydowany sprzeciw. Tymczasem to wanie ten kraj ma wieloletnie dowiadczenia z urynkawianiem sektora publicznego. Wreszcie, w ankiecie PIQUE zwrcono si do respondentw z pytaniem o to, czy istotna jest dla nich moliwo wyboru dostarczyciela usug publicznych. Konkluzja badaczy jest nastpujca: pragnienie wyboru wcale nie jest uniwersaln potrzeb konsumentw. Midzy innymi przykad Polski, gdzie wikszo osb podkrela jego znaczenie, prowadzi autorw opracowania do wniosku, e warto przypisywana moliwoci wyboru zaley raczej od oceny stanu aktualnego, ni trwaego stosunku wobec reform zwikszajcych konkurencj (tabela 6). Zdaniem autorw bada, wyniki ankiety mona odczytywa jako woanie Europejczykw o utrzymanie publicznego charakteru usug wiadczonych w oglnym interesie gospodar-

czym przy czym np. organizacja systemu ich zapewniania ma tutaj znaczenie drugorzdne. Usugi te maj by powszechnie dostpne, bez koniecznoci podejmowania istotnej iloci indywidualnych wyborw konsumenckich. W niektrych krajach odnotowano przy tym ciekawe zjawisko powstawanie spdzielni konsumenckich w dziedzinie zakupu energii elektrycznej. Podejmuj one decyzje za swoich czonkw, ktrym brak kompetencji i informacji, by dokona wyboru najkorzystniejszego oferty, lub te odpowiedniej siy nabywczej. Blisze przyjrzenie si takim inicjatywom mogoby by dla brukselskich decydentw cenn podpowiedzi przy projektowaniu regulacji, dla ktrych punktem odniesienia byyby potrzeby zwykych uytkownikw nie za interesy dostawcw usug. Agnieszka Ellis

1. Strona projektu, na ktrej znale mona pene wersje przygotowanych opracowa: www.pique.at 2. Ich wyniki zebrane zostay w raporcie pt. Liberalisation in services of general economic interest. A bottom up citizens perspective (grudzie 2008 r.) oraz w opracowaniu Liberalising services of general economic interest: the citizen-user perspective in six EU countries, dostpnych na stronie programu PIQUE.

ba JEFF KUBINA

76

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

P .L G ,D R T wiat zachodni po koszmarze II wojny wiatowej powoli wchodzi w faz rozwoju. Spoeczestwa Europy Zachodniej czy Stanw Zjednoczonych dziki poprawiajcej si koniunkturze wspinay si na nie notowany do tej pory poziom bogactwa. W parze z rosnc zamonoci szed wzrost poczucia bezpieczestwa nie tylko ekonomicznego, ale rwnie politycznego i socjalnego. Jednym z gwarantw relatywnego bezpieczestwa obywateli sta si rozbudowany sektor publiczny, ktry realizowa uwaane za istotne spoecznie funkcje pastwa wobec obywatela. Dotycz one darmowego i powszechnego dostpu do suby zdrowia, edukacji, transportu etc.
W latach 50. i 60. wzrastaa liczba funkcji sektora, a co za tym idzie zatrudnienie i koszty jego utrzymania. Zapewne proces ten nabraby charakteru trwaego, gdyby nie kryzys naftowy lat 70. W tym czasie najbardziej istotn kwesti stao si poszukiwanie oszczdnoci w wydatkach pastwa. Poszukiwania te rozpoczto rwnie w sektorze publicznym. Ograniczanie funkcji i poziomu zatrudnienia stay si gwnymi metodami redukcji wydatkw. Opuszczone rewiry mia zaj i czciowo zaj sektor prywatny. Gwarancje, jakie zoyli inwestorzy prywatni w zamian za dopuszczenie do dotychczas blokowanych przez pastwo obszarw, skutecznie przekonay politykw do koncesjonowania usug publicznych. Lata 80. i 90. stay pod znakiem istotnych ogranicze w sektorze publicznym poprzez jego prywatyzacj i decentralizacj. Dokonania tego okresu nie poddaj si jednak jednoznacznej ocenie. Kontrowersje budzi jako usug i ich dostpno. Nie ma rwnie zgody co do tego, e przeksztacenia przyczyniy si do istotnych oszczdnoci. i znaczenie socjo-gospodarcze sektora publicznego. Jego znaczenie w gospodarce i spoeczestwie okrela si przy pomocy rnych kryteriw i wskanikw. Dwa z nich s niewtpliwie najwaniejsze: udzia w tworzeniu PKB i wielko zatrudnienia. Sektor publiczny wytwarza od kilku do kilkunastu czy nawet ponad dwudziestu procent PKB. Natomiast przez jego kanay przepywa znaczna cz PKB, z reguy trzy, a nawet czterokrotnie wiksza (Kleer 2005:63). W procesie redystrybucji kanaami pastwa przechodzi co najmniej ok. 30% PKB, a grna granica wynosi ok. 50%. rednio dla krajw starej Unii wynosia ona na pocztku obecnej dekady ponad 40% PKB. Znaczna cz rodkw transferowych przeznaczona jest na wydatki socjalne, ktre maj bezporedni wpyw na struktur spoeczn, agodz zrnicowania majtkowe, przeciwdziaaj nadmiernej polaryzacji. Za powszechnie uznawane kryterium przy okrelaniu rozmiarw i znaczenia sektora publicznego przyjmuje si rwnie wielko zatrudnienia. Ze statystyk midzynarodowych wynika, e okoo 2000 roku w tym sektorze pracowao w 15 krajach UE cznie 22-23 mln osb, czyli 16% caoci zatrudnienia. W tym sektorze pracowa wic co szsty zatrudniony (Karpiski i Paradysz 2005:91). Najwicej spord nich zatrudniano w edukacji (41%) oraz w administracji publicznej, obronie i bezpieczestwie (razem ok. 40%). Aktualn struktur sektora publicznego przedstawia tabela 1. Oczywicie, w rnych krajach rozmiary poszczeglnych segmentw s niejednakowe. Ich kolejno jest nieprzypadkowa. Dwa pierwsze segmenty s najbardziej rozbudowane i najbardziej stabilne. Dla struktury spoecznej jest to bardzo wane, gdy w nich wanie jest najwicej zatrudnionych. Statusy pracownicze zatrudnionych w dwch pierwszych segmentach s rwnie specyczne.

R
Susznie podkrela si w analizach ekonomicznych i spoecznych, e specyk europejsk jest rola

S
Rozmiary i struktura sektora publicznego wpywaj na wielko zbiorowoci nazywanej oglnie pracownikami i funkcjonariuszami sektora publicznego, a take na jej

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

77

Tabela 1. Aktualna struktura sektora publicznego Najwaniejsze segmenty Segment pierwszy: Administracja publiczna Typ wasnoci Organizacje (instytucje) pastwowe lub samorzdowe (lokalne)
Najwaniejsze funkcje

Ustawodawstwo, programy, transfery nansowe, nadzr i kontrola, funkcje wacicielskie wobec podmiotw pastwowych i regionalnych, funkcje regulacyjne i nadzorcze, nadzr nad infrastruktur, bezpieczestwo i obrona - nadzr i kierowanie - nansowanie - transfery socjalne (subsydiowane) - polityka edukacyjna, zdrowotna, fundusze ubezpieczeniowe - funkcje wacicielskie - nadzr i kontrola (regulacje) - odpowiedzialno - polityka gospodarcza - subsydiowanie - pomoc spoeczna - opiekucza - wolontariat (praca)

Segment drugi: Usugi publiczne (edukacja, zdrowie, opieka spoeczna) Segment trzeci: Infrastrukturalne podmioty sieciowe (energetyka, transport, poczta, telekomunikacja)

Instytucje pastwowe samorzdowe i semipubliczne

Wasno pastwowa, wikszociowe udziay wasnociowe, semipubliczne

- podmioty Segment czwarty: Organizacje pozarzdowe, publiczno-prawne stowarzyszenia - organizacje non pro t poytku publicznego

wewntrzne zrnicowanie. W badaniach i analizach socjologicznych pisze si nawet o grupie spoeczno-zawodowej, ktr tworz zatrudnieni w sektorze publicznym lub przynajmniej w dwch jego najbardziej znaczcych segmentach. Jednym z nich s pracownicy administracji publicznej z podziaem na wysze kadry i pracownikw administracyjnych redniego szczebla oraz urzdnikw. Drugim najwikszym segmentem s pracownicy zatrudnieni w usugach publicznych: edukacji, ochronie zdrowia, opiece spoecznej, transporcie publicznym i innych branach sieciowych (poczta, energetyka). Zatrudnieni w sektorze publicznym, zwaszcza w jego usugowych segmentach, stanowi najliczniejsz zbiorowo w nowych klasach rednich. H. Domaski, powoujc si na prekursorw wyodrbnienia w strukturze spoecznej nowych klas rednich, stwierdza m.in., e Gustaw Schmolle (1897) uznawany za prekursora popularnego podziau klasy redniej na now i star, do tej pierwszej zaliczy kupcw, rzemielnikw i wacicieli rm, ktrzy jako segment struktury spoecznej zaczli wyodrbnia si w wiekach rednich. Natomiast nowa klasa rednia // obejmuje szerok kategori pracownikw handlu, usug, urzdnikw, wysoko kwalikowanych specjalistw oraz kadry kierownicze rm i instytucji pastwowych (Domaski 2002:29).

Podajc wyniki bada realizowanych w Polsce od 1982 do 1999 r., autor ten stwierdza, e liczebno kategorii tzw. inteligencji nietechnicznej, obejmujcej wanie prawnikw, lekarzy, pracownikw naukowych, nauczycieli szk rednich, ekonomistw i twrcw wiata kultury, wzrosa pod koniec XX w. do 4,5% ogu zatrudnionych. Znaczny odsetek z nich zasila sektor publiczny, a to z kolei oddziaywao na ogln struktur spoeczn. Tak wic sektor publiczny uczestniczy w kreowaniu oglnych zmian w strukturze spoecznej. W pewnych okresach, wedug r. Dahrendorfa, wpyw ten by bardzo duy. W zwizku z obecnym wzrostem znaczenia sfery usug, w tym powstaniem i dynamicznym rozwojem nowych ich typw i obszarw, realizowanych rwnie przez sektor publiczny, jego udzia w oglnych zmianach struktury bdzie zapewne wzrasta. Badajcy zjawisko podkrelaj, e jeeli chodzi o udzia w zatrudnieniu // mona wyrni wyrane 3 grupy krajw: pierwsz grup tworz kraje, w ktrych w sektorze publicznym pracuje okoo 25% ogu zatrudnionych i wicej, przykadem jest tu Finlandia, Francja i Belgia. // drug grup tworz kraje, w ktrych w sektorze tym pracuje okoo 12% zatrudnionych, czyli 1/8 potencjau pracy, jak Niemcy, Wielka Brytania, a wic dwukrotnie mniej ni w krajach pierwszej grupy, wreszcie trzecia grupa

78

GOSPODARKA SPOECZNA to kraje, w ktrych udzia ten wynosi od 6% do 8% caoci zatrudnienia, jak Grecja czy Luksemburg, a wic tylko 1/16 caoci potencjau pracy, czyli 4-krotnie mniej ni w krajach pierwszej grupy (Karpiski i Paradysz 2005:95). Polska i inne kraje transformacji nale do pierwszej grupy, a przy tym wewntrzna struktura zatrudnionych w sektorze publicznym jest w nich inna ni w starych krajach UE. Wedug danych z koca lat 90., udzia sektora publicznego w zatrudnieniu wynosi w Polsce 29,1%, w Czechach 35%, na Wgrzech 18,9%, na Litwie i otwie po 30%. Przy tym znacznie wikszy ni w krajach 15-tki jest udzia zatrudnienia w sektorze przedsibiorstw. Wyrazistym przykadem dla zilustrowania tego stanu jest porwnanie zatrudnienia w przedsibiorstwach publicznych w stosunku do ogu zatrudnionych w tym sektorze w Polsce oraz w Finlandii, nalecej do tej grupy krajw starej Unii, w ktrych zatrudnienie to jest stosunkowo wysokie. W Finlandii w przedsibiorstwach publicznych w produkcji i transporcie zatrudnionych byo razem tylko 6% ogu pracujcych w tym sektorze. W Polsce natomiast niemal 30% ogu pracujcych w tym sektorze (Karpiski i Paradysz 2005:111). rednio w krajach Unii Europejskiej zatrudnienie w sieciowych przedsibiorstwach wynosio na pocztku obecnej dekady ok. 9% ogu zatrudnionych w sektorze publicznym. W tym przypadku najwiksze rnice dotyczyy przemysu i transportu. Na tym samym poziomie ksztatowao si natomiast zatrudnienie w administracji publicznej, obronie oraz w edukacji i ochronie zdrowia. Zrnicowanie rozmiarw zatrudnienia w poszczeglnych segmentach sektora publicznego ma wpyw na jego rol w ksztatowaniu struktury spoecznej. W poszczeglnych segmentach sektora zrnicowane s bowiem statusy pracownicze, a take niejednakowy jest udzia profesjonalistw. Segmenty usugowe bardziej uczestnicz w tworzeniu i stabilizacji nowych klas trzecich ni transport czy inne sieciowe podmioty gospodarcze. Majc na wzgldzie te oglniejsze zmiany w strukturze spoecznej, zmiany bardziej jakociowe, waniejsze znacznie ni sama wielko zatrudnienia w sektorze publicznym maj dwa inne czynniki. Pierwszym z nich s statusy pracownikw i funkcjonariuszy sektora, a drugim transfery z nansw publicznych. Pracownicy sektora publicznego, zwaszcza jego segmentw usugowych (zaliczanych do usug publicznych), posiadaj w wikszoci inne statusy spoeczno-zawodowe ni zatrudnieni w odmiennych sektorach wytwrczych i usugowych. Niektrzy badacze struktury spoecznej mwi nawet o klasie usugodawcw, ktr wyrnia nie tylko obszar i charakter aktywnoci zawodowej, ale wanie stosunki zatrudnienia.

NR 1

Rozwj sektora publicznego w latach 70., w tym rnych usug publicznych, mia wpyw na oglne przeobraenia spoeczestw starych krajw UE. W rozwijajcym si sektorze publicznym podejmowali prac i realizowali swoje kariery zawodowe modzi profesjonalici. Rewolucja sub publicznych, o ktrej pisa Dahrendorf, skutkowaa ich profesjonalizacj, a sektor publiczny uczestniczy w szybkim powikszaniu si nowych klas trzecich. We wszystkich krajach starej Unii duym segmentem nowych klas trzecich stali si wanie pracownicy administracji publicznej, edukacji i suby zdrowia. Rozwj sektora publicznego w latach 70. sta si wanym czynnikiem zwikszania mobilnoci spoecznej. Przez rozbudow sektora usug w latach 60. i 70. zwikszaj si szanse awansu w dolnych warstwach hierarchii spoecznej, obejmujcych jedn trzeci spoeczestwa (Beck 2004:120). Podajc przykad Niemiec, U. Beck stwierdza: W roku 1971 z rodzin robotniczych rekrutowaa si prawie poowa pracownikw umysowych i urzdnikw na wyszych szczeblach (tame). Zjawiska te na jeszcze wiksz skal wystpoway w nowych krajach Unii, zarwno w ich niedawnej przeszoci, jak i w czasie transformacji, chocia kady z tych etapw mia swoj specyk. W warunkach transformacji sektor publiczny przesta spenia tak rol jak w gospodarce upastwowionej i scentralizowanej, ale nadal pozosta miejscem wyznaczajcym pozycj spoeczn, chocia Polska budetowa nie naley do najbardziej zasobnych. W warunkach wspczesnych sektor publiczny, mimo ogranicze jego rozmiarw i modykacji funkcji, pozosta wanym i specycznym czynnikiem strukturotwrczym z uwagi na statusy spoeczno-zawodowe jego pracownikw i funkcjonariuszy.

S
W porwnaniu z sektorem prywatnym, natura relacji zatrudnienia w sektorze publicznym jest silniej zakorzeniona w systemach prawnych poszczeglnych krajw, w tradycji normatywnej i instytucjonalnej. Dobrym przykadem jest sektor publiczny w Wielkiej Brytanii. O ile w kontekcie oglnym stosunkw pracy mwi si o cechach woluntaryzmu i indywidualizmu, o tyle w odniesieniu do sektora publicznego wiksze znacznie przypisuje si jego kolektywistycznej naturze, znajdujcej odzwierciedlenie w wyszym poziomie uzwizkowienia i szerszym zasigu regulacji ukadowej (Pederesini 2005).

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA strajku. W Austrii posunito si jeszcze dalej, zakazujc negocjacji wszystkim pracownikom tego szczebla administracji. Warunki zatrudnienia s ksztatowane jednostronnie przez odpowiedzialny urzd, cho maj miejsce negocjacje nieformalne. Prawdopodobnie najlepiej znanym przykadem drugiego rozwizania jest Francja. Od 1983 r. Ustawa o Prawach i Obowizkach Pracownikw Suby Cywilnej uznaje zdolno zwizkw zawodowych do prowadzenia wstpnych negocjacji z rzdem na szczeblu oglnokrajowym w sprawie wzrostu pac, aczkolwiek nie s one obowizkowe. Jeli dojdzie do takowych negocjacji, mog, ale nie musz si one zakoczy porozumieniem. Za porozumienie to moe zosta zrealizowane lub nie. W rzeczywistoci od czasu przyjcia tej ustawy zostay zrealizowane wszystkie scenariusze, poczwszy od niepodjcia negocjacji po realizacj porozumienia osignitego przez rzd i zwizki. Struktura negocjacji zbiorowych jest zrnicowana w poszczeglnych krajach europejskich. W wikszoci krajw odbywaj si one na poziomie centralnym, w innych przypadkach maj charakter zdecentralizowany, lecz s centralnie koordynowane. Tylko w Wielkiej Brytanii i Holandii ulegy one cakowitej decentralizacji. We Francji system ten jest najsilniej scentralizowany. Negocjacje s prowadzone przez zwizki zawodowe i Ministra Funkcji Publicznych, ale tylko w ramach rodkw budetowych wyznaczonych przez Ministra Finansw. Decyzje podjte w ramach tych negocjacji dotycz nie tylko pracownikw publicznych, ale jak si szacuje decyzja o wzrocie wynagrodze w sektorze publicznym skutkuje podobnym wzrostem pac dla okoo piciu milionw pracownikw.

79

Pracownicy administracji publicznej w wikszoci krajw legitymuj si specjalnym statusem pracownika sub cywilnych, ktrego warunki zatrudnienia s odmienne od innych pracownikw sektora publicznego, nie wspominajc o pracownikach sektora prywatnego. Idea suebnej funkcji w imieniu wadzy pastwa prowadzi w zaoeniu do cakowitej negacji rnic interesu midzy pracodawc a pracobiorc. To decyduje o specyce relacji zatrudnienia w subach publicznych, ktre opieraj si na dwch fundamentach: ograniczeniu w prawach kolektywnych (negocjacji zbiorowych i strajku); rekompensowania tego problemu przez specjalny status pracowniczy (wysokie bezpieczestwo pracy, metody rekrutacji, system klasykacji zawodowej, cieki kariery) (Bordogona 2007). Specyka regulacji stosunkw pracy w tak rozumianym sektorze publicznym w istotny sposb wpyna rwnie na ksztat dialogu spoecznego. Przykadem jest rola zwizkw zawodowych. Prawo do stowarzyszania si jest praktycznie powszechnie dozwolone zarwno dla urzdnikw suby cywilnej, jak i dla pracownikw kontraktowych. W niektrych krajach prawa te s ograniczone tylko w przypadku niektrych grup pracownikw, takich jak wojskowi, policjanci czy straacy. Mimo tych ogranicze, poziom uzwizkowienia wrd pracownikw suby cywilnej jest relatywnie wyszy ni wrd pracownikw innych sektorw. Wyjtkiem na tym tle s kraje byego bloku wschodniego, gdzie do zwizkw zawodowych naley zaledwie kilka procent urzdnikw suby cywilnej (tabela 2). Jak wynika z bada, prawo do prowadzenia negocjacji zbiorowych w wielu krajach podlega wikszym ograniczeniom ni prawo do stowarzyszania si w zwizkach zawodowych. Odmawia si w nich prawa do negocjacji zbiorowych urzdnikom suby cywilnej lub wpyw tych regulacji jest mao istotny. Chyba najlepszym przykadem pierwszego przypadku s Niemcy, gdzie urzdnicy, stanowicy prawie 40% wszystkich zatrudnionych w administracji centralnej, nie maj prawa do negocjacji zbiorowych ani do

P
W wielu krajach moliwo wyraania sprzeciwu przez pracownikw suby cywilnej jest w znaczcy sposb ograniczona lub s oni tego prawa pozbawieni. Na og grupami zawodowymi pozbawionymi moliwoci prowadzenia strajku s wojskowi i policjanci. Innym

Tabela 2. Poziom uzwizkowienia pracownikw administracji centralnej w Europie (2006 r.) Ponad 75% 55-75% 40-55% 25-40% 15-25% Poniej 15% Czechy, Estonia, Litwa, otwa, Polska, Sowacja Dania, Finlandia, Austria, Irlandia, Belgia, Niemcy, Norwegia Rumunia, Wielka Wochy Brytania
RDO: BORDOGONA,

Bugaria, Wgry, Francja Holandia, Portugalia

80

GOSPODARKA SPOECZNA rozwizaniem jest tworzenie specjalnych procedur wszczynania i prowadzenia protestw zbiorowych, jak np. we Woszech czy w Luksemburgu. Powysze informacje nabieraj znaczenia w zestawieniu z charakterystyk stosunkw pracy w sektorze przedsibiorstw uytecznoci publicznej, zarwno tych o charakterze lokalnym (lokalny transport publiczny, wodocigi i kanalizacja), jak i o charakterze oglnospoecznym (produkcja i dostawy energii elektrycznej czy sieci telefonii stacjonarnej). Chyba najistotniejsz cech, ktra wpywa na caoksztat stosunkw pracy w tym obszarze, jest do powszechnie spotykana dualno statusu zatrudnienia. W wielu krajach pracownicy zatrudnieni w jednym przedsibiorstwie podlegaj rnym regulacjom. Z jednej strony s to pracownicy suby cywilnej, a z drugiej osoby zatrudnione w oparciu o zapisy powszechnego prawa pracy. W Niemczech dziaaj rady zaogi (reprezentujce pracownikw suby cywilnej) oraz rady pracownikw (reprezentujce pozostaych pracownikw) w efekcie, na poziomie zakadu czsto funkcjonuje trzykanaowy system reprezentacji, wczywszy w to zwizki zawodowe. Tego typu sytuacja prowadzi musi do rywalizacji midzy poszczeglnymi reprezentacjami. Po stronie pracodawcw sytuacja ulega diametralnej zmianie wraz z reformami tego sektora. Zanim doszo do prywatyzacji, w przedsibiorstwach uytecznoci publicznej pracodawc by zazwyczaj rzd lub wadze lokalne. Reformy poszerzyy wachlarz reprezentacji pracodawcw o organizacje sektora prywatnego. Reorganizacja sektora wraz z towarzyszcymi reformami doprowadziy do demontau dotychczasowej tradycji obejmujcej cay sektor publiczny. Tak stao si w Austrii, gdzie w 2000 r. rzd zdecydowa si wprowadzi regulacj, ktra w zasadzie zlikwidowaa praktyk nieformalnych negocjacji centralnych pomidzy pastwem, prowincjami i wadzami miejskimi a zwizkami zawodowymi sektora publicznego. Zmiany w strukturze reprezentacji i systemie negocjacji zbiorowych s w duej mierze ze sob powizane. Zauwaalne s dwie tendencje. Z jednej strony, mamy do czynienia z procesem coraz to gbszej decentralizacji negocjacji zbiorowych i wzrostem znaczenia negocjacji na szczeblu zakadowym. Z drugiej strony, obserwuje si prby odwrcenia powyszego trendu poprzez uformowanie nowego systemu negocjacji na szczeblu sektorowym. Rosnce znaczenie negocjacji zakadowych wynika z fali restrukturyzacji w sektorze przedsibiorstw uytecznoci publicznej. Kwestia stworzenia efektywnych mechanizmw dialogu jest niezmiernie istotna z punktu widzenia perspektywy wzrostu napi w sektorze publicznym.

NR 1

N
Zjawiskiem charakterystycznym dla koca lat 60. oraz caej kolejnej dekady, obok tradycyjnych koniktw przemysowych czy walki midzy kapitaem a prac, bya rewolucja sub publicznych. W pocztkach obecnej dekady zarysoway si nowe pola koniktw i napi. Obszarami koniktowymi stay si wanie sektor publiczny oraz sfera socjalna, a zwaszcza wyrwnawcze funkcje pastwa. Przedmiotem koniktu, okrelanego czsto jako starcie midzy koncepcjami wsplnotowymi a skrajnie liberalnymi, sta si model adu spoeczno-gospodarczego. Jeli w poprzedniej strukturze koniktw gwnymi podmiotami byli biznesmeni (pracodawcy) i pracownicy (pracobiorcy) oraz ich reprezentacje i raczej na drugim planie pastwo (wadza publiczna), to obecnie w ramach sektora publicznego pastwo znalazo si na pierwszym planie jako mniej czy bardziej wyrazisty pracodawca. Na to nowe pole koniktu nakada si, zaostrza go nawet, druga o, ktrej krace stanowi pastwo i zagroone destabilizacj bardzo liczne grupy spoeczne. Ma to miejsce w najwaniejszych krajach Unii Europejskiej, zwaszcza tam, gdzie prawa i transfery socjalne byy due, a sam sektor publiczny pozostaje wielosegmentowy. Im bardziej jest on rozbudowany i obejmuje silne segmenty gospodarcze (podsektor sieci infrastrukturalnej), tym napicia i konikty s wiksze. Wynika to choby z faktu, e statusy spoeczno-zawodowe zatrudnionych w nich pracownikw i funkcjonariuszy speniay czsto rol pilotaow w promowaniu nowych, wyszych standardw zbiorowych stosunkw pracy oraz chroniy pierwszy podstawowy segment rynku pracy. Tym bardziej dotyczy to krajw transformacji, w ktrych nakadaj si na siebie stare i nowe konikty, a ich natenie wynika z rozmiarw i struktury sektora publicznego oraz z dynamiki procesw restrukturyzacji. Badajcy przemiany we wspczesnych spoeczestwach europejskich krajw wysoko rozwinitych podkrelaj, e tradycyjny konikt przemysowy odchodzi w przeszo. Pojawiaj si natomiast nowe pola napi. Na czoowym miejscu wymienia si oczywicie konikty zwizane z wykluczeniem spoecznym i marginalizacj. Autorzy francuscy podkrelaj, e paradygmat wykluczenia sta si brutalnie dominujcy od paru lat, tak jak od czasu zakoczenia II wojny wiatowej znaczenie przywizywano do walki klasowej i nierwnoci (Hrault i Lapeyronnie 98:183). Dahrendorf ten nowy konikt nazwa koniktem poklasowym. Nastpuje

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA blicznego, szczeglnie kolejowego. Miay one miejsce w latach 80. i 90., a take w obecnej dekadzie, np. strajki kolejarzy francuskich jesieni 2007 r. We Francji by to nieomal powszechny strajk kolejarzy, kierowcw autobusw, pocigw metra i kolejek podmiejskich. Powodem strajku, ocenianego jako najwiksza manifestacja zwizkowa od poowy lat 90., byy reformy emerytalne, zapowiedziane przez nowego prezydenta i rzd. Reformy te przewiduj m.in. wyduenie stau pracy w transporcie publicznym, uprawniajcego do przejcia na wczeniejsze emerytury, z 37,5 do 40 lat. Proponowane przez rzd w roku 1995 podobne zmiany spotkay si z bardzo ostrym protestem, a wczesne strajki i demonstracje trway par tygodni i wzio w nich udzia kilka milionw Francuzw. Strajki z 2007 r. zostay poparte przez pracownikw innych przedsibiorstw i instytucji publicznych, m.in. dwch wielkich rm energetycznych, EDF i GDF. Projekty reform systemw ubezpiecze spoecznych, ograniczania praw socjalnych i transferw spotykaj si z mniej lub bardziej ostrymi protestami w wikszoci krajw UE. Obawy przed utrat, a przynajmniej znaczcym ograniczeniem praw socjalnych, byy przyczyn odrzucenia w referendum projektu Traktatu Konstytucyjnego Unii Europejskiej m.in. przez spoeczestwo francuskie. Obrona Europy Socjalnej staa si jednym z waniejszych przedmiotw koniktu, ktry w przyszoci moe coraz bardziej nabiera cech midzynarodowych. Nakadaj si na to konikty etniczne, majce przecie jak najbardziej swoje strukturalne podstawy oraz zagroenie destabilizacj, a nawet marginalizacj rwnie tych, ktrzy pracuj i maj odpowiednie kwalikacje. adna kwalikacja i przynaleno do adnej grupy zawodowej nie gwarantuje ochrony przed bezrobociem. Jego widmo zagniedzio si rwnie w najbardziej nieoczekiwanych miejscach. Bezrobocie wzroso [w Niemczech] take wrd robotnikw wykwalikowanych (1980 108000, 1985 386000) wrd inynierw (specjalistw budowy maszyn i pojazdw, inynierw elektrykw itd.; 1980 7600, 1985 20900) oraz wrd lekarzy (1980 1434, 1985 4119); wedug danych Federalnego Urzdu Pracy (Beck 2004:138). Zjawiska te, co prawda w mniejszej skali, wystpiy rwnie w najbardziej stabilnym segmencie sektora publicznego, w centralnej i lokalnej administracji, nie mwic ju o przedsibiorstwach publicznych. W krajach transformacji, nowych pastwach Unii, wystpuj podobne zjawiska i procesy, chocia skala i charakter zmian maj tutaj inn dynamik. Wynika to, po pierwsze, wanie z zakresu i tempa

81

rwnie wyrane przesunicie napi do sektora publicznego. Obszarem koniktowym staje si coraz bardziej sam sektor publiczny, a w szczeglnoci jego rozmiary i funkcje spoeczne. Dotyczy to chociaby transferw i praw socjalnych. W ocenach tych napi i koniktw podkrela si, e dotycz one obrony praw nabytych nie tylko przez pracownikw, ale przez cae spoeczestwo. Czsto te dwie osie koniktw nakadaj si na siebie, tworzc podstawy dla nowego typu solidarnoci, np. midzy pracownikami i modymi profesjonalistami (absolwentami) czy rnymi grupami spoeczno-zawodowymi wewntrz sektora publicznego. Przykadem s demonstracje we Francji przeciwko zmianom w prawie pracy, organizowane przez absolwentw rnych szk, popierane przez zwizki zawodowe, albo strajki kolejarzy przeciwko zmianom w systemie emerytalnym (wczeniejsze emerytury), popierane przez nauczycieli czy nawet aktorw teatralnych. Powodem tych napi i koniktw jest obrona spjnoci spoecznej, poziomu regulacji rynku pracy, bezpieczestwa socjalnego. Wedug ocen socjologicznych, to wanie tworzy nowe centrum koniktu spoecznego. Nie znaczy to oczywicie, e stare konikty przestay by wane. Wynika to choby ze stale dokonujcych si procesw restrukturyzacji gospodarki, bynajmniej nie sabncych, a take z wzrastajcego oddziaywania globalnej konkurencji. Przykadem wiadczcym szczeglnie wyrazicie o przemieszczaniu si centrum koniktu byy demonstracje, strajki i inne formy kontestacji we francuskich szkoach pod koniec lat 80. i w nastpnej dekadzie, nazywane wojnami szkolnymi. Protestowano przeciwko reformie systemu edukacyjnego, obejmujcej zmiany w sposobie powoywania dyrektorw szk, wyduanie czasu pracy nauczycieli, zmiany w programach i wiksze zrnicowanie statusu zawodowego nauczycieli. Doczyy do tego demonstracje uczniw oraz absolwentw, domagajcych si wikszych praw i sprzeciwiajcych si obnieniu poziomu gwarantowanej pacy minimalnej przy zatrudnianiu bezrobotnych z dyplomem. Przedmiotem koniktu bya rwnie rozbudowa szk prywatnych, obrona szkolnictwa publicznego. Protestowano przeciwko edukacji dwch szybkoci jednej dla elit, a drugiej dla reszty, zwaszcza tych, ktrzy nale do niemaych przecie grup o niskich dochodach. Znajdowao to wyraz w hale edukacja rwnych szans, a nie specjalna oferta i przywileje dla bogatych. Innym przykadem byy i s nadal pojawiajce si co jaki czas strajki pracownikw transportu pu-

82

GOSPODARKA SPOECZNA zmian, a po drugie, ze znacznie niszego poziomu rozwoju tych krajw w porwnaniu ze starymi pastwami Unii Europejskiej. Istnienie, co prawda w rnych rozmiarach w poszczeglnych krajach, szerokiej strefy niedostatku czy wrcz ubstwa, powoduje, e wszelkie zmiany rynkowe, deregulacyjne, s bardziej koniktogenne. Zmiany w sektorze publicznym, a zwaszcza w jego funkcjach, maj o wiele bardziej ostre skutki spoeczne. Wynika to take z przeszoci. W gospodarce upastwowionej i systemie, ktry prbowa budowa sw legitymizacj na sprawiedliwoci spoecznej, w wiadomoci obywateli pozostao przekonanie o odpowiedzialnoci pastwa np. za pene zatrudnienie, pomoc spoeczn, bezpatne usugi (np. edukacja i zdrowie). Szczeglnie wan okolicznoci, majc istotny wpyw na specyk krajw transformacji, jest naoenie si na siebie restrukturyzacji, zwaszcza w podsektorze przedsibiorstw sieciowych, reform w usugach publicznych (administracja, edukacja i zdrowie) i prywatyzacji, cznie z agodniejsz form urynkowienia, nazywan komercjalizacj. Prywatyzacji w sektorze przedsibiorstw, take infrastrukturalnych (np. energetyka i czciowo transport) towarzyszy urynkowienie usug edukacyjnych i zdrowotnych, powstanie i szybki rozwj szk prywatnych, zwaszcza wyszych oraz prywatnego sektora usug medycznych. W krajach transformacji mamy wic do czynienia z jednej strony z utrzymywaniem si tradycyjnego obszaru koniktowego, obejmujcego przede wszystkim kluczowe w dawnym systemie brane przemysowe (przemys wglowy, hutnictwo i przemys zbrojeniowy) oraz tak jak wszdzie przedsibiorstwa sieciowe (energetyka, transport i poczta), z drugiej natomiast z przesuwaniem si centrum koniktu do sfery usug publicznych. Poza nielicznymi wyjtkami, suba zdrowia i edukacja byy i s staym ogniskiem napi pracowniczych. Poczesne miejsce wrd strajkujcych zajmuj rwnie pracownicy kolei. Do najczstszych przyczyn sporw nale sprawy pacowe, kwestie emerytalne oraz plany reform. Polska budetowa zacza ostro upomina si o swoje prawa lub stawia opr rnym formom urynkowienia. Jeszcze bardziej koniktogennym problemem s renty i emerytury (prawo wczeniejszego przechodzenia na emerytur) i oglnie wielko transferw socjalnych. Z jednej strony, wystpuj silne presje na rzecz ich ograniczenia, a z drugiej rozmiary i specyka polskiej sfery ubstwa stanowi wielkie wyzwanie i problem.

NR 1

C
Rola sektora publicznego, prawa socjalne, statusy spoeczno-zawodowe pracownikw sektora publicznego stanowi istotne elementy europejskiego modelu socjalnego. Dalsze losy sektora publicznego s wic problemem gorcym, majcym silny kontekst spoeczny i koniktowy charakter. Maj te wymiar strukturalny i to zarwno ograniczony do obszaru sektora publicznego, jak i makrospoeczny, odnoszcy si do korygujcej roli sektora, jego wpywu na struktur spoeczn, jej ostro, poziomy zrnicowania. Oceniajc wydarzenia we Francji z roku 2006 wielkie protesty przeciwko liberalizacji prawa pracy, uznawanego za fundament stosunkw pracy podkrelano, e rzdowe projekty reform wywoay gwatown reakcj studentw, zwizkw zawodowych, a take, o dziwo, mieszkacw gett // Protest wok szans imigrantw uleg eskalacji a teraz jego przedmiotem sta si neoliberalizm i jego oddziaywanie oglnospoeczne (Wallenstein). Przedmiotem koniktu moe wic by obrona praw socjalnych lub ich rozszerzenie a przynajmniej standaryzacja w skali midzynarodowej, europejskiej, chociaby ze wzgldu na otwieranie europejskiego rynku pracy i prawa imigrantw z jednej strony, a z drugiej postpujcy proces liberalizacji i deregulacji. Tworzy to nowe pole koniktw. Prof. Leszek Gilejko, Dr Rafa Towalski

Prace przywoane w tekcie: U. Beck, Spoeczestwo ryzyka, Warszawa 2004. L. Bordogona (2007), Industrial Relations in the public sector, www.eurofound.europa.eu/eiro/studies/tn0611028.htm R. Dahrendorf, Nowoczesny konikt spoeczny, Warszawa 1993. H. Domaski, Polska klasa rednia, Wrocaw 2002. B. Hrault et D. Lapeyronnie, Le statut et l`identit. Les conits sociaux et la protestation collective /en:/ La nouvelle societ franaise, Paris 1998. J. Kleer, Sektor publiczny w Polsce i na wiecie, Warszawa 2005. A. Karpiski i St. Paradysz, Sektor publiczny w krajach Unii Europejskiej /w:/ Sektor publiczny w Polsce i na wiecie, Warszawa 2005. R. Pedresini (2005), Industrial relations in the public utilities, www.eurofound.europa.eu/eiro/2005/02/study/ tn0502101s.htm B. Wallenstein, Amerykanie i Europejczycy chc wicej praw, Gazeta Wyborcza 8-9 kwietnia 2006.

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

83

W
J Q Sklepy bdce wasnoci pracownikw ciesz si dobr reputacj, gdy wiadczone tam usugi s po prostu lepsze. W Spokane (stan Waszyngton), klienci mog wybra spord trzech tego typu przedsiwzi.
Podczas badania opinii publicznej przeprowadzonego w 1987 r. przez Narodowe Centrum Wasnoci Pracowniczej (National Center for Employee Ownership, NCEO) oraz Biuro Spraw Wewntrznych (Bureau for National Aairs) stwierdzono, i 80% ankietowanych uwaa, e spki z akcjonariatem pracowniczym pracuj lepiej. Wikszo wolaaby kupowa produkty pochodzce z tego typu zakadw. Sklepy spoywcze bdce wasnoci pracownikw staraj si wykorzysta ten fakt dla celw reklamowych Dans z Dakoty Pnocnej, Publix na Florydzie, Pecks w Nowym Jorku oraz Mad Butcher z Arkansas reklamuj si swoim akcjonariatem pracowniczym. Zgodnie z wynikami ankiety, powinno to da im przewag nad konkurencyjnymi, tradycyjnie zarzdzanymi sklepami w ich brany. W Spokane, klienci mog wybiera pomidzy trzema sieciami supermarketw, ktre wprowadziy u siebie akcjonariat pracowniczy. Tidymans oraz Rosauers, dwa miejscowe supermarkety tego typu, prowadz niemal wyrwnan rywalizacj zarwno midzy sob, jak i z Safewayem oraz Albertsonem, ktre nale do obejmujcych cay kraj sieci duych sklepw. Yokes jest trzecim sklepem z wasnoci pracownicz. Jednak ze wzgldu na mniej rozbudowan sie dystrybucji ma on mniejszy udzia w handlu spoywczym Spokane. Kada z tych sieci skorzystaa wiele na wprowadzeniu u siebie akcjonariatu pracowniczego. Zaczo si w 1986 r., kiedy to Jim Tidyman z Tidymans Warehouse Foods wraz ze swym wsplnikiem Bobem Buchananem podjli decyzj o wycofaniu si z interesu. Ich sie, obejmujca dziesi sklepw, zaopatrywaa okoo 20% rynku. Dostali oni ofert wykupu od Safewaya, jednak pragnli, by oba sklepy pozostay wasnoci kogo miejscowego oraz chcieli jako wynagrodzi swoich pracownikw. Pomys sprzedania sieci Planowi Pracowniczej Wasnoci Kapitau (ESOP) zosta podsunity przez ich hurtownika z Minneapolis. Zaoenie ESOP-u jest do skomplikowane, wic Tidyman i Buchanan wynajli prawnika z Nowego Jorku, aby zaj si przygotowaniem ich planu. Wykorzystujc ESOP, mogli utrzyma sklepy w posiadaniu miejscowej ludnoci, da swym

bd MATT MCGEE

84

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

pracownikom udzia wasnociowy oraz uzyska ulgi podatkowe. Poniewa Kongres Stanw Zjednoczonych pragnie zachci do wasnoci pracowniczej, wycofujcy si waciciele, ktrzy odsprzedaj przynajmniej 30% wasnych udziaw ESOP-owi (i zainwestuj wpywy w krajowe akcje) mog uzyska odroczenie spaty podatkw od zyskw ze sprzeday do czasu sprzedania tych akcji. Granica trzydziestu procent nie stanowia problemu dla Tidymansa, ktry jest obecnie w stu procentach objty wasnoci pracownicz. Drug w kolejnoci sieci supermarketw, ktra zaadaptowaa u siebie program ESOP, jest Rosauers. Zosta on swego czasu przejty przez miejscowych hurtownikw, zjednoczonych w kooperatywie pod nazw URM, ktrzy chcieli go sprzeda. Chtnymi do nabycia okazali si pracownicy Rosauers, ktrych interesy reprezentowao sze zwizkw zawodowych. Larry Geller prezes Rosauers skontaktowa si z miejscow rm konsultingow Phenneger & Morgan, aby sprawdzi, czy tego typu transakcja bya moliwa do zrealizowania (Spokane miao ju wwczas wasnych ekspertw od ESOP-w). Po roku negocjacji toczcych si midzy kierownictwem sieci, URM i zwizkami, ostatecznie osignito porozumienie w lipcu 1990. ESOP jest obecnie w posiadaniu 83% udziaw pitnastu sklepw tworzcych sie Rosauers. Jednym z uczestnikw negocjacji by czonek zarzdu URM, Charles Chuck Yoke, ktry by rwnoczenie wacicielem innej sieci supermarketw.

Poniewa Yoke planowa wycofa si z dziaalnoci, zacz uwanie obserwowa szczegy ESOP-u wprowadzanego przez jego przyjaciela Gellera. W rezultacie, pi sklepw Yokes Pacn Save stao si wasnoci pracownikw 89% udziaw zostao przejte przez ESOP, a 11% pozostao w rkach kierownictwa. Pracownicy Tidymansa, Rosauers i Yokesa zrobili to, co zrobiby niemal kady czowiek interesu poyczyli. Sklepy zobowizay si zasila kas ESOP-u, co stanowio rkojmi przy otrzymaniu kredytu. Poniewa dugi s na bieco spacane, udziay, ktre do tej pory trzymano na zablokowanych rachunkach w bankach kredytowych, mog zosta rozprowadzone wrd pracownikw. Otrzymuj niezbywalne prawo do swych udziaw z chwil, gdy nabd one moc prawn. U Tidymansa udziay te staj si pen wasnoci pracownikw po siedmiu latach; w przypadku Rosauers i Yokesa okres ten trwa sze lat. Gdy pracownik odchodzi z pracy, nie zatrzymuje swych akcji odsprzedaje je z powrotem ESOP-owi. Akcje Tidymansa, ktrych warto w 1986 r. szacowano na 40 dolarw za jedn, wyceniono obecnie [1992] na 88 dolarw. Kierownik Tidymansa Jack Heusten jest dumny z coraz lepszych wynikw osiganych przez swych pracownikw zyski ulegy podwojeniu na przestrzeni ostatnich piciu lat. Jednak wasno pracownicza nie jest jedynym rdem sukcesw. To, co sprawio, i rnica w jakoci pracy jest tak znaczna, to zgodnie z opini Heustena program pracowniczego zaangaowania. Sklepy maj swoje Rady Pracownicze

SUPERMARKET PUBLIX ba OLAF GRADIN

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA i jako. Jednak pracownicy Yokesa nosz odznaki z napisem Waciciel, a nad gwnym wejciem widnieje szyld Wasno Pracownicza. Istnieje wiele potencjalnych puapek dla rm z wdroonym ESOP-em. Nie wystarczy wzi pienidze, poprawi efektywno pracy i dziaa jak dotd. Pracownicy bd z czasem odchodzi, zabierajc nalene im z tytuu ESOP-u patnoci, a to z kolei przyczyni si do powanych kopotw nansowych. Tidymans przeprowadzi badania dotyczce swych zobowiza patniczych na najblisze 20 lat. Stwierdzono, e rma jest im w stanie podoa. W Rosauers i Yokes mamy do czynienia dopiero ze wstpn faz planowania, jednak problem ten nie zosta tam pominity. Naley bra pod uwag rwnie inne sprawy Jim Clanton wskazuje na zoono administrowania ESOP-ami. Trzeba liczy si z dodatkowymi kosztami rachunkowymi i problemami zarzdzania korporacj. Jednak w wielu sieciach handlowych wizja wprowadzenia u siebie wasnoci pracowniczej jest rozwaana jako rozsdny krok. John Quinn Wyszuka i tumaczy: Jan Koziar

85

skadajce si z omiu czonkw, ktrzy odbywaj comiesiczne spotkania z kierownictwem, celem przedyskutowania zaistniaych problemw. Z kolei zadaniem specjalnych komitetw pracowniczych, reprezentujcych poszczeglne dziay, jest proponowanie rozmaitych rozwiza. Nastpnie sugestie komitetw zostaj przyjte i dwa miesice pniej przedstawione do ponownej oceny. Inna jeszcze grupa pracownikw (w ktrej skad wchodz pojedynczy przedstawiciele wszystkich dziaw) spotyka si raz w miesicu z Heustenem, by porozmawia o sprawach zwizanych z funkcjonowaniem rmy jako caoci. Dobrze zorganizowany program pracowniczego zaangaowania wzbudza due zainteresowanie personelu i przynosi wymierne korzyci. Dziaajca na terenie Rosauers Rada Doradcza wacicieli skada si z delegatw kadego sklepu, ktrzy na odbywajcych si co miesic spotkaniach przedstawiaj kierownictwu swoje zalecenia. Geller zwraca uwag na znaczn popraw zarwno w dyscyplinie, jak i jakoci wiadczonych usug od chwili, gdy wprowadzono t metod dziaania. Jednak szybko dodaje, e komitety nie mog zastpi funkcji zarzdu nawet w tych zakadach, ktre s w stu procentach wasnoci pracownicz, niezbdni s menederowie majcy prawo do podejmowania samodzielnych decyzji. Komitety pracownicze w Yokesie spotykaj si z gwnym zarzdem bez udziau kierownictw poszczeglnych sklepw. Przewodniczcy kadego komitetu jest jednoczenie wybranym przez pracownikw czonkiem zarzdu sklepu, co sprawia, i pracownicy maj swj udzia w spotkaniach zarzdu. Jim Clanton, gwny ksigowy w Yokesie, twierdzi, i plan pracowniczego zaangaowania poczony z ESOP-em, znacznie polepsza postawy wrd zaogi. Uwaa on, e poziom wiadczonych usug wzrs a wydatki zmalay. Pracownicy wiedz, kiedy rma przynosi zyski i kiedy musi oszczdza. Wszystkie sklepy Rosauers maj wywieszki z napisem Witamy w zarzdzanym przez pracownikw supermarkecie Rosauers, a nazwa sklepu widnieje na podwietlonym tle ze sowem NASZ. Wszystkie reklamy Rosauers rwnie korzystaj z okrelenia Supermarket zarzdzany przez pracownikw. Chocia Tidymans nie musi ju obecnie w tak znacznym stopniu jak dawniej reklamowa swego ESOP-u, to wci obchodzi si tam Tydzie Wasnoci Pracowniczej, rozdajc za darmo symboliczne ciastka wszystkim klientom. Clanton stwierdza, i skoro pozostae dwie sieci sklepw tak bardzo naganiaj sw wasno pracownicz, my zdecydowalimy si reklamowa nasz poprzez cen

Tekst pierwotnie ukaza si w czasopimie Food Distribution Magazine, kwiecie 1992. Od tumacza (marzec 2009): Amerykaska wasno pracownicza w handlu jest wyjtkowo udanym przedsiwziciem. Dwie najwiksze amerykaskie spki pracownicze, to sieci supermarketw. Najwiksza z nich to gigant liczcy 136 tysicy pracownikw-wacicieli. Poniej przytaczam wykaz najwikszych amerykaskich pracowniczych spek handlowych (supermarkety) wedug danych NCEO z 2006 r.: Publix Super Markets Lakeland (Floryda) 136000 pracownikw Hy-Vee West Des Moines (Iowa) 46000 Price Chopper Schenectady (Nowy Jork) 22000 Houchens Industries Bowling Green (Kentucky) 9300 Brookshire Brothers Lufkin (Teksas) 5800 Piggly Wiggly Carolina Charleston (Karolina Poudniowa) 5000 Harps Food Stores Springdale (Arkansas) 3000 Food Giant Sikeston (Missouri) 3000 Ramey Price Cutter Stores Springeld (Missouri) 2000 Woodmans Food Markets Janesville (Wisconsin) 1950 Tidymans Green Acres (Waszyngton) 1800 Riesbacks Food Markets St. Clairesville (Ohio) 1200 Yokes Fresh Markets Spokane (Waszyngton) 1000 Jak widzimy, opisana w powyszym artykule spka pracownicza Yokes (Fresh Markets) jest najmniejsz na tej licie.

86

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

N
A W W 2006 r., w ramach dostosowywania prawodawstwa do standardw unijnych, powoano w Polsce rady pracownikw. Czy pracownicy zyskali co w ten sposb?
opracowanego przez Instytut Spraw Obywatelskich (ISO), w 2007 r. dziaao w Polsce zaledwie 1,9 tys. rad. Zaledwie, gdy powsta ich mogo nawet 17 tysicy! Tyle bowiem zakadw speniao ustawowe warunki, pozwalajce pracownikom utworzy swoj reprezentacj. Przed wejciem ustawy w ycie ponad 4 tys. przedsibiorcw skorzystao jednak z moliwoci zawarcia z zaog porozumienia w sprawie informacji i konsultacji, co zgodnie z jej art. 24 ust. 1 uniemoliwio powstanie rad. Wynika z tego, i w ponad 11 tys. polskich przedsibiorstw nie wdroono adnych procedur informowania pracownikw i konsultowania z nimi decyzji. Co wicej, jedynie 354 rady powoane zostay do ycia bezporednio przez zaogi, nie za przez zwizki zawodowe cho szczegln rol do odegrania maj one w zakadach, gdzie nie istniej struktury zwizkowe. Jeli pracownicy decyduj si wyj z inicjatyw, tworz zwizek zawodowy, a nie rad. Dlatego tak czsto tam, gdzie nie ma zwizku, nie ma te i rady. Dla mnie rady s etapem porednim midzy pracownikami bez wasnej reprezentacji a zwizkami zawodowymi komentuje Krzysztof Zgoda, czonek Prezydium Komisji Krajowej NSZZ Solidarno, odpowiedzialny za rozwj zwizku. Od 24 marca 2008 r. nowych rad mogoby przyby dodatkowe 30 tys. Wczeniej zakada mogli je tylko pracownicy rm zatrudniajcych ponad 100 osb, za po tym terminie prawo objo rwnie zakady o poow mniejsze. Mimo tego, na pocztku biecego roku dziaao w Polsce zaledwie ok. 2,2 tys. rad. Wzrost ich iloci jest wic bardzo powolny, mimo e liczba zakadw, w ktrych mog by tworzone, prawie si potroia. Ustawodawca postawi wiele barier przed pracownikami chccymi powoa rad. Ja ju reprezentowaem taki pogld w poprzedniej kadencji, e ustawa ta wcale nie sprzyja tworzeniu rad pracownikw. Prosz pastwa, 10% zaogi ma to podpisa. A jak zebra podpisy 10% zaogi w przedsibiorstwie rozlokowanym na terenie caej Polski? A oddziaowych rad nie ma pyta na jednym z tegorocznych posiedze Senatu wicemarszaek Zbigniew Romaszewski, jeden z niewielu parlamentarzystw, ktrzy konsekwentnie wspieraj ide partycypacji pracowniczej.

Zgodnie z intencj UE, rady pracownikw maj uatwia udzia zatrudnionych w funkcjonowaniu zakadw pracy, dziki przyznaniu im prawa do informacji i konsultacji. Ustanowienie tej instytucji stanowi cz planu rozwoju wspdziaania pracownikw z pracodawcami, konsekwentnie realizowanego w Unii od lat 70. U podstaw tkwi zaoenie, e przyznanie pracownikom wpywu na polityk przedsibiorstw sprawia, i staj si one dla nich bardziej przyjazne oraz osigaj lepsze wyniki ekonomiczne (dziki zwikszonej identykacji z rm, transferowi wiedzy z dou na gr itp.). Mimo e ideay wspzarzdzania i samorzdnoci pracowniczej widniay na sztandarach solidarnociowej opozycji, w III RP nie znalazy one urzeczywistnienia. Ustawa o informowaniu pracownikw i przeprowadzaniu z nimi konsultacji wesza w ycie, bo zobowizano nas do zaimportowania odpowiedniej dyrektywy unijnej. To smutne, e w Polsce, ktra ma pikne dowiadczenia partycypacji pracowniczej rok 56 czy lata 80. Unia musi takie rzeczy na nas wymusza mwi Grzegorz Ilka, sekretarz prasowy Oglnopolskiego Porozumienia Zwizkw Zawodowych. Dobrze si jednak stao, e ustawa wesza w ycie podkrela. Co ciekawe, Henryk Michaowicz, ekspert Konfederacji Pracodawcw Polskich, mwi: Konfederacja stoi na stanowisku, e partycypacja pracownikw jest bardzo wana, zwaszcza dzi, w dobie spowolnienia gospodarczego. Dziki temu atwiej jest o konsensus, atwiej ratowa rm.

Wedug raportu Jestemy u siebie. Rady pracownikw jako narzdzie ksztatowania postaw obywatelskich,

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

87

Rady nie powstaj, bo nie ma takiego obowizku. Ustawa miaa wprowadzi do rm partycypacj pracownikw, ale ciko jest wrd zaogi znale te 10%, ktre by zdecydowao si na zaoenie rady. Pracownicy s zreszt le nastawieni do zrzeszania si. Panuje moda na indywidualizm. Ludzie nie s zainteresowani radami, tak jak nie s zainteresowani zwizkami. Zbyt czsto rady nie powstaj, bo po prostu nie ma chtnych mwi Micha Lewandowski, czonek Zarzdu Krajowego Konfederacji Pracy ds. promocji i rozwoju zwizku. Rady nie powstaj, bo przyjto bardzo sztywny model ich funkcjonowania mwi H. Michaowicz. Poza tym brakuje chtnych do zrzeszania si. Spoeczestwo obywatelskie pozostaje tylko hasem, ktre nie przekada si na rzeczywisto. A modelu obywatelskiego nie da si wprowadzi na si, ustaw. Polacy pki co po prostu nie s zainteresowani dziaalnoci rad dodaje. G. Ilka widzi spraw inaczej: Rady nie funkcjonuj w 100% zakadw, bo pracodawcy traktuj ich powstawanie jako prby zakadania zwizkw zawodowych czyli niechtnie. A to nie pomaga w ich tworzeniu. Wielu pracodawcw niespecjalnie kryje si z negatywnym stosunkiem do rad. Po wejciu ustawy w ycie mieli obowizek informowa pracownikw o moliwoci utworzenia rady. W praktyce czsto wygldao to podobnie jak w cynicznej opowieci jednego z przedsibiorcw. U nas zrobilimy to tak: przygotowalimy plakat, e pracownicy mog zgosi ch powoania do ycia rady pracownikw. Plakatu oczywicie nigdzie nie wywieszalimy, zaodze nic nie mwilimy. Ale w razie kontroli wykaemy bez problemu, e podjlimy kroki przewidziane w ustawie. A e nie byo chtnych do zaoenia rady? C, przecie nie mamy na to wpywu usyszaam od niego. Jakie s szanse, e podczas kontroli kto z zaogi powie otwarcie, i pracodawca nigdy nie informowa pracownikw o prawie do powoania wasnej reprezentacji?

N
rozmowa z Jackiem Kotul, bezprawnie zwolnionym przewodniczcym rady pracownikw w rzeszowskich zakadach Alima-Gerber (producent ywnoci i wyrobw spoywczych dla niemowlt i dzieci)
Jeste aktywnym zwizkowcem, przed zwolnieniem bye szefem Komisji Zakadowej NSZZ Solidarno. Widzisz w ogle sens tworzenia nowych form partycypacji pracowniczej?

S
Pracodawcy prowadz polityk utrudniajc rozwj partycypacji pracowniczej nie tylko w swoich rmach, ale take np. na poziomie Komisji Trjstronnej. Piotr Ciompa, ekspert Instytutu Spraw Obywatelskich, przekonuje, e to bardzo krtkowzroczne mylenie: Od lat 80. gwatownie rosn tzw. koszty transakcyjne, czyli braku zaufania w biznesie. Tak samo bd rosy ukryte koszty braku zaufania midzy pracodawcami a pracownikami. Zbudowanie kapitau

Jacek Kotula: Rady pracownikw maj ogromn rol do odegrania. Po pierwsze, mog bardzo wspomc dziaalno zwizkw, dziki temu, e kompetencje tych instytucji si uzupeniaj. Niestety, wiele rad to w praktyce nic wicej jak dodatkowe osoby chronione przed zwolnieniem z mocy prawa zakadowe struktury zwizkowe powouj rad, ale w aden sposb nie korzystaj z jej moliwoci. Ale rady s wane take same z siebie zwaszcza tam, gdzie zwizkw w ogle nie ma. Dziki nim nic w rmie nie dzieje si bez wiedzy pracownikw, dlatego nie musz si oni obawia, e np. z dnia na dzie dowiedz si od pracodawcy o przenosinach ich miejsc pracy na Ukrain. Dziki obowizkowym konsultacjom mog zawsze wyrazi swj gos w dyskusjach na temat przyszoci zakadu. Dlatego, mimo e w tej chwili rady s niedoceniane, ich rola bdzie rosa. Take z tej przyczyny, e zwizki zawodowe, niestety, upadaj. Brakuje w nich ludzi z jajami, ktrzy by je rozwijali, a centrale zwizkowe interesuj si przede wszystkim sob. Co prawda zajmuj stanowiska w wanych sprawach spoecznych i ekonomicznych, ale jednoczenie mao robi dla zwizkowcw dziaajcych w zakadach pracy. W efekcie presti zwizkw maleje i nie wida szans na odwrcenie tej tendencji. W zwizku z tym, na znaczeniu zyskiwa bd rady, oczywicie jeli znajd si ludzie zainteresowani udziaem zaogi w yciu zakadu.
W dzisiejszych czasach pewnie nieatwo znale osoby gotowe do wysikw na rzecz ogu pracownikw

J. K.: Niestety, jest tak jak mwisz wiem to z wasnego dowiadczenia. Stanowi to powan przeszkod w rozwoju partycypacji pracowniczej.

88

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

W mojej radzie byem jedynym motorem napdowym po godzinach pracy pisaem stanowiska, analizowaem dokumenty; reszta czonkw rady nie wykazywaa niestety takiej inicjatywy. Bardzo czsto bowiem ludzie czekaj, a kto zrobi co za nich. A przecie to tak nie dziaa Jeli czonkowie rad sami nie wezm si do pracy, to nie poprawi one sytuacji pracownikw tylko dlatego, e istniej.
Wspomniae, e rady stanowi wyjtkow szans dla pracownikw zakadw, gdzie nie ma zwizkw zawodowych i nikt obecnie nie broni interesw zaogi. Tymczasem zaledwie okoo 10% wszystkich rad stanowi te powoane przez samych pracownikw. Dlaczego tak si dzieje?

J. K.: Myl, e wynika to z tego, i ludzie niewiele wiedz na temat rad. Potrzebna jest wielka kampania spoeczna, ktra uwiadomiaby korzyci z ich tworzenia zarwno pracownikom, jak i pracodawcom. Nie bez znaczenia jest take fakt, e modzi ludzie wol po pracy odpoczywa, i do kina, na piwo. Tymczasem na dziaanie w radzie pracownikw potrzeba czasu; doktorw Judymw jest wielki de cyt. Zwaszcza, e ludzie mentalnie nadal tkwi w poprzednim systemie, gdzie robio si wszystko za nich. Aby to si zmienio, min bdzie musiao sporo czasu. Wreszcie, ludziom brakuje odwagi, by walczy o swoje prawa, gotowoci do wchodzenia w ewentualne kon ikty z pracodawc.
Ciebie taka odwaga kosztowaa utrat pracy zwolniono Ci na podstawie absurdalnych zarzutw.

J. K.: W dniu 16 wrzenia 2008 r. dyrekcja rmy Alima-Gerber zwolnia mnie dyscyplinarnie z pracy. Oczywicie bez zgody rady pracownikw i zwizkw zawodowych, ktrych czonkiem byem. Jako przyczyn zwolnienia podano, e dziaaem na szkod rmy. Miao to polega na namawianiu plantatora do negocjowania z zakadem jak najwyszych cen owocw i warzyw za sezon 2008. Owszem, odbyem prywatn rozmow z tym panem, ale ja jedynie poinformowaem go, e rma sprowadza jabka a z Woch, zamiast kupowa tasze, od okolicznych plantatorw. Dziaaem wic dla dobra zakadu, a nie na jego szkod, bo nie uwierz, e jabka przywoone z Woch s tasze ni te spod Rzeszowa. Nigdy te nie buntowaem tego plantatora przeciwko

spoecznego zaufania, poprzez dziaalno rad, uatwioby ograniczenie tych strat. Krtkowzrocznoci wykazay si take najwiksze centrale zwizkowe. W zamian za zgod na stworzenie barier w powstawaniu rad pracownikw w wikszoci rm sektora prywatnego, gdzie zwizki na szersz skal nie istniej, przyznano zwizkowcom pen kontrol nad radami pracownikw w tej mniejszoci zakadw, w ktrych zwizki funkcjonuj. Tymczasem zwizki mogyby atwo zgromadzi wok siebie liczne, rozproszone, ale prnie dziaajce rady. Bezinteresowna pomoc radom pomogaby wprowadza struktury zwizkowe na trudny teren, jakim s rmy prywatne uwaa Ciompa. Rady maj za mae kompetencje, bo istniaa powana obawa zwizkw zawodowych. Zwizki nie za bardzo walczyy o rady, o ich uprawnienia. Bay si, e jeli ustawa bdzie zbyt zliberalizowana, rady zostan zmuszone do konkurowania ze zwizkami. Moim zdaniem jest to nierealne, a nawet gdyby doszo w przyszoci do takiej konfrontacji, zwizki i tak by j wygray mwi Grzegorz Ilka. Konfederacja Pracy zawsze popieraa rady pracownikw, m.in. jako organ mogcy przyczyni si do zakadania w przyszoci zwizkw zawodowych. Natomiast wrd innych organizacji zwizkowych bya co do nich obawa dodaje Micha Lewandowski. Uwaa on, e nadal istnieje wrd zwizkw lk, e lobby pracodawcw poprzez odpowiednie zapisy w ustawie bdzie chciao je zmarginalizowa, przeciwstawiajc im rady. Std wynika taki, a nie inny ksztat ustawy. A przecie lepiej, eby ludzie zaoyli rad, ni nie mieli adnej reprezentacji przekonuje. Czonkini jednego z duych zwizkw zawodowych, a zarazem przewodniczca rady pracownikw, mwi anonimowo: Nam dostao si od centrali za utworzenie rady. Usyszelimy po co to zrobilicie?, tak jakbymy powoujc rad popenili wielki bd. A przecie tak nie jest, bo rada jest nam pomocna.

T
Wydaje si, e rady w biecej dziaalnoci nie w peni wykorzystuj swoje uprawnienia. Ustawa, mimo niedoskonaoci, zapewnia ich cakiem sporo. Wielu czonkom rad brakuje podstawowej wiedzy po co istnieje rada, jakie s jej zadania, co moe, a czego nie Nieraz spotykaem si z pytaniami w stylu: wziem udzia w wyborach do rady, zostaem wybrany. Co teraz mam robi? mwi Micha Stpie, wspprowadzcy

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

89

Centrum Wspierania Rad Pracownikw przy Instytucie Spraw Obywatelskich. Prowadzc bezpatne szkolenia dla czonkw rad pracownikw widz, e s one naprawd potrzebne. Wida wyranie, chociaby po frekwencji, e jest zapotrzebowanie na tego typu dziaania. Do tej pory przez nasze szkolenia przewiny si setki czonkw rad. Osoby pragnce dziaa w radzie, a nie tylko w niej by, akn wszelkich informacji, zwaszcza tych praktycznych: jak zadawa pytania pracodawcy, o co pyta, co zrobi, gdy pracodawca nie chce udzieli informacji itp. Odpowiedzi na to s nie tylko szkolenia i porady udzielane przez Centrum, ale rwnie wydany przez Instytut poradnik ABC rady pracownikw dodaje Piotr Ciompa. Z racji tego, e ustawa wielu rzeczy nie precyzuje, ustawodawca przewidzia moliwo zawierania porozumienia midzy rad a pracodawc. Piotrowi Ciompie nieraz przyszo si styka z kuriozalnymi porozumieniami. Generalnie jestem przeciwny takim porozumieniom. Wiele z nich to tak naprawd powtrzenie zapisw, jakie s w ustawie, nie ma wic najmniejszego sensu ich podpisywa. Czsto zdarzaj si natomiast porozumienia, ktre przynosz radom wicej szkody ni poytku. Rady dobrowolnie, najczciej niewiadomie, godz si na ograniczenie swoich kompetencji! Takie zapisy s czsto spowodowane nie bdem, lecz celowym dziaaniem pracodawcy. Podpisane przez rad ze porozumienie, w ktrym nie zawarto klauzuli dopuszczajcej jego wypowiedzenie, jest waciwie nierozwizywalne! Owszem, czasem mona zrezygnowa z jakiego przywileju na rzecz czego, czego w ustawie nie ma, ale naley by wyjtkowo ostronym podkrela. Niestety cz rad, niewiadoma konsekwencji, podpisaa z pracodawcami porozumienia, ktre paraliuj teraz ich dziaania. Podpisalimy z pracodawc porozumienie, przygotowane przez jego prawnika. Wydawao nam si korzystne, przewidywao m.in. przekazywanie pewnych kwot na potrzeby dziaalnoci rady, dawao nam pomieszczenie na zebrania itd. Niestety, gdy wystpilimy o wan informacj, okazao si, e nie mamy do niej prawa, gdy takie ograniczenie znalazo si w podpisanym porozumieniu, czego wczeniej nikt z nas nie zauway. Porozumienia nie moemy wymwi, a pracodawca zapewne cieszy si, e niewielkim kosztem ma rad z gowy mwi pan Tadeusz z rady pracownikw jednego z zakadw pod Warszaw. W dziaalnoci rad nie bez znaczenia jest te niezrozumienie przez pracownikw samej idei ustawy. Rady zwizkowe dziaaj, ale zbyt czsto

mojej byej rmie. Zupenie przypadkowo zwolniono mnie po tym, jak rada pracownikw, ktrej pracami kierowaem, przygotowaa pozew do sdu przeciwko pracodawcy za uporczywe nieudzielanie nalenych jej informacji. Przed ustaleniem przez sd gospodarczy terminu rozprawy zostaem zwolniony. Pracodawca zastraszy rad, w ktrej ju mnie nie byo i rada wycofaa pozew z sdu. Moi byli pracodawcy oskaryli mnie o dziaanie na szkod rmy, naraenie jej na straty nansowe i utrat dobrego wizerunku. Tymczasem nijak ma si to do rzeczywistoci. W sdzie czsto pltali si w zeznaniach. W dodatku, jak wykazao przesuchanie sdowe, donos na temat moich rzekomych dziaa skadajcy go rolnik dosta od dyrektora rmy.
Twj byy pracodawca, rma kontrolowana przez midzynarodowy koncern Nestl, proponowa Ci ugod, oferujc jednoczenie pienidze.

J. K.: Nie zgodziem si, gdy nie jestem na sprzeda. Nic zego nie zrobiem, by potraktowano mnie w taki sposb. S pewne ideay, ktrym naley by wiernym. Poza tym, nie moe by tak, e Nestl amie prawo, a potem, kiedy sprawa robi si gona, daje troch pienidzy i uwaa, e nic si nie stao. Na co takiego nie moe by mojej zgody.
Jacku, pod koniec kwietnia zapad wyrok w Twojej sprawie.

J. K.: Sd uzna, e moje zwolnienie byo bezprawne, jednak nie przywrcono mnie do pracy, gdy naruszyoby to zasady wspycia spoecznego. To jest chore. Nie pozostawi tak tej sprawy. Obecnie czekam na uzasadnienie wyroku. Potem bd si odwoywa, nawet do Strasburga. Nie moe by tak, e cho jestem ustawowo chroniony, zarwno jako przewodniczcy zwizku, jak i jako przewodniczcy rady pracownikw, to jednak pracodawca amie prawo, a sd postpuje w taki sposb. To skandal, e sdy wol trzyma z mocniejszymi. Ustawowa ochrona to kcja, istniejca jedynie na papierze, w aden sposb nie przekadajca si na rzeczywisto.
Dzikuj za rozmow. Rzeszw, 5 maja 2009 r.

Rozmawia Micha Stpie

90

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

B Pod koniec lutego z przyczyn osobistych zrezygnowaem z penienia funkcji przewodniczcego rady pracownikw, lecz nadal aktywnie dziaam jako jej czonek. Na moje miejsce zostaa wybrana osoba, ktra jest dugoletnim pracownikiem, sumiennie wywizujcym si z powierzonych jej obowizkw pracowniczych i spoecznych. Do momentu objcia wspomnianej funkcji pracownik ten nie by nigdy karany i nie mia problemw z kierownictwem zakadu. Pierwsze oznaki utrudniania dziaalnoci tej osoby zaczy si w czerwcu ubiegego roku. Zosta on przesunity na gorsze stanowisko, co w znaczcy sposb utrudnio mu wykonywanie swoich obowizkw jako Spoecznego Inspektora Pracy. Mimo pisma protestacyjnego rady pracownikw, kierownictwo nie cofno swojej decyzji. Zwizki zawodowe, szukajc pomocy, powiadomiy Okrgowy Inspektorat Pracy. Po kontroli wyszy na jaw liczne nieprawidowoci, ktre s przedmiotem postpowania Pastwowej Inspekcji Pracy. Wkrtce potem dyrektor wraz z pracownikiem biura przeprowadzili kontrol szafki narzdziowej (znajdujcej si na hali produkcyjnej) tylko jednemu pracownikowi by nim wanie Spoeczny Inspektor Pracy. W czasie wykonywania pracy szafki stanowiskowe s oglnie otwarte i dostpne dla kadego. Podczas przeprowadzonej kontroli w jego szafce znaleziono dwa stare, porysowane uchwyty, ktrych uywano za czasw innego pracodawcy. Nowemu przewodniczcemu rady przedstawiono zarzut kradziey z art. 52 Kodeksu Pracy. To skandal, eby uczciwy czowiek zosta potraktowany jak zodziej i to wszystko za to, e dziaa na rzecz pracownikw w radzie.
List przesany do Instytutu Spraw Obywatelskich z woj. warmisko-mazurskiego

ocenia problem: Rady s w bardzo maym stopniu zakorzenione w wiadomoci ludzi, a wskie spektrum uprawnie ogranicza ich dziaania. Dlatego w tej chwili nie maj tak istotnej roli, jak miay odgrywa. Rady uzwizkowione s traktowane jako jeszcze jeden element nacisku na pracodawc, ale nie jest to byt samodzielny. Poza tym, niektre rady powstaway w postaci podobnej do prezesowskich zwizkw zawodowych: prezes rmy tworzy rad, by nie zrobi tego nikt inny. Taka rada nie bdzie spenia adnych zada postawionych przez ustawodawc. Pracodawcy take czasami tworz sztuczne bariery dla dziaalnoci rad. Problemy zaczynaj si ju na poziomie kwestii pozornie banalnych. Dugi czas nie moglimy doprosi si pomieszczenia, w ktrym moglibymy organizowa spotkania rady. Zaprosilimy wic naszego pracodawc na konsultacje. Na ich miejsce wskazalimy trawnik przed zakadem. Wtedy w cigu jednego dnia pomieszczenie w cudowny sposb si znalazo z rozbawieniem wspomina pan Andrzej z Warszawy. Nie mamy pienidzy na funkcjonowanie, a przecie nasze wymagania nie s due Co wicej, pracodawca notorycznie utrudnia nam zebrania w trakcie pracy. A z racji tego, e zakad dziaa w systemie trzyzmianowym, nie ma takiej moliwoci, by wszyscy mogli spotka si po godzinach ali si pan Janusz z Opola.

I
Ustawa daje radom dwa istotne uprawnienia. Pierwsze to dostp do informacji. Ustawodawca (europejski, bo niestety nie polski, co wida w polskiej ustawie) wyszed z zaoenia, e zakad przejrzysty dla zaogi, jest zakadem prawidowo funkcjonujcym. Niektre rady s bardzo bierne. Z ich istnienia nic nie wynika, poza tym, e osoby w nich zasiadajce s chronione przed zwolnieniem. Nie korzystaj z prawa do zadawania pyta, nie ledz poczyna pracodawcy opowiada Micha Stpie. Podkrela jednak, e coraz czciej styka si z radami, ktre na bieco zabiegaj o wgld pracownikw w najwaniejsze sprawy rm. Takie rady cyklicznie zadaj pracodawcy konkretne pytania, analizuj dokumenty, do ktrych maj dostp, czasem korzystaj z pomocy zewntrznych ekspertw. To znacznie uatwia ocen kondycji przedsibiorstwa oraz tego, w ktr stron bdzie szed jego rozwj. Dziki dostpowi do informacji, zaoga nie zostanie zaskoczona np. likwidacj jakiego dziau mwi.

jest to dla zwizku jedynie narzdzie do uzyskiwania informacji i nic wicej. Rady te realizuj cele zwizkowe, ale nie realizuj ich w duchu dyrektywy mwi Henryk Michaowicz. W wielu przypadkach rady po wyborach zamieray, bo oczekiway, e to pracodawca bdzie im organizowa prac. Poza tym, zbyt czsto daje o sobie zna sabe przygotowanie merytoryczne czonkw rad pracownikw twierdzi. Grzegorz Ilka odmiennie

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA

91

Wad ustawy jest jej oglno. Mimo tego, rady stanowi wsparcie dla zwizkw w dostpie do informacji. Zreszt najczciej to wanie zwizkowcy s jednoczenie czonkami rady. Taka unia wzmacnia wspdziaanie, aczkolwiek na og podyktowana jest tym, e brakuje osb aktywnych, zainteresowanych dziaalnoci na rzecz pracownikw komentuje Micha Lewandowski. Krzysztof Zgoda zwraca uwag, e rada ma ustawowo zapewniony dostp do pewnych rodzajw informacji, ktrych pracodawca nie musi przekazywa zwizkom. Rady bdce ogniwem wspierajcym zwizki maj szanse by wyjtkowo skuteczne. Nawet jednak rady niezwizkowe mog by bardzo poyteczne dla pracownikw przekonuje. Pracodawcy powszechnie broni si przed udostpnianiem radom niezbdnych dla nich informacji. wiadczy o tym czstotliwo kierowanych do Centrum pyta o to, co robi w podobnej sytuacji. W 90% przypadkw okazuje si, e pracodawca nie mia prawa odmwi radzie danego typu informacji dodaje M. Stpie. W ankietach ISO czonkowie rad ocenili wspprac z pracodawc w skali od 1 (fatalna) do 5 (bardzo dobra) rednio na 3,39, czyli jako poprawn. Najwyej oceniaj j rady z zakadw zatrudniajcych do 150 osb (rednia ocen 3,59), najniej za oceniono wspprac w zakadach liczcych powyej 500 osb (3,22). Co ciekawe, lepiej te relacje oceniaj osoby pracujce w rmach polskich (rednia ocen 3,51), ni w tych o kapitale zagranicznym (rednia 3,21, przy czym w a 25% przypadkw wspprac oceniono jako fataln lub z). Ocena dobra bd bardzo dobra wystpuje w przypadku 44,4% pracodawcw zagranicznych i 55% polskich. Jak wida, wysokie standardy partycypacji pracowniczej z Europy Zachodniej nie s przenoszone do Polski wraz z tamtejszym kapitaem. Std historie takie, jak pana Witolda, czonka rady w polskim zakadzie duego, zagranicznego przedsibiorstwa: Nasza rma zatrudnia okoo 600 osb. Niestety, po tych kilku miesicach pracy rady moemy jasno stwierdzi zarzd cakowicie nas ignoruje. Na wszelkie pytania odpowiada tylko czciowo, nieraz bardzo wymijajco. O najprostsz informacj musimy walczy. W takich warunkach naprawd nie da si dziaa.

Badania przeprowadzone w 2007 r. przez ISO, wykazay, e w radach zasiadaj gwnie osoby starsze rednia wieku czonka rady to 46,1 lat. Maj te zazwyczaj dugi sta pracy 76,8% ankietowanych czonkw rad pracuje w swoim przedsibiorstwie ponad 10 lat. W radach wicej jest mczyzn (64%) ni kobiet. Przy czym rady niezwizkowe s modsze (rednia wieku czonka wynosi tu 40,6 lat, podczas gdy w zwizkowych jest o 6 lat wysza); dziaa w nich te nieco wicej pa (o 7,2 punktw procentowych). Najistotniejsza rnica dotyczy jednak stau pracy. I tak, liczba radnych ze staem duszym ni 10 lat spada z 81,6% w przypadku rad powoanych przez zwizki zawodowe do 42,7% w przypadku tych pochodzcych z wyborw. Wrd nich jest te zdecydowanie wicej osb z krtszym ni 5 lat staem pracy w zakadzie stanowi one 21,4%, podczas gdy w radach zwizkowych tylko 4,9%. Przyczyn mona upatrywa w tym, e zwizki zawodowe dziaaj gwnie w rmach pastwowych lub sprywatyzowanych wedle zasad, ktre ograniczaj swobod zwolnie, wic atwiej tam o stabilno zatrudnienia. Ponad poowa (53,5%) czonkw rad ma wyksztacenie rednie, 27,8% wysze, za 18,7% poniej redniego. Wrd przewodniczcych, wyszym wyksztaceniem legitymuje si 33,3% badanych, a poniej redniego tylko 15,4%.

N
Drugie wane uprawnienie rad to prawo do konsultacji. Wszelkie sprawy istotne dla zakadu powinny

by przedyskutowane z rad. Celem jest dostarczenie pracodawcom informacji o oczekiwaniach pracownikw, w celu wypracowania kompromisu obu stron. Pracodawca jest zobowizany ustosunkowa si do opinii rady pracownikw, a w przypadku rnic w pogldach powinien odnie si do wszystkich jej argumentw: wyczerpujco wyjani, dlaczego nie s one zasadne. Jeeli opinia rady zostaa dobrze opracowana, trudno mu bdzie broni swoich decyzji zapewnia Piotr Ciompa. Dodaje, e jeeli mimo braku argumentw pracodawca bdzie si upiera przy swoich decyzjach, rada moe uzna proces konsultacji za niepeny i zawiadomi Pastwow Inspekcj Pracy o moliwym naruszeniu ustawy. Odpowied pracodawcy bdzie mona podway jedynie w rzadkich przypadkach najczciej wtedy, gdy uda si zakwestionowa wyliczenia stojce za dan decyzj. Jeli jednak uda si to zrobi, a bdzie

92

GOSPODARKA SPOECZNA to kolejne naruszenie ustawy przez pracodawc, w nastpnych przypadkach bdzie si on musia liczy z opini rady, by unikn dalszych oskare. W dalekiej perspektywie moe to pozwoli na blokowanie niektrych decyzji, niekorzystnych dla pracownikw mwi Ciompa. W tej kwestii bardziej sceptyczny jest M. Stpie. Pracodawca moe zignorowa opini rady i zrobi wszystko po swojemu. Co prawda jego uzasadnienie moe sta si obiektem zainteresowania PIP, ale nie syszaem jeszcze o takim przypadku mwi. I dodaje, e konsultacje czsto przypominaj fars. Pracodawcy zbyt czsto, zamiast konsultacji, komunikuj radzie swoje postanowienia, zakadajc, e bez wzgldu na jej argumenty i tak to oni wiedz najlepiej, jak naley postpowa. Uwaaj przy tym, e wywizali si z obowizku konsultacji. Chocia rady zgaszaj takie przypadki naruszenia ustawy do PIP, ta niechtnie interweniuje, a jeli ju, z reguy nie dopatruje si zaniedba. Pani Maria z Kielc opisuje taki przypadek: W naszej rmie, w ktrej pracuje ponad 200 osb, postanowiono zlikwidowa duy dzia, a jego zadania przenie do rmy zewntrznej. Jako rada pracownikw uwaamy to za wysoce niekorzystne nie tylko dla pracownikw, ale i dla zakadu. Pracodawca przed podjciem tak wanej decyzji powinien skonsultowa si z rad. Niestety, niczego takiego nie uczyni. Zdarzaj si jednak pozytywne przykady. Na pocztku wsppraca ukadaa si tak sobie. Myl, e byo to spowodowane obawami pracodawcy co do zamiarw rady. Jednak z czasem wsppraca zacza i coraz lepiej. Pracodawca przyzwyczai si do przeprowadzania z nami konsultacji. W kilku przypadkach podpowiedzielimy mu rozwizania, ktre byy korzystne dla zakadu, a jednoczenie dla pracownikw bardziej ni wczeniejsze propozycje dyrektora wspomina pan Andrzej.

NR 1

Dla dalszych losw rad pracownikw kluczowe znaczenie bd miay nowelizacje ustawy okrelajcej zasady ich powoywania i funkcjonowania. Cz zmian wymusza orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego, ktry zakwestionowa zapisy dotyczce tych zakadw, w ktrych dziaaj zwizki zawodowe. Pozbawiay one bowiem osoby nie bdce zwizkowcami wpywu na obsadzanie miejsc w radzie pracownikw. W ustawie zapisano, e w rmach, gdzie dziaaj zwizki reprezentatywne

dla zakadu, radni nie pochodz z wyborw, lecz s nominatami struktur zwizkowych. Tym samym zostaa zamana zasada rwnego traktowania, bo ustawa dyskryminowaa tych pracownikw, ktrzy byli poza strukturami zwizkowymi. Std nasza decyzja o jej zaskareniu. Trybuna Konstytucyjny wykaza niekonstytucyjno uprzywilejowania zwizkw zawodowych. Grup docelow ustawy s bowiem wszyscy pracownicy, a nie tylko ci, ktrzy dziaaj w zwizkach. Nie oznacza to, e w radach pracownikw nie mog znale si zwizkowcy. Ale ich umieszczenie w radzie musi by decyzj pracownikw mwi Henryk Michaowicz. Zwizek jest krokiem dalej ni rady i niedobrze si stao, e zostay one od niego odsunite. Z drugiej strony, jeli Trybuna tak orzek, to trzeba zrobi wszystko, eby pracownicy wybierali do rad zwizkowcw. Aby to osign, zwizki bd musiay sta si aktywniejsze w przekonywaniu pracownikw do wyboru ich kandydatw mwi Krzysztof Zgoda. Natomiast Grzegorz Ilka widzi problem tak: Mechanizm powoywania by wynikiem sojuszu pracodawcw i zwizkw zawodowych, obawiajcych si tej nowej instytucji. Tymczasem lk przed wyborami powszechnymi nie ma sensu. S przedsibiorstwa, gdzie pracownicy wybieraj swoich przedstawicieli do rad nadzorczych i s to gwnie zwizkowcy. Wybory do rad bd suy zwizkom, bo zwizki bd musiay si odnie nie tylko do czonkw, ale i do niezrzeszonych, co je umocni. Zwizki chcce mie przedstawicieli w radzie, bd musiay aktywnie prowadzi kampani wyborcz, pozyskiwa gosy. To bdzie werykacja zwizkw zawodowych. Ba si musz jedynie te leniwe. Leniwe zwizki mog powoli zacz si obawia o swj wpyw na rady. 23 czerwca br. Prezydent Lech Kaczyski podpisa bowiem nowelizacj ustawy, dostosowujc j do zapisw Konstytucji RP. Odtd wszystkie rady bd wybierane na wniosek pracownikw w gosowaniu przeprowadzonym wrd zaogi. Jednoczenie rady ju dziaajce, w tym te utworzone przez zwizki, nadal bd istnie do koca swojej kadencji. To dobre rozwizanie dla aktywnych rad, ktre dziaajc na rzecz pracownikw weszy w konikt z pracodawc zwraca uwag Micha Stpie. Jednoczenie trwaj przymiarki do innych innowacji ustawowych. Z racji tego, e polski ustawodawca zawzi kompetencje rad, a take z powodu nieprecyzyjnoci niektrych zapisw ustawy, Instytut Spraw Obywatelskich od trzech lat postuluje wprowadzenie w niej zmian. Niestety, jego gos ma pro-

NR 1

GOSPODARKA SPOECZNA dziaa, o tyle brakuje im wsplnego przedstawicielstwa na zewntrz, czego podobnego do centrali zwizkowej. Pod auspicjami Instytutu zawiza si Komitet Koordynacyjny akcji na rzecz nowelizacji ustawy o informowaniu pracownikw i przeprowadzaniu z nimi konsultacji, w skad ktrego wchodzi aktualnie 85 osb. Mg si on sta zarzewiem wsplnych, skoordynowanych dziaa rad. Niestety, ciao to bez prowadzenia go przez Instytut nie wykazuje waciwie adnej aktywnoci. Z kolei M. Lewandowski podkrela, e najwicej rad powstao tu po wejciu ustawy w ycie, a teraz zainteresowanie nimi wyrane spado. Nie sdz, eby ta sytuacja ulega wikszej zmianie. Moe potrzebna jest dua kampania spoeczna powicona radom, ale kto miaby za ni zapaci i czy rzeczywicie traaby do ludzi, to zupenie inna sprawa mwi zwizkowiec. Rady niestety nie wywoay rewolucji. Mylaem, e bdzie to silniejszy ruch, ale nie wida, by tak si stao. Czeka go raczej spokojny rozwj jako jednego z elementw cywilizowania zakadw pracy. Ludzie uwiadomi sobie z czasem, e nie tylko wybory samorzdowe, parlamentarne, ale i wybory do rad s wane mwi Grzegorz Ilka. Rozwj rad pracownikw to taki dugi marsz. Wierz, e stan si one wanym ogniwem w yciu zakadu. Jednak to wymaga czasu przekonuje Piotr Ciompa. Agnieszka Wasilewska

93

blemy z przebiciem si. Piotr Ciompa w imieniu ISO opracowa projekt zmian, ktre w wymierny sposb przyczyniyby si do poprawy sytuacji rad pracownikw. Cho wadze zapewniaj, e dialog spoeczny jest w Polsce prowadzony, liczne prby wczenia si Instytutu w proces nowelizacji zostay zignorowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej. Czar goryczy przepenio posiedzenie senackich komisji Ustawodawczej, Gospodarki Narodowej oraz Rodziny i Polityki Spoecznej podczas ktrego nowelizacji ustawy, tak wanej dla rad, powicono zaledwie kilkanacie minut, a wystpienie eksperta ISO przerwano po trzech. Wszystko to uzasadniono koniecznoci zwolnienia sali na inne posiedzenie.

P
Wszystko wskazuje na to, e rady w najbliszym czasie nie odegraj znaczcej roli w yciu pracownikw. Aktualny kryzys gospodarczy te im nie sprzyja. Kiedy po okresie wypacze sytuacja na rynku pracy ustabilizowaa si, kiedy doszo do tego, e pracodawcy zaczli zabiega o pracownika, by to dobry czas dla rad. Dzi niestety, przy wzrastajcym bezrobociu i niepewnej sytuacji na rynku zatrudnienia, powstawanie rad i ich rozwj bd jeszcze trudniejsze ocenia M. Stpie. Zwraca te uwag na inny problem: O ile w poszczeglnych zakadach rady potra skutecznie

POLECAMY

wiem, wiem,

jaka jest strategia rmy czy przedsibiorstwo nie kuleje nasowo

centrum wspierania rad pracownikw www.radypracownikow.info rady@iso.edu.pl 042/ 630 17 49

wiem, czy nie planuj zwolnie grupowych

wiem jestem w radzie pracownikw

b VASE PETROVSKI

wszechstronna pomoc dla rad

94

GOSPODARKA SPOECZNA

NR 1

N
E
B
P W

B A
,

!
,

P P , P A

18

1938 !

Poznaam Edwarda Abramowskiego i jemu to, jak wielu innych ludzi, jak caa Polska, zawdziczam moje prawdziwe, duchowe zetknicie si z kooperacj. Na skutek zainteresowania si jego dzieem w ogle, przeczytaam take jego sawne prace. Olniy mnie. Maria Dbrowska Znaczenie najwiksze Abramowskiego dla ruchu spdzielczego polega na zaszczepieniu mu ideowoci. Ma to by ruch nie tylko ekonomiczny, sucy podnoszeniu skali ycia, ale przede wszystkim ruch spoeczny, zmierzajcy miao do innego ustroju spoecznego, chccy stwarza w kadym dniu i godzinie ten nowy ustrj przez woln twrczo jednostki, twrczo codzienn, upart, wytrwa, drog wspdziaania, drog wcielania w ycie najwikszej ewangelii ycia idei braterstwa. prof. Konstanty Krzeczkowski Cena w ksigarniach 29 z u nas kupisz za 24 z (koszt przesyki wliczony)! Prosimy o wpat takiej kwoty na konto: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d Bank Spdzielczy Rzemiosa, ul. Moniuszki 6, 90-111 d numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 W opisie prosimy wpisa Abramowski (brak tej informacji spowoduje odoenie w czasie wysyki).

280 stron, w tym najwaniejsze teksty Abramowskiego o tej tematyce, m.in. Idee spoeczne kooperatyzmu, Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego, Znaczenie spdzielczoci dla demokracji, Stowarzyszenia i ich rola, Zwizki Przyjani i inne. Oprcz tego jako bonus unikatowy artyku Jana Wolskiego Z przemwie Edwarda Abramowskiego oraz obszerne posowie Remigiusza Okraski Braterstwo ponad wszystko. Wsplna edycja Obywatela, Krajowej Rady Spdzielczej i Instytutu Stefczyka To nie jest ksika tylko o spdzielczoci. To ksika o szlachetnej i wizjonerskiej idei Abramowskiego, ktry akcentowa znaczenie prawdziwej demokracji, oddolnej wsppracy, braterstwa i przyjani, jako drg ku lepszemu wiatu, pozbawionemu wad kapitalizmu i marksowskiego socjalizmu. Jeden z najwybitniejszych polskich mylicieli, twrca oryginalnego systemu etycznego, wykada swoje koncepcje nie za pomoc naukowego argonu i wizji oderwanych od ycia, lecz malowniczym i przystpnym jzykiem, odwoujc si do codziennych ludzkich postaw, problemw spoecznych i ekonomicznych oraz sposobw ich rozwizywania.

Socjalizm
to nic zego
E B M S
Ideay, ktrym by Pan wierny przez cae ycie, miay swj pocztek w rodzinie. Edmund Bauka: Baukowie wywodz si z Kozakw, z pl nad Dniestrem. Ten nard stale walczy o to, eby stworzy wasn ojczyzn, swoje wasne pastwo, ktrego nigdy nie mia. Jeden z moich pradziadkw by nawet rzekomo nie wiem tego na pewno, ale tak mwiono u mnie w domu w Kronie atamanem. Wielu ludzi, ktrzy widzieli moje postpowanie, wierzy, e jestem z pochodzenia Kozakiem. Tylko e ja si konia boj (miech). Mj ojciec mia piciu braci i jedn siostr. Tych dwch, ktrzy trzymali si naszej rodziny, dziaao w PPS-ie. Byli take partyzantami; jednego zatukli Niemcy podczas obawy. Po wojnie u drugiego, ktry pozosta dziaaczem pepeesowskim, cay czas odbyway si narady partyjne tam pierwszy raz usyszaem sowa socjalizm, demokracja czy kapitalizm i zaczynaem w tym wszystkim powoli nabiera orientacji. W Grudniu 70 stan Pan na czele grupy protestacyjnej w Stoczni Szczeciskiej, ktra odrzucia porozumienie zawarte przez Oglnomiejski Komitet Strajkowy i prbowaa zmusi wadze do wycofania si z podwyek cen ywnoci. Czy zanim wyrs Pan na jedn z najwaniejszych postaci tamtych wydarze i zosta uznany za wroga publicznego, angaowa si Pan w dziaalno zwizkow czy polityczn? E. B.: Nie. Opowiem Panu histori. W dowodach osobistych wpisywano kade zameldowanie, wymeldowanie, zakady pracy. Kiedy szedem wieczorem ulic z tak jedn babk, ktra potem, zdaje si, okazaa si prostytutk; w kadym razie nie pracowaa. Milicja zacigna nas na komend na przesuchanie. Ocer otwiera mj dowd osobisty i pyta: Panie Bauka, co Pan tak duo podruje, zmienia adresy i zakady pracy?. Ja mwi: Panie Poruczniku, bo mnie w tej Polsce tak dobrze jest, e musz j zwiedzi. Myla, e z nim gram w gupka. Przed stoczni pracowaem m.in. w kopalniach. Ale nigdy nie prowadziem adnej dziaalnoci, nie naleaem do ZMP ani do pniejszego ZMS-u, nie wstpiem do Partii. Gdy zostaem mistrzem w Stoczni Szczeciskiej i objem grup robocz dwudziestu kilku robotnikw, podszed do mnie sekretarz oddziau i mwi: Suchaj, Edmund, Ty jeste w Partii?. Ja mwi, e nie. Pyta, dlaczego. A bo nie chc!. Ale Ty nie moesz, teraz prowadzisz grup ludzi, musisz ich wychowywa!. Wic mwi: A bez zapisania do Partii nie da rady ludzi prowadzi? To ja mam to w nosie, bior rubokrt i wracam na W-2. By na mnie zy, mylaem, e potem bd mia kopoty. Ale zawoa mnie kierownik i powiedzia, ebym si nie wygupia i zosta. Prosz opowiedzie, jak zosta Pan robotniczym przywdc. E. B.: Pierwszy strajk w stoczni im. Warskiego mia miejsce w maju czy czerwcu 70. Grupa, ktr prowadziem jako mistrz na wydziale malarskim, przygotowywaa kadub do wodowania. Robot odbiera taki kontroler, Norweg. O ile wczeniej odbiera, powiedzmy, 10 m2 powierzchni od jednego pracownika, to pniej na trzy razy po metrze. Robotnicy zamiast zarabia 120-130 zotych dziennie, zarabiali 25-30. Koniec niadania, a robotnicy nie wychodz ze stowki; wszystkie inne grupy poszy do roboty, a moi nie. Mwi: wychodzi pod kadub! Jeden z robotnikw, ktry by takim starszym grupy roboczej, wychodzi i mwi: Edmund, my za te pienidze nie bdziemy lee pod kadubem. No ale do roboty trzeba i, przecie nie bdziecie strajkowa?. No wanie bdziemy. To ja bd musia porozmawia z kierownikiem. Przychodz do niego i mwi: Florek, moi ludzie nie wychodz do pracy. Zadzwo do Luli, dyrektora produkcji. Ja bd dzwoni? Ja jestem tylko mistrzem, Ty jeste kierownikiem!. Zaraz podjedaj dwa samochody, wysiada Lula, drugi sekretarz komitetu zakadowego, przewodniczcy rady zakadowej, dyrektor techniczny. Robotnicy siedz przy stolikach, jeszcze pij mleko. Lula krzyczy, e przerwa w pracy jest niedozwolona. Przewodniczcy rady zakadowej mwi: Suchajcie, wy sobie nie wyobraacie, co robicie. Ja zamiast siedzie spokojnie za larem w stowce i nie pokazywa si, wychodz i mwi: Chwileczk!. Wycigam z kieszeni karty robocze, na ktrych bya ilo metrw, ilo godzin. I mwi: Suchajcie, kady z Was, kto tu siedzi, niech przyjdzie i zrobi 50 proc. tej roboty, a ja bior odpowie-

95

96

BA U KA
Edmund Bauka (ur. 1933) legendarny lider protestw stoczniowcw w Szczecinie w Grudniu 70. Pochodzi z ubogiej chopskiej rodziny z Machnwki nieopodal Krosna. Pracowa m.in. jako marynarz i portowiec. W 1956 podj prb ucieczki na Zachd zatrzymany przez czechosowack stra graniczn. Od 1962 r. zatrudniony w Stoczni Szczeciskiej. Do 1970 r. nie wyrnia si dziaalnoci zwizkow ani polityczn, jednak w grudniu tego roku stan na czele grupy robotnikw, ktrzy odrzucili porozumienie zawarte przez Oglnomiejski Komitet Strajkowy i prbowali walczy o cofnicie decyzji o podwyce cen ywnoci. W styczniu 1971 r. by liderem strajku okupacyjnego w Stoczni, kiedy to udao si zmusi najwysze wadze partyjne i pastwowe do rozmw z robotnikami. Komitet Strajkowy zosta nastpnie przeksztacony w Komisj Robotnicz, ktra miaa m.in. czuwa nad prawidowym przebiegiem wyborw wadz zwizkowych i rad robotniczych, ktre byy jednym z postulatw strajkowych. Komisja staraa si take m.in. wyciga robotnikw z wizie. Bauka, wybrany sekretarzem rady zakadowej, zaatwiajc bardzo konkretne sprawy pracownicze poprzez instytucje i legalne struktury zakadowe, jednoczenie otwarcie gosi postulaty rozwoju samorzdu pracowniczego oraz uniezalenienia zwizkw zawodowych od PZPR, w zwizku z czym wadze i Suba Bezpieczestwa prboway na rne sposoby podkopywa jego pozycj. Szczecisk grup Bauki spotkay brutalne represje: w niewyjanionych okolicznociach zgin Bogdan Goaszewski (zatrucie gazem), za Adam Ul k zosta odurzony chloroformem przez nieznanych sprawcw, ktrzy nastpnie odkrcili gaz w jego mieszkaniu, cudem si uratowa; pniej oskarono go bez adnych podstaw o molestowanie nieletniej dziewczyny, w niejasnych okolicznociach zmar w 1976 r. W padzierniku 1972 r. Bauka, ktry by wwczas przewodniczcym Zarzdu Okrgowego
BSADB bB BORYS HASS

dzialno za reszt. Jak na nich to podziaao Ja, zwyky mistrz, ka takiej wicie i do roboty i chwyci za pneumat? Pogadali, pogadali, w kocu kazali nam i pod kadub, bo nie mona pokazywa, e zatrzymujemy produkcj. Wsiedli w samochody i pojechali. Za jakie dwie godziny, podczas ktrych poszlimy pod kadub, ale nie wzilimy si za robot, przychodzi goniec: dzwoni dyrektor Lula. Podchodz do telefonu, Lula mwi: Panie Bauka, le Pan z Wulkana na wydzia W-7, do normowszczykw, oni dadz Panu nowe karty. Wsiadem na rower, pojechaem (to byo siedem kilometrw), patrz a na tych kartach na ten metra co byo 120 godzin, jest 450 godzin. Gdy siedziaem i wypeniaem karty, przyszed do mnie kierownik. Mwi: Edmund, jutro rano jak przyjdziesz, masz si nie przebiera, tylko masz i bezporednio do Luli. Lula nawet nie pozwoli mi usi, tak jak to byo dawniej, kiedy mistrz przychodzi do dyrektora. Staem jak palant, a on mwi: Dzikuj wam bardzo za wasz wytrwa walk o prac w stoczni. My, Bauka, nie potrzebujemy takiego mistrza, ktry o 350 procent zwiksza wydatki stoczniowe. Zwalniam was z pracy, moecie pj do kasy, wzi pienidze za trzy miesice naprzd i jestecie wolni. Przychodz na wydzia, mwi kierownikowi: Florek, Lula mnie zwolni. On na to: Edmund, czekaj chwileczk, w stoczni dyrektorzy zmieniaj si co p roku, rok; czort wie, co tu bdzie za par miesicy. Ty masz codziennie przychodzi do stoczni i podbija kart zegarow, najwyej bdziesz siedzia w magazynku; pienidze przecie i tak dostaniesz. A potem ja co wymyl. Musiaem by jednak pracownikiem zycznym, nie mogem by mistrzem. I tak, Grudzie 70 zasta mnie w magazynku wydawania farb. Jaka bya rnica midzy protestami w Trjmiecie a tymi w Szczecinie? E. B.: Istniay tzw. bodce ekonomiczne, m.in. w Stoczni Gdaskiej; oni je utrzymali. Robotnicy zobaczyli, e zarabiaj ok. 30 proc. mniej, jeli nie wyrobi wszystkich norm. A tu nagle podwyka cen o 30 procent! Wtedy robotnicy opucili Stoczni Gdask. Potem po rozrbach, maej strzelaninie wracaj z powrotem i wszystko prawie si rozchodzi. Na drugi dzie, w Gdyni Stocznia im. Komuny Paryskiej, Kocioek wzywa stoczniowcw: Chodcie do roboty!. A gen. Korczyski da rozkaz, eby onierze obstawili stoczni z karabinami z ostr amunicj. Zabito chyba siedemnastu robotnikw. Po tej strzelaninie oni wrcili do domw bo to nie by strajk okupacyjny. Jest rnica midzy Gdaskiem, Gdyni i Szczecinem. W Szczecinie byli przyjezdni (duo lwowiakw oraz szabrownicy, ktrzy po wojnie przyjechali na zachd Polski). Co innego byo rzdzi w Gdyni i Gdasku, co innego w rnokolorowym Szczecinie. Jak ucicho w Gdyni, potrzebny by dla frakcji Gierka, ktra walczya, eby usun Gomuk, jeszcze jeden punkt zapalny: trzeba byo spali komitet wojewdzki w Szczecinie.

97
I tak si stao. E. B.: 17 grudnia mymy ze stoczni nie wyszli, nas wyprowadzono. Przed gwn bram stao dwch czy trzech tramwajarzy oraz paru innych robotnikw. Chodmy, spalimy sksynw, czerwonych obuzw! zaczli si drze. A tam jakie trzy tysice ludzi pod bram gwn My jednak ruszylimy nie na Komitet Wojewdzki, lecz do miasta. Ale zaraz przy pl. Grunwaldzkim staa milicja, z wyrzutniami gazu. Zaatakowali nas, zabronili pj do miasta, zepchnli w kierunku Komitetu Wojewdzkiego, ktry mielimy podpali W pewnym momencie sam nie wiem, kto to zarzdzi kto rzuci haso ataku na milicjantw; kady z nas mia kilka kamieni. I pdzimy dalej, pod Komitet Wojewdzki. A on ju ponie. Patrz, a tam jest blisko komenda wojewdzka MO. Tam jest plac, a na placu staa taka masywna szalupa. Kto krzykn: rozbijemy ni drzwi! Kiedy to zrobilimy, poleciaa seria. Pomylaem sobie: Tyle tu si jeszcze bdzie dziao, a jak mnie zabij, to nie bd nic widzia, lepiej si schowa za drzewko. I ze strachu schowaem si za takiego grubego kasztana. Pierwszy raz w yciu si baem. Pniej, bdc ju liderem protestw, pojechalimy z Adamczukiem do Warszawy wybada sytuacj, bo byy takie pogoski, e Gomuka zosta uderzony popielniczk i znalaz si w szpitalu. Przyszlimy do jego domu, portier potwierdzi, e jest w szpitalu. Przyja nas Zosia Gomukowa. Towarzysze stoczniowcy! mwi do nas, obu bezpartyjnych jak wycie mogli podnie rk na wadz ludow!. Troch mi to nie pasowao, chciaem j opieprzy (z reguy odpowiadam, jak mnie kto nacinie; czsto niekulturalnie, trzeba przyzna), ale si powstrzymaem. Oni Wieka wrobili! mwi. Podwyka miaa by po witach!. Po tych wydarzeniach w Stoczni powsta komitet strajkowy. Nie byo w nim jednak Pana. E. B.: W Stoczni Remontowej na czele komitetu strajkowego by dyrektor naczelny, partyjniak; w Stoczni Szczeciskiej Dopieraa, czonek plenum Komitetu Wojewdzkiego. Sami partyjni! Dopieraa, czonek egzekutywy Komitetu Wojewdzkiego, przemawia przez radiowze na ca stoczni. Jeszcze nie rozumiaem wtedy, e to bya walka frakcyjna, ale co mi si zaczo nie podoba. Jak to, dyrektor stoczni Grya, czonek egzekutywy oraz drugi sekretarz komitetu zakadowego na czele strajku? To nie jest robotniczy strajk. Ale to byy moje ciche rozwaania, jeszcze si z nikim tym nie dzieliem. Mnie wybrali na komendanta ochrony rejonu Wulkan. Miaem tam cicho, spotykaem si z dowdcami zmianowymi. By porzdek, cho nikt go nie nakaza ani nie by nauczony: sami ludzie obstawili poty, kady z kablem czy z rurk. Kioski na terenie stoczni byy pootwierane, stowka bya czynna. To byo ciekawe: strajk, a wszystko czynne, wszystko w sprzeday. Trzeciego dnia strajku, w nocy, przychodz moi robotnicy oraz szeciu-siedmiu z K-4 i K-2. Jeden z nich, Tokarski si

Zwizku Zawodowego Metalowcw w Szczecinie, bra udzia jako delegat w VII Kongresie Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych, gdzie jako jedyny gosowa przeciwko statutowi, ktry potwierdza faktyczn podlego zwizkw zawodowych wobec Partii. Niedugo pniej zosta zwolniony z pracy w stoczni. W marcu 1973 r. uciek zagranic (prawdopodobnie wskutek zakulisowej, szeroko zakrojonej gry SB, ktrej nie by wiadomy), gdzie nagania sytuacj w kraju, co by powodem wszczcia przeciwko niemu ledztwa. Pocztkowo przebywa w Wielkiej Brytanii, gdzie wsppracowa z emigracyjnymi strukturami Polskiej Partii Socjalistycznej. Po przeniesieniu si do Francji, jako autentyczny robotniczy przywdca otrzyma yczliwe wsparcie ze strony francuskiej radykalnej lewicy trockistw skupionych w Organisation Communiste Internationaliste, majcych wpywy w zwizku zawodowym Force Ouvrire. Ta pierwsza organizacja, kierowana przez Pierrea Lamberta, m.in. umoliwiaa mu wydawanie wasnego lewicowego czasopisma Szersze (przemycanego do Polski), szanujc przy tym niezaleno jego pogldw i linii pisma. W marcu 1980 r. stworzy Polsk Socjalistyczn Parti Pracy, ktrej krajowe struktury stara si budowa od momentu, gdy w kwietniu 1981 r. wrci do ojczyzny przy pomocy faszywego francuskiego paszportu. W stanie wojennym internowany i skazany na pi lat wizienia (za dziaanie w celu obalenia przemoc ustroju PRL oraz osabienia mocy obronnej kraju), z ktrego wyszed na mocy amnestii w sierpniu 1984 r. W stoczni odmwiono mu moliwoci pracy, a jego wizja polityczna nie znajdowaa w kraju zwolennikw, tote wiosn 1985 r. wyjecha ponownie z Polski. Po upadku PRL ponownie w kraju, mieszka w Warszawie, na Saskiej Kpie. W sierpniu 2006 r. mia zosta przez Prezydenta RP uhonorowany Krzyem O cerskim Orderu Odrodzenia Polski, jednak odmwi przyjcia odznaczenia.

98
nazywa, mwi do mnie: Edmund, chod, pom, musimy co zaatwi. Dopieraa jest cay zachrypnity, nie moe gada, poszed spa. A chodziy takie gadki, e mamy jeszcze pi dni tego strajku wytrzyma, to wylduj wojska ONZ-u i obroni stoczni, i podobne pierdoy. Nie chciaem i, bo miaem swoj funkcj, ale mnie w kocu wycignli. Wsiedlimy na wzek elektryczny, a oni do mnie gadaj: Ty, Edmund, przecie ty wtedy zastrajkowae i chcieli ci zwolni, nie? Ale ci nie zwolnili i nadal przychodzie?. A ja mwi, e tak, bo nie chciaem zmienia pracy, chciaem pracowa w stoczni. Przyjechalimy na wietlic gwn, a tam zbieraj si grupami, gadaj jeden przez drugiego Mj kolega z wydziau mwi: Suchajcie, cisza! Mam tu takiego jednego czowieka, ktry stan w obronie robotnikw, potem chcieli go zwolni z pracy! On powie najlepiej. No i zrobia si kompletna cisza. Zapytaem: Gdzie s czonkowie komitetu strajkowego?. Oni wszyscy pi. Bo oni pojechali do technikum okrtowego, gdzie urzdoway wadze (komitet by spalony). I tam te urzdasy wojewdzkie nagadali im, przewracali im w gowie. No i oni pniej poszli spa. Robotnicy od razu proponuj, e mnie obior na przewodniczcego. Ja mwi: Zaraz, a Dopieraa?. A ch z Dopiera!. Od tego to momentu to Pan kierowa strajkiem. E. B.: Od razu zapowiedziaem, e bd to robi inaczej ni partyjni. Zarzdziem, eby zbieray si trjki wydziaowe, szy na wydziay, ustalay postulaty, a potem przyjd i bdziemy nad nimi radzi. Wszyscy pytali mnie, co dalej mamy robi. Bdziemy walczy, a zwyciymy, przecie po to tu jestemy!. Sam w to nie wierzyem, ale tak musiaem mwi. Niektrzy zaczli gada o witach. Ale Panie Bauka, moja ona bya pod stoczni, mwia, e kupia choink i spirytus, ktrego nie ma kto rozrobi. Rano telefonistka dostaa telefon, e mam przyj do dyrektora naczelnego stoczni, e bdzie przemawia Franciszek Kaim [minister przemysu cikiego do 23 grudnia 1970 r., nastpnie wicepremier przyp. red.], bdzie jakie posiedzenie. Przychodzimy, a tam taki widok: lataj helikoptery, spuszczaj mas ulotek. Kaim przemawia: stoczniowcy, kady z Was, ktry uchwyci tak ulotk, niech idzie do domu na wita, ma woln drog przejcia, nie bdzie zatrzymywany przez milicj. Z dyrekcji stoczni s okna na bram gwn ja patrz, a tam masa ludzi przebranych w ubrania cywilne opuszcza stoczni, trzymajc te ulotki. Patrz, a Dopieraa, Cenkier, dyrektor naczelny, oraz Skrobot, przewodniczcy zarzdu przemysu stoczniowego, ciskaj si: dobrze, e strajk si skoczy. Poszlimy na bram gwn, a tam stoi chyba z dziesiciu robotnikw z rurkami: Sprzedalicie nas!. To byli stoczniowcy z Gryi, ktrzy przepynli promem. Po tym wszystkim wrcilimy do domu. Po witach przychodzimy do stoczni, ale nikt si nie przebiera, wszyscy siedz na wydziaach i dyskutuj co emy zyskali, co robi dalej. Tak byo do 22 stycznia. Ja niby jestem przewodniczcym komitetu strajkowego, mam narady z zastpcami, ale przecie nikt nie ma odwagi i na miasto bi si z milicj, bo wszyscy ju to przeyli. 21 stycznia wieczorem w telewizji pokazuj zebranie na rurowni. Pena sala rurarzy, st prezydialny i haso: Czynem produkcyjnym popieramy nowe kierownictwo Partii i rzdu. I trzech czy czterech nadmistrzw rurowni ogasza: Przystpujemy w niedziel do roboty, bezpatnie, bdziemy pracowa dla Partii. A rurownia miaa to do siebie, e otwieraa prac dla innych wydziaw. Rano wstaj, przebraem si, woyem w kiesze dwie kromki chleba ze smalcem i zasuwam! Ale nie id na Wulkan, lecz na Arsena, na rurowni. A tam od cholery ludzi, jakie dwa tysice si zebrao. I kc si, e nie chc pracowa w niedziel. Goaszewski krzykn: Chodcie, pjdziemy spalimy radio, pras, telewizj!. O komitecie nic nie mwi, bo komitet by ju spalony. Ludzie zaczynaj wychodzi. A przy bramie gwnej by kiosk spoywczy. Na dach weszo kilka osb i te krzycz, eby spali sksynw. Kolega, Adam Ulk, mwi: Edmund, musisz wej i co powiedzie!. Podsadzili mnie, wdrapaem si i mwi przez tub: Chcecie i spali radio, pras, telewizj? Pjdziemy! Ale za czyje pienidze oni to pniej odbuduj? Za nasze! Komitet Wojewdzki spalilimy, a oni ju zwo marmury. I mwi: Najlepiej jest ogosi strajk okupacyjny. I wezwa tu najwysze wadze, bo z tymi z regionu to nie ma co gada. I niech oni si tumacz, czy chc tak dalej rzdzi. Ogosiem strajk okupacyjny, kazaem zamkn bram i broni potu stoczni, a trjki strajkowe niech przyjd na wietlic gwn, wybierzemy komitet strajkowy. Wszyscy po cichu si rozeszli, ale byo sycha, e si zgadzaj. Przychodz, siadam, a tam nikogo nie ma. Myl sobie: Niech teraz ludzie nie przyjd, a przyjedzie bezpieka. Oni mi dadz strajk okupacyjny. Ale trjki wydziaowe zaczy si stopniowo schodzi. Wtedy mwi: Suchajcie, trzeba zrobi wikszy komitet strajkowy, nie moe by tylko piciu czonkw kady wydzia (byo ich 38) powinien mie swojego jednego. Trjki wydziaowe za mae, pitki musz by. Posuchali, poszli na wydziay wybra. Tylko bez partyjnych, pamitajcie!. Bo ja ju wiedziaem, kto gra pierwsze skrzypce w tej robocie. Wybralimy komitet strajkowy i zaczy si telefony z dyrekcji. Panie Bauka, dzwoni biskupi ze Szczecina. Powiedziaem, e nie trzeba nam biskupw do pomocy. Potem z Rady Miejskiej, z kultury. Ja mwi: Po co kultura teraz potrzebna? My teraz walczymy o waniejsze sprawy!. Cho przeszedem do historii, to wtedy popeniem podstawowe bdy: odsunem od siebie Koci i naukowcw. Nawet sekretarki patrzyy na mnie z wyrzutem, e ich nienawidz i ja faktycznie taki wwczas byem. W skad komitetu wszed jednak pewien naukowiec, z ktrym Pan potem blisko wsppracowa. E. B.: Przyszli do mnie robotnicy i mwi, e znaj takiego jednego, byego spawacza, ktry ukoczy studia w Poznaniu i jest stoczniowym socjologiem. Moe si przyda, jak bdzie trzeba napisa co mdrego tylko e on jest

99

partyjny. Przekonywali mnie, e Lucjan Adamczuk jest fajny chop. Kiedy go przyprowadzili, powiedzia mi tak: Panie Bauka, jestem w Partii, ale mam te swoje zdanie, tylko nie zawsze mog otwarcie mwi. Zgodziem si go zapisa do komitetu, tak jak jego koleg, Wilanowskiego, ktry by robotniczym prokuratorem (pniej go zwolnili, bo da za maych wyrokw), te partyjnego. Jak wygldao zbieranie postulatw? E. B.: Zgoszono ich chyba ze trzy tysice. Niektrzy np. chcieli mie do pracy piciopalcowe rkawiczki zamiast trzypalcowych, albo inny kolor strojw roboczych. Nikt nie chcia pracowa w niedziele, co jeszcze mona byo wybaczy, ale niektrzy chcieli take wolnych sobt. Jak tu im da soboty wolne, jak jest taki zapieprz z robot? Takie postulaty wyrzucalimy. Trzeciego dnia telefon: do stoczni przyjeda Szlachcic, chce si spotka z przewodniczcym komitetu strajkowego. Dowiedziaem si od niego, e Gierek jest w Szczecinie i chce przyj do stoczni. A my nie mamy jeszcze postulatw! To kiedy towarzysz Gierek moe przyj do Was? zapyta. Powiedzielimy, e potrzebujemy jeszcze ptora godziny. Towarzysz Gierek bdzie jeszcze tyle czeka?. Jeli nie ma gotowych postulatw, to musi poczeka. Niedugo pniej Gierek by ju pod bram. Dzie dobry, naztwam si Edward Gierek, jestem pierwszym sekretarzem Partii. Czy mnie wpucicie?. Stoczniowcy otworzyli mu bram. Wczeniej w Warszawie bya narada, jak si pniej okazao. Radzili, eby si zdawi strajk w stoczni, byli za tym m.in. Szydlak, Jaruzelski i Ochab. Gierek si dugo namyla, w kocu powiedzia: nie, ja do nich pojad. Jaruzelski pochwali to jako leninowskie podejcie, bo Lenin pisa, e wskazania bezpartyjnych, wikszoci, s bardzo wane dla ludzi Partii, bo wskazuj im waciw drog.

Do stoczni przyjechali take inni prominenci, m.in. wanie Jaruzelski i premier Jaroszewicz. E. B.: Dyskusja trwaa dziewi godzin, a wszystko byo puszczane przez radiowze a goniki byy wszdzie; suchali jej stoczniowcy oraz ludzie, ktrzy przybywali pod bram stoczni. Negocjacje byy trudne; Jaruzelski nigdy nie pali papierosw, a wtedy zapali pierwszego papierosa. By moment, e Gierek prawie paka. Towarzysze stoczniowcy, Wam tu serce kad na talerz, no nie ma siy, eby obniy te ceny (to by nasz pierwszy postulat). Dopiero pniej robotnice z odzi dokonay tego; zastrajkoway, pakay i wywalczyy. Na tamtym spotkaniu Gierek obiecywa: Towarzysze stoczniowcy, ja bd tak rzdzi niedugo, rok eby partia bya parti, zwizki zawodowe zwizkami, rzd rzdem. Pniej na VII Kongresie zwizkw zawodowych w Paacu Kultury by pierwszym mwc. I mwi: Nie pozwol odczy od Partii zwizkw zawodowych!. Pniej dostajemy statut i w pierwszym akapicie czytamy: zwizki zawodowe w Polsce kieruj si lini przewodni PZPR. Myl sobie: k ma, nie tak miao by Nie mia ju Pan adnych zudze. E. B.: W 1972 r. wysza ksika prof. Szczepaskiego Rozwaania o Rzeczypospolitej, ktr kto w stoczni kupi i przeczyta i przekona nas, e trzeba tych ksiek wicej kupi, na kadym wydziale musi by, bo on tak fajnie pisze, ten profesor. Pojechalimy z Sokoowskim do Warszawy, eby mu pogratulowa, zaprosi do stoczni i tej ksiki chcielimy wicej przywie. Kiedy si zameldowalimy w sekretariacie, profesor stan w drzwiach gabinetu i zakrzykn: Pani Wandziu, Pani zrobi trzy kawy, tylko takie mocne, nie takie jak dla towarzyszy partyjnych! Bo koniak to ja mam. Gratulowa nam tego, jak dalimy wadzy popali w tym styczniu, e teraz nie ma nawet siy

100

Postulaty programowe pisma Szersze, zamieszczone w jego pierwszym numerze (wiosna 1977):
1. Wolno kraju. 2. Zniszczenie monopolu PZPR, ktra nie reprezentuje interesw klasy robotniczej, lecz jest sualczo podporzdkowana Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego. 3. Ewakuacja wojsk Kremla z terenw Polski. 4. Rozwizanie si represyjnych MSW, wzorowanych na formacjach hitlerowskich SS i stalinowskich NKWD. 5. Niezalene Zwizki Zawodowe, nie podlegajce adnej partii politycznej, ani wadzom rzdowo-administracyjnym. 6. Prawo do strajku (zagwarantowane konstytucyjnie). 7. Gwarancja wolnoci osobistej, wolnoci zrzeszania si, wolnoci zgromadze (zagwarantowane konstytucyjnie). 8. Wolno radia, prasy, TV, zniesienie cenzury (dotyczy rwnie wszystkich publikacji pisarzy i literatw). 9. Powoanie we wszystkich zakadach pracy Rad Robotniczych, ktre miayby decydujcy gos w sprawach socjalnoekonomicznych przedsibiorstw. 10. Zmiana ordynacji wyborczej do Sejmu. Obecny Sejm jest parodi, gdy nominaci w obecnym sejmie oklaskuj tylko decyzje KC PZPR. 11. Zagwarantowanie prawem konstytucyjnym, aby wojsko polskie i uzbrojone formacje MO nie interwenioway przeciw demonstracjom i strajkujcym robotnikom. 12. Zagwarantowanie konstytucyjnie autonomii Uniwersytetw i Wyszych Uczelni. 13. Uniewanienie zawartych traktatw krzywdzcych Polsk w stosunku do ZSRR (w tym uniewanienie ukadw z Jaty, Teheranu i Poczdamu).

oddycha. Przyznaem mu si w rozmowie, e ja tylko siedem klas ukoczyem. Cudownie! mwi. Jaka sia wysza uchronia Pana przed wyszymi studiami! Bo jakby Pan ukoczy studia, po ktrej stronie Pan by stan?. Pomylaem sobie: faktycznie, k, gdybym by po studiach, zostabym jakim dyrektorem i pdzi ludzi do roboty, a nie stan na czele strajku. W Madrycie, gdy byem na emigracji, moim tumaczem by prof. Dering, byy ambasador rzdu londyskiego. Powiedzia mi: Panie Bauka, ja Panu nie zazdroszcz. Nie bdzie Pan przez aden rzd lubiany ani popierany. Ma Pan to zaatwione na stae. Pytam, dlaczego. Czy Pan sysza, eby gdziekolwiek na wiecie cae naczelne wadze pastwowe przyjechay do zakadu zamknitego strajkiem okupacyjnym? Nie. No wanie, bo to by pierwszy taki przypadek. A zadar Pan jeszcze z biskupami, nie przyj ich, kiedy chcieli Panu doradza. Potem Pan zadar z naukowcami. No i co Pan chce? Do kogo Pan teraz si zwrci? Kto bdzie Pana lubi? Pan zostanie sam! Moe jeszcze kiedy kto sobie przypomni, jakie pokolenie dziewite czy dziesite po Panu, e y taki w Szczecinie, taki jeden robol, ktry przekrela wszystko, co partyjne. Wrmy do wydarze, ktre miay miejsce wczeniej. Ju pod koniec 1972 r. zosta Pan usunity ze stoczni i pierwszy raz wyjecha na emigracj. Take tam prowadzi Pan jednak aktywn dziaalno, ktrej przywieca cel obalenia wadzy PZPR przez robotnikw i stworzenia prawdziwego socjalizmu. E. B.: Pierwsze stypendium zwizkw zawodowych dostaem w 1973 r., dziki Stefanowi Ndzyskiemu [dziaacz Midzynarodowej Organizacji Zwizkw Zawodowych Pracownikw cznoci w Genewie, w latach 80. organizowa pomoc dla polskich zwizkowcw przyp. red.], ktry przed wojn by pocztowcem w Polsce. A w 1976 r. zorganizowano w Paryu duy mityng na cze dwudziestolecia powstania na Wgrzech i w Polsce. Pracowaem w tym czasie w Manchesterze w Anglii w kontroli technicznej. I przyjedaj do mnie z Francji, trzech takich panw i prosz, ebym przyjecha na ten mityng. Poszedem do szefa poprosi o trzy dni wolnego. A on: Co, znowu, lm jaki robisz?. Bo kiedy robilimy Trzy dni w Szczecinie [lm Bolesawa Sulika, wyprodukowany przez brytyjsk telewizj Granada przyp. red.] , to duo braem wolnego. My nie zatrudniamy tutaj artysty, lecz robotnika powiedzia. Ale w kocu mnie puci. Ale co bd musia mwi, prawda? W pocigu do Parya napisaem trzynastopunktowy program. Napisaem: Wolno kraju. Bo przecie kady chce y w wolnym kraju! A Polska i Wgry nie byy wolnymi krajami i wanie o to walczyli wtedy ludzie. I to stale miaem przed oczami pniej. Dalej: Zniszczenie monopolu PZPR, ktra nie reprezentuje interesw klasy robotniczej, lecz jest podporzdkowana interesom KPZR. Wiadoma rzecz, jasna jak soce: PZPR to nie bya klasa robotnicza, tylko wita na grze a czonkowie mieli tylko paci skadki. Kiedy zaczepia mnie kontrola graniczna w Anglii, w Dover, kiedy jechaem na imprez Marxism 77 do Londynu.

101
Jeden z ocerw mwi do mnie: Do you like communism in Poland? Odpowiedziaem: If you look at what is communism in Poland, you no speaking about Co to jest za komunizm Pniej na swojej rozprawie sdowej powiedziaem adwokatowi, ktry mwi, e broni socjalistycznej Polski Ludowej: Nie, Panie Majorze, Pan broni swojego stoka. Pan nie broni ani socjalizmu, ktrego nie ma, ani Polski Ludowej. Polska nie jest wcale Ludowa. Polska to jest Polska, a Pan nawet nie ma pojcia, co to jest Polska. Ktra niejednemu daa w dup, nawet na Kremlu siedzieli Polacy. To jest wanie Polska. Nie Pana wymarzona jaka Polska Ludowa chopw i robotnikw. Jakie byy kolejne punkty tego programu? E. B.: Ewakuacja wojsk Kremla z terenw Polski wiadomo. Od zawsze mwiem, e Polska nigdy nie bdzie Polsk, dopki Rosjanie std nie wyjd. Po choler oni tu w wolnym kraju by byli? Kolejny punkt: Uniewanienie zawartych ukadw krzywdzcych Polsk, w tym uniewanienie Jaty, Teheranu i Poczdamu. Moecie sobie wyobrazi: sala na 10 tys. ludzi, ja czytam te postulaty, tumaczenie na ywo; na koniec staem, a oni dobre 15 minut bili brawa na to moje lakoniczne wystpienie. Gdy ju zszedem z tej mwnicy, wzili mnie na kolacj i mi proponuj, ebym przyjecha do Francji. We Francji raz wczeniej byem, tylko krtko, bo mnie wyrzucia DST, francuska suba bezpieczestwa uwaali, e z polecenia bezpieki przyjechaem, eby prowadzi robot komunistyczn. To znaczy sam wyjechaem, oni proponowali, ebym si wyprowadzi z Parya, e mog mieszka nie bliej ni sto kilometrw od niego. Dlatego pojechaem do pracy do Belgii, gdzie uzyskaem azyl. Dostaem propozycj, ebym wrci z Anglii do Francji, bo teraz, gdy mam azyl, ju mi Francuzi mog nagwizda. Nie wiem, czy jest jakie wiksze miasto we Francji, gdzie bym na uniwersytecie nie by. Wsparcie otrzyma Pan od Organisation Communiste Internationaliste, ktrej liderem by Pierre Lambert. Bya to organizacja trockistowska. E. B.: Mwiem mu: Wiesz co, Pierre, Ty jeste przewodniczcym, a nigdy w Polsce nie bye. Ba si przyjecha do Polski. Powiedziaem mu, e ma racj. Bo jako yd francuski by mg chodzi po ulicach. Ale gdyby si ludzie dowiedzieli, e jeste przewodniczcym partii trockistowskiej, eb by Ci urnli od razu. Wiesz, kto to by Trocki? To by czerwony sksyn i partyjniak, tak jak Stalin. Prowadzi armi, chcia zatrzyma si dopiero w Lizbonie. Pisudski da im w dup i ich pogoni. Mwiem mu, e on, jako stary ju, moe wierzy w te swoje pierdoy, ale oni modych ludzi zbierali, tamci bili brawo, uczyli si Gdy wyjedaem z Francji, wysza chyba ju dwunasta ksika Pierrea Brou, takiego profesora uniwersytetu w Grenoble, a Lenin napisa 53 tomy. Oni si nauczyli od tych prorokw Chrystusa: siedzieli, sksyny, i pisali, a im wrzody na dupach wyrosy. A jaki by Pana stosunek do dziaalnoci demokratycznej opozycji w kraju, szczeglnie do Komitetu Obrony Robotnikw? E. B.: Wie Pan, by taki popularny kawa: ROPCiO rop ciokolwiek. Samo powstanie KOR-u To robotnicy s tacy biedni, e nie potrali si sami broni, tylko KOR musia powsta? Kto musia korzysta, tworzy wasn epopej, promowa wasne nazwiska To wszystko o dup potuc. W roku 1977 przyjechaem do Szczecina. Mielimy zoy kwiaty pod tablic w stoczni. Czekamy w sali konferencyjnej dyrektora naczelnego, kupa ludzi; p godziny, godzin Pytam si, na co czekamy. Na biskupw sysz. Biskupi maj przyj. Niedugo pniej wsiadem w samolot, przyleciaem do Parya i mwi do Pierrea, e ju wicej do Polski nie wracam. Dlaczego? Przecie to Twj kraj, Twoja ojczyzna? Masz tam tyle do roboty! Odpowiedziaem, e nic tam nie mona zrobi. Czekalimy na biskupw, eby zoy kwiaty, a oni wpieprzali jeszcze niadanie. Pniej moja francuska ona mnie namawiaa, eby wrci do kraju. Na pocztku mwiem, e nie, nie ma po co jecha, wolaem we Francji gnunie ni tam. W 1981 r. nielegalnie wrci Pan jednak do kraju, by wczy si w nabierajc dynamiki opozycj wobec PZPR. E. B.: Po moim powrocie do Szczecina, do stoczni, zakadaem Polsk Socjalistyczn Parti Pracy. Kiedy zaczynaem j budowa, jeszcze na emigracji, wysaem zaproszenia do wszystkich krajw zachodnich, poprzyjedali. I wszystko pasowao oprcz tego jednego S. Po co Socjalistyczna Partia Pracy? Ja kierowaem si tym, e moi wujkowie walczyli o socjalizm. Przecie socjalizm to nic zego! Pomimo, e nie mam szkoy, to we bie co zostao. Przeczytaem na przykad trylogi Dreisera o powstaniu kapitalizmu amerykaskiego. I wiem, e kapitalista to czowiek taki, e jeli bdzie mia sklep ze sznurami i bdzie wiedzia, e klient, ktry przyjdzie kupi dwa metry sznura, na nim si powiesi, to i tak mu sprzeda. Bo on musi sprzeda, na tym polega kapitalizm. Oni mwili, e w Polsce jest socjalizm, ale w Polsce nie byo socjalizmu. Dua cz delegatw na zjazd PSPP wychodzia z niego i nie wracali wicej. Koledzy mwili do mnie: Edmund, przecie jak Ty wrcisz do Polski, nikt nie bdzie chcia z Tob gada o socjalizmie, bo maj go do. To jak ma by, Polska Partia Pracy?. Pomyliem si, trzeba byo da tak nazw, to moe by chwycio. A tak, nie miaem wicej ni trzydziestu czonkw w Polsce. Co to za partia? Jeli chodzi o Solidarno, wszystkiemu zawini Wasa. Byem na pierwszym zjedzie Solidarnoci w Oliwie, widziaem te cae komedie z wybieraniem przewodniczcego.

102
Potem by 13 grudnia, internowali mnie, siedziaem par lat w wizieniu. Po wyjciu na wolno byem jeszcze okoo roku w kraju, ale nic si tu nie dziao, poza tym miaem zakaz pracy w stoczni, wic wyjechaem znw na Zachd. Zreszt miaem powody ku temu, bo miaem syna, on dwadziecia dwa lata modsz ode mnie, ktra mieszkaa w Zduskiej Woli. Kilka lat pniej rozpoczy si przemiany ustrojowe. Jak je Pan ocenia z perspektywy ideaw, o ktre Pan walczy? E. B.: Gdybym by wtedy w Polsce, to przy tym okrgym stole za choler bym nie usiad. No, mnie by oczywicie nawet nie wpucili. Komuna leaa ju, trzeba j byo tylko lekko popchn, to by zupenie upada. A oni stworzyli okrgy st, i jeszcze si umwili na gorza do Magdalenki, eby atwiej byo niektre sprawy zaatwi. Ubek, ktry w Szczecinie mia wadz nad stoczni, teraz prowadzi duy zakad futrzarski. Drugi w banku siedzi. Wszyscy funkcyjni maj wysokie emerytury dlaczego im nie zabrano ich od razu? Od dwudziestu lat dostaj pienidze za co, za to, e bili naszych, e nas sdzili i trzymali w wizieniach? Po zmianie ustroju technika mechaniczne i elektryczne pozamykali, wszyscy chc zajmowa si reklam, handlem, zarzdzaniem. Czym oni bd zarzdza, czym handlowa? Zakadw pracy tyle nie ma, ilu was jest wyksztaconych. Niektre rzeczy zmieniy si jednak na lepsze. E. B.: Bybym kamc, gdybym powiedzia, e nic nie zyskalimy. Ale wemy np. Uni Europejsk. Wielu ma takie zdanie, e Unia jest fajna, daje pienidze i tak dalej. To ona robi te pienidze sama, czy te pienidze s skd? To tak, jak za komuny byo: pastwo daje. A skd pastwo bierze to, co ma do dawania? Mymy tak narzekali, e tylu biurokratw byo w Polsce. A w Unii? Oni w tym caym zamieszaniu zebrali tyle pienidzy, e nie wiedz, co z t fors robi. Maj miliardy i nie wiedz, czy maj si bi o ksztat ogrka, czy o kabanosa. Unia musi si rozlecie, taki twr nie moe istnie. Ale co potem bdzie, to ciekawe. Dlaczego Pana zdaniem lewica solidarnociowa, robotnicza, nie wydaa z siebie adnej formacji politycznej, ktra moga jako urzeczywistnia ideay Sierpnia? E. B.: Trudno powiedzie. Na pewno zabrako ludzi! To wszystko okazao si dziecinad. Wie Pan co, jak dyskusje byy pniej, to czowiekowi chciao si rzyga. Takie to byo wszystko mskie. Mczyni zniewiecieli! Nie ma mczyzn ju w Polsce. Ja jeszcze tylko jeden zostaem (miech). Jeszcze przed zmian ustroju to, co byo, byo dobre na fornali, albo dla ksiy, eby mieli parobkw. Przygldaem si pniejszym strajkom w Stoczni Szczeciskiej, zanim otworzyli Now: robotnicy chodzili po placu, pakali. To nie s robotnicy. Przeczytam moj wypowied z jednej ksiki: Wie Pan, najgorszy miech, to miech z samego siebie. miej si z siebie, bo wreszcie zrozumiaem, e nie ma ju klasy robotniczej. Nie chciaem w to wierzy, ale tak jest. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 4 marca 2009 r.

projekt informacyjny realizowany przez Instytut Spraw Obywatelskich

Wsparcie udzielone przez Islandi, Liechtenstein, i Norwegi poprzez do nansowanie ze rodkw Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a take ze rodkw budetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarzdowych

103

Wszystko byo

wsplne
B W

jezuickie redukcje paragwajskie

Wsplnoty Indian Guarani, zaoone i prowadzone przez jezuitw w XVII w. na terenach obecnego Paragwaju, Brazylii i Urugwaju, s chyba jednym z najbardziej oryginalnych i udanych eksperymentw spoecznych w dziejach ludzkoci.
Na pewno jest to jeden z najdoskonalszych przykadw w historii chrzecijastwa, kiedy to od podstaw stworzono organizm spoeczny cakowicie oparty na ideaach ewangelicznych. Przez okres trwania redukcji, dziesitki tysicy Indian yo pokojowo pod kierunkiem garstki jezuitw, tworzc ustrj spoeczny, ktry budzi podziw autorytetw epoki Owiecenia. Okrelenie redukcje paragwajskie nie jest wolne od dwuznacznoci i niejasnoci, trzeba bowiem podkreli, e ani hiszpaska jednostka administracyjna wczesnego Paragwaju, ani jezuicka prowincja paragwajska nie pokryway si z dzisiejszymi granicami tego kraju. Do wczesnej jezuickiej prowincji paragwajskiej naleay od 1625 r. dzisiejsza Argentyna, Urugwaj, Paragwaj, pograniczne regiony Boliwii oraz poudniowe tereny Brazylii1. Historia jezuickich redukcji paragwajskich2 jest stosunkowo dobrze znana, cho w Polsce literatura na jej temat jest raczej skpa. Zadziwia te milczenie, jakie spotyka redukcje ze strony autorw chrzecijaskich, nie do koca wierzcych chyba w istnienie szczliwego chrzecijastwa, zaoonego przez garstk jezuitw w gbi dungli, albo wstydzcych si redukcji, ktre mylnie kojarzy si z krwaw konkwist Ameryki Poudniowej. Przyczyny takiego stanu rzeczy s trojakie. Z jednej strony, na negatywn konotacj pojcia redukcji paragwajskich zoya si nagonka i wrogo wobec zakonu jezuitw, ktry ostatecznie uleg kasacie w 1773 r. Niech do jezuitw przeoya si na niech do wszystkiego, co zrobili, bez gbszego wnikania w sens ich dziaa. Negatywn ocen redukcji zapocztkowa eks-jezuita Ibanez, sam niewiele znajcy ich specyk, a wywody jego powtarzali w XVIII w. wszyscy wrogowie jezuitw. Do kanonu oskare naleao m.in. stwierdzenie, i jezuici dyli do stworzenia wasnego pastwa, e traktowali Indian jak dzieci, e stosowali wobec nich przemoc, e gromadzili wielkie bogactwa. Cho sam Ibanez odwoa oskarenia przed mierci i kaza spali swoj ksik, jego zarzuty weszy ju do publicznego obiegu. Druga przyczyna, uzasadniajca przemilczanie redukcji przez autorw chrzecijaskich, tkwi w fakcie, i uwaano je za posiadajce wiele cech wsplnych z komunistycznymi wizjami ustrojowymi, dodatkowo rzutujc na system spoeczny panujcy wrd Guarani marksistowskie pojcie komunizmu. C. Lugon, autor wietnie udokumentowanej pracy Chrzecijaska komunistyczna Republika Guaranw 1610-1678, zdecydowanie skania

si ku zdaniu, i redukcje stanowiy pastwo komunistyczne, w ktrym nie byo wasnoci prywatnej, wszyscy musieli pracowa otrzymujc wynagrodzenie wedug swoich potrzeb, nie byo pienidzy i handlu prywatnego. Lugon pyta te otwarcie, jak moliwe byo tolerowanie przez Koci takiej formacji spoecznej. Redukcje stawiaj wic przed wspczesnym chrzecijastwem pytania zasadnicze: o najlepsz form ustroju spoecznego, o istot stosunkw pracy, o zasad regulujc relacje midzy ludmi czy wreszcie o naczeln zasad porzdku spoecznego. I wreszcie, na negatywn ocen redukcji wpywa europejskie poczucie winy za konkwist i kolonializm, czyli krwawe zniszczenie rdzennych kultur i wykorzystywanie ich bogactw oraz niewolniczej pracy ludzi. Jeeli jednak potraktujemy redukcje paragwajskie jako element podboju Indian, wwczas ta perspektywa przesoni nam ich faktyczny sens, ktrym bya pokojowa ewangelizacja Indian, szanujca w duym stopniu ich autonomi i pozostawiajca im mono decydowania o sposobie funkcjonowania redukcji oraz umozliwiajca uchronienie od niewolniczej pracy dla kolonizatorw. Oczywicie kto mgby zada pytanie, ktre pada te w znakomitym lmie Misja Rolanda Jo, powiconym dramatycznemu kocowi misji paragwajskich, a mianowicie: Czy nie byoby najlepiej dla Indian, gdyby wiatry nie przygnay do nich naszych okrtw?. Jest to jednak pytanie z ga-

104

tunku kcji historycznej i mona by wiele spekulowa na ten temat, ale fakty s takie, i okrutna konkwista si dokonaa, a jezuickie redukcje byy jedynymi miejscami, gdzie Indianie nie zostali niewolnikami zmuszanymi biciem do pracy, pozostawionymi bez adnej opieki i troski o ich los. Jezuici, przybywajc na tereny nowo podbite i chcc nie tam Ewangeli, musieli najpierw odbudowa zaufanie Indian do biaego czowieka, pooyli te duy nacisk na stworzenie spjnej organizacji spoecznej, samowystarczalnej ekonomicznie, ktra odgrodzi Indian od wiata zewntrznego.

Przed przybyciem biaych

Guarani byli bardzo star grup etniczn, liczc ok. 3 tys. lat i wywodzc si od jeszcze starszej spoecznoci nazywanej Caigag3. Spoeczno Guarani charakteryzowaa dua homogeniczno kulturowa. Rodzina miaa u nich charakter patrylinearny, z typowym podziaem na funkcje kobiece i mskie. Indianie yli we wsplnotach zwanych guaras. Znajdowali si w fazie przejciowej midzy zbieractwem i owiectwem a kultur rolnicz, na wp osiad. Podrowali gwnie w poszukiwaniu zwierzyny, gdy jednak wybrali miejsca dla swoich domostw,

koczyli okres wdrowania. Tryb osiady wymuszony zosta take przez przyrost demograczny, ktry skoni Indian do budowania duych drewnianych domw, zwanych ogas. Kady mg pomieci od 50 do 70 rodzin. Takich domw, skupionych wok centralnego placu, powstawao z reguy 5-64. Gwnymi instytucjami scalajcymi spoeczno guarask by kacyk, ktry reprezentowa wsplnot w relacjach zewntrznych, a w rzdzeniu towarzyszya mu starszyzna. Szaman p-lekarz, p-czarownik by przewodnikiem duchowym Indian, ktry prowadzi ich do eschatologicznej ziemi bez za. I wreszcie instytucja prorokw, ktrzy uwaali si za synw kobiety i bstwa i podkrelali zy charakter wiata, zachcajc do osignicia na ziemi wiata bez za. Guarani byli dobrymi rolnikami, uprawiali gwnie kukurydz, maniok, sodkie ziemniaki, fasol, orzeszki ziemne, banany, tyto, dynie i wreszcie wspaniay napj, ktry pniej sta si towarem eksportowym redukcji yerba mate. Zajmowali si te hodowl. Ich ycie przesiknite byo religi wedle ich wierze, cay wiat zamieszkiwany jest przez istoty nadnaturalne. Wierzyli, i wiat zosta stworzony przez najwyszego Boga, Nande Ru Vusu. Miejscem kultu bya witynia pooona w rodku wioski.

Pocztki redukcji
Do ojczyzny Guaranw Hiszpanie dotarli w 1516 r. pod wodz Jana Diaza del Solis, ktry szybko zgin z rk miejscowej ludnoci. W 1609 r. zostaa zaoona przez Marciela del Lorenzan redukcja San Ignacio Guaz, ktra daa pocztek tzw. Republice Guaraskiej, bezporednio zalenej od Korony hiszpaskiej. Od pocztku, jak potwierdza Franois-Xavier Charlevoix, jezuicki historyk, autor szeciotomowej historii Paragwaju, zakonnicy obmylali projekt republiki, majcej odtworzy w tym barbarzyskim kraju najpikniejsze dni pocztkw chrzecijastwa5. Hiszpascy osadnicy od pocztku patrzyli z wielk niechci na dziaania misjonarzy, ktrzy walczyli o wyzwolenie Indian spod prawa nakazujcego im wykonywanie posug osobistych na rzecz kolonistw. Wioski misyjne powstaway w sposb stopniowy i dugotrway. Po spotkaniu misjonarzy z Guarani, wsplnie dokonywano wyboru odpowiedniego miejsca, karczowano las i wznoszono budynki. Fakt, i redukcje powstaway z dala od miast hiszpaskich nie oznacza, e jezuici chcieli ukry si przed innymi i budowa swoj potg. Byo to natomiast koniecznoci wynikajc z przykrych dowiadcze. Indianie byli czsto porywani i stawali si niewolni-

bn IAIN AND SARAH

105
kami osadnikw. Szczeglnie krwawe boje toczono z tzw. paulinistami (od miasta So Paulo w Brazylii), Portugalczykami, ktrzy organizowali zbrojne wyprawy przeciw Indianom6. Taka sytuacja spowodowaa, i w 1640 r. pozwolono Indianom na posiadanie broni palnej, ktrej wyrobem i skadowaniem kierowali misjonarze7. Wszystkie wioski powstaway wedle identycznego planu architektonicznego, wic byy praktycznie nie do odrnienia8. Centrum stanowi plac o wymiarach 100 na 130 metrw. Przy placu, gdzie toczyo si ycie osiedla, stawiano okazae i bogato urzdzone witynie. W pobliu kocioa sta dom dla zakonnikw, szkoa, dom sierot i wdw i inne publiczne budynki (ratusz, spichlerz). Z placu ku peryferiom osiedla rozchodziy si budowane rwnolegle domy Indian. Sze lub siedem domw tworzyo kwarta, ktry oddzielony by od innych szerokimi ulicami (od 13 do 20 metrw), przecinajcymi si pod ktem prostym. Wedle jezuitw, tak szerokie drogi miay zapewni osiedlom odpowiedni ilo wieego powietrza i zapobiega roznoszeniu si chorb zakanych9. Domy byy jednakowej wielkoci i ze wszystkich stron otoczone krugankami. Kada wsplnota miaa na swe potrzeby myn, cegielni, warsztaty rzemielnicze, gdzieniegdzie istniay drukarnie i stocznie. Kada wioska miaa wod biec oraz odpowiedni system drg i mostw. Organizacja administracyjna wiosek ulegaa ewolucji. Pocztkowo opieraa si na instytucji kacykw, ktrym zezwalano nawet na zachowanie wielu on. Z czasem, gdy narodzio si w redukcjach nowe pokolenie Indian, instytucja kacykw stracia na znaczeniu i doszo do stworzenia nowego systemu lokalnej hierarchii. Wadza zwierzchnia spoczywaa w rkach jezuitw, ktrzy jednak przychylnie patrzyli na zaangaowanie Guarani w ycie spoeczne i branie za nie odpowiedzialnoci. Na czele kadego osiedla sta corregidor, czyli przewodniczcy, ktremu podlegali alkadzi (komisarze), wiceprzewodniczcy i dwch alkadw bdcych sdziami w sprawach karnych, dwch innych penio funkcj policji i stray ulicznej, urzdnik skarbowy z zastpc i czterech radnych majcych piecz nad rnymi dziaami usug. Wszyscy funkcjonariusze wybierani byli przez samych Indian, cho nie wiadomo dokadnie, jak przebiega ten proces. Na pewno jednak misjonarze mogli skontrolowa list kandydatw przed jej ogoszeniem. Posiedzenia rady odbyway si regularnie i trway dugo. Ponadto codziennie na posiedzeniach z udziaem proboszcza, przewodniczcego i czonkw rady przeprowadzano krtk narad, dotyczc biecych spraw osiedla (gdy w 1768 r. doszo do likwidacji redukcji, Hiszpanie wszdzie natrali na rady wybrane przez lud). W zakresie administracji wewntrznej kada wioska stanowia autonomiczn jednostk, nie bya za wolna w zakresie spraw karnych, wojskowych i ustawodawstwa cywilnego. Nad caoci redukcji czuwa jezuicki superior generalny. wytwarzay wszelk potrzebn bro paln, dziaa i amunicj10. Gwne zawody zgrupowane byy w cechach. W poszczeglnych osiedlach, ze wzgldu na ich specyk, zamiowania mieszkacw i potrzeby Republiki, dochodzio do specjalizacji w poszczeglnych dziedzinach rzemiosa i przemysu.

Nowe drogi
Jak podkrela woski historyk, Ludwik Antoni Muratori, Jednym z najtrwalszych fundamentw pokoju i jednoci panujcych wrd Indian jest cakowity brak srebra i zota i wszelkiego innego pienidza. Owe boki chciwoci s najzupeniej nieznane11. Podstawowymi rodkami patniczymi bya yerba mate, a take tyto, mid i kukurydza. Warto towarw bya te wyceniana w walucie peso, ale w sposb czysto symboliczny. Mechanizm ksztatowania cen uzalenia je od rzeczywistej wartoci dbr, a wic iloci pracy niezbdnej do ich wytworzenia. Wpyw na warto towaru miay te jego rzadko lub obto wystpowania. Wsplnota, ktra zarzdzaa magazynami, hamowaa lub przyspieszaa spoycie poszczeglnych artykuw, podnoszc albo obniajc ich cen. Kadej rodzinie wydzielano raz dziennie przysugujc porcj misa, a dwa razy dziennie porcje yerba mate. Nie istniao te zjawisko, by korzystna sytuacja jednej z dziedzin gospodarki zachcaa do bogacenia si kosztem innych. Zabroniony by take handel towarami konsumpcyjnymi i nieruchomociami. Handel za midzy poszczeglnymi osiedlami by zmonopolizowany i kierowany wycznie przez rady wsplnot. Monteskiusz, w swym dziele O duchu praw, tak podsumowuje realia Republiki Guaraskiej: Handel uprawiano dla dobra spoeczestwa, nie za dla zysku jednostek (ksiga IV, rozdz. VI). Jeeli chodzi o wasno prywatn, to bya wrd Indian nieobecna, cho pod koniec trwania Republiki jezuici chcieli Indianom zaszczepi pragnienie posiadania bez wikszych jednak sukcesw. Indianie nie byli tym zainteresowani.

Labora
Kade osiedle posiadao od 6 do 8 wielkich warzywnikw i sadw, nie liczc ogrodu misjonarzy, ktry mia charakter dowiadczalny. Dziki wielkiemu wysikowi jezuici poznali tajniki uprawy yerba mate, co nikomu wczeniej si nie udao. Powszechne zdziwienie obserwatorw budzi fakt, i mimo braku rud elaza czy wyszkolonych rzemielnikw, redukcje osigny wysoki stopie uprzemysowienia, ktry przewysza wszystko, co dziao si w Ameryce Poudniowej, a niewiele ustpowa osigniciom europejskim w XVII w. Przykadowo, stocznie rzeczne nad Urugwajem i Paran budoway doskonae statki transportowe, budzce podziw Hiszpanw. Jak pisze C. Lugon, Myny, tartaki i garbarnie, pooone nad brzegami wd biecych, mieciy si w duych, mocnych budynkach. Podobnie wyglday te cukrownie, olejarnie, cegielnie. // Kunie i odlewnie, ktre pocztkowo w tej ubogiej w kruszec okolicy przedstawiay si skromnie // doszy w kocu do tego, e na miejscu

106
Oprcz wsplnie uprawianych pl tupamba, kada rodzina miaa przydzielon wasn dziak, zwan abamba. Cho dziaka bya wasnoci rodziny (a dokadniej mwic: kawakiem ziemi wypoyczonym przez wsplnot), nie moga ona ni swobodnie dysponowa po mierci uytkownika dziaka wracaa do wsplnoty podobnie jak i zamieszkiwan przez siebie chat. Praca na obu rodzajach dziaek bya regulowana i kontrolowana. Wsplnota dostarczaa te do pracy na obu dziakach zwierzta pocigowe, narzdzia do uprawy i ziarna. Plony uzyskiwane przez kad rodzin z uprawy wasnego poletka byy wasnoci wsplnoty. Wszystkie budynki publiczne powstaway na koszt wsplnoty i byy jej wasnoci. Mode maestwa otrzymyway doywotnio dom w chwili lubu. Nie istniay prywatne warsztaty pracy. Wsplne byy te rodki transportu. Na koszt wsplnoty utrzymywano chorych, wdowy i starcw. Od pocztku opiek medyczn sprawowali nad Indianami jezuici, w poowie XVI w. powstaa pierwsza apteka, ktra dostarczaa wszystkim wioskom potrzebne lekarstwa. Pierwsi jezuici-lekarze przybyli do redukcji w drugiej poowie XVII w., a pod koniec istnienia redukcji w kilku osadach dziaali na stae bracia farmaceuci. Dzie pracy, ktr objci byli bez wyjtku wszyscy, rozpoczyna si od mszy witej i nie przekracza w redukcjach omiu godzin, a praktycznie ogranicza si do szeciu. Rwno wszystkich wobec obowizku pracy bya wyrazem powszechnej rwnoci panujcej w redukcjach. Rwno w chwili urodzenia i przy zakadaniu rodziny, rwno warunkw mieszkaniowych, rwno warunkw pracy i spdzania wolnego czasu12. na dworze Karola V, ktry przekaza Indianom znajomo najdoskonalszego jak na owe czasy zapisu nut. Od tego czasu w kadym osiedlu istniaa szkoa piewu gregoriaskiego, muzyki instrumentalnej i taca. Z czasem zaoono oglnokrajow szko muzyczn, do ktrej kandydatw wybierano spord najlepszych uczniw. Grano na skrzypcach, wiolonczeli, ecie, hare, lutni, a wszystkie instrumenty pochodziy z warsztatw Indian. Szczegowo rol muzyki w redukcjach jezuickich omawia habilitacja Piotra Nawrota Indigenas y Cultura Musical de las Reducciones Jesuticas (Indianie i kultura muzyczna w redukcjach Jezuitw). Ojciec Nawrot, werbista z Poznania, prowadzi do dzi prace badawcze w Boliwii, gdzie odszukuje indiaskie nuty i odtwarza z nich muzyk. Muzyka ta jest ponownie wykonywana przez Indian. W Boliwii co drugi rok odbywa si Midzynarodowy Festiwal Muzyki Amerykaskiego Renesansu i Baroku. Wntrza kociow olnieway bogactwem i przepychem. W stylu przewaa barok hiszpaski. Najcenniejsze ozdoby otaczay tabernakula. Bardzo wiele ozdb wykonanych byo z cedru, inkrustowanych zotem i srebrem. Dla ludnych osiedli naleao budowa obszerne witynie. Przy budowie kocioa w San Miguel przez 10 lat pracowao 1000 Indian. Wchodzio si do niego po szeciu monumentalnych stopniach. rodkowa nawa mierzya 36 metrw dugoci i 6 metrw szerokoci. W 1753 r. naczelny architekt okupacyjnych wojsk hiszpaskich oszacowa warto budowli na milion peso. W okresie najwikszego rozkwitu na pocztku XVII w., Republika Guaraska skadaa si z trzydziestu wiosek, w ktrych yo okoo 110 tys. Indian. Osiedla liczyy od 3-5 tys. mieszkacw do nawet 15 tys. (w 1725 r. Buenos Aires miao zaledwie 5 tys. mieszkacw). I to wanie pomylny i trway rozwj redukcji sta si jedn z przyczyn ich zguby wadze kolonialne przekonane byy, e na ich terenie w sekrecie wydobywane jest zoto i ruda elaza, czego nie potwierdziy nigdy wielokrotnie przeprowadzone inspekcje. Kres redukcjom pooyy ostatecznie rozgrywki polityczne w Europie. W 1750 r. na mocy umowy granicznej midzy Hiszpani i Portugali (traktatu madryckiego), ta pierwsza oddaa poow swoich terytoriw na terenie Ameryki Poudniowej, w tym redukcje paragwajskie. Zbiega si z tym akcja wymierzona w jezuitw. Mimo silnego oporu Indian, jezuici musieli opuci redukcje, ktre powoli zaczy marnie, a wreszcie upady zupenie. Monteskiusz bardzo pozytywnie wypowiada si o redukcjach paragwajskich, porwnujc je do staroytnej cywilizacji greckiej13. Owieceniowy lozof Guillaume- omas Raynal pisa o redukcjach: Ustrj, gdzie nikt nie prnuje i nikt nie jest obarczony nadmiern prac //; gdzie starcy, wdowy, sieroty i chorzy korzystaj ze wiadcze nieznanych w innych stronach ziemi; gdzie dua liczba dzieci w rodzinie stanowi pociech i nie moe nigdy sta si ciarem; gdzie korzysta si z dobrodziejstw handlu bez obawy zaraenia si przywarami, jakie miewa zbytek14. Z kolei wedug omasa OBriena redukcje nie byy szczliw wsplnot, nawet jeeli wynika tak z niektrych opisw. Byy tworem wzorowanym na europejskiej kulturze katolickiej i utopijnym poczeniu Pisma witego z ywotami witych, nie za miejscem panowania egalitarnej ideologii. Stanowiy rodzaj autokracji zawierajcej elementy samostanowienia15. Paul Lafargue, francuski socjalista, zi Karola Marksa, nieraz mao yczliwie opisujcy ustrj panujcy wrd

Koniec eksperymentu
Stworzenie przez jezuitw systemu ekonomicznego, w ktrym dobro wsplne byo waniejsze od korzyci indywidualnych, stao si jedn z przyczyn wielkiego sukcesu redukcji. Jezuici susznie przyjli zaoenie, i warunkiem owocnej ewangelizacji Indian jest zapewnienie im odpowiedniego zaplecza ekonomicznego.

Tworzenie pikna
Guarani wykazywali wielkie zdolnoci w dziedzinie rzebiarstwa, malarstwa, a przede wszystkim muzyki. Szczeglne zasugi dla krzewienia muzyki pooy ojciec Jean Baes, synny w Europie mistrz muzyki i nauczyciel

107
Guarani, zamieci w swej Historii socjalizmu tak opini: Chrzecijaska republika jezuitw budzi zainteresowanie socjalistw z wielu powodw. Przede wszystkim daje ona do dokadny obraz spoeczestwa, ktre Koci katolicki usiuje stworzy. A nastpnie stanowi ona eksperyment spoeczny i to doprawdy jeden z najciekawszych i najniezwyklejszych, jakich kiedykolwiek dokonano16. Bartosz Wieczorek
pracy Indian na rzecz kolonizatorw. Jezuici stworzyli redukcje wolne od jakiegokolwiek zniewolenia, chcc, by kada redukcyjna wioska bya miejscem ewangelizacji poczonej z wolnym, osobowym rozwojem mieszkacw. Zob. J. Brzozowski, Znaczenie trzech pierwszych synodw limskich dla ewangelizacji misyjnej Indian Guarani na przykadzie redukcji jezuickich w prowincji paragwajskiej w latach 1604-1767, Warszawa 2007, s. 104. 3. 4. 5. Zob. J. Brzozowski, op. cit., s. 89. ibidem, s. 90. Cyt. za C. Lugon, Chrzecijaska komunistyczna Republika Guaranw 1610-1678, Warszawa 1971, s. 329. 1. Zob. A. Wolanin, Jezuickie redukcje paragwajskie /w:/ Studia Bobolanum nr 1/2007, s. 23. 2. Reductio to po acinie sprowadzenie, przyprowadzenie z powrotem. Mianem tym okrela si okrgi misyjne lub metod misyjn. Pierwsza redukcja powstaa w 1524 r. w rejonie La Platy i bya prowadzona przez zakon franciszkanw. Jej istota bya jednak zupenie rna od formy, ktr stworzyli jezuici. Redukcje franciszkaskie aproboway system encomiendy, czyli formy przymusowej 6. Jeden z napadw na osiedle Encarnacin skoczy si wedle opisu jezuickiego historyka Charlevoix nastpujco: Ludno pracujc w rozproszeniu po polach skuto acuchami i uprowadzono, mordujc opornych. W drodze pomordowano te dzieci i starcw nie wytrzymujcych forsownego tempa marszu //. Cyt. za C. Lugon, s. 49. Pojmali oni w niewol w latach 1628-1631 okoo 16 tys. Indian. Zob. B. Ganson, The Guarani under Spanish Rule in the Rio de la Plata, Stanford University Press 2003, s. 45. 9. 8. 7. Z czasem oddziay guaraskie rozpoczy sub dla Korony hiszpaskiej, ale Guarani nie przyjmowali odu, nie chcc by najemnikami, lecz onierzami wiadczcymi dobrowolnie Koronie przysugi. Zob. C. Lugon, op. cit., s. 112. K. agoda-Kamierska, Metody ewangelizacji w jezuickich redukcjach Indian Moxo, Pozna 2007, s. 67. Straszliwe niwo zbieray epidemie ospy, w 1718 r. mogo zgin z jej powodu od 20 do 50 tys. osb. Zob. C. Lugon, op. cit., s. 83. Wielkim problemem bya te miertelno wrd niemowlt i dzieci, sigajca w niektrych osiedlach 75%. Zob. B. Ganson, op. cit., s. 55. 10. Zob. C. Lugon, ss. 130-131. 11. ibidem, s. 147. 12. ibid., s. 209. 13. Zob. B. Ganson, op. cit., s. 6. 14. Cyt. za C. Lugon, op. cit., s. 325. 15. T. OBrien, Utopia in the Midst of Oppression? Reconsideration of Guaran/ Jesuit Communities in Seventeenth and Eighteenth Century Paraguay /w:/ Contemporary Justice Review t. 7, nr 4/2004, s. 401. 16. Cyt. za C. Lugon, op. cit., s. 15.

bnd CHILDREN AT RISK FOUNDATION CARF

108

Powrt
P B

Czerwonych Torysw
Obecny kryzys jest okazj do ostatecznego wykorzenienia skompromitowanego ukadu politycznego, trwajcego w Wielkiej Brytanii od zakoczenia wojny. Podczas gdy Partia Pracy znajduje si w stadium agonalnym, lider konserwatystw-torysw, David Cameron, ma moliwo ogoszenia programu politycznego opartego o komunitariaski, czerwony toryzm, czyli poczenie konserwatyzmu w kwestiach spoecznych ze sceptycyzmem wobec neoliberalnego modelu gospodarczego.
yjemy w czasach kryzysu. W tak dramatycznych okolicznociach ludzie szukaj przede wszystkim bezpieczestwa i sposobw obrony przed niepewn przyszoci. Skomplikowana i nieprzewidywalna sytuacja rynkw finansowych oraz gospodarki jako takiej, nie pozostaj bez wpywu na brytyjsk klas rzdzc. Partia Pracy usiuje szuka ratunku w powrocie do pastwa opiekuczego, zwikszajc po raz pierwszy od poowy lat 70. podatek od dochodw osobistych. W tym samym czasie najlepszym pomysem Partii Konserwatywnej w obliczu katastrofy gospodarczej wydaje si by denie do powtrzenia thatcherowskiej doktryny zaciskania pasa. Naley jednak zdawa sobie spraw, e obecny kryzys jest czym zupenie innym ni zwyka recesja. Stanowi on dowd na bankructwo lozoi pastwa rynkowego (market state) i czyni przestarzaym polityczny konsensus ostatnich trzech dekad. Dzisiejsze czasy wymagaj zatem zupenie nowej ideologii. Nie narodzi si ona w szeregach lewicy. Nowa Partia Pracy jest martwa intelektualnie, z premierem Gordonem Brownem silcym si jedynie na obietnice powrotu do ledwo co skompromitowanego status quo. Warto sobie jednak uwiadomi, e nawrcenie si Browna z postsocjalistycznego wyznawcy wolnego rynku na zwolennika interwencjonizmu pastwowego przeszo jedynie dziki temu, e konserwatystom nie udao si zaproponowa adnej atrakcyjnej alternatywy, spjnej koncepcji, ktra wyjaniaaby przyczyny obecnego kryzysu, a jednoczenie nakrelaa przyszo pozbawion odniesie do zdyskredytowanych doktryn. Dopki to nie nastpi, zarzuty Browna mwice, e konserwatyci s parti nierobw, traaj na podatny grunt, co czyni cakowicie otwartym wynik przyszych wyborw do parlamentu. Na gbszym poziomie, obecny czas jest momentem prby dla idei konserwatywnej jako takiej. Partia Konserwatywna jest nadal powszechnie odbierana jako stranik idei wolnego rynku, idei, ktra zdegenerowaa si do postaci zmonopolizowanych rynkw nansowych, dominacji wielkiego biznesu oraz globalnego kapitalizmu pozostajcego poza wszelk kontrol. Pogldy torysw na kwestie spoeczne autentycznie ewoluuj, co kontrastuje z ich wizj gospodarki, nadal ograniczon do powtrek i liftingw doktryny thatcherowskiej. Cakiem niedawno, w sierpniu 2008 r., David Cameron powiedzia: W kwestiach spoecznych bd rwnie radykalnym reformatorem, jak Margaret atcher bya w kwestiach gospodarczych, dodajc przy tym, e to wanie gboka reforma spoeczna jest tym, czego nasz kraj najbardziej potrzebuje. O ile ma on racj w odniesieniu do sfery spoecznej, o tyle w obliczu zaamania rynkw nansowych thatcherowski model gospodarczy okazuje si by cakowicie bezradny. Na szczcie, tradycje konserwatyzmu s bardzo bogate i rnorodne, dlatego analiza historii myli konserwatywnej pozwala znale odpowiedzi na problemy, z ktrymi musi si dzisiaj zmierzy Cameron. Idee te s oparte na myli konserwatywnej, ktrej korzenie sigaj znacznie gbiej ni do roku 1979 [gdy M. atcher zostaa premierem przyp. redakcji Obywatela], a gazie tworz tradycj konserwatywnego, obywatelskiego komunitarianizmu, czyli czerwonego toryzmu. Filozoa ta jest duo bardziej radykalna ni jakikolwiek koncept stworzony przez dzisiejsz lewic i powinna ona zosta przyjta przez prawic jako recepta wyjcia z obecnej katastrofalnej sytuacji. Dzisiejsze zaamanie gospodarcze jest niepowtarzaln szans na odnowienie i wprowadzenie w ycie idei radykalnego i postpowego toryzmu.

109
Do chwili obecnej adna ze znaczcych partii politycznych nie przedstawia racjonalnej i uczciwej diagnozy przyczyn zaamania gospodarczego. Brown nie chce wzi za nie adnej odpowiedzialnoci, podczas gdy zarwno George Osborne1 jak i Cameron win za kryzys jednoznacznie i stanowczo obarczaj wanie premiera. Poniewa nie da si powanie traktowa tego rodzaju analiz, jest oczywistym, e obie partie zarzuciy intelektualne i pozbawione doranego interesu podejcie do kryzysu. Jednak krach nansowy, ktrego jestemy wiadkami, stanowi okazj do rozwaenia koncepcji odnowionego, jednonarodowego (one-nation) konserwatyzmu2. Cameron twierdzi, e jego ulubionym przedstawicielem toryzmu jest Disraeli celem tego polityka byo odrodzenie spoeczestwa zniszczonego gwatown industrializacj zwizan z narodzinami XIX-wiecznego kapitalizmu. Dla odmiany, gwnym celem ataku Camerona jest przynajmniej jak na razie dzieo XX wieku: pastwo ubezwasnowolniajce obywateli, a zarazem pozbawione realnej wadzy. Torysi w XIX w. krytykowali liberalny kapitalizm, podczas gdy w kolejnym stuleciu konserwatyci potpiali przeczce idei liberalnej konsekwencje nadmiernego interwencjonizmu. Jednak toryzm XXI wieku, zwaszcza w obliczu zawirowa gospodarczych, powinien przeciwstawi si obu powyszym i opowiedzie si po stronie tego, co cierpi najbardziej wskutek nieograniczonej wadzy wolnego rynku lub pastwa pozbawionego hamulcw rozrostu: po stronie spoeczestwa. Konserwatyzm oparty na takich wyobraeniach mgby odrzuci polityk opart o klas nasz klas oraz dbanie o interesy bogatej czci spoeczestwa, w imi polityki oglnonarodowej, ktrej celem jest zaspokojenie potrzeb wszystkich obywateli. Nie kto inny jak Edmund Burke jest autorem znanych sw, e konserwatywny radykalizm opiera si przede wszystkim na najmniejszych komrkach spoecznych rodzinach i zrzeszeniach obywatelskich. Mio do najmniejszych komrek, do ktrych naleymy jest pierwszym i najwaniejszym spord spoecznych afektw. Tylko dziki niej moemy pj dalej i stopniowo obj naszym uwielbieniem kraj, w ktrym yjemy i ca ludzko sowa te przedstawiaj prawdziwego ducha konserwatyzmu Camerona i jeeli zostan potraktowane powanie, bdzie to oznacza faktyczny koniec monopolistycznej logiki pastwa rynkowego. Aby w peni zrozumie i doceni nowatorstwo takiego mylenia, niezbdne jest przeciwstawienie potencjalnego obywatelskiego, konserwatywnego komunitarianizmu Camerona systemowi, ktry miaby on zastpi: skorumpowanemu i przegniemu ukadowi politycznemu, jaki zapanowa w Wielkiej Brytanii po wojnie. niy obywateli, odbierajc im siy niezbdne do wpywania na wasne losy. Podstawowym powodem, dla ktrego zarwno socjalizm, jak i konserwatyzm wsptworzyy w XX w. pastwo rynkowe, byo ich podporzdkowanie si nieznoszcemu sprzeciwu dyktatowi nowoczesnoci. A nowoczesno jest ze swojej natury liberalna. Aby zrozumie, jak to moliwe, e z liberalizmu wykluwaj si zarwno model pastwa o cigotach autorytarnych, jak i zatomizowany indywidualizm, naley zauway, e lozoczne podstawy liberalizmu uksztatoway si w XVIII w. na gruncie krytyki monarchii absolutnej. Gwnym celem liberalizmu bya wwczas ochrona praw jednostek przed naduyciami ze strony suwerennego wadcy. Z czasem zawzito tej walki doprowadzia do sytuacji, w ktrej w imi obrony swoich praw obywatel zosta zobligowany do niepodporzdkowywania si nakazom kogokolwiek gdy oznaczaoby to zastpienie jednoosobowej wadzy krla wadz innych ludzi. Logicznym kracem tego sposobu rozumowania jest odrzucenie instytucji spoeczestwa gdy spoeczno ludzka, zanim jeszcze czowiek ma moliwo korzystania ze swoich wolnoci, ksztatuje i wpywa na jednostk. Fundamentem liberalnej filozofii czowieka jest zatem negacja takich wartoci jak rodzina, przynaleno etniczna, spoeczna czy narodowa. Tymczasem ludzie s formowani wanie przez otaczajce ich spoecznoci. Dla liberaw autonomia jednostki to warto absolutnie nadrzdna, jednak tak pojmowane ja jest czyst utopi. Spoeczestwo uksztatowane wedug tej zasady wymagaoby silnej, scentralizowanej wadzy wykonawczej, ktrej gwnym zadaniem byoby agodzenie koniktw wystpujcych midzy jednostkami dbajcymi jedynie o swoje, czsto sprzeczne interesy. W konsekwencji, nieoczekiwanym i niepodanym dziedzictwem liberalizmu pozbawionego ogranicze, jest powstanie tworu najbardziej chyba sprzecznego z liberalizmem: pastwa

***
Od 1945 r. Wielka Brytania dowiadczya dwch rnych systemw rzdw. Pierwszym paradygmatem byo oparte na keynesizmie pastwo dobrobytu; obowizywa on od koca wojny do wielkiego kryzysu naftowego w 1973 r., by ostatecznie upa sze lat pniej. Po nim nasta neoliberalizm, ktry trwa do globalnego kryzysu kredytowego lat 2007-2008. Czsto przyjmowanym zaoeniem jest, e systemy te reprezentuj kracowo rne i wzajemnie si wykluczajce pogldy na wiat, spoeczestwo i gospodark. Jednak pomimo znaczcych rnic, maj one kilka niezwykle wanych zaoe natury lozocznej oraz gospodarczej, dziki czemu oba byy w stanie uzyska dla siebie poparcie przekraczajce linie podziaw partyjnych. Wystarczy spojrze na dzisiejsze spoeczestwo: nard jest podzielony, a biurokratyczne i scentralizowane pastwo nie potra zarzdza spoeczestwem targanym kolejnymi podziaami, pozbawionym realnej wadzy i wyizolowanym. Udao si prawie doszcztnie zlikwidowa porednie struktury ycia spoecznego, a wraz z nimi stanowice idea dla Burkea wizy obywatelskie, spoeczne, polityczne i religijne. Zarwno pastwo, jak i rynek ubezwasnowol-

110
bna SAM JUDSON

1971 .

penej kontroli. Nawet najbardziej komunitariascy spord liberaw od lozofw takich jak Michael Sandel do politykw takich jak Ed Miliband nie mogliby posun si do tego, by gosi pochwa spoecznoci pozbawionych nadzoru silnego rzdu. Postulowane przez nich dziaania pastwa zwykle pogarszaj sytuacj. Konsekwencj liberalnego indywidualizmu jest odnowienie dokadnie tego samego absolutyzmu, ktrego pierwotnie mia by on zaprzeczeniem sytuacja tragiczna, ktrej kwintesencj moe by znane zawoanie: umar krl, niech yje krl. Z tego powodu konserwatyci, ktrzy wierz w wartoci, kultur i prawd, powinni si dwa razy zastanowi zanim nazw si liberaami. Liberalizm moe by wartociowy jedynie wtedy, gdy jest on poczony z polityk nakierowan na dobro wsplne. Jest to wewntrzna sprzeczno, z ktrej istnienia najwybitniejsi klasycy liberalizmu Mill, Smith i Gladstone doskonale zdawali sobie spraw, ale nie byli w stanie rozwiza jej w sposb spjny ideologicznie. Wizja dobrego ycia jest niemo-

liwa do wyprowadzenia na gruncie wartoci kluczowych dla doktryny liberalnej. Nieskrpowany liberalizm prowadzi do relatywizmu, atomizacji spoecznej i pastwa absolutnego. Jak do tej pory, zarwno torysi, jak i laburzyci byli przesiknici liberalizmem do szpiku koci i dlatego prawdziw konsekwencj prawicowo-lewicowych rzdw w powojennej Wielkiej Brytanii jest, czemu trudno si dziwi, scentralizowane, autorytarne pastwo i rozczonkowane, podzielone spoeczestwo. W odniesieniu do liberalizmu wina lewicy jest podwjna. Po pierwsze, to wanie lewica stworzya model pastwa zarzdzajcego (managerial state), ktre zniszczyo etos samopomocy istniejcy wrd klasy robotniczej. Ponadto, doprowadzia ona do zaniku poczucia moralnoci zarwno w szeregach klasy redniej, jak i wrd robotnikw: w imi permisywizmu uprzedmiotowiono ciao i ycie seksualne, tworzc w drugiej poowie lat 60. kultur rozwizoci i pustego denia do cielesnych przyjemnoci. Ta lewicowa odmiana liberalizmu ro-

zerwaa wizi rodzinne i spoeczne, i chocia w swoich zaoeniach bya to lozoa utopijna, jej realn pozostaoci s dzisiaj liczne rozbite rodziny i dzieci pozbawione domw, a take zblazowany moralny relatywizm elit. W tym sensie, lewica o cae lata wyprzedzia prawic w swoim zwrocie w prawo; stworzya w ten sposb idealne warunki dla rozkwitu kultury egoizmu, charakterystycznej dla thatcheryzmu. Funkcjonujcy obecnie konsensus polityczny opiera si na lewicowym liberalizmie w kulturze oraz prawicowym liberalizmie w gospodarce. A to jest najgorsza z moliwych kombinacji.

***
Jakby tego byo mao, do brytyjskiej tradycji liberalnej doczyy dwa chyba jeszcze bardziej niekorzystne czynniki: interesy klasowe oraz istnienie monopoli. Przy okazji odbudowy Europy ze zniszcze wojennych, w wielu krajach zdano sobie spraw z koniecznoci godzenia interesw pastwa, kapitau i pracownikw najemnych. Jednak w Wielkiej Brytanii tylko nieliczne

111
rodowiska gotowe byy do wyrzecze i rezygnacji ze swoich przywilejw. Poniewa zwizki zawodowe sprzeciwiay si ograniczeniom swobody prowadzenia sporw zbiorowych, stosunki przemysowe w powojennej Wielkiej Brytanii zostay zamroone w stadium niemoliwego do rozwizania koniktu klasowego. W momencie, gdy porzdek wynikajcy z doktryny Keynesa zacz chyli si ku upadkowi, odpowiedzi robotnikw byy dania wikszych przydziaw z kurczcego si wsplnego kota. Wprowadzone przez Margaret atcher prawo znacznie ograniczyo si zwizkw zawodowych, ale warto zauway, e klasa posiadajca i zarzdzajca rwnie pozbawiona bya dalekosinej wizji. Jak trafnie zobrazowa to Tony Benn: jeeli waciciele osigaj zyski, nie widz potrzeby dalszych inwestycji, a gdy ich dziaalno nie przynosi zyskw, to i tak nie posiadaj rodkw do zainwestowania. atcher ogosia zatem martwym model funkcjonujcego w Wielkiej Brytanii korporacjonizmu. Posza w innym kierunku niestety, za daleko. Zamiast zachowa dla pastwa pozycj neutraln i umiarkowan, zaangaowaa je po stronie wacicieli i przedsibiorcw. Doprowadzio to do sytuacji, w ktrej benecjentami wprowadzonej przez konserwatystw w drugiej poowie lat 80. liberalizacji zostali gwnie ludzie z wyszych klas spoecznych. Wzrost dochodw klasy redniej zosta czciowo zniwelowany przez rosnce zaduenie, podczas gdy sytuacja yciowa uboszych ulega dalszemu pogorszeniu. Laburzyci uczynili niewiele, by przeciwdziaa tym trendom. Podsumowujc, Wielka Brytania pozostaje pod przemonym wpywem klasowego kapitalizmu, ktry poczyni ogromne spustoszenia w yciu spoecznym i gospodarczym. Ostatni podstawow cech powojennej polityki brytyjskiej jest utrzymanie i wzmocnienie instytucji monopolu. Nie ulega wtpliwoci, e pastwo wzio czynny udzia w tworzeniu monopoli. Nacjonalizacja okazaa si przedsiwziciem chybionym, tym bardziej, e nie wykorzystano szansy upodmiotowienia przy tej okazji pracownikw najemnych. W jej wyniku powstay jedynie nowe molochy, wykluczajc jednoczenie szerokie warstwy spoeczne z uczestnictwa w rzdzeniu krajem. J. B. Priestley, intelektualista o pogldach socjalistycznych, pisa w 1949 r., e obszar naszego ycia, ktry znajduje si pod nasz kontrol, ulega byskawicznej redukcji // politycy i urzdnicy wyszego szczebla w coraz wikszym stopniu decyduj, w jaki sposb ma y reszta spoeczestwa. Thatcherowski neoliberalizm z determinacj dy do cakowitej likwidacji wszystkich pastwowych monopoli. Zamiast nich, to rynek mia sta si narzdziem maksymalizacji efektywnoci i rdem dobrobytu. Jednak fundamentalici wolnorynkowi bardzo czsto doprowadzali do sytuacji, w ktrej pastwowe monopole zastpowane byy po prostu monopolami prywatnymi. Dopiero w 1998 r., gdy Nowa Partia Pracy przeforsowaa przyjcie Prawa o Konkurencyjnoci, Wielka Brytania uzyskaa po raz pierwszy efektywne narzdzie do walki z monopolami i promowania konkurencyjnoci. Dodatkowo, co musi irytowa konserwatystw, za czasw rzdw atcher i Majora najlepsz ochron przed zmowami cenowymi itp. praktykami brytyjska gospodarka uzyskaa dziki prawu o konkurencyjnoci uchwalonemu w Brukseli. Obecny kryzys sektora nansowego jest najwieszym przykadem wyrodzenia si rynku opartego na konkurencji i powstania sytuacji okrelanej przeze mnie mianem wymuszonego monopolu (modal monopoly). Jest to stan znacznie wykraczajcy poza przypadki nadmiernej dominacji tego czy innego przedsibiorstwa to same zasady prowadzenia dziaalnoci gospodarczej wymuszaj tworzenie si karteli. Niech jako przykad posuy zaamanie na rynku nieruchomoci, ktrego praprzyczyn jest wchonicie lokalnych, regionalnych i narodowych instytucji kredytowych przez jedn, bliej nieokrelon form globalnego kredytu. wiatowy system nansowy nie stworzy odpowiednich zabezpiecze, niezbdnych dla oddzielenia kapitau lokalnego od narodowego i midzynarodowego. Nadmierne uzalenienie od jednego rda kredytu musiao doprowadzi do zaamania rynku w momencie, gdy rdo to okazao si niestabilne. Pknicie baki zwizanej z rynkiem nieruchomoci byo ostatni i moe najbardziej spektakularn odson neoliberalizmu spekulacyjnego. W midzyczasie wielkie banki zajmoway si generowaniem znacznych uktuacji cen walut i papierw wartociowych po to, by po zrealizowaniu zyskw bezpiecznie wycofa si przed nieuchronn zapaci. Ta strategia manipulacji i spekulacji na midzynarodowym rynku nansowym wymagaa zaangaowania ogromnego kapitau (w 2007 r. zaledwie pi bankw amerykaskich kontrolowao papiery wartociowe opiewajce na ponad 4 biliony dolarw). Taki obraz rynku rni si radykalnie od wizji klasykw liberalnego wolnego rynku opartego o tysice maych i rednich inwestorw. Wyrnikiem minionych dekad, utrzymywanym z wykorzystaniem zalenie od okolicznoci kapitau publicznego i prywatnego, byo poczenie liberalnego konsensusu, utrwalania podziaw klasowych oraz triumf monopolu i spekulacji w imi wolnego handlu i modernizacji. To wanie tym wszystkim wynaturzeniom powinien si w zdecydowany sposb przeciwstawi rodzcy si obywatelski konserwatyzm. To moe by zaczyn, ktrego owocem bdzie odrodzona Wielka Brytania. Jest to bez wtpienia zadanie nieatwe, gdy erozja naszego spoeczestwa siga daleko gbiej ni nizin spoecznych. Badania przeprowadzone w ub. roku przez Dannyego Dorlinga wskazuj, jak daleko posunita jest degrengolada brytyjskiego spoeczestwa. Stwierdza on, e nawet najsabsze spoecznoci w 1971 r. byy wci silniejsze od tych najlepiej funkcjonujcych w dniu dzisiejszym. Tak wanie wyglda sytuacja totalnego rozbicia spoecznego. Konserwatyzm brytyjski nie powinien wpa w puapk bdw popenionych w Stanach Zjednoczonych, gdzie gwnym hasem byo

112
wartoci plus wolny rynek, przy jednoczesnym ignorowaniu faktu, e liberalizm ekonomiczny bywa zwykle przykrywk dla monopolistycznej odmiany kapitalizmu, ktrej skutki s dla spoeczestwa rwnie destrukcyjne, co dogmatycznego etatyzmu. Nie mniej wane jest to, e jeeli konserwatyci zamierzaj ukrci wadz wolnego rynku i przekaza j ludziom, niezbdne bdzie stworzenie przez nich ywotnej koncepcji nowego lokalizmu, zdolnego wzmocni spoecznoci lokalne i pobudzi do ycia nowe, dynamiczne gospodarki miejscowe, ktre stayby si awangard wizji spoecznej partii. do tej inicjatywy, a przede wszystkim, wobec bliskich zeru stop procentowych, Bank Anglii mgby przy minimalnych kosztach zasili rynek pienidzem, ktry staby si zabezpieczeniem kredytw inwestycyjnych i hipotecznych. Wykorzystanie Poczty wprowadzioby ponadto element wspzawodnictwa do sektora publicznego. Oczywicie takie posunicie zwikszyoby wydatki budetu pastwa, ale ich realny koszt byby minimalny. Skutkiem byoby bowiem zahamowanie spadku wartoci nieruchomoci (dziki wznowieniu kredytowania). Wwczas kada suma wydana z publicznych rodkw na ten proces stanowiaby dodatkowe obok pakietu pomocowego Browna4 zabezpieczenie ju prowadzonych inwestycji i udzielonych kredytw, znacznie bardziej efektywne ni jakiekolwiek bodce podatkowe. Taka zdeniowana na nowo instytucja Poczty byaby w stanie pobudzi gospodark poprzez udzielanie niskooprocentowanych kredytw, ktre zasilayby lokalne systemy ekonomiczne, a nie staway si kapitaem w rkach globalnych spekulantw. System taki wzmacniaby lokalne spoecznoci, gdy kada inwestycja prowadziaby do wzrostu dobrobytu ich mieszkacw. Kolejnym krokiem, ktry musiaby nastpi po stworzeniu opartego o Poczt lokalnego sytemu bankowego, jest wsparcie lokalnych spoecznoci w procesie uwaszczania majtku. Cameron powinien w tym celu powoa now kategori lokalnych funduszy inwestycyjnych, ktrych naczeln zasad byoby inwestowanie w miastach i wsiach bdcych ich siedzibami. Takie fundusze mogyby si sta lokalnymi centrami nansowymi; rady miasta i inne lokalne instytucje, zamiast inwestowa na Islandii, zobligowane byyby do deponowania w nich rodkw publicznych, zwikszajc lokalne zasoby kapitau. Co wicej, proponowany przez torysw fundusz spoeczny mgby wspdziaa z nimi na obszarach borykajcych si z problemem wykluczenia spoecznego w udzielaniu mikro-poyczek osobom bez zdolnoci kredytowej. Taki system stanowiby zupenie now, a przy tym konserwatywn w swoich zaoeniach form pomocy spoecznej, ktra dawaaby ludziom realn szans osignicia niezalenoci. Fundusze te zarzdzayby take sieci bankow zwizan z Poczt, a kady z nich miaby obowizek prowadzenia polityki zmierzajcej do stymulowania rozwoju lokalnych spoecznoci. Instytucje te, bdce prawdziwie lokaln form nansowania nowych przedsiwzi w zamian za udzia w zyskach, zastpiyby niewydolne agencje rozwoju regionalnego, ktre na administracj wydaj ponad jedn trzeci swojego budetu, wynoszcego 10-12 miliardw funtw rocznie, a pomagaj mniej ni 1 procentowi wszystkich maych przedsibiorstw. W nastpnym kroku realne wydaje si powstanie regionalnych sieci funduszy inwestycyjnych w celu powoywania nowych inicjatyw i zwizkw przemysowych o nieco szerszym zasigu. Dziki oparciu o regionalne centrum nansowe i wykorzystaniu nowoczesnych technologii, instytucje tego typu mogyby zajmowa si zarwno dziaalnoci badawczo-rozwojow czy wspieraniem eksportu, jak i np. prowadzeniem szk i szpitali. To nadaoby prawdziwego znaczenia i tchnoby nowe ycie w ogoszony przez Camerona w 2007 r. program konserwatywnego wspdziaania (conservative co-operative movement). Nastpnym posuniciem byaby reforma przepisw o zamwieniach publicznych tak, by zlecenia od samorzdw w wikszym stopniu traay do lokalnych podmiotw. Badania przeprowadzone w 2005 r. przez New Economics Foundation wykazay, e kady funt wydany u miejscowego przedsibiorcy generowa w lokalnym systemie ekonomicznym dodatkowe 1,76 funta, podczas gdy wydany u rmy z zewntrz jedynie 36 pensw. Oznacza to, e dziesicioprocentowy wzrost wydatkw samorzdowych, skierowanych do miejscowych rm, byby rwnoznaczny zasileniu lokalnych gospodarek kwot 5,6 miliardw funtw rocznie. Dodatkowo,

***
Jak mona tego dokona? Jakie powinny by priorytety polityki Camerona i w jaki sposb mgby on doprowadzi do odrodzenia komunitariaskiego toryzmu? Mgby zacz od czterech punktw programowych: ponownego powizania brytyjskiego systemu bankowego z lokalnymi spoecznociami, wspierania akumulacji lokalnych kapitaw, pomocy zwykym obywatelom w zdobyciu majtku oraz rozbicia monopoli zwizanych z wielkim biznesem. Pierwszym priorytetem musi by stworzenie dziaajcego systemu bankowego. Dzisiaj brytyjskie banki przestay ju udziela kredytw, gdy obcia je cigy spadek wartoci posiadanych zabezpiecze kredytw hipotecznych (cznie opiewaj one na 150 miliardw funtw). Naprawienie tej sytuacji wymaga nowego, dziaajcego rwnolegle systemu bankowego. W tym celu, Cameron powinien ogosi rozszerzenie skromnych obecnie uprawnie Poczty3 do wiadczenia usug w zakresie bankowoci detalicznej. Wymaga to wstrzymania planu prywatyzacyjnego ministra Petera Mandelsona. Poczta jest instytucj popularn, o zasigu oglnonarodowym, a przy tym silnie zwizan z lokalnymi spoecznociami, i co chyba najwaniejsze, nie jest obciona trudno cigalnymi nalenociami, opartymi o nieustannie taniejce aktywa. Pozostae banki z pewnoci przyczyyby si

113
gdyby fundusze miay moliwo emisji obligacji, stworzyoby to realn szans odtworzenia silnych gospodarczo spoecznoci lokalnych, tak jak to miao miejsce w XIX w. Czonkowie tych spoecznoci mogliby take bra udzia w swoistych walnych zebraniach akcjonariuszy i mie w ten sposb prawo gosu w zakresie inwestycji prowadzonych przez fundusz. Taka konstrukcja pozwoliaby zatrzyma okropny proces wysysania przez najlepiej rozwinite orodki niemal wszystkich wartociowych ludzi oraz wikszoci rodkw nansowych. dujcego si w posiadaniu uboszej poowy spoeczestwa zmniejszy si z 12 proc. w 1976 r. do zaledwie 1 proc. w roku 2003. Radykalny, wsplnotowy i obywatelski konserwatyzm musi sobie stawia za cel odwrcenie tej niekorzystnej tendencji. Osignicie tego wymaga bezwzgldnego odrzucenia idei spoecznej mobilnoci i merytokracji oraz etatystyczno-neoliberalnego jzyka szansy, nabywania nowych kompetencji i wyboru. Dlaczego? Poniewa jzyk ten mwi, e jeeli nie miae szczcia i nie naleysz do 10-15 skiej zostao ukute w 1923 r. przez parlamentarzyst Partii Konserwatywnej, Noela Skeltona. Odwoywa si do niego Anthony Eden w swoim synnym przemwieniu na zjedzie partii w 1946 r., a lozo t zachwycali si zarwno Churchill, jak i atcher. Niedawne propozycje torysw, by zwolni z podatku oszczdnoci osb sabo zarabiajcych oraz emerytw i rencistw, s bez wtpienia krokiem w tym susznym kierunku. Kolejne propozycje powinny i znacznie dalej i zmierza do rozszerzenia zakresu akcjonariatu pracowniczego i moliwoci tworzenia spek pracowniczych, a take zwikszenia roli stowarzysze akcjonariuszy (equity guilds) oraz rnych form spdzielczoci nansowej (asset co-operatives). W ten sposb ograniczy si rol zwizkw zawodowych jako instytucji na stae zwizanych z paternalistycznym systemem socjalnym, a wasno zwie si z otrzymywaniem wynagrodzenia za prac. Ostatnim elementem proponowanej ukadanki jest konieczno zerwania przez konserwatystw wizw z wielkim biznesem. Musimy zlikwidowa model oparty na konkurencji ograniczonej do kilku ogromnych korporacji, ktre dc do maksymalizacji zyskw wsplnie zwalczaj swoich rywali, a jednoczenie, sprzymierzajc si z liberaln lewic, wymuszaj masowe migracje w celu zaniania wynagrodze. Milczce porozumienie midzy liberaln lewic i liberaln prawic doprowadzio do zuboenia niszych warstw spoecznych i zatracenia przez nie tosamoci. Jest niezbdnym, by torysi podjli walk z potnymi monopolistami, ktrzy kryj si na rogu kadej brytyjskiej ulicy handlowej, a z ktrych istnienia rzadko zdajemy sobie spraw. Wedug branowych bada z maja 2008 r., brytyjski rynek produktw spoywczych wart jest 134,8 miliarda funtw. Z tego prawie trzy czwarte, czyli 99 miliardw, przypada na cztery najwiksze sieci supermarketw. W imi wolnego rynku beztrosko oddalimy centra miast

Wreszcie, konserwatyzm powinien postawi sobie za cel silne powizanie wasnoci i kapitau z prac. Cameron powinien raz na zawsze obali marksistowski schemat, zgodnie z ktrym wadza torysw musi nieuchronnie prowadzi do dezorganizacji i osabienia proletariatu. Wrcz przeciwnie: jednym z de konserwatystw jest rozszerzanie obszaru zamonoci i dobrobytu na jak najwiksze grupy spoeczne. Tymczasem katastrof ostatnich trzydziestu lat jest to, e ubogie grupy spoeczne zostay pozbawione kapitau oraz oszczdnoci: w Wielkiej Brytanii odsetek majtku (z wykluczeniem nieruchomoci) znaj-

proc. najlepiej zarabiajcych podatnikw, to z denicji jeste naraony na zagroenia, skazany na porak i pozbawiony jakiejkolwiek wartoci. Torysi powinni pozostawi ten skompromitowany model w rkach Nowej Partii Pracy, opowiadajc si za organicznym komunitarianizmem, ktry obdarowuje wszystkich obywateli bezpieczestwem, dobrobytem i poczuciem wasnej wartoci.

***
Powysze idee nie s niczym nowym koncepcja pastwa dystrybucjonistycznego ma w myli torysw swoj tradycj. Haso demokracji waciciel-

114
sieci Tesco, co walnie przyczynio si do zdawienia lokalnej przedsibiorczoci. Im bardziej jedynym kryterium konkurencyjnoci staje si cena, tym wiksze musz by podmioty uczestniczce w gospodarce i tym wiksze s bariery stajce na drodze nowych, mniejszych, lokalnych przedsibiorcw, ktrzy chc uczestniczy w rynku. Sprzedawcy ryb, rzenicy i piekarze zmuszeni s porzuci swoje rzemioso, co przeksztaca ca klas drobnych wacicieli w sabo wynagradzanych pracownikw najemnych, znajdujcych zatrudnienie w supermarketach. Ponadto, powstanie jednego monopolu wymusza niejako tworzenie kolejnych, ktre mogyby razem z nim funkcjonowa, tak jak dostawcami Tesco mog by przede wszystkim wielcy producenci ywnoci. Mechanizm ten skutecznie eliminuje z rynku mae i rednie podmioty. Wida zatem wyranie, e brytyjski Urzd ds. Uczciwego Handlu oraz Komisja Ochrony Konkurencji nie potra sprosta stawianym im zadaniom. Cameron powinien wzmocni ich struktury i ogosi zamiar rozbicia wielkich sieci handlowych. Rozbicie wielkich sieci supermarketw nie zbawi wiata, ale byby to niewtpliwie jeden z wielu maych krokw we waciwym kierunku. Uwzgldnienie powyszych postulatw pozwolioby konserwatystom stworzy kompleksowy i przeomowy manifest czerwonego toryzmu. W ten sposb powstayby podwaliny nowej konstrukcji spoeczno-gospodarczej, opartej o decentralizacj wadzy politycznej i dystrybucj bogactwa do szerszych warstw spoecznych, dokonujc jednoczenie ostatecznego zerwania z logik monopolu i kapitalizmu opartego o permanentne zaduenie. W ten sposb Cameron poczyby tradycj torysw zwizan z proponowan przez Disraeliego reform kapitalizmu z wasnym, w peni uzasadnionym pragnieniem odegrania roli radykalnego reformatora. Uczyni to lewic zbdn, redeniujc Marksa jako zaledwie jednego z wielu, ktrzy wywaszczaj biednych i ucinionych. Ponadto, doktryna taka przypomniaaby myl konserwatywn XIX w., autorstwa Cobbetta5, Ruskina6 czy Carlylea7, jednoczc j z pogldami Tawneya8 oraz dystrybucjonizmem Chestertona9, Belloca10 i Skeltona ludzi, ktrzy zdawali sobie spraw, e nie mona uczestniczy w rynku, gdy si nie ma czym handlowa. Uczynienie rynku prawdziwie wolnym nie tylko wyzwala gospodark z dominacji wielkich korporacji, ale take rozszerza sfer wasnoci, dobrobytu i postpu na cae spoeczestwo. Dokapitalizowanie ubogich warstw spoecznych jest zatem tosame z deniem, by rynek przesta by narzdziem bogacenia si wybracw, a zacz przynosi korzyci przewaajcej czci spoeczestwa. David Cameron nie potrzebuje przeprowadza adnego z tych projektw, by mie szans wygra przysze wybory. Ale musi to zrobi, jeeli chce penic urzd premiera Wielkiej Brytanii przej do historii jako prawdziwy m stanu. Phillip Blond tum. Sebastian Makowski
wo znacjonalizowano brytyjski sektor bankowy oraz dokapitalizowano go, uruchomiono rzdowe kredyty dla przemysu i handlu, objto zagroone kredyty gwarancjami spaty (mniejsza liczba wierzytelnoci bez pokrycia daje bankom wiksze moliwoci kreowania nowych kredytw). 5. William Cobbett (1763-1835) angielski dziennikarz, pam ecista i dziaacz polityczny. Opisywa problemy uboszych grup spoecznych, by penym pasji demaskatorem naduy ze strony klas uprzywilejowanych, co stao si przyczyn jego licznych kopotw z wadz. Twrca Political Register, popularnej gazety wydawanej w formie broszury, zawierajcej artykuy i felietony adresowane do mas pracujcych. 6. John Ruskin (1819-1900) angielski pisarz, poeta, krytyk sztuki i krytyk spoeczny. Zwalcza leseferyzm, promowa natomiast to, co obecnie okrela si mianem ekonomii spoecznej (spdzielnie pracy itp.). 7. Thomas Carlyle (1795-1881) szkocki satyryk, eseista i historyk. Prominentny krytyk dehumanizacji spoeczestwa, wypywajcej z ideologii wolnego rynku czy postpu. Zwolennik reform spoecznych i etyki heroicznej. Tekst pierwotnie ukaza si w brytyjskim miesiczniku Prospect nr 155, luty 2009 r. Przedruk za zgod redakcji. Przypisy redakcji Obywatela: 1. 2. Kanclerz Skarbu w gabinecie cieni Partii Konserwatywnej. One Nation Conservatism nurt w ideologii torysw, podkrelajcy znaczenie jednoci spoecznej oraz konieczno agodzenia kon iktw pomidzy poszczeglnymi klasami; w brytyjskiej debacie publicznej przeciwstawiany thatcheryzmowi. Nazwa pochodzi od powieci politycznej Benjamina Disraeliego pt. Sybilla, w ktrej brytyjskie spoeczestwo opisa on jako dwa narody bogatych i biednych nie potra ce si nawzajem zrozumie. 3. 4. Mowa o Post O ce spce zalenej Royal Mail. W ramach interwencji rzdu Browna na rynku nansowym m.in. czcio9. 8. Richard Henry Tawney (1880-1962) angielski historyk ekonomii, krytyk spoeczny i dziaacz owiatowy. Z pozycji chrzecijaskiego socjalizmu pitnowa kapitalistyczn cywilizacj egoizmu i chciwoci. Jego wizje egalitarnego spoeczestwa odcisny bardzo znaczce pitno m.in. na architektach brytyjskiego pastwa dobrobytu. Gilbert Keith Chesterton (1874-1936) pisarz, poeta, myliciel, synny konwertyta na katolicyzm, czoowy ideolog i propagator dystrybucjonizmu doktryny, ktra postulowaa upowszechnienie drobnej wasnoci w opozycji do oligopolistycznego kapitalizmu i scentralizowanego, pastwowego socjalizmu. Pisalimy o nim obszernie w Obywatelu nr 32. 10. Hilaire Belloc (1870-1953) angielski historyk, pisarz i poeta pochodzenia francuskiego, wsptwrca (wraz z Chestertonem) doktryny dystrybucjonizmu.

115

Wojna amerykaska pod ag czerwono-niebiesk

D S Na dziesitki sposobw jestemy my, Amerykanie niemieszczcy si w jednym procencie najlepiej zarabiajcych poddawani ogromnej presji si ekonomicznych, czemu towarzyszy poczucie braku jakiegokolwiek wpywu na tych, ktrzy mieni si naszymi reprezentantami.
Spoeczna niech wobec rzdzcych osiga bezprecedensow skal. Sonda agencji Scripps Howard News Service, przeprowadzony w 2006 r., pokaza, e wikszo mieszkacw USA odczuwa wobec rzdu wiksz ni kiedy osobist zo. Narasta take sprzeciw wobec jego wrogiego przejcia przez Wielki Biznes. Nie jest niczym zaskakujcym taka reakcja ze strony spoeczestwa, ktre wyranie widzi, jak obrabia mu si kieszenie. Pace tkwi na niezmiennym poziomie, koszty opieki zdrowotnej nieustannie szybuj w gr, emerytury s rozgrabiane, zaduenie obywateli si powiksza a wszystkiemu towarzyszy wzrost zyskw wielkiego biznesu, przyznawanie najbogatszym kolejnych przywilejw podatkowych i wypacanie sobie przez szefw korporacji dziesitkw milionw dolarw rocznie. Walka klas trwa w najlepsze, nie bd zaprzecza powiedzia New York Timesowi miliarder Warren Buet. To bogaci klasa, do ktrej sam nale j rozptali. I to my w niej zwyciamy. By moe jednak ju niedugo te sowa strac na aktualnoci. Podczas rocznej podry w poszukiwaniu materiaw do mojej nowej ksiki, e Uprising: An Unauthorized Tour of the Populist Revolt Scaring Wall Street and Washington (Rebelia: na zapleczu ludowego buntu, przed ktrym dry Wall Street i Waszyngton) spotkaem wielu z tych, ktrzy stawiaj zacieky opr: indywidualnych akcjonariuszy, ktrzy jednocz si przeciwko zarzdom wielkich korporacji, dziaaczy politycznych, przeamujcych na gruncie lokalnym monopol duopartii, czonkw stanowych legislatur, ktrzy potra wyrzuca lobbystw za drzwi, blogerw dowodzcych kampaniami przeciwko partyjnym nominacjom dla naturalnych kandydatw, nieodmiennie tych samych, a take bliej Ciemnej Strony Mocy uzbrojone grupy rozjuszonych mieszkacw przedmie, tworzcych strae obywatelskie, patrolujce granic z Meksykiem. Tym, co czy ze sob te jake odmienne rebelie, jest poczucie, e Ameryka wymkna si spod kontroli, ktremu towarzyszy wcieko na wadze za to, e doprowadziy do obecnego kryzysu. W Helena, stolicy Montany, obserwowaem, jak Kirk Hammerquist wystpowa przed legislatur stanow ze sprzeciwem wobec projektu zmian w przepisach, przyznajcego dodatkowe przywileje podatkowe zamonym posiadaczom nieruchomoci, zamieszkujcym poza granicami stanu. Hammerquist prowadzi rm budowlan i wyglda jak typowy kowboj, poczwszy od dinsw, przez buty, a po wsy. Pdziem wczoraj po szklance wspomina podr podczas gwatownego ataku zimy i powiedziaem do siebie: po jakie licho si w to wszystko pakuj? Ten stan naprawd zmienia si w plac zabaw dla bogaczy nie ma dwch zda, kady to widzi. Nie zrozum mnie le, nie mam nic do bogactwa sam robi co mog, eby do niego doj. Ale zasuwa na budowie domu za kilka milionw dolarw, ktrego waciciel bdzie wpada do Montany zaledwie na kilka letnich miesicy, ze wiadomoci, e moi chopcy, wkadajcy w swoj prac ca dusz i siy, dostan mniejszy zwrot podatku ni tamten wczasowicz stary, ca noc ta myl nie dawaa mi spokoju. Wystpuj tutaj w imieniu wielu mi podobnych ludzi, ktrzy zarabiaj na ycie wasnymi rkami. Musiaem tu przyjecha i powiedzie, co o tym sdzimy. W Seattle miaem okazj pozna twrc zwizku zawodowego naprawd niecodziennego, bo zaoonego przez wysokiej klasy inynierw. Opowiada mi o tym, jak gbokie poczucie niesprawiedliwoci na tle pac czy ubezpiecze zdrowotnych popycha coraz wiksz liczb specjalistw do porzucenia skrajnego liberalizmu, ktry do tej pory kaza im gosowa na Republikanw i z niechci patrze na zwizkowcw. I do zwrcenia si w kierunku populizmu. Nie chc ju duej tolerowa niekoczcego si zatrudniania ich na umowy okresowe.

116
Mieli okazj zobaczy, jak w latach 20002004 zniko 221 tys. amerykaskich miejsc pracy w brany IT, na skutek zlecania czci usug spkom w innych krajach. Jak powiedzia mi jeden z pracownikw Microsoftu, obecnie gwnym lkiem kolegw z jego brany jest to, i ktrego dnia przyjd do pracy i dowiedz si, e zadania caego ich dziau przeja jaka rma w Indiach. W Nowym Jorku spotkaem si z animatorami spoecznoci lokalnych i wolontariuszami Partii Pracujcych Rodzin (Working Families Party, WFP), ktrzy wykorzystuj stanow ordynacj wyborcz do jednoczenia wyborcw z caego politycznego spektrum wok programu wzrostu pac, sprawiedliwego systemu podatkowego, powszechnie dostpnego mieszkalnictwa, gwarancji przestrzegania praw obywatelskich oraz reform systemu nansowania kampanii wyborczych czyli postulatw jake czsto ignorowanych przez cay polityczny mainstream. Obecnie ma miejsce populistyczna rebelia, czyli ruch, na ktrego sztandarach znajduj si postulaty cieszce si masowym poparciem spoecznym, lecz nieodmiennie zbywane przez politykw ze wiecznika, jak okreli to komentator Atlantic Monthly, Ross Douthat. Wyjania to, dlaczego moliwy jest jednoczenie lewicowy, jak i prawicowy populizm dodaje. I to, dlaczego wspczesne ludowe bunty wymykaj si rytualnym podziaom, jak ten na czerwone (gosujce na Republikanw) i niebieskie (gosujce na Demokratw) stany, ktre migoc w kadych wieczornych programach informacyjnych. Rebelianci maj szczerze powyej uszu caego systemu politycznego, dla ktrego nieledwie nie istniej. Jeli brak jakiej pozytywnej idei, niezalenie od korzeni buntu zwykle atwo przytacza go poczucie bezradnoci. Historie zebrane w mojej ksice udowadniaj jednak, e jeli taka inspirujca idea istnieje, rebelia nabiera wiatru w agle. Bardziej ni kiedykolwiek w ostatnich dekadach, ludzie s gotowi do dziaania w obliczu krytycznej sytuacji, ktr jest stan wspczesnego wiata.

Strach, Frustracja i Proste Odpowiedzi

Minutemani to nie rozstajcy si ze swoimi spluwami faceci, ktrzy z wasnej inicjatywy patroluj tereny przygraniczne w poszukiwaniu osb prbujcych potajemnie przedosta si z Meksyku do USA. Okrelani s na wszelkie moliwe sposoby, od patriotw, przez samoobron obywatelsk, po rasistw. Cho gdzie indziej szukaj wrogw i rozpowszechnione jest wrd nich mylenie paranoiczne, oni take reprezentuj frustracj w najczystszej, niczym nie skaonej postaci, bdc si napdow dla wikszoci pozostaych uczestnikw rebelii. W miar, jak na przestrzeni ostatnich trzech dekad wiat stawa si coraz bardziej skomplikowany,

bna RABI W

117
amerykaska debata publiczna na jego temat stawaa si coraz prostsza. Kwestie takie, jak polityka zagraniczna, globalizacja czy imigracja wzbogaciy polityczny krajobraz o liczne odcienie szaroci. Jednak przy takiej zoonoci i tak wielu kanaach propagandy przebi si mog jedynie najbardziej lapidarne hasa i najprostsze odpowiedzi. Tacy jak Rick, ktry od dwudziestu lat rozwija w poudniowej Kalifornii swoj rm zajmujc si architektur krajobrazu, czuj, e znaleli si w przeraajcej mgle, takiej, ktra odbiera jakiekolwiek poczucie bezpieczestwa czy kontroli nad wasnym yciem. Na jego oczach zesp procesw demogracznych sprawia, e biali staj si w jego miejscowoci mniejszoci etniczn. Odczuwa presj globalnych si ekonomicznych na swj lokalny biznes. Wczy si w patrole Minutemanw gdy naprawd nie mia ju siy na nierwn walk z innymi przedsibiorcami ze swojej brany, ktrzy za godowe stawki zatrudniaj nielegalnych imigrantw. Oni nie musz paci skadek, np. na ubezpieczenie pracownikw od nieszczliwych wypadkw mwi. I jak tu z takimi konkurowa? Jak my wszyscy, Rick sta si uzaleniony od prostych odpowiedzi tak bardzo, e nawet nie zauwaa, kiedy zaczyna sam sobie zaprzecza. Kiedy dyskutujemy o ochronie rodowiska, przekonuje, e ten kraj jest niszczony od wewntrz przez swj wasny rzd jego zdaniem przepisy rodowiskowe dobij amerykaskie rmy zanim zdymy si zorientowa. Chwil pniej skary si jednak na to, e smog niszczy Los Angeles. Kiedy rozmawiamy o czasach, gdy pracowa w realizujcym zlecenia dla wojska koncernie lotniczym Douglas, obecnie nalecym do Boeinga, zwraca uwag, e rma przeniosa znaczn cz dziaalnoci z Long Beach do Chin. Tracimy nasze miejsca pracy dobrze patne, na dodatek w zakadach, w ktrych dziaaj zwizki zawodowe rozpacza ten sam go, ktry przed chwil miesza zwizkowcw z botem. Zaraz po tym, jak przekonywa mnie, e najwysza pora zacz wsadza prezesw rm, ktre zatrudniaj nielegalnych imigrantw, skary si na tych politykw, ktrzy czepiaj si najwikszych przedsibiorstw, twierdzc, e wielkie korporacje to zo. Doczenie do patroli obywatelskich jest jego prb aktywnego dziaania w obliczu krytycznej sytuacji: stanu wspczesnego wiata. Prawica od dawna zbija polityczny kapita dziki wykorzystywaniu strachu i poczucia krzywdy, by antagonizowa poszczeglne grupy socjoekonomiczne wedug rasowego, kulturowego czy geogracznego klucza. Ronald Reagan mia jasny przekaz oto dla biaych przedstawicieli klasy pracujcej ogromne zagroenie stanowi siejce zamt rdmiejskie gangi oraz czarnoskre krlowe pomocy spoecznej (welfare queens), ktre kradn ich podatki. Z kolei zagroeniem dla japiszonw ze rodkowego Zachodu, przekonywa George W. Bush, jest klasa rednia ze Wschodniego Wybrzea, ktra chce uchwalenia prawodawstwa promujcego wiecki hedonizm i zabra im bro paln. Wtki i szwarccharaktery si zmieniaj, ale o fabuy pozostaje niezmienna: jaka grupa, przedstawiciele klasy spoecznej stojcej bezporednio pod twoj, zabiera to, co ci si naley oraz zagraa twojemu stylowi ycia ale jeli przestaniemy si z nimi patyczkowa, wszystkie twoje problemy si skocz. Wstpienie do patroli anty-imigranckich pozwala ich czonkom momentalnie ujrze uud pozytywnych skutkw, w spoeczestwie, ktrego problemy jawi si tak ogromne i niewzruszone, e dziaalno obywatelska wydaje si by strat energii. Przy okazji wdaj si oni w wojn przeciwko swoim naturalnym klasowym sojusznikom. od stolicy stanu, s miejscami, gdzie wykuwa si taki model rebelii, ktry ma bodaj najwiksze szanse, by cay ludowy gniew i frustracj przeksztaca w konkretne projekty polityczne. Kiedy zbieraem materiay na temat Partii Pracujcych Rodzin, wanie zajmowaa si ona kanalizowaniem tego gniewu w kierunku wyboru Demokraty Craiga Johnsona w zdominowanym przez Republikanw hrabstwie Nassau, co miao by kluczem do powstania pierwszego od wielu lat senatu stanowego, w ktrym utraciliby oni wikszo. Gdy odwiedziem sztab Johnsona, czuo si energi dorwnujc mobilizacji przed wyborami prezydenckimi, a krztajcy si po biurze wolontariusze stanowili ca palet ras, kolorw i pokole. Cho bya to niedziela, w biurze byo jak w mrowisku ludzie wykonywali telefony, przygotowywali si do agitacji bezporednio w domach potencjalnych wyborcw i zajmowali ca reszt niewdzicznej roboty zwizanej z mobilizowaniem spoecznoci lokalnych. Przyszli, bo WFP obiecuje na wszelkie sposoby podnosi ich problemy i robi to. To, co miaem okazj oglda, to kwintesencja WFP: nieco chaotyczna, z pozoru wrcz bezadna zbieranina, stanowi polityczne siy szturmowe Rebelii. Organizujesz manifestacj i chcesz na ni cign jak najwicej osb? Zadzwo do Partii Pracujcych Rodzin. Potrzebujesz fachowcw od mobilizowania wyborcw do jak najwikszej frekwencji w wanych lokalnych wyborach? Skontaktuj si z Parti Pracujcych Rodzin. Jeli zapytasz Demokratw z Nowego Jorku, co wnosi ta partia do nie-prawicowego ycia politycznego, odpowied bdzie nieodmienna: obywateli. Dziki WFP powstaa w Nowym Jorku przestrze, w ktrej ludzie pracy mog jednoczy si podczas wszelkich gosowa. Wykorzystaa do tego tamtejsz ordynacj wyborcz, ktra pozwala na bycie ocjalnym kandydatem wicej ni jednej partii, co pozwala na czenie potencjaw podczas wyborw wszystkie gosy oddane na tak osob, jako kandydata np. WFP oraz Demokratw, sumuj si.

Partia Pracujcych Rodzin

Jednak w wikszoci zaktkw Ameryki populistyczna rebelia przybiera konstruktywne formy. Gwarne ulice pooone w cieniu nowojorskich drapaczy chmur czy miasteczka oddalone

118
Zalet takiego rozwizania jest to, e pozwala ono na jednoczenie kulturowo odmiennych elektoratw wok konkretnych postulatw ekonomicznych, bez ryzyka strzaw w stop, kiedy gosy na nominatw mniejszych partii (jak Ralph Nader czy Ross Perot w przypadku wyborw prezydenckich) otwieraj drog do zwycistwa tym kandydatom, ktrzy s od nich programowo najdalsi. Przed stuleciem, kulturowo konserwatywna, momentami anty-imigracyjna Partia Populistyczna nieraz uywaa ordynacji, by wspiera kandydatw Demokratw. Partia Demokratyczna miaa charakter znacznie bardziej miejski i imigrancki, jednak obie podzielay prospoeczn wizj polityki gospodarczej. czenie potencjaw umoliwiao przy urnie klasow solidarno ponad podziaami kulturowymi. W wyborach prezydenckich, farmerzy mogli popiera prospoeczn polityk gospodarcz gosujc na Demokrat z listy Populistw bez poczucia zdrady swoich przekona w kwestiach, dajmy na to, obyczajowych. W tym samym czasie, wielkomiejski imigrant mg gosowa na tego samego kandydata z listy Demokratw bez poczucia, e wspiera anty-imigracyjne postulaty mieszkacw prowincji. Dziki poczeniu gosw, zwikszao si prawdopodobiestwo zwycistwa tych kandydatw, ktrzy zobowizali si walczy o ich wsplne interesy. Jeli teraz byskawicznie przeniesiemy si do 1998 r., ujrzymy organizatorw z nieistniejcej ju lewicowej Nowej Partii (New Party), wczajc Dana Cantora, obecnego szefa WFP, ktrzy poczyli siy z najwikszymi nowojorskimi zwizkami zawodowymi i oddolnymi inicjatywami spoecznymi. Podjli si oni prby wykorzystania ordynacji do zagwarantowania na przyszo prawa wystawiania wasnych list dla nowego ugrupowania1 partii o programie zawonym do kilku najwaniejszych kwestii, zwizanych z poziomem pac, wysokoci obcie podatkowych dla poszczeglnych grup, mieszkalnictwem czy systemem nansowania kampanii wyborczych. Rozumowano nastpujco: im wszy i bardziej populistyczny bdzie program, tym bardziej wyrazicie WFP okreli si w umysach wyborcw na tle innych partii, a przede wszystkim tym wiksz si przebicia bdzie miaa w deniu do wybranych celw. Chcemy, by gos ludzi by syszalny w tych sprawach, w ktrych czsto zagusza go brzk monet powiedzia Cantor najwikszej z gazet ukazujcych si na Long Island. Newsday zanotowaa, e Cantor ogosi, i jego celem jest, by ludzie syszc nazw Partia Pracujcych Rodzin, kojarzyli j w nastpujcy sposb: to ci, ktrzy walcz o wysze pensje pracownicze. Partia zacza zbiera gosy. Przykadowo, w 2001 r. gosy jej czonkw przesdziy o zwycistwie kandydata Demokratw w zacitym wycigu wyborczym o miejsce w legislaturze hrabstwa Suolk, zdominowanej przez Republikanw. Tego rodzaju sukcesy pozwoliy zdoby WFP wyjtkowy status w opinii publicznej. Sonda przeprowadzony w 2005 r. przez Pace University pokaza, e spord wszystkich ocjalnych wyrazw poparcia dla kandydatw w wyborach na burmistrza Nowego Jorku, najwiksze znaczenie ma wanie gos WFP, nie za opinia najwaniejszych stanowych mediw, obecnych lub byych decydentw czy ktrej z grup interesu. Wysiki WFP na rzecz wyboru Craiga Johnsona opaciy si. Aktywici tej partii zapukali do 45 tys. drzwi i okoo poowa spord 3,6 tys. gosw, ktre przesdziy o zwycistwie tego kandydata, zostaa oddana na list WFP . Nowojorska prasa zgodnie przyznaa temu ugrupowaniu rol decydujc w ostatecznym wyniku wyborw. kiedykolwiek stworzy. Kwestionowanie moliwoci wspudziau jest kwestionowaniem demokracji i godnoci osoby ludzkiej napisa kiedy legendarny animator obywatelski, Saul Alinsky. Wcielanie tej zasady w ycie wymaga autentycznej odwagi i bezinteresownoci, jako e uczestnicy rebelii musz nauczy si przedkada zwikszanie faktycznego zakresu demokracji nad osiganie osobistych wpyww. Aktywno obywatelska, ta ju istniejca oraz potencjalna, przejawia si dzi w bardzo wielu dziedzinach ycia, jednak poszczeglne dziaania nie wspieraj si nawzajem. Przeszkody na drodze do poczenia ich wszystkich w autentycznym ruchu ludowej mobilizacji mog zniechca, jednak te i inne historie, ktre poznaem zbierajc materiay do ksiki, pokazuj, e nie jest to niemoliwe. Jeli wicej osb bdzie si wcza do rebelii, nie tylko przekroczymy partyjne podziay, ktre spowodoway impas w polityce, ale i na nowo zdeniujemy, co jest w demokracji moliwe. Dan Cantor powiedzia mi: Musimy wyj ludziom naprzeciw, w sprawach, ktre s dla nich najwaniejsze. Po raz pierwszy od wielu lat, obywatele s gotowi zapomnie o wszelkiego rodzaju podziaach i razem dy do celw, ktre uznaj za wsplne. Wszystko zaley od tego, czy uda nam si uchwyci ten ulotny moment i uczyni go momentem autentycznego przeomu. David Sirota tum. Lesaw Wiosna

Powyszy tekst pierwotnie ukaza si wYES! Magazine, w numerze jesiennym z 2008 r. Przedruk za zgod redakcji. Wicej o pimie www.yesmagazine.org. Przypis tumacza: 1. W wyborach w 1998 r. kandydat na gubernatora stanu Nowy Jork, Demokrata Peter Vallone, otrzyma ponad 50 tys. gosw z listy WFP, co na kolejne cztery lata dao tej partii automatyczne prawo wystawiania swoich kandydatw w wyborach.

Przyszo
Przekonanie, e sami obywatele nie wodzowie, technokraci czy owiecone elity powinni mie moliwo wsplnie decydowa o wasnym zbiorowym losie, jake prosta w swojej istocie, jest bez wtpienia najbardziej radykaln koncepcj, jak czowiek

Miasto (dla) ludzi

K W

RE CEN ZJA

119

Ksika Joanny Giecewicz Konserwatywna awangarda. Wiedeska polityka mieszkaniowa 1920-2005 jest twrcz analiz dugofalowej polityki mieszkaniowej, rozwiza urbanistycznych i swoistej lozo i miasta, realizowanej od dziesicioleci w stolicy Austrii wsplnym wysikiem mieszkacw i wadz miejskich. Zdecydowanym walorem publikacji jest ukazanie, w jaki sposb te kwestie mog tworzy zintegrowany projekt na rzecz dobra spoecznoci zamieszkaych we wspczesnych metropoliach.

Wspczenie Wiede jest w czowce rankingw duych miast o najwyszej jakoci ycia, a jednym z istotnych czynnikw tak wysokiej pozycji jest skuteczne rozwizanie kwestii mieszkaniowej zauwaa autorka na wstpie. By zrozumie ten fenomen, Giecewicz umieszcza swoj analiz w poszerzonym kontekcie historycznym, ukazujc tendencje i procesy urbanistyczne, ekonomiczne i spoeczne, zachodzce w Europie i Stanach Zjednoczonych w cigu ostatnich stuleci. Kluczowym zjawiskiem dla ludzi i miast jest postpujca ekspansja i wreszcie dominacja kapitalizmu, wica si z utowarowieniem niemal caej spoecznej rzeczywistoci. Rwnoczenie autorka Konserwatywnej awangardy opisuje prby reakcji wobec takiej sytuacji, wychodzc od przypomnienia Adelheid Dohna-Poniskiej, pruskiej hrabiny lepiej znanej pod pseudonimem Arminius. Pisaa ona w latach 70. XIX w.: W obecnych czasach, kiedy tyle jest potrzeb pilnych do zaspokojenia, zwaszcza w miejscach takich jak wielkie miasta, trzeba rodkami komunalnymi bardzo troskliwie gospodarowa; rodki te winny w pierwszej mierze posuy na potrzeby palce zanim przyjdzie kolej na sprawy li tylko poyteczne, a zwaszcza zanim popuci si cugle wymaganiom z luksusem zwizanym. Zdaniem Giecewicz, podobna lozoa stana pniej u rde koncepcji wiedeskiej polityki mieszkaniowej.

Wielkomiejskie realia wygeneroway nowe, nieznane wczeniej zagroenia i przyniosy ze sob dwa sposoby odniesienia do nich. Zdaniem jednych, miasto jako forma bytowania duej liczby ludzi, z zasady nie moe zapewni waciwych warunkw ycia. Drudzy za uwaali, e naley tworzy miasta idealne, a przynajmniej lepsze ni te, ktre znali, a wic poprawia standardy rodowiskowe i mieszkaniowe. Pojawiy si zatem z jednej strony koncepcje miast-ogrodw (twrc tej idei by pod koniec XIX w. Ebenezer Howard), z drugiej wizje dobrego miasta, rozwijajce si szczeglnie w odniesieniu do Londynu. Warto take wspomnie o pierwszych osiedlach mieszkaniowych tworzonych wok zakadw przemysowych, a subsydiowanych ze rodkw pomocy spoecznej, jak w Kopenhadze (koniec XVIII wieku!) i Ostaralle (1853 r.). Tego typu rozwizania stay si na pocztku XX w. czci integraln komunalnej polityki miejskiej.

120
Minione niedawno stulecie wie si z powstaniem polityki spoecznego budownictwa mieszkaniowego. Znaczny wpyw na to miay socjalistyczne odpowiedzi na kapitalizm i uwiadomienie sobie przez architektw, e aspekty urbanistyczne i komunalne cile wi si ze sfer ekonomii. Prekursorami ruchu na rzecz budownictwa socjalnego byli Holendrzy i Niemcy. W Niemczech powsta Werkbund (1907 r.), instytucja suca udoskonaleniu wykonawstwa i poprawie jakoci produkcji, a take organizacje midzynarodowe: Komitet Tanich Mieszka, Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej (miao swj oddzia take w Polsce), Midzynarodowy Zwizek dla Spraw Mieszkaniowych. Wwczas narodzia si rwnie wpywowa i wieloaspektowa szkoa Bauhaus, wyrniajca si w formuowaniu zasad twrczoci architektonicznej na potrzeby nowych koncepcji prospoecznej polityki mieszkaniowej. Jednym z waniejszych projektw, ktry Joanna Giecewicz omawia jako wstp do analizy polityki mieszkaniowej Wiednia, jest realizacja spoecznego programu mieszkaniowego we Frankfurcie w czasach Republiki Weimarskiej, a konkretnie w latach 1925-1930. Wie si ona z postaci Ernsta Maya, architekta i radcy miejskiego ds. planowania i architektury. Jest on autorem hasa lepsze mieszkanie mae ni adne, zwizanego z ogromnym godem mieszkaniowym w tamtym okresie. Z jego inicjatywy powstao we Frankfurcie w tym czasie 30 tys. mieszka skupionych w dziesiciu tzw. osiedlach satelitarnych, pooonych na obrzeach miasta w praktyce oznaczao to stworzenie lokali dla 11% mieszkacw. Mankamentem projektu okazay si jego wysokie koszta (co wpywao na wysoko czynszu), a take minimalny wkad wadz miejskich, ograniczony do poszukiwa rozwiza prawno-administracyjnych. Jak zauwaa w tym kontekcie autorka, Zorganizowana pomoc instytucjonalna od roku 2001 ogranicza si do przypadkw szczeglnie trudnych, czyli mona powiedzie, e w pewnym zakresie nastpi powrt do pojmowania roli wadz jako narzdzia do rozwizywania sytuacji zagroenia i koniecznych interwencji, jak to byo ich obowizkiem w latach 1860-1918. Analiz sytuacji Wiednia w kontekcie polityki mieszkaniowej Giecewicz rozpoczyna od opisu sytuacji w drugiej poowie XIX w. Przedstawiaa si ona wwczas zdecydowanie negatywnie. 400-tysiczne miasto uroso szybko do liczby 2,2 miliona mieszkacw, pod koniec XIX w. niemal 35% ludnoci Wiednia nie miao prawa do mieszkania, warunki w kamienicach czynszowych byy bardzo ze ze wzgldu na spekulacj gruntow i zwizan z tym gsto zabudowy, patny z gry czynsz poera od 25 do 40% dochodu najemcy, umow najmu zawierano na og na miesic (sic!). Dla wszystkich tych przyczyn stolic nazywano miastem koczujcej biedoty. Na dodatek miasto cesarza miao wyglda jak najokazalej, std najwiksz wag przywizywano do elewacji od strony ulicy. Jak zauwaa Giecewicz, Wiede w ten sposb peni rol swoistej wsi patiomkinowskiej, gdzie za pozorami dobrobytu czaia si ndza. Zakoczenie I wojny wiatowej przynioso kres monarchii austro-wgierskiej i pogbio istniejce ju bolczki miasta nad Dunajem: Problemy spoeczne, ogromne bezrobocie, katastrofalna sytuacja mieszkaniowa, gd i bieda, wystpiy w jeszcze ostrzejszej formie; po drugie odpady liczne prowincje, ktre stanowiy zaplecze funkcjonalne i produkcyjne miasta //, pena izolacja Wiednia w nowo powstaym pastwie o prolu politycznym konserwatywno-chrzecijaskim [pierwsze po wojnie wybory miejskie wygrali socjalici przyp. K. W.], po czwarte utrata podstawowej funkcji siedziby dworu oraz zupena nieprzydatno szerokiego spektrum produkcji i usug na jego rzecz. Zdawa by si mogo, e jest to sytuacja bez wyjcia. Jednak rzdzcy Wiedniem socjalici postanowili lozo polityki komunalnej miasta przewartociowa wedug zasady mieszkanie prawem nie towarem, a co za tym idzie wyczyli t newralgiczn dziedzin ycia ludzkiego ze sfery dziaania poday i popytu. Towarzyszy temu inny wany aspekt: pytanie o charakter i tosamo miasta genius loci, ktry czyni ycie w wielkomiejskiej strukturze nie tylko znonym, ale wrcz swojskim. Tu, jak pisze Joanna Giecewicz, nie do przecenienia bya rola architekta Otto Wagnera, pozytywistycznego racjonalisty, ktry tak opisywa spotkanie nowego i starego: Nowe, aby sprawdzi si w zderzeniu z istniejcym, musi by lepsze, musi z tym, co ju jest, nawiza kontakt oraz zawiera w sobie ca wietno skarbnicy nagromadzonej wiedzy. Wanie dziki takiemu rozumieniu procesw urbanistycznych oraz austromarksistowskiej szkole socjalizmu, zaistniaa w Wiedniu owa konserwatywna awangarda, o ktrej mwi Giecewicz w tytule ksiki. U pocztkw nowej polityki mieszkaniowej lega odziedziczona po Wagnerze koncepcja kontynuacji miasta zwartego w innych pastwach Europy przewaa model modernistyczny, oparty na tworzeniu duych osiedli na obrzeach. Drugim elementem by tzw. ruch osadnikw, ktry w czasie oglnego niedoboru ywnoci polega na tworzeniu maych, przydomowych ogrdkw przy budowanych na dziko skromnych domach, ktrych liczba signa 60 tys., tworzc podwaliny ruchu spdzielczego o lewicowej proweniencji. W ogarnitym powojennym kryzysem Wiedniu wadze zdecydoway si na skup i przekazywanie gruntw na uytek osadnikw. Jednak elementem najistotniejszym dla pniejszej polityki by fakt, e budowano take obiekty uytecznoci publicznej: ochronki dla dzieci, szkoy, kocioy, teatry i sale koncertowe. Ruch osadnikw pisze Giecewicz // bya to szkoa kultury wspycia i solidarnoci spoecznej //. Bya to zasadnicza rnica w podejciu do domu jako wyrazu penej indywidualnej niezalenoci w rozumieniu amerykaskim. Najwaniejszym wyzwaniem, przed jakim stanli wiedescy socjalici, bya kwestia prawnych i nansowych rozwiza dla nowego systemu mieszkalnictwa. Z inicjatywy Hugo Breitnera, odpowiedzialnego za budet stolicy, w 1922 r. ustanowiono lokalny podatek od luksusu, z ktrego cae

121
wpywy przeznaczono na tworzenie lokali mieszkalnych. W tym samym roku powstaa kolejna ustawa o ochronie lokatorw i ograniczeniu podwyek czynszw. Jak zauwaa Giecewicz, Istotn czci planu nansowego Hugo Breitnera byo ustalenie czynszw na poziomie zwrotu kosztw, z zerowym zyskiem, bez amortyzacji. Oznaczao to spadek udziau wydatkw na mieszkanie z 25-30% do 2,5-3%, czyli w konsekwencji nastpi wzrost dochodw, ktry obywatele mogli przeznaczy na biece wydatki. Wywoao to oczekiwane przez socjalistw bezinwestycyjne oywienie gospodarki. Eksperyment czasw I Republiki w miecie nad Dunajem przeszed do historii pod nazw Rote Wien Czerwony Wiede. Inwestycje ruszyy pen par, stworzono take nowe przepisy urbanistyczne, ktre znacznie podniosy standard nowo budowanych lokali komunalnych. Boom mieszkaniowy Wiednia tamtego czasu zaowocowa, wedle wczesnego okrelenia, gigantyczn mas maych mieszka. Jak podkrela autorka Konserwatywnej awangardy, sytuacja ta sprzyjaa integracji proletariatu miejskiego z mieszczastwem i jego wartociami, nawizujcymi jeszcze do czasw cesarskiego Wiednia. Mwiono wprost o ludowych paacach mieszkalnych. Duch Otto Wagnera wcieli si w materi. Co istotne, cho mieszkania tak wybudowane byy niewielkie, dbano o wysoki standard ich wykonania: poczynajc od dbowej klepki na podogach, skoczywszy na napisach i numerach posesji. Stawiano na rnorodno i inwencj architektw: Duy zakres pluralizmu form architektonicznych by w rozumieniu socjalistw wyrazem sfery wolnoci jako skadnika systemu demokratycznego. I podobnie jak w przypadku ruchu osadnikw, znaczn uwag powicono tworzeniu przestrzeni publicznej, przez nasycenie jej miejscami wsplnego uytkowania: od obiektw przyziemnych (pralnie, anie), przez dotyczce kondycji zdrowotnej i bytowo-socjalnej (przychodnie lekarskie, punkty opieki nad matk i dzieckiem, przedszkola), po sprawy ducha (czytelnie, biblioteki, sale teatralne i muzyczne). Nie mniejsz rol w budowaniu poczucia wsplnoty, a zarazem otwartoci, miay powszechnie dostpne, zadbane dziedzice-podwrka (Gemeinde Hof), ktre peniy take rol cznika midzy starymi a nowymi czciami miasta, tak by zachowa jego integralno. Zdaniem autorki, taka polityka budownictwa komunalnego prowadzia do wzrostu sympatii wobec partii socjalistycznej, za lokatorzy maych mieszka wyraali cich zgod na paternalistyczny despotyzm i wysoki stopie centralnej kontroli ze strony urzdu miasta. Nic te dziwnego, e gdy w 1934 r. wadz przejli austrofaszyci i wybucha krtka wojna domowa, lokatorzy maych mieszka opowiedzieli si po stronie socjalistw. Jak pisze Joanna Giecewicz, Zesp mieszkaniowy Karl-Marx-Hof sta si symbolem tych walk, poniewa w lutym 1934 roku wojsko zaatakowao obiekt, ktrego obrocami byli mieszkacy, w wikszoci czonkowie zdelegalizowanej partii socjalistycznej. Lata rzdw faszystw, aneksji Austrii do Niemiec i II wojny wiatowej przyniosy kres wiedeskiemu eksperymentowi. Po wojnie w Wiedniu znw wrcili do wadzy socjalici. Wedle szacunkw, w tamtym okresie brakowao 117 tys. mieszka dla 300 tys. ludzi. Przyjto zatem dugofalowy program odbudowy (Wiederaufbau), ktrego naczelne haso brzmiao budowa szybko, duo i tanio, co w konsekwencji zaowocowao tzw. architektur bez waciwoci, ktrej czas trwania zamyka si w latach 1955-1965. Jednak ju wczeniej, w 1947 r. powstao Per Albin Hansson Siedlungsanlage, due osiedle stworzone dziki znacznej pomocy socjalistycznego rzdu Szwecji. W stolicy Austrii udao si do 1970 r. wybudowa 100 tys. mieszka, co na powrt umoliwio trosk o podniesienie standardw bytowania. Ponadto, ju w latach 50. wystartowa duy program socjalny, donansowujcy mieszkania spdzielcze i umoliwiajcy budow nowych. Wiede po wojnie sta si te wiadkiem nieznanych wczeniej metod budowania na wielk skal, za pomoc prefabrykacji. Powstaway osiedla zoone z budowli wielokondygnacyjnych, ktre w najwikszym stopniu nosiy na sobie pitno owej sprzecznej z duchem miasta nad Dunajem architektury bez waciwoci, ale take funkcjonoway bez sfery publicznej. Zaowocowao to narastajcymi protestami wiedeczykw przyzwyczajonych do innego modelu mieszkalnictwa. Problem nie wiza si jedynie z kwestiami stricte architektonicznymi czy uytkowymi: Nowe osiedla // stworzyy monokultury, pozbawione wasnej tosamoci i wizw spoecznych. Pojawio si take zjawisko nieznane wczeniej w yciu miasta wielkoosiedlowy wandalizm. Ponadto wiedeczycy zaczli ucieka poza miasto, na jego przedmiecia, do domkw jednorodzinnych (tzw. dezurbanizacja). Gdy zatem do Wiednia zaczli wraca z emigracji znakomici architekci (m.in. Hollein, Glck, Pichler, Peichl), a nasycenie rynku mieszkaniowego stao si faktem, gdy gospodarce wiatowej zagrozi kryzys paliwowy, a w konsekwencji straciy wiarygodno hasa typu szybciej budowa, szybciej jedzi, szybciej mieszka mona byo powrci do starych, sprawdzonych zwyczajw. Czowiekiem, ktry szybko i zdecydowanie odpowiedzia na protest mieszkacw Wiednia, by malarz Friedensreich Hundertwasser. Pisa m.in.: Nadszed czas, aby ludzie wsadzani do pudekowych konstrukcji, jak kurczaki do skrzynek czy krliki do klatek, wywoali bunt przeciw takiemu traktowaniu, niezgodnemu z natur. Dwudziestoletnia dziaalno artysty zaowocowaa m.in. powstaniem i realizacj ze rodkw budetowych projektu antyblokowiska kamienicy z lasem i k, zlokalizowanej w centrum Wiednia (bardzo tam popularna tzw. zabudowa plombowa) i oddanej do uytku w 1985 r., a znanej jako Hundertwasser Haus. Dzi jest to druga po paacu Schnbrunn najczciej odwiedzana atrakcja turystyczna Wiednia. HwH wzbudzi liczne kontrowersje, wiza si jednak przede wszystkim z prb powrotu do strategii Rote Wien: zintegrowanego, a przy tym rnorodnego w swej zabudowie miasta, z silnie zaznaczon mieszczaskoci, chronic przed wspomnianym efektem

122
dezurbanizacji. Zdaniem wczesnych wadz Wiednia, bya to take polityka racjonalna ekonomicznie: Gdzie w polu, daleko od wszystkiego, buduje si zespoy domkw, powstaj nowe ulice, o penych poezji nazwach, np. Czerwonego Kapturka czy Krlewny nieki, ale dzieje si to na koszt wszystkich obywateli, bo trzeba tam doprowadzi i utrzyma ca infrastruktur, o czym dyskretnie si nie wspomina. Warto nadmieni, e w polskich realiach opinia taka uchodziaby za bluniercz. Kolejnym krokiem dla odzyskania przez Wiede jego tosamoci staa si wizja tzw. agodnej rewitalizacji, wica si nie tylko z odnow starych osiedli mieszkaniowych, lecz take z ich reintegracj z nowopowstaymi strukturami miejskimi. Jak zaznacza Giecewicz, Od polityki miejskiej i stopnia kontroli tych procesw, zaley wygld miasta oraz jego przestrzenna struktura spoeczna. Pocztki rewitalizacji sigaj w stolicy Austrii koca lat 60., lecz wtedy dotyczya ona przede wszystkim budynkw prywatnych, przejmowanych np. przez banki. Wadze Wiednia chciay zdecydowanie zapobiec tworzeniu si enklaw bogactwa i spekulacji gruntowej czy de facto wykupowi kamienic z zamiarem ich wyburzenia (dla uzyskania wymiernej korzyci nansowej w postaci atrakcyjnie pooonej dziaki). W tym celu opracowane zostay zasady agodnej, zrwnowaonej (spoecznie, ekonomicznie, technicznie, urbanistycznie, kulturowo, estetycznie i ekologicznie) odnowy miasta. Co istotne, projekt ten nie zosta narzucony odgrnie, lecz stworzono sie 3-5-osobowych lokalnych biur, aby umoliwi mieszkacom poszczeglnych osiedli i budynkw bezporedni wpyw na ksztat rewitalizacji. W 1984 r. powsta Wiedeski Fundusz Odnowy Miasta i Zabezpieczenia Gruntw (WBSF), ktrego celem jest m.in. zwikszenie iloci i polepszenie jakoci remontw, poprawa infrastruktury spoecznej i socjalnej, wspieranie drobnego handlu i przedsibiorstw, uzupenianie terenw zielonych. Warto doda, e negatywnym punktem odniesienia dla wadz Wiednia byy tragiczne w skutkach konsekwencje masowej prywatyzacji, przeprowadzonej w Anglii za czasw rzdw Margaret atcher (wedle okrelenia wiedeskich architektw: atcher disaster policies). Jak ujmuje to zjawisko Giecewicz, Biedni waciciele bez rodkw na remonty doprowadzili do byskawicznej dekapitalizacji domw, co z kolei sprzyjao dalszej segregacji mieszkacw i powstawaniu gett ludzi ubogich. Tymczasem Wiede przyj zupenie inn lozo postpowania. WBSF jest organizacj aktywnie wsppracujc z orodkami uniwersyteckimi, prowadzc dziaalno naukowo-badawcz, m.in. na polu wielorodzinnego budownictwa pasywnego (obniajcego znacznie koszta zuycia energii), mieszka z obsug telemedyczn dla osb najstarszych, lokali wielopokoleniowych oraz przeznaczonych dla imigrantw. rodki donansowania s kierowane przede wszystkim do strukturalnie sabych i najpilniej wymagajcych odnowienia rejonw gstej zabudowy miasta. Wiede prowadzi take polityk donansowania termomodernizacji mieszka, czyli w praktyce oszczdnoci energii uytkowanej np. dla ogrzania budynkw. Skd to wszystko? Jak twierdzi jeden z wiedeskich ekonomistw, E. Novotny, Baga intelektualny (neo-)liberalnego systemu mylenia ekonomicznego jest dla rozwizywania kwestii mieszkaniowej cakowicie nieprzydatny. // Tam, gdzie nie ma systemu subwencjonowania mieszka, narastaj trudne problemy spoeczne. Druga cz ksiki o wiedeskiej konserwatywnej awangardzie to bogato i starannie ilustrowane omwienia poszczeglnych zespow mieszkaniowych, jakie powstay w stolicy Austrii w latach 1920-2005. S wrd nich KarlMarx-Hof (pragmatyczna utopia), Rabenhof, Sandleitenhof, a take Hundertwasser Haus (protest wybudowany). Cao zamykaj m.in. analizy na lata 2005-2020, wywiady z mieszkacami dzielnic Sargfabrik i Neue Donau, zestawy danych statystycznych i porwnawczych, dotyczce stoecznego miasta nad Dunajem. To, co uderza w ksice Giecewicz, to niezwyko i konsekwencja wadz Wiednia w rozumieniu problemu miasta i mieszkalnictwa. Mamy tu do czynienia ze stuletnim ju niemal mariaem konserwatyzmu i socjalizmu/awangardy, nie traktowanych jako ideologiczne wartoci wyznawane same dla siebie, lecz z punktu widzenia dobrej kondycji spoecznoci, a zatem na paszczynie solidarystycznej. Ten typ dyskursu nie tylko w kwestiach mieszkaniowych jest niemal nieobecny nad Wis. Co ciekawsze, w wiedeski sposb na miasto zakorzenia si w przesaniu pono tak bliskim Polakom, czyli nauczaniu Jana Pawa II, ktry w encyklice Sollicitudo rei socialis pisa: Brak mieszka, ktry sam w sobie jest powanym problemem, mona uwaa za znak i syntez caego niedostatku ekonomicznego, kulturowego i po prostu ludzkiego. Na te sowa powouje si Rudolf Edlinger, niegdysiejszy radca miejski ds. mieszkalnictwa (1969-1986), twierdzc: Budowa mieszka nie naley do gospodarki rynkowej, lecz jest zadaniem polityki spoecznej, z ktrej nie moemy zrezygnowa tylko dlatego, e wasno i rynek s akurat w modzie. Std, czytajc ksik Joanny Giecewicz, czuem zarwno narastajc fascynacj jej treci, jak rwnie dyskomfort i zaenowanie, gdy mylaem o rodzimych realiach, ktre z reguy poza sfer deklaracji bior szeroki rozbrat z zasadami solidaryzmu. Krzysztof Woodko

Joanna Giecewicz, Konserwatywna awangarda. Wiedeska polityka mieszkaniowa 1920-2005, O cyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2008.

Ksik mona naby w sprzeday wysykowej u wydawcy: O cyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, tel. (022) 8257518, e-mail: o cyna@wpw.pw.edu.pl, internetowa ksigarnia wysykowa: www.wydawnictwopw.pl

Miejska
B G

wojna

RE CEN ZJA

123

Miasto skada si z ludzi rnego rodzaju; ludzie podobni nie mog stworzy miasta napisa w swojej Polityce Arystoteles. Od jego czasw rnorodno ludzkich postaw i interesw stale ronie, a wraz z ni pole do potencjalnych kon iktw. Czy jednak kon ikt zawsze jest czym, co burzy i niszczy?
Cz odpowiedzi na to pytanie przynosi ksika Lecha Merglera Pozna koniktw. Sam tytu moe by mylcy, poniewa jak zastrzega autor nie oznacza on, e Pozna jest miastem koniktw. Jak pisze, tu chodzi o spojrzenie na Pozna POPRZEZ obecne w nim, ywe konikty. Nieco wbrew tej deklaracji, ksika nie oferuje jednak caociowego spojrzenia na wspomniany temat. Autor wybra jeden spr, dotyczcy Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania 2008. Rzetelnie go opisa, odwoujc si do wybranych materiaw rdowych, a take do komentarzy pojawiajcych si w mediach. Nie jest to jednak raport, gdy przede wszystkim brakuje tu dokadnej rekonstrukcji chronologii wydarze. Otrzymujemy za to prb wyjanienia, dlaczego mieszkacy Poznania zachowali si tak, a nie inaczej wyjanienia poprzez wsplne to, kontekst, mechanizmy oglne. To, co szczeglnie cenne w tej pracy, to uchwycenie natury specycznego czasu, ktrego obecnie dowiadczamy, a wraz z nami polskie miasta, gminy czy powiaty. Jest to moment, gdy wadze podejmuj dziaania sabo uzgodnione spoecznie, natomiast spoeczno miasta ma ju do si, i dziki przynalenoci do UE wystarczajce narzdzia, by si tym dziaaniom coraz skuteczniej przeciwstawi. To sytuacja specyczna, ktra wytworzya si niedugo po 1989 r. jako naturalny etap w rozwoju modej demokracji, ktra dopiero uczy si podstaw funkcjonowania. Nauka ta, waciwie niekoczca si, powinna dotyczy zarwno wadz, jak i obywateli. W przypadku tych pierwszych, jak pisze Mergler, chodzi na przykad o powszechno stosowania procedur pytania obywateli o opinie w znaczcych sprawach, a nie tylko popierania gotowych pomysw wadz. Istotne

jest umoliwienie wspdecydowania. Jeli chodzi o mieszkacw, wane jest wytworzenie cnt obywatelskich, przede wszystkim takich jak tolerancja dla de i potrzeb innych oraz gotowo do minimalnego choby poziomu zaangaowania w sprawy publiczne. W tym kontekcie, konikt jest okazj do nauczenia si o sobie nawzajem, a co za tym idzie tworzenia innowacji dla caego miasta, czyli zarwno dla mieszkacw, jak i dla wadzy. Jak pisze Mergler, to objaw spoecznej dynamiki, komunikujcy rzeczywisty ruch w interesie. Przez konikt, kada ze stron moe uwiadomi sobie i wyartykuowa rzeczywiste cele i potrzeby, problemy faktyczne, a nie pozorne. W przestrzeni miejskiej jest to szczeglnie wyrane. Przykadowo, jednostki pomocnicze, takie jak choby rady osiedli, dziaaj najczciej w sposb nieskorelowany z potrzebami mieszkacw. Zakadajc dobre zamiary, spr pomaga

124

Miasto to nie surowiec

Duo miejsca w ksice powicasz zagadnieniu kon iktu w miecie. Co Twoim zdaniem powoduje, i pewne konikty mona uzna za funkcjonalne, a pozostae ju nie? Lech Mergler: Wyrokowanie o tym, jaki kon ikt lokalny z udziaem wadz jest funkcjonalny, obarczone jest ryzykiem. Nie tylko dlatego, e pojcia (kon ikt, funkcjonalny) nie s ostre. Przyjmuj, e kon ikt jest funkcjonalny take wtedy, kiedy nie przynosi rozwizania, ale sprzyja budowaniu podmiotowoci spoecznoci lokalnej. Rwnie z perspektywy postawy zdecydowanie odrzucajcej dopuszczalno przemocy w kon iktach spoecznych (non violence) moe si zdarzy, e kon ikt zwizany z uyciem przemocy znajduje trwae, pozytywne rozwizanie paradoksalnie dziki niej. Na przykad poznaski Marsz Rwnoci raz by rozbity przez ulicznych bandziorw, rok pniej przez policj, co w efekcie dao wyroki WSA i NSA rozstrzygajce spraw raz na zawsze i w Poznaniu nikt ju nie ma problemu z organizowaniem pokojowego przemarszu. Podobnie, przewleko kon iktu nie stanowi kryterium jego funkcjonalnoci podobno mino a 60 lat nim pierwsza w USA sprawa o dyskryminacj rasow zostaa wygrana przed sdem. Myl, e najgorsze jest instrumentalne uywanie kon iktw do celw nie majcych wiele wsplnego z ich rozwizywaniem, np. w walce o wadz. Dotyczy to take postawy destrukcyjnej typu im gorzej, tym lepiej, prowadzcej do eskalacji kon iktw. Cho zdarzao si, e taka bya droga do trwaej i gbokiej zmiany spoecznej. Pozna kon iktw jest bez wtpienia wartociow lektur dla wszystkich poznaniakw. Wskazuje na to, co dzieje si w miecie w sprawach kluczowych, cho czsto pomijanych przez media bd przedstawianych przez nie fragmentarycznie. Co jednak powinno zainteresowa w Twojej ksice osoby spoza Poznania? L. M.: Og zasygnalizowanych w publikacji odmian kon iktw wystpujcych w Poznaniu ma charakter uniwersalny, przede wszystkim w odniesieniu do duych polskich miast. Dotycz one zagospodarowania przestrzennego, ochrony terenw zielonych, komunikacji i transportu oraz mieszkalnictwa. Obszarem ich ujawniania si s gwnie relacje grup mieszkacw z wadz lokaln, ktra skrywa za plecami jeszcze innego aktora kon iktw, czyli biznes. Kon ikty powstaj, poniewa mwic w najwikszym skrcie stosunkowo moda wadza i mody biznes traktuj miasta jak surowiec, z ktrego naley uksztatowa now jako, na miar swoich ambicji i interesw. Stan istniejcy (ludzie i przestrze)

zrozumie racje drugiej strony. W naszym przykadzie, rada osiedla poznaje lepiej swoje moliwoci spenienia oczekiwa mieszkacw, a ci ostatni poznaj kompetencje i realne moliwoci dziaania rady. Nie dzieje si tak jednak automatycznie w przypadku kadego koniktu. Wydaje si, e mona wskaza rne czynniki, dziki ktrym konikt zyskuje lub traci funkcjonalno. Spory nazbyt gwatowne, intensywne, z ca si angaujce, pogbiaj tylko polaryzacj na dwie przeciwstawne strony. Istotne staje si wtedy walczenie ze sob nawzajem, waniejsze ni komunikacja czy wrcz sam pierwotny cel (analogicznie do ktni dwch osb, gdzie nawet po krtkiej wymianie zda zapomina si, o co tak waciwie poszo). Mergler widzi to tak, e dla kondycji ycia spoecznego lepszy jest jawny konikt z udziaem rozpoznanych podmiotw, ktry stwarza szanse na przesilenie i rozwizanie w sensownym czasie, ni dugotrway proces gnilny, przewleka obezwadniajca bezsilno, prowadzca do atroi aktywnoci. Te wszystkie teoretyczne rozwaania pozwalaj zrozumie i oceni to, co zajmuje najwiksz cz ksiki, czyli zarys wspomnianego koniktu o Studium.

Studium niezgody
w dokument stanowi obszerne, fachowe opracowanie, zarysowujce ogln wizj przestrzeni miasta; swoist konstytucj Poznania. Bez wnikania w szczegy (istotne przede wszystkim dla poznaniakw): ze wzgldu na zmiany prawne z 2003 r., naleao dostosowa Studium do kilkudziesiciu planw miejscowych. Oczywicie dziwi musi fakt dostosowywania oglnej koncepcji do szczegowych, ale byo to konieczne ze wzgldu na now uchwa, wprowadzajc wymg zgodnoci obu poziomw byo to rozwizanie prostsze i bardziej efektywne. Przez kolejne lata trway prace nad zmianami, a take ustanowiono procedury dotyczce zgaszania wnioskw, publicznego wgldu etc. Dwie komisje Rady Miasta Polityki Przestrzennej oraz Ochrony rodowiska i Rewitalizacji przy drzwiach otwartych, wsplnie, cho w niezalenych od siebie gosowaniach, rekomendoway odrzucenie lub przyjcie zmian decyzje podejmowaa jednak Rada. Jak pisze Mergler: Do Studium zgoszono 1120 uwag, prezydent postanowi uwzgldni w caoci 186, 447 przyj za w czci. Niespena 500 odrzuci. Wspomniane komisje 29 marca 2007 r. rozpoczy wic cotygodniowe (i czstsze) posiedzenia, by ustali i przegosowa opinie na temat wszystkich nieuwzgldnionych przez administracj prezydenta uwag. I wanie wok spotka tyche komisji rozgorza konikt. Szczeglnie wartociowa w ksice Merglera jest prba nakrelenia tego, jak doszo do powstania silnego ruchu spoecznego, przeciwstawiajcego si narzucaniu przez wadze miasta zdania co do Studium. Pocztkowo nie byo adnego sporu jedynie kilka grup (np. ekologicznych) lub wrcz pojedynczych osb (np. eksperci w mediach) krytycznie oceniao te dziaania miejskich wodarzy, ktre byy sprzeczne

125
z ich opiniami lub partykularnymi interesami. Przykadowo, rada osiedla monitorowaa i ewentualnie interweniowaa w przypadku niekorzystnych decyzji dotyczcych swojego terenu. Przeomowa staa si jedna, bulwersujca opini publiczn kwestia: poprowadzenia tzw. miejskiej autostrady przez Lasek Marceliski, bdcy jednym z nielicznych w Poznaniu zwartych kompleksw lenych. Ujawnia si wtedy funkcjonalna rola koniktu. Mianowicie kilka rodowisk skonsolidowao siy, przeciwstawiajc si pomysom decydentw. Pojedyncza rada osiedla, stowarzyszenie lokalne, nieformalna albo formalna grupa, w ktrej aktywnych jest raptem kilka osb, ma stosunkowo nieduy potencja dziaania czy si perswazji //. Podejmujc kooperacj i mwic wsplnym gosem, podmioty takie mog natomiast stworzy spor si, ktrej racje sycha szeroko i ktr w warunkach porzdku demokratycznego trudniej zignorowa pisze Mergler. Ta solidarno rnych grup i osb by moe nie zaistniaaby, gdyby wadze miasta traktoway obywateli w sposb partnerski. Tak jednak, zdaniem osb zaangaowanych w spr, nie byo. Mergler przywouje gwne punkty spoecznej krytyki Studium. Przede wszystkim chodzio o odmienn wizj miasta. Wadze dyy do uchwalenia Studium moliwie najszybciej, take kosztem odrzucania wszelkich spoecznych uwag, gdy nie chciay blokowa planw inwestorw, ktrych miay zamiar przyciga. Dodatkowo Euro 2012 byo alibi lub straszakiem do uzasadniania decyzji. Istot Poznania koniktw nie jest jednak napitnowanie zego Studium czy te zych urzdnikw i jeszcze gorszych inwestorw. Nie byy to podziay czarno-biae. Nadal wielu poznaniakw podziela wizj rozwoju miasta opart o coraz to nowe inwestycje. Widz go tak zarwno przedstawiciele wielkiego biznesu, jak i ekonomicznie sabsi, ktrzy, jak z ironi zauwaa Mergler, kupili jednak na raty uywany samochd i mog pokaza, e ich jednak ju sta i chcieliby czerpa przyjemno z jazdy po miecie, tak drogo opacon. A tu jazdy nie ma, tylko korki. Wspomniana wizja bya jednak narzucana, nie pozwalano na adn debat publiczn. Std, cho Mergler wskazuje na dwie gwne zalety sporu o Studium (moliwo spoecznego uczenia si oraz ujawnienie faktycznej wizji miasta, do ktrej d wadze miejskie), trudno jednoznacznie oceni funkcjonalno tego koniktu. Niewtpliwie by on wyciszany w imi innych interesw. To problem wielu polskich miast, ktre staj si czym autonomicznym wobec mieszkacw, majcych inne potrzeby. Std taka, a nie inna wypowied prezesa Wielkopolskiej Izby Przemysowo-Handlowej, ktry domaga si imiennego napitnowania wszystkich osb publicznych, ktre nie popieraj ekspresowego uchwalenia Studium i odrzucenia zgoszonych do niego uwag spoecznych. Jak wida, niektrzy mog postrzega zaangaowanie spoeczne jako zdrad maej ojczyzny. Jak wic oceni postaw radnych, ktrzy, jak zauwaa Mergler, traktuj ca procedur jako formalno i uwaaj, e nie maj w zwizku z tym nic do roboty, poza podpisaniem listy obecnoci.
to albo przeszkoda, albo czynnik im sprzyjajcy, ale nie warto sama w sobie, ktra si broni tym, e jest ju stworzona i suy mieszkacom. Dlatego powszechnie w wielkich miastach, jak w Poznaniu, popierani przez wadze deweloperzy, forsujcy komercyjne budownictwo, s w kon ikcie z istniejc zabudow i zieleni. Wadza preferuje powstawanie nowej wartoci tzw. inwestycje kosztem destrukcji dotychczasowej, nawet jeli chroni j prawo (zabytki, tereny cenne przyrodniczo). W komunikacji stawia na nieekologiczny indywidualny transport samochodowy pochaniajcy przestrze miejsk, nie mwic o smrodzie, haasie i wibracjach kosztem komunikacji zbiorowej. O ar jednego i drugiego padaj tereny zieleni i oglnie przestrze publiczna, ktra wszdzie si kurczy. Tzw. problemy mieszkaniowe s rozwizywane pozornie, czego wyrazem jest rosnca liczba pustostanw w niszczejcej zabudowie starej, ale take w nowej, lecz nieskonsumowanej z powodu spekulacyjnych cen. Uniwersalny jest te chyba opisany mechanizm budzenia si spoeczestwa obywatelskiego: inspiruje to arogancja wadzy i poczucie bezsilnoci ludzi, ktrzy odkrywaj, e tylko sami mog sobie pomc pod warunkiem, e si zorganizuj.

(wysucha BG)

Dlatego te ostatecznie przeciwnicy Studium nie atakowali jego konkretnych postulatw, lecz cao jako pewn wizj miasta, ktrej oni nie podzielaj. Spr o Studium ledwo zarysowa istnienie podziau a proces wyjaniania go dopiero si rozpocz. Sdz, e ten problem, a zwaszcza jego rozwizanie ma zasadnicze znaczenie dla przyszoci Poznania! twierdzi Mergler. Ostatecznie Studium uchwalono, dziki radnym PO, zobligowanym dyscyplin partyjn, a take dwm gosom niezrzeszonych. Reszta klubw wstrzymaa si od gosu, przeciw zagosowa jeden radny.

Miasto dla ludzi czy ludzie dla miasta?

Ksika Merglera wskazuje, i pocigajce dla niektrych politykw traktowanie obywateli jako biernych odbiorcw, nie zawsze popaca. Mieszkacy potra si bowiem zebra, wskaza na swoje kompetencje. Rwnie korzystajc z porad ekspertw, czego wyrazem s zaczone do Poznania koniktw opracowania, jak np. Transport w projekcie Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania Jerzego Babiaka czy te Od stagnacji i degradacji do nowego jakociowego rozwoju miasta Andreasa Billerta. Ich wykorzystanie wiadczy o niezym przygotowaniu protestujcych i podejciu do sprawy na powanie. Szczeglnie, e jak pisze Mergler chodzi o poczucie bezpieczestwa zwizane ze stabilnoci i przewi-

126
dywalnoci warunkw ycia. Tymczasem wadze nawet nie staray si o poszukanie kierunkw alternatywnych wobec swoich propozycji. Kolejna rzecz, ktra wydaje si by bolczk wielu polskich miast, to sytuacja, gdy nie stawia si inwestorom wysokich wymaga. wiadczy o tym preferowanie w Studium nowych obszarw (przede wszystkim deweloperskie osiedla na obrzeach miast), a nie inwestycji w centrum, gdzie pomoc jest potrzebna. Nie potrzeba wiedzy eksperckiej, by przewidzie, e wypychanie mieszkacw poza centralne obszary miejskie, z rwnoczesnym zezwalaniem na budow marketw przy gwnych ulicach, spowoduje nasilenie ruchu i korki. Szczeglnie, i brakuje innej moliwoci dojazdu ni samochd, gdy przy nowych osiedlach nie ma jeszcze infrastruktury zwizanej z transportem publicznym. Pewnym przyczynkiem do szacunkw moe by jednak krtki tekst Macieja Milewicza pt. Konikt w miecie z perspektywy wadzy lokalnej, zamieszczony w omawianej ksice. Autor, socjolog zatrudniony w Urzdzie Miasta Poznania, przedstawia m.in. czsto wystpowania koniktw w szeciu najwikszych miastach Polski. Opiera si przy tym na kryterium ilociowym, tzn. wskazuje na ilo artykuw w prasie, w ktrych pojawia si jedno z kluczowych sw, takich jak protest, spr itd. Wydaje si, e taka optyka jest nazbyt ograniczona. Potwierdza to choby, rwnie zamieszczony w ksice Merglera, Wstpny rejestr koniktw. Znalazo si tam 35 sporw, mniej lub bardziej gwatownych, o rnej istotnoci dla caoci miasta i rnym zaangaowaniu poszczeglnych stron. W Poznaniu koniktw mona by kilka rzeczy zmieni, a jeszcze wicej doda. Wszak miasto skada si z ludzi rnego rodzaju, a wic i materia jest bogaty. To jednak, e nie udao si uchwyci wszystkiego, nie znaczy, e nie warto byo si podejmowa przygotowania takiej publikacji. Wielu socjologw czy politologw zajmuje si omawianymi w niej kwestiami, lecz ksika Merglera rni si jednym kluczowym szczegem. Mianowicie jest to gos samych zainteresowanych, ale nie zaporedniczony przez media czy naukowcw. To wyrana artykulacja tego, kim my jestemy, a take czego chcemy. Jednoczenie nie jest to lista da, hase i niemerytorycznej krytyki innych, zych. Pozna koniktw nazwa by mona ksik subiektywnie rzeteln, to jest nie kryjc si z tym, z jakich pozycji wychodzi i do czego dy, a jednoczenie osadzon w ramach popularno-naukowych, z uwzgldnieniem argumentw obu stron i prb spojrzenia bez krzywdzcych uoglnie. Dlatego nie naley ogranicza si do przeczytania tej ksiki. Szczeglnie, e jest ona krtka, darmowa (mona j otrzyma piszc na adres lech.mergler@gmail.com), a czyta si j bez wikszych trudnoci. Ideaem byoby, gdyby aktywici z innych miast napisali podobne. Partycypacja odbywa si nie tylko poprzez konkretne dziaania, lecz rwnie przez wzrost wiadomoci tego, co si dzieje wok nas. To proces cigy i zmienny, w ktrym kluczow rol odgrywa komunikacja. Punktem wyjcia do rozmowy na wane lokalnie problemy moe by wanie Pozna koniktw. Bartomiej Grubich
Lech Mergler, Pozna konfliktw. Rejestracja, opis, diagnoza wybranych kon iktw lokalnych, Stowarzyszenie Lepszy wiat, Pozna 2008.

Obywatelu miej wiadomo!

Oczywicie chcc oceni warto Poznania koniktw, naley mie na uwadze dwie kwestie. Po pierwsze, jest to ksika, ktra powstaa w rodowisku poznaskich aktywistw, std trudno mwi, by aspirowaa do cakowitej neutralnoci. Autor wyjania to, piszc: Wadze (ale take biznes) dysponuj o wiele wikszymi moliwociami docierania do opinii publicznej. I jest to zrozumiae, inaczej by nie moe, bo wadze ponosz realn odpowiedzialno, a przynajmniej powinny, za stan rzeczy dotyczcych ogu. Ale te, w konsekwencji, powinno by oczywiste, e na dostpnych amach (tej ksieczki) dominuje gos wasny, na niekorzy uprzywilejowanego komunikacyjnie interlokutora. Taka publikacja mwi gosem strony sabszej, lub w jej imieniu. Oczywicie nie oznacza to, e porzucono cakowicie ukazanie argumentw wadz miasta oraz popierajcych ich ekspertw i mieszkacw. Uwagom tym powica si jednak znacznie mniej miejsca. Drugie zastrzeenie dotyczy moliwoci uoglnienia sytuacji zawartych w tej ksice na inne polskie miasta. Oczywicie dla poznaniakw jest to pozycja wana, gdy wskazuje na to, czego nie zawsze wida w gwnych mediach, cho dzieje si to niemale za oknem. Czy jednak dla osb spoza stolicy Wielkopolski jest to wartociowa publikacja? Nawet pobiene spojrzenie na strony lokalnych gazet wskazuje, e takie problemy jak w Poznaniu, zdarzaj si i gdzie indziej. Mona wic z du doz prawdopodobiestwa przypuszcza, e wiele podobnych koniktw istnieje, cho niewyartykuowanych w mediach oglnopolskich czy nawet lokalnych. Niestety, trudno bez szczegowych bada stwierdzi, jak w Polsce wyglda skala tego typu zjawisk.

= 42 z

szczegy s. 175

Obywatel w prenumeracie

To si opaca!

Przeciw
R O

RE CEN ZJA

127

ndzy galicyjskiej
Ruch spdzielczy, jedna z najbardziej masowych i prnych inicjatyw spoecznych w dziejach Polski, nie ma szczcia do prezentacji jego historii. Ze wzgldw ideologicznych nie by on po roku 1945 omawiany chtnie, a przede wszystkim rzetelnie, jako nie do rewolucyjny i nie do wiadomy klasowo. W III RP, dla odmiany, wydawa si, wbrew historycznym faktom, dziedzictwem PRL-u, znw klasowo niesusznym, cho tym razem z punktu widzenia optyki nie proletariackiej, lecz buruazyjnej.
Poza tym, spdzielcy maj ten sam problem, co wiele innych efektywnych i szeroko zakrojonych form aktywnoci, ktre nie s do widowiskowe i nie bazuj na intensywnej autoreklamie cicha, mrwcza praca toczy si w cieniu tej bezproduktywnej, lecz efektownej. Wszystko to sprawia, e dzieje i dorobek polskiej spdzielczoci s opisane w sposb pozostawiajcy wiele do yczenia wiele tu biaych plam, sporo prezentacji tendencyjnych. Dlatego z uznaniem naley przyj kad now publikacj powicon tej tematyce. Ksika Roberta Witalca Spdzielczo kredytowa systemu Schulzego w Maopolsce w latach 1873-1939, bazujca na pracy doktorskiej, obronionej w 2002 r., jest tym bardziej godna uwagi, e omawia sabo dotychczas zbadany temat (monogracznych opracowa doczekaa si bodaj tylko spdzielczo kredytowa w Wielkopolsce i czciowo na Pomorzu), a w dodatku analizuje form pierwotn, lecz mniej znan i popularn w porwnaniu z systemem spdzielczoci Raieisena. Franz Hermann Schulze (1808-1883), zwany te od miejsca urodzenia Schulzem z Delitzsch, uznawany jest za pioniera nowoczesnej spdzielczoci oszczdnociowokredytowej. W 1850 r. w Eilenburgu oraz w swej rodzin-

nej miejscowoci zaoy pierwsze kasy kredytowe, ktre zapocztkoway ogromny dynamiczny ruch spdzielczy w tej dziedzinie. Forma dziaania, ktr zaproponowa, bya w stosunku do pniejszej spdzielczoci, nazwijmy to, prymitywna. Schulze nie tylko bowiem popenia bdy typowe dla pionierw, ale i niechtny by idealizmowi. Kasom oszczdnociowo-kredytowym, a waciwie towarzystwom zaliczkowym, jak powszechnie zaczto je wkrtce nazywa, wyznaczy cel na wskro pragmatyczny miay suy polepszeniu doli ekonomicznej zarwno kredytobiorcw, jak i osb oszczdzajcych. W przeciwiestwie do uprzednio istniejcych form kredytu lantropijnego (z funduszy osb zamonych, pastwa lub gmin oferowano poyczki gwnie drobnym rzemielnikom), ktre zdaniem Schulzego demoralizoway poyczkobiorcw i nie

128
uczyy ich polegania na wasnych siach, w swoim systemie pooy on nacisk na wymierne korzyci uczestnikw, surow dyscyplin nansow oraz na wymg partycypacji w kosztach przedsiwzicia. Kredytobiorca musia by czonkiem kasy poyczkowej, czyli najpierw nabywa w niej udziay, a dopiero pniej mg otrzyma poyczk. Z kolei oszczdzajcy mieli otrzymywa godziwe odsetki. Jedni i drudzy odpowiadali nansowo za bdne decyzje kierownictwa, ktre zatem, aby fachowo zarzdza caoci, powinno skada si z przyzwoicie opacanych fachowcw. Wszyscy za czonkowie kasy mieli udzia w jej zyskach w postaci dywidendy, ktrej wysokoci Schulze nie precyzowa, ale zaleca, aby bya moliwie dua. To rnio w model od pniejszych, w ktrych rwnie wany jak korzyci ekonomiczne, by aspekt etyczny i wynikajce ze rozmaite formy dziaa spoecznych. Co wicej, spdzielczo pniejszych typw nierzadko formuowaa wizje przeobrae ustrojowych, czy to w postaci daleko idcej humanizacji kapitalizmu, czy wrcz zastpienia go rzeczpospolit spdzielcz. Schulze niemal zupenie nie by zainteresowany takimi rozwaaniami. Chcia zapewni niezamonym dogodny, uczciwy kredyt, ktry pozwoliby im wyrwa si z krgu biedy i lichwy, polepszy kondycj ekonomiczn jednostek i zbiorowoci w oparciu o zasad solidarnej samopomocy nansowej. Do blu praktyczny, nawet jeli nie lekceway ideaw etycznych, to uwaa, e do wyobrani bardziej przemawiaj wymierne korzyci, za jak mwi polskie przysowie lepszy wrbel w garci, ni gob na dachu. Interes osobisty jest kitem, ktry spaja spdzielni mia twierdzi Schulze1. Cel osign. Jak pisa jeden z liderw polskiej spdzielczoci, Prezydent RP Stanisaw Wojciechowski w swym monumentalnym dziele Ruch spdzielczy, Spdzielnie kredytowe Schulzego due zasugi pooyy we wzmocnieniu stanu redniego, udostpniy kredyt dla warstw mniej zamonych i spotgoway ich oszczdnoci; kredyt przesta by monopolem ludzi zamonych2. Modszy od Schulzego o 10 lat Fryderyk Wilhelm Raiffeisen zaproponowa inny model spdzielczoci kredytowej, znacznie mocniej akcentujcy aspekty etyczne i prospoeczne. Bya to spdzielczo wycznie dla niezamonych udzielaa niewielkich poyczek, ale za to oprocentowanych bardzo nisko, nie wymagaa uprzedniego wykupu udziaw, a gdy wymuszono je ustawowo (nb. na wniosek Schulzego, ktry obawia si naduy i niesolidnoci), byy bardzo niewielkie, podobnie zreszt jak dywidenda. Raieisen w swym systemie kredytowym bardzo mocno akcentowa aspekty etyczne tej formy samopomocy, wywodzc je z chrzecijaskiego ideau mioci bliniego, za celem uczyni bardziej braterskie i solidarne stosunki midzyludzkie. Wprowadzi rwnie inne novum. O ile Schulze zacz od kas lokalnych, zakadanych w maych spoecznociach, o tyle wraz z ich rozrostem oraz wkroczeniem tego systemu do duych miast przestay one bez sprzeciwu pomysodawcy mie form ssiedzk. Raieisen przeciwnie uzna, e jedynym gwarantem powszechnego oszczdzania, a zatem zdolnoci udzielania kredytw, a take solidnoci poyczkobiorcw w kwestii spat, jest lokalny charakter kadej kasy, aby wizi midzy jej czonkami byy ywe i bezporednie; dlatego ograniczy zasig kas do terenu jednej parai. Trzecia istotna rnica dotyczya kwestii kosztw zarwno ze wzgldw etycznych, jak i pragmatycznych (ubosza klientela) Raieisen stara si minimalizowa koszty dziaania kas, a osign to poprzez zasad na og bezpatnej, samopomocowej pracy. Oba systemy oczywicie konkuroway ze sob, ale te znakomicie si dopeniay. Kasy Schulzego z czasem zaczy skupia gwnie ludno nieco zamoniejsz, nierzadko ze rodowisk wielkomiejskich. Natomiast model Raieisena, w Polsce spopularyzowany w nieco zmodykowanej formie przez Franciszka Stefczyka, przycign gwnie ubosze warstwy, szczeglnie drobnych rolnikw. Bez wtpienia model raieisenowski by bardziej szlachetny i zorientowany na szersze cele, jednak nie zmienia to faktu, e system Schulzego przetar szlak innym formom spdzielczoci, a jego rola w poprawie doli szerokich rzesz spoecznych i w walce z lichw jest niebagatelna. Chcc zrozumie znaczenie tej formy gospodarowania, musimy uwiadomi sobie, w jakich realiach zaczy powstawa pierwsze galicyjskie inicjatywy wzorowane na modelu Schulzego. Galicja bya wwczas regionem wrcz przysowiowo ubogim, a szczeglnie dotkliwe i w zasadzie pozbawione nadziei na popraw byo pooenie drobnego rolnictwa, rzemiosa i robotnikw. Ale rwnie spora cz tego, co dzi nazwalibymy klas redni, borykaa si z wieloma problemami ekonomicznymi, z ktrych jednym z czoowych by brak dostpu do taniego, cywilizowanego kredytu, co blokowao rozwj dziaalnoci gospodarczej. Dla niezamonych warstw jedyn dostpn form poyczki byy lichwiarsko oprocentowane kredyty, udzielane przez bogatych mieszczan, wacicieli majtkw ziemskich oraz ydw. // najnisz stop procentow pobieran wwczas [w roku 1876 przyp. R. O.] przez wierzycieli prywatnych (bogatszych chopw) byo 24%. Natomiast zwyky procent pobierany przez ydw, ktrzy stanowili gwne rdo kredytu wociaskiego [chopskiego], wynosi 50-150%, a w niektrych powiatach dochodzi do 400 czy 500% pisze Witalec. Poyczki udzielane chopom przez szlacht miay za oprocentowanie dochodzce do 150% rocznie. Problem by dotkliwy nie tylko na poziomie jednostkowym, ale take spoecznym i gospodarczym. Wadze austrowgierskie prboway mu zaradzi, przeznaczajc pewne, do niewielkie fundusze na tworzenie poyczkowych kas gminnych i miejskich. Nie przynioso to jednak zbyt wielkich rezultatw dopiero spdzielczo systemu Schulzego, a pniej Raieisena znaczco odmienia t sytuacj. Idee Schulzego zaczy przenika do Galicji w latach 60. XIX wieku, pocztkowo do rodowisk urzdniczych i rzemielniczych. Pierwsze prby wcielania ich w ycie byy nieporadne i obejmoway garstk ludzi. Jednak ju na przeomie lat 60. i 70. inicjatywy tego rodzaju nabray rozpdu. Krakowscy

129
i lwowscy pasjonaci spdzielczoci podrowali do Niemiec, by tam uczy si prowadzenia towarzystw zaliczkowych. W roku 1869 powstao Towarzystwo Zaliczkowe dla Miasta Krakowa, a dwa lata pniej we Lwowie Towarzystwo Zaliczkowe, stajc si rozsadnikami takich idei w obu regionach. Przeomowy okaza si rok 1873, gdy wesza w ycie ustawa o spkach (stowarzyszeniach) zarobkowych i gospodarczych. Ju rok pniej powsta Zwizek Stowarzysze Zarobkowych i Gospodarczych we Lwowie, zrzeszajcy lokalne spdzielnie kredytowe, koordynujcy i kontrolujcy ich dziaalno oraz propagujcy tak ide oszczdzania i uzyskiwania poyczek. Na czele Zwizku przez pewien czas sta znany spoecznik, ekonomista i przedsibiorca, Stanisaw Szczepanowski, autor synnej Ndzy Galicji w cyfrach. Organizacja skupiaa towarzystwa zaliczkowe oparte na zasadach sformuowanych przez Schulzego, pozostawiajc im jednak znaczn swobod samodzielnie ustalay wysoko stp procentowych i dywidendy, wybieray ograniczon lub nieograniczon odpowiedzialno za majtek pozostajcy w ich dyspozycji itp. W 1875 r. dominujc grup czonkw byli rolnicy (ponad 40%), przemysowcy i rzemielnicy (ok. 25%) oraz pracownicy umysowi (ok. 23%). Wspomniana ustawa oraz spopularyzowanie idei towarzystw zaliczkowych zaowocoway ywioowym rozwojem takich inicjatyw. Lwowski Zwizek w roku 1875 zrzesza 30 stowarzysze systemu Schulzego, dekad pniej ju 91, a w roku 1912 a 240. Przyrost liczby czonkw ogu stowarzysze zwizkowych (w tym niewielkiej liczby raieisenowskich oraz nieco wikszej iloci mieszanych) by jeszcze szybszy. W roku 1875 byo ich niespena 11 tys., po upywie dekady prawie 137 tys., a w roku 1912 342 tysice. Wkady oszczdnociowe wzrosy z nieco ponad 2 milionw koron w 1877 r. do 37 mln w roku 1900, by w 1911 r. wynosi ponad 131 milionw. Kapitay udziaowe w 1874 r. miay wysoko zaledwie 390 tys. koron, w 1900 r ju ponad 9 milionw, a w roku 1912 niemal 48 milionw. Fundusze rezerwowe w 1874 r. wynosiy nieco ponad 26,5 tys. koron, dekad pniej niemal 2 miliony koron, a w roku 1912 ponad 11 milionw. W podobnym tempie rosy kwoty udzielanych kredytw. W roku 1874 byo to niespena 1,5 mln koron, dziesi lat pniej ju 36 milionw, a w roku 1911 ponad 500 milionw. Rs rwnie zysk z 88 tys. w roku 1875, przez 575 tys. dekad pniej, a po 2,3 mln w roku 1911. rednio na kade zrzeszone towarzystwo zaliczkowe w zysk wzrs z 3154 koron w roku 1875 do ponad 11 tys. w roku 1911. Rosa rwnie warto posiadanych nieruchomoci z niespena 2 milionw koron w 1900 r. do ponad 9,5 mln dwanacie lat pniej. Osobn kategori towarzystw zaliczkowych byy te, ktre nie przystpiy do Zwizku. Stanowiy one wikszo, stale rosnc. Wzrost ilociowy zwizkowych stowarzysze kredytowych systemu Schulzego by znacznie wolniejszy od oglnego tempa rozwoju tych stowarzysze w Galicji. Zwizkowe stowarzyszenia kredytowe w roku 1875 stanowiy 38% ogu, w 1905 23%, a w 1912 zaledwie 15% z oglnej liczby 1575 stowarzysze dziaajcych w tym czasie w Galicji pisze Witalec. Towarzystw niezrzeszonych byo w roku 1875 zaledwie 38, dwie dekady pniej ju 225, a w 1912 r. 1340. Liczba ich czonkw wzrosa w tym czasie z 25 tys. do 666 tys., wysoko kapitaw udziaowych z nieco ponad miliona koron w 1874 r. do 38 milionw w roku 1912, fundusze rezerwowe analogicznie z 56 tys. do niemal 12 milionw, wkady oszczdnociowe z nieco ponad 3,5 mln w 1877 r. do 136 milionw w roku 1912, kwoty udzielonych poyczek za z ok. 2,2 mln w 1874 r. do ok. 550 milionw w roku 1911, a zysk oglny analogicznie z ok. 65 tys. do niemal 3 milionw. Spor cz inicjatyw niezrzeszonych w Zwizku stanowiy etniczno-religijne towarzystwa zaliczkowe mniejszoci narodowych. Spdzielczo ydowska rozwijaa si bardzo szybko od jednego towarzystwa w 1874 r. do 841 w 1911, od 16 czonkw do ponad 500 tysicy w poowie roku 1913 stanowic niemal 57% ogu galicyjskich towarzystw zaliczkowych. Towarzystwa ydowskie zazwyczaj skupiay jednak mniej czonkw (o niemal 2/3 w stosunku do towarzystw Zwizku) oraz gromadziy mniejsze kwoty udziaw i wkadw oszczdnociowych w ogle oraz przecitnie na jedn inicjatyw. Inny by take, zwaszcza pocztkowo, ich skad zawodowy w 1891 r. a niemal 60% czonkw stanowili handlarze i kupcy, a tylko 17,5% rolnicy, podczas gdy dla towarzystw zwizkowych te proporcje wynosiy odpowiednio 6,2 i niemal 65%. Pniej, wraz z rozwojem spdzielczoci i jej unowoczenieniem, sporo towarzystw ydowskich utracio swj etniczny charakter, zrzeszajc wielu chopw polskich i ukraiskich. Odrbn spdzielczo kredytow posiadaa take ludno ukraiska. W roku 1900 istniao 31 ukraiskich towarzystw zaliczkowych, natomiast 12 lat pniej ju 428, suma udziaw wzrosa odpowiednio z 507 tys. koron do niemal 7 milionw, a wkadw oszczdnociowych z ok. 3 mln do niemal 34 milionw. czna liczba czonkw wszystkich ukraiskich spdzielni kredytowych wynosia w przededniu wybuchu I wojny wiatowej okoo 200 tys. Cech charakterystyczn spdzielczoci ukraiskiej bya jej istotna rola w procesach narodowotwrczych oraz ksztatowaniu solidarnoci etnicznej. Zaowocowao to znacznie wikszym ni wrd Polakw i ydw udziaem spdzielni w inicjatywach spoecznych, w nansowaniu przedsiwzi charytatywnych, o wiele mniejsz uktuacj czonkw, a take ponadprzecitnie du rol wkadw oszczdnociowych i udziaw w dziaalnoci poyczkowej (wikszo towarzystw polskich i ydowskich bazowaa w tej kwestii na kredytach udzielanych im przez due banki). Jednak ze wzgldu na to, e spdzielnie ukraiskie zrzeszay gwnie ubog ludno wiejsk, w porwnaniu z polskimi i ydowskimi byy znacznie sabsze ekonomicznie. Pewna cz niezwizkowych stowarzysze, prawdopodobnie gwnie ydowskich, cho autor tego poza przytoczeniem kilku opinii z epoki nie dowodzi, co zreszt po latach i z uwagi na specyk procederu jest raczej niemoliwe, nie miaa wiele wsplnego ze spdzielczoci, stanowic

130
przykrywk dla rm prywatnych, nierzadko o charakterze lichwiarskim. Byo to efektem wspomnianej, bardzo liberalnej ustawy z roku 1873. // zupena ustawowa swoboda organizowania spek z jednej strony uatwia ich rozwj z drugiej jednak w wielu przypadkach naduyt zostaa // do wyzysku ludnoci i do uprawy lichwy. // zaczy si // mnoy z niesychan szybkoci prcz zdrowych i solidnych take lichwiarskie i spekulacyjne instytucje, drapujce si w form kooperatywy, w przewanej wikszoci stojce poza organizacjami zwizkowymi pisali w roku 1914 eksperci3. Ustawa zaoferowaa spkom poyczkowym moliwo prowadzenia uproszczonej ksigowoci, ulgi podatkowe oraz dogodne kredyty w bankach krajowych, nie obejmujc ich jednak niemal adn kontrol. Nie wymagaa take wyboru wadz towarzystwa przez czonkw, co otwierao szeroko furtk do przeksztacania rm rodzinno-towarzyskich w spdzielnie. Poskutkowao to przeobraeniem czci indywidualnych lichwiarzy w spdzielcw, a pewna ilo spdzielni bya w praktyce spkami akcyjnymi o bardzo wysokiej dywidendzie, zakamuowanych dodatkowych opatach dla poyczkobiorcw itp. zwano je banczkami familijnymi. Witalec cytuje z epoki opini Wacawa mudzkiego, ktry pisa: Liczna rzesza pijawek spoecznych, ktra dotd zmuszona bya po najciemniejszych norach uprawia swj wysysajcy proceder, skwapliwie i gromadnie pogarna pod skrzyda dobroczynnej ustawy najobrzydliwsz lichw, przyobleczon nadto teraz paszczem obywatelskiej dziaalnoci. Podobnie ocenia zjawisko Franciszek Stefczyk, ale take uczciwi ydowscy spdzielcy, ktrzy dostrzegali, e tego rodzaju patologie szkodz idei samopomocy kredytowej oraz wszystkim szeregowym czonkom takich spdzielni, w tym take ydom. Oczywicie patologie nie ograniczay si do towarzystw ydowskich rwnie liczne niezrzeszone w Zwizku polskie inicjatywy wykorzystyway luki w ustawie i szczytnymi hasami zakryway niecne cele. By to problem ponadetniczny i ponadwyznaniowy, a jego oar padali w podobnym stopniu polscy czy ukraiscy chopi, jak i ydowska biedota drobni rzemielnicy czy kupcy. Co wicej, naduycia zdarzay si rwnie w onie Zwizku, jak choby wtedy, gdy cz towarzystw, wbrew generalnej zasadzie spdzielczej o rwnych prawach czonkw, uzalenia ilo gosw podczas zebra od iloci posiadanych udziaw lub wysokoci wkadw oszczdnociowych, co oznaczao proceder rodem ze spek akcyjnych, nic wsplnego nie majcy z ideami kooperatyzmu. Fakt nieprzystpienia do Zwizku niekoniecznie jednak wynika ze zych intencji danego towarzystwa. Cz z nich stanowiy niewielkie spdzielnie lokalne, ktre w przynalenoci do wikszej struktury nie widziay adnych korzyci (ponosi musiayby natomiast na jej rzecz opaty), cz natomiast towarzystwa na tyle due, e samowystarczalne pod kadym wzgldem (przykadem niech bdzie Stowarzyszenie Oszczdnoci i Kredytu Funkcjonariuszy c.k. Kolei Pastwowych we Lwowie, liczce niemal 6500 czonkw). Istotne byway take kwestie narodowociowe postrzegany jako polski, lwowski Zwizek nie by atrakcyjnych dla etnocentrycznych rodowisk mniejszoci (w 1911 r. w jego skad wchodzio tylko 11 towarzystw ydowskich i adne ukraiskie). O tym, e towarzystwo niezrzeszone nie oznaczao automatycznie inicjatywy nieuczciwej, wiadcz choby wydatki na dziaalno charytatywn przykadowo, w 1911 r. galicyjskie pozazwizkowe spdzielnie kredytowe przekazay na cele spoeczne (gwnie rozwj szkolnictwa) ponad 320 tys. koron, co oznaczao w stosunku do roku 1900 wzrost ponad 10-krotny, cho liczba takich towarzystw powikszya si w tym okresie niespena trzykrotnie.

Wspomniane patologie w znacznej mierze wynikay z faktu, i spdzielczo kredytowa znajdowaa si we wczesnej fazie rozwoju brakowao regulacji prawnych, tradycji takich form dziaania, etosu itp. Polepszenie sytuacji przyniosa nowa ustawa, uchwalona w roku 1903. Dotychczas towarzystwa zaliczkowe, ktre nie naleay do Zwizku, nie byy w aden sposb kontrolowane. Nowa ustawa naoya na spki niezwizkowe obowizek kontroli przez zewntrznych, pastwowych rewidentw przynajmniej raz na dwa lata (spdzielnie zrzeszone w Zwizku byy uprzednio kontrolowane przynajmniej raz w roku, a wiele znacznie czciej). Wymg ten prbowano obej tworzeniem zwizkw patrzcych przez palce na podobne praktyki, majcych prawo do kontroli zrzeszonych towarzystw przez wasnych rewidentw, jednak sprzeczne interesy i wzajemne konkurowanie prywatnych lichwiarzy udajcych spdzielcw utrudniay takie porozumienie (w jego skad musiao wej minimum 50 towarzystw, aby mc utworzy zwizek i zyska prawo do powoywania wasnych rewizorw). Ju w roku 1901 cz spdzielni ydowskich

131
powoaa Powszechny Zwizek na Wasnej Pomocy Opartych Galicyjskich Stowarzysze Zarobkowych i Gospodarczych, ktry stara si ucywilizowa i modernizowa dziaalno towarzystw zaliczkowych. Na koniec roku 1912 skupia on 582 towarzystwa, co stanowio 64% ydowskich spdzielni kredytowych; zwizek ten by znany z restrykcyjnej polityki, kadego roku wykluczajc kilkadziesit inicjatyw nie speniajcych przyjtych regu. Jego przeciwiestwem by szemrany niewielki Zwizek Wschodnio Galicyjski ze Stanisawowa, o ktrym F. Stefczyk pisa, e zrzeszone w nim spdzielnie unikay wiata dziennego. Rozwj spdzielczoci kredytowej przerwaa I wojna wiatowa. Ju od roku 1912, w obliczu niepewnej sytuacji politycznej, powszechnie wycofywano wkady oszczdnociowe, co zaowocowao upadkiem wielu spdzielni sabszych ekonomicznie, gwnie ydowskich i polskich. Proces ten niemal zupenie nie obj natomiast spdzielczoci ukraiskiej, co wiadczy o wysokim morale jej czonkw. Wybuch wojny kilkakrotne przejcie frontu przez Galicj, zmiana wadz, chaos decyzyjny zaowocowa powanymi kopotami spdzielczoci. Jednak, co warto podkreli, nawet w tak trudnych czasach ponad poowa dunikw regularnie spacaa zobowizania, a ograniczenie dziaalnoci kredytowej oraz zwikszenie iloci wkadw oszczdnociowych zaowocowao tym, e ponad 100 spdzielni spacio wszelkie dugi wobec bankw. Po zakoczeniu wojny tylko ok. 1/4 spdzielni lwowskiego Zwizku uznanych zostao za obumare lub bdce w tarapatach nansowych czy personalnych. Kluczowym problemem okazaa si natomiast nie tyle wojna, ile towarzyszcy jej krach systemu nansowego i utrata wartoci pienidza, co poskutkowao podwaeniem zaufania wobec gromadzenia oszczdnoci. W niepodlegej Polsce spdzielczo kredytowa funkcjonowaa ju na nieco innych zasadach; stanowia cz spdzielczoci oglnokrajowej, wskutek czego nie sposb porwna jej z realiami przedwojennej Galicji. Ustawy przyjte w pierwszych latach II RP ucywilizoway ca spdzielczo, wprowadzajc wymg rwnoci gosw wszystkich czonkw, niezalenie od iloci posiadanych udziaw i wysokoci wkadw. Przyjto take zasad przeznaczania majtku spdzielni na cele spoeczne w obliczu jej likwidacji, co ukrcio prywatn dziaalno pod szyldem spdzielni; w tym samym celu wprowadzono zakaz zasiadania w zarzdzie i radzie nadzorczej osb spokrewnionych. Zmniejszono maksymaln wysoko dywidendy, co odkapitalistycznio praktyki i etos spdzielczy, a take ograniczono dopuszczaln wysoko kredytw, powstrzymujc proceder rozdzielania wysokich poyczek wrd samych swoich. W 1924 r. towarzystwa zaliczkowe systemu Schulzego z trzech dawnych zaborw, w tym lwowski Zwizek, zjednoczyy si w postaci Unii Zwizkw Spdzielczych w Polsce. Jej prezesem zosta ks. Stanisaw Adamski. W roku 1929, czyli w przededniu wiatowego kryzysu ekonomicznego, Unia skupiaa 727 spdzielni z ok. 532 tys. czonkw kasy systemu Raieisena, zrzeszone w Zjednoczeniu Zwizkw Spdzielni Rolniczych RP, liczyy wwczas 608,5 tys. czonkw w 2746 spdzielniach. Pod koniec roku 1934, czciowo pod naciskiem wadz sanacyjnych, spdzielcy obu systemw poczyli siy w Zwizku Spdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych RP. To ju jednak temat na zupenie inn opowie. Ksika Roberta Witalca to bez wtpienia jedna z najlepszych w ostatnich latach prac powiconych historii spdzielczoci. Cho nie jest pozbawiona wad (lakoniczny styl opisu, przesadnie rozbudowana cz o realiach spoeczno-gospodarczych Galicji, niewielka ilo przywoanych relacji z epoki a s takie choby we wspomnieniach pierwszego pokolenia dziaaczy ruchu ludowego na temat pozytywnego wpywu spdzielczoci kredytowej, zwaszcza na spoecznoci lokalne), to jednak zarwno podjcie dotychczas sabo rozpoznanego tematu, jak i sposb, w jaki to uczyniono ze szczeglnym podkreleniem mrwczej pracy przy gromadzeniu szczegowych, trudno dostpnych i bardzo rozproszonych danych liczbowych zasuguj na najwysze uznanie. Tym bardziej, e ksika opisuje bardzo wane zjawisko spoeczne. Edward Milewski, wybitny dziaacz i teoretyk polskiej spdzielczoci, pisa o inicjatywach opartych na modelu Schulzego: Stowarzyszenia kredytowe przyzwyczaiy ludno do zaspakajania w drodze samopomocy swoich potrzeb kredytowych, wyzwoliy j ze szponw lichwy i pchny na drogi nowoczesnej pracy ekonomicznej w dziedzinie handlu, rolnictwa i przemysu4. Remigiusz Okraska

Robert Witalec, Spdzielczo systemu Schulzego w Maopolsce w latach 1873-1939, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie, Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Oddzia w Rzeszowie, Rzeszw Warszawa 2008. Ksik mona naby w sprzeday wysykowej u wydawcy: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Al. Wilanowska 204, 02-730 Warszawa, tel. (022) 8433876, e-mail: mhprl@mhprl.pl, ksigarnia internetowa: www.mhprl.pl

1. 2. 3.

Cyt. za Micha Doskocz, Rai eisen Stefczyk Kampelik, Zwizek Rewizyjny Spdzielni Rolniczych, Warszawa 1929, s. 21. Stanisaw Wojciechowski, Ruch spdzielczy, Wydawnictwo Spdzielczego Instytutu Naukowego, Warszawa 1930, s. 213. Polskie kooperatywy kredytowe i kasy oszczdnoci. Rozwj i stan obecny na obszarze ziem polskich, oprac. Komitet Redakcyjny pod kierunkiem prof. Jerzego Michalskiego, dyrektora Banku Krajowego we Lwowie, Skad Gwny w Ksigarni Gubrynowicza i syna we Lwowie, Lww 1914, s. 44.

4.

Edward Milewski, Kooperacja i jej znaczenie w Polsce, Nakadem Centralnego Biura Wydawnictw N.K.N., Krakw 1915, s. 18.

132

Spoeczestwo
W S

bez ryzyka
P
lan Beveridgea powsta jako wynik prac specjalnej komisji powoanej w Anglii w roku 1941 w celu zbadania istniejcych systemw ubezpiecze spoecznych i pokrewnych instytucji ze szczeglnym uwzgldnieniem ich wzajemnych powiza oraz sformuowania odpowiednich zalece. Ogoszenie planu nastpio w kocu 1942 r. po blisko ptorarocznym okresie gruntownych bada prowadzonych w oparciu o materiay i opinie, dostarczone zarwno przez zainteresowane resorty pastwowe, jak i przez liczne instytucje spoeczne oraz rzeczoznawcw i uczonych, zaproszonych indywidualnie do wzicia udziau w pracach Komisji. Wojna nie umniejszya w niczym gruntownoci tych prac; stwarzaa raczej dla nich klimat korzystny. Opracowywanie planw przyszej przebudowy spoecznej odpowiadao bowiem w tym czasie szczeglnie silnie odczuwanej potrzebie bliszego okrelenia wizji nowego, lepszego wiata, jaki mia powsta w wyniku zmaga wojennych. Ta oglna atmosfera udzielia si niewtpliwie pracom komisji, dziaajcej pod przewodnictwem Williama Beveridgea, ktre przybray niezwykle szeroki zasig, wykraczajc w wielu wypadkach poza dziedzin objt bezporednim zakresem jej zada. Raport komisji ogoszony w listopadzie 1942 r. sta si czym wicej ni planem reformy ubezpiecze spoecznych i pokrewnych instytucji; stwarza now konstrukcj wiadcze spoecznych, opart na gruntownej przebudowie wszystkich istniejcych uprzednio systemw i pomylan w ten sposb, aby wiadczenia te mogy przyczyni si do zupenego usunicia niedostatku i ndzy. Co wicej, koncepcje walki z niedostatkiem wizay si w tym ujciu z szerszymi planami przebudowy spoeczno-gospodarczej, dotyczcymi w szczeglnoci spraw zatrudnienia i organizacji suby zdrowia. Nic zatem dziwnego, e plan Beveridgea, ujmujcy tak szeroki zasig spraw w paszczynie realnych i umotywowanych wnioskw, a nie lunych postulatw, sta si wydarzeniem i to nie tylko na miar angielsk. // U podstaw planu Beveridgea ley postulat wolnoci od niedostatku, sformuowany w ramach programu czterech wolnoci prezydenta Roosevelta i wczony nastpnie do karty atlantyckiej. Przedmiotem planu jest wanie wskazanie rodkw, ktre mogyby zapewni w stosunkach angielskich cakowit realizacj tej wolnoci, tj. zupene usunicie ndzy i niedostatku. Analiza stosunkw zwizanych

NASZE TRA DYCJE

z rozwojem gospodarczym Wielkiej Brytanii pozwala na stwierdzenie, e cel ten jest w peni moliwy do osignicia. Dochd spoeczny na gow ludnoci wzrs powanie w okresie 1913-1938, pomimo przypadajcej na ten okres wojny wiatowej i nastpujcego po niej kryzysu masowego bezrobocia. Wzrosa rwnie w tym samym czasie stopa yciowa rodzin robotniczych, czemu towarzyszya poprawa stanu zdrowotnego i znaczny spadek miertelnoci. Badania przeprowadzone w latach 1929-1937 we wschodniej dzielnicy Londynu, w Bristolu i w Yorku, wykazay, e rodziny robotnicze o dochodach przekraczajcych minimum egzystencji s znacznie liczniejsze od rodzin nie dochodzcych do tej normy, co wicej, e globalna nadwyka dochodw ponad minimum egzystencji pierwszej grupy przewysza wielokrotnie czny niedobr grupy drugiej. Ten stay

WILLIAM BEVERIDGE

BIBLIOTEKA KONGRESU USA, GEORGE GRANTHAM BAIN COLLECTION

133
wzrost dochodu spoecznego kraju, pomimo wielu niesprzyjajcych okolicznoci, stwarza dogodne podstawy dla upowszechnienia dobrobytu. Niezbdne jest tylko zastosowanie pewnych, stosunkowo atwych w tych warunkach do przeprowadzania, korektyw w podziale dochodu, aby usun cakowicie zjawiska ndzy i niedostatku, ktrych utrzymywanie si jest jak twierdzi Beveridge skandalem na tle oglnego wzrostu zamonoci. Rodzaj tych niezbdnych korektyw i przesuni wskazuj badania spoeczne nad przyczynami ndzy i niedostatku, przeprowadzone w wielu orodkach Anglii w latach bezporednio poprzedzajcych wojn wiatow. W wietle tych bada okazao si, e 3/4 do 5/6 przypadkw niedostatku wie si z przerw w zarobkowaniu lub utrat monoci zarobkowania na skutek tzw. wydarze losowych, podczas gdy pozostaa 1/6 do 1/4 zwizana jest z niedostosowaniem wysokoci zarobkw do potrzeb rodzin majcych wiksz liczb dzieci. Dla usunicia niedostatku konieczne jest zatem stworzenie powszechnego systemu wiadcze spoecznych, ktre by z jednej strony zastpoway zarobek we wszystkich przypadkach jego odpadnicia, a z drugiej uzupeniay jego wysoko w stosunku do rodzin o liczniejszym skadzie. Pierwsz grup wiadcze reprezentuj przede wszystkim ubezpieczenia spoeczne, ktre pomylane s w planie Beveridgea jako gwny trzon akcji zwalczania niedostatku i std zajmuj w nim niejako miejsce centralne. Wymagaj one jednak pewnych uzupenie nawet we waciwej im dziedzinie agodzenia skutkw wydarze losowych. Uzupenienia te dotyczy musz z jednej strony tej kategorii osb, dla ktrych wiadczenia ubezpieczeniowe pomimo najszerszego ich ujcia oka si niedostpne; z drugiej za tych osb, ktre s w stanie zapewni sobie na wypadek ryzyk losowych wydatniejsze wiadczenia ponad minimum egzystencji, stanowice podstaw orientacyjn wymiaru wiadcze w ubezpieczeniach spoecznych. Te dwa uzupeniajce systemy to: w pierwszym wypadku opieka spoeczna, ktrej nie da si usun, mimo e rola jej ulegnie znacznemu zacienieniu, a w drugim ubezpieczenia dobrowolne, ktrym zostawia si zgodnie z tradycjami angielskimi szerokie pole dziaania, polegajce na uzupenianiu wiadcze spoeczno-ubezpieczeniowych. Zupenie odrbn dziedzin wiadcze stanowi maj natomiast dodatki rodzinne (czy raczej dodatki na dzieci childrens allowances), ktrych zadaniem jest uzupenianie zarobkw w stosunku do liczniejszych rodzin. Chodzi tu zarwno o usunicie wanego rda niedostatku, jak i o porednie oddziaanie na wzrost rozrodczoci, co ma w Anglii szczeglne znaczenie, ze wzgldu na silny spadek przyrostu naturalnego i zwizane z tym niebezpieczestwo zahamowania wzrostu ludnoci. Dodatki na dzieci cznie z ubezpieczeniem spoecznym, opiek spoeczn i ubezpieczeniem dobrowolnym maj stanowi konsekwentnie pomylany system zabezpieczenia spoecznego (social security), gwarantujcego wszystkim obywatelom pewne minimum dochodu w przypadku wy-

KO MEN TARZ
Demokratyczne korzenie pastwa opiekuczego
W rnych rodowiskach pokutuje pewien niemdry, a przy tym szkodliwy mit. Mwi on, e gdyby nie powojenna potga Zwizku Radzieckiego oraz istnienie Bloku Wschodniego, w demokratycznych krajach Zachodu nie powstayby rozmaite formy tego, co potocznie nazywamy socjalem. Gdyby nie sowieckie gowice atomowe, enerdowskie czogi i bugarscy komandosi, spoeczestwa pastw demokratycznych nie zyskayby wielu ustawowych wiadcze i form wsparcia ze strony pastwa. Tylko straszak w postaci nieprzyjaznej potgi militarnej nakazywa w latach zimnej wojny podejmowa decyzje, ktre miay zapobiec grobie rewolty w wykonaniu mas czy to zainspirowanych rzekomym dobrobytem krajw demokracji ludowej, czy to po prostu rozczarowanych realiami zachodniego kapitalizmu. Zwolennicy tej teorii przekonuj, e za wszelk cen starano si niejako skorumpowa masy spoeczne, oferujc im znacznie wicej ni otrzymayby, gdyby ZSRR nie istnia. Mit ten jest popularny w wielu rodowiskach. Zachodni komunici, podporzdkowani niegdy Kremlowi, yli przez lata w przekonaniu i przekonywali o tym innych e gdyby nie oni, czyli ruch komunistyczny, to robotnicy krajw kapitalistycznych do dzisiaj egzystowaliby w warunkach rodem z XIX wieku. Niepodporzdkowana ZSRR zachodnia skrajna lewica rwnie propaguje to porczne dla niej wyjanienie. W ten sposb dowodzi, e co prawda stalinizm stanowi wypaczenie idei komunistycznych, jednak sam leninowski czy trockistowski zamys by znakomity, a nawet jego zdegenerowana przez Chruszczoww i Andropoww wersja bya lepsza ni wiatowa dominacja krwioerczego kapitalizmu. Dla postkomunistw z pastw byego Bloku Wschodniego mit ten stanowi z kolei wygodne usprawiedliwienie: nie

134
stpienia potrzeb nie dajcych si zaspokoi przy pomocy wasnych rodkw i stara. Minimum to traktowane jest wprawdzie skromnie, ale realnie, jako dochd niezbdny dla utrzymania si i zaspokojenia podstawowych potrzeb. Ponad tak pojte minimum egzystencji wychodz jedynie wiadczenia ubezpiecze dobrowolnych, stwarzajc moliwoci zagwarantowania dochodu o wyszym wymiarze. System zabezpieczenia spoecznego oznacza zatem zabezpieczenie dochodw szerokich rzesz ludnoci na poziomie niezbdnym co najmniej dla usunicia niedostatku i ndzy. Plan Beveridgea, powicony skonstruowaniu tego systemu, traktuje go wyranie jako cz cho bardzo istotn oglnego programu przebudowy spoecznej, do ktrego nale m.in. takie dziedziny, jak walka z brakiem owiaty, bezrobociem i chorob. Koncentrujc si w zasadzie na problemie walki z niedostatkiem, plan Beveridgea podkrela rwnoczenie bardzo silnie wzajemn czno tych wszystkich dziedzin. // Plan Beveridgea // domaga si objcia zakresem ubezpiecze spoecznych ogu obywateli, bez wzgldu na charakter ich pracy (najemny czy samodzielny), a nawet bez wzgldu na to, czy pracuj w ogle zarobkowo, czy te utrzymuj si z innych rde. Oznaczaoby to wczenie do zasigu ubezpiecze 47 milionw osb, z ktrych circa 18,1 milionw stanowiliby pracownicy najemni, 2,6 miliona samodzielnie zarobkujcy, 9,45 miliona kobiety zamne, 2,3 miliona osoby w wieku produkcyjnym nie pracujce zarobkowo, 9,8 miliona dzieci poniej 15 lat oraz 4,75 miliona starcy powyej 65 lat (liczby wg szacunku na r. 1944). Og tych osb ma otrzyma pene ubezpieczenie w stosunku do wszystkich grocych im ryzyk losowych, poniewa jednak ryzyka te nie s dla caej masy ubezpieczonych jednakowe, wic dzieli si j na 6 klas, odpowiadajcych podanemu wyej wyliczeniu. Najszerszy wachlarz ryzyk przewiduje si w stosunku do pracownikw najemnych, ktrzy maj mie prawo do wiadcze w razie staroci, niezdolnoci do pracy (tzn. zarwno choroby, jak i inwalidztwa), bezrobocia, wypadku przy pracy, a ponadto do zasiku pogrzebowego i penego leczenia w razie choroby. W stosunku do innych klas odpadaj pewne wiadczenia, np. zasiek bezrobocia dla samodzielnie zarobkujcych i niepracujcych zarobkowo, wchodz w gr natomiast inne, nie stosowane wobec pracownikw najemnych, jak np. zasiek na przeszkolenie zawodowe (training benet), majcy umoliwi nabycie nowych umiejtnoci w razie zmiany sytuacji yciowej. Najbardziej powszechny charakter maj wiadczenia na staro i pogrzebowe oraz pomoc lecznicza, ktrych wprowadzenie przewiduje si w stosunku do wszystkich klas ubezpieczonych. Podkreli naley, e plan Beveridgea zrywa z tradycyjnym schematyzmem ujmowania ryzyk ubezpieczeniowych, wprowadzajc w tej dziedzinie wiele zmian i uzupenie, majcych na celu lepsze dopasowanie wiadcze do potrzeb. Szczeglnie interesujce z tego punktu widzenia, jest potraktowanie w planie grupy kobiet zamnych, ktre w dotychczasowych systemach ubezpieczeniowych objte

bylimy idealni, dziay si u nas nie zawsze dobre rzeczy, ale dziki temu, e istnielimy i rzdzilimy poow kontynentu, take wam yo si lepiej. Mit ten jest jednak uyteczny rwnie dla rodowisk liberalno-prawicowych. Mog one przekonywa, e w epoce, gdy komunizm zagraa caej ludzkoci, naleao i na taktyczne i czasowe ustpstwa. Dzi natomiast, gdy komunizmu ju nie ma, czas odej od anachronicznych fanaberii w rodzaju skracania czasu pracy, dbaoci o BHP, zasikw dla bezrobotnych, budownictwa komunalnego itp., itd. Dobrobyt i obto zapewni przekonuj neoliberaowie mechanizmy rynkowe, nie zakcane przez marnotrawny socjal. Z kolei dla lewicy demokratycznej i antysowieckiej, jak zachodnie socjaldemokracje, tego rodzaju opowieci stanowi alibi dla biernoci i kapitulanctwa wobec Kapitau. Mwi one, e owszem, kiedy walczylimy skutecznie o rozwizania prospoeczne, ale byo nam znacznie atwiej, gdy istnia sowiecki straszak, za dzi, sami rozumiecie, cho staramy si jak dawniej, to moemy o wiele, wiele mniej. Mit ten jest atwy do obalenia, a jego trwanie wbrew oczywistociom tumaczy naley wanie uytecznoci dla wielu odmiennych opcji politycznych. Gdyby to rozrost potgi sowieckiej by kluczow si sprawcz ufundowania pastw opiekuczych w wikszoci krajw Zachodu, wszelkie tego typu rozwizania i reformy powinny pojawi si na tym etapie w wycznie zalkowej formie nie wczeniej ni w okolicach lat 1944-45. Byo za zupenie inaczej. W Stanach Zjednoczonych, a wic w czoowym pastwie liberalnego kapitalizmu, daleko posunite reformy socjalne, bazujce na etatystycznych rozwizaniach spoeczno-gospodarczych, rozpoczto ponad dekad wczeniej, wraz z wdroeniem w 1933 r. przez prezydenta Roosevelta programu o nazwie New Deal. W Belgii rwnie od roku 1933 wcielano w ycie podobny projekt reform Het Plan De Man, autorstwa wybitnego dziaacza i myliciela socjalistycznego (i niestety pniejszego kolaboranta hitlerowskiego), Henri de Mana, od 1935 r. ministra robt publicznych. Podobna bya od 1936 r. polityka francuskiego rzdu pod wodz socjalisty Leona Bluma, a od pocztku lat 30. dwukrotnych przerwanych najpierw porak wyborcz, a pniej puczem gen. Franco rzdw Frontu Ludowego w Hiszpanii. W tych dwch ostatnich przypadkach w skad prosocjalnych rzdw weszli te komunici, ale to nie oni nadawali im ton, lecz demokratyczna lewica, zdystansowana wobec Sowietw. Z kolei w Wiel-

135
s zazwyczaj oglnymi przepisami, tzn. ich uprawnienia do wiadcze uzalenione s od faktu zarobkowania poza pomoc lecznicz i poonicz oraz rent wdowi, przyznawan im niekiedy z tytuu ubezpieczenia ma. Rozwizania te nie bior pod uwag, e sytuacja kobiety zamnej ma charakter szczeglny i wie si z szeregiem swoistych ryzyk, wymagajcych zastosowania odrbnego ukadu wiadcze. Nie wydaje si rwnie waciwe wizanie tych wiadcze z zarobkowaniem samej kobiety zamnej, gdy jej praca w domu na rzecz rodziny, majca tak doniose znaczenie spoeczne, powinna by dostatecznym uzasadnieniem dla penego udziau w planie oglnego zabezpieczenia. Wychodzc z tych zaoe, plan Beveridgea wyodrbnia kobiety zamne w osobn klas ubezpieczonych, stwarzajc dla nich szeroko rozbudowany system wiadcze, opartych na ubezpieczeniu ma, bez obowizku opacania skadek przez same kobiety na wasny rachunek. wiadczenia te obejmuj czciowo szereg nowych, nie uwzgldnianych dotychczas ryzyk, jak np. ryzyko separacji, rozwodu lub porzucenia, ktre traktowane s w zasadzie na rwni z ryzykiem wdowiestwa. Przewiduje si rwnie wiadczenia na wypadek choroby poczonej z niemonoci prowadzenia gospodarstwa domowego; wiadczenie polega ma w tym wypadku na opaceniu kosztw pomocy domowej. Z drugiej strony poddaje si natomiast pewnej korekcie zasady udzielania znanych uprzednio wiadcze. I tak np. renty wdowie maj by wypacane dugoterminowo tylko w przypadkach stwierdzonej niezdolnoci do pracy, poza tym za maj nosi charakter krtkoterminowych zasikw, przeduanych jednak w razie posiadania nieletnich dzieci na okres do ukoczenia przez nie nauki szkolnej, a w razie potrzeby nabycia pewnych kwalikacji zawodowych dla stworzenia sobie wasnych podstaw egzystencji na okres przeszkolenia, nie duszy ni 6 miesicy. W ten sposb stwarza si pewn cigo wiadcze, gwarantujc pene pokrycie potrzeb, przy unikniciu jednak wszelkich przerostw, wynikajcych z automatycznego udzielania wiadcze w przypadkach nieuzasadnionych istotnymi potrzebami. Ryzyka losowe, dotykajce rodzin w osobie zarobkujcego ma, stwarzaj wedug planu Beveridgea uprawnienia do wiadcze, wymierzanych z uwzgldnieniem potrzeb nie samego pracownika, lecz pary maeskiej, o ile ona nie pracuje zarobkowo. Wymiar tego cznego wiadczenia rwna si sumie wiadcze, do jakich mieliby prawo wspmaonkowie w razie, gdyby oboje zarobkowali. W przypadku macierzystwa kobiecie zamnej przysugiwa maj obok pomocy leczniczej i pooniczej take wiadczenia pienine (zasiek macierzyski). Fakt wykonywania pracy zarobkowej nie warunkuje uzyskania tego zasiku, wpywa jedynie na jego wikszy wymiar. Jest to zreszt jedyny wypadek, w ktrym Beveridge dopuszcza wpyw zarobkowania kobiety zamnej na wysoko przysugujcych jej wiadcze. We wszystkich pozostaych przypadkach ubezpieczenie kobiety zamnej z tytuu wasnego zarobkowania nie odgrywa w oglnym systemie zabezpieczenia

kiej Brytanii plan radykalnych reform socjalnych przygotowaa komisja istniejca formalnie od 10 czerwca 1941 r. Program ten, nazwany Planem Beveridgea zosta ogoszony publicznie u schyku roku 1942, a wic nie w obliczu realnego straszaka sowieckiego, lecz wtedy, gdy ZSRR walczy o przetrwanie z najazdem hitlerowskim i nikomu nie nia si przysza potga Bloku Wschodniego. Tyle mwi fakty i daty. Nie sposb cakowicie wykluczy wpywu Sowietw i realiw zimnej wojny na zachodni model pastwa opiekuczego. Jednak nie by to czynnik kluczowy, a na pewno nie on zadecydowa o reorientacji w polityce gospodarczej i spoecznej krajw Zachodu. Czynnikiem tym by natomiast krach liberalnego kapitalizmu, ktry nastpi wraz z Wielkim Kryzysem, majcym miejsce od jesieni 1929 r. Mrzonkami okazay si wwczas obietnice i nadzieje mwice, i moliwie najmniej regulowany rynek zapewnia optymalny rozwj oraz wzrost dobrobytu. Zamiast tego pojawia si klska biedy, bezrobocia i gigantycznej eskalacji problemw spoecznych. I wanie to sprawio, e na paszczynie intelektualnej oraz konkretnych decyzji politycznych dokonaa si daleko idca zmiana w kwestii postrzegania roli pastwa w sferze spoeczno-gospodarczej. To nie sowieckie bagnety ufundoway pastwo opiekucze to zbankrutowany liberalny kapitalizm skoni Zachd do reeksji i opamitania. Jeli dzisiejszy kryzys gospodarczy jest porwnywany do wydarze z przeomu lat 20. i 30., tym bardziej naley pamita o owym fakcie a wszelkie rodowiska zarazem prospoeczne i demokratyczne powinny o nim przypomina najbardziej doniosym gosem. Z tego wanie wzgldu publikujemy w obliczu kolejnego krachu wolnorynkowych mrzonek dwa teksty powicone temu problemowi. Pierwszy z nich nie potrzebuje wprowadzenia zarwno autor, prezydent USA Franklin Delano Roosevelt, jak i jego New Deal, s dobrze znani. Warto natomiast wspomnie nieco wicej o drugim z prezentowanych artykuw. Jego autor, Wacaw Szubert (1912-1994), jako zaledwie 24-latek obroni na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jzefa Pisudskiego w Warszawie prac doktorsk pt. Dzieje ubezpieczenia na wypadek bezrobocia w Anglii. Od roku 1937 wchodzi w skad zarzdu Polskiego Towarzystwa Polityki Spoecznej, fachowej i cenionej instytucji zajmujcej si tak tematyk. Tu po wojnie wsptworzy w odzi Polski Instytut Suby Spoecznej, zlikwidowany na pocztku lat 50. przez wadze komunistyczne. Wanie w ramach dziaalnoci PISS powsta w 1946 r.

136
tej kategorii osb powaniejszej roli, dajc prawa do wiadcze zredukowanych i skalkulowanych w taki sposb, e rwnaj si one kwocie przypadajcej na on w cznym wiadczeniu dla pary maeskiej, wspomnianym powyej. Plan Beveridgea przewiduje jeszcze jednorazowy zasiek maeski, udzielany kobiecie na podstawie uprzedniego ubezpieczenia w momencie zawarcia maestwa. Konstrukcja i wymiar wiadcze ubezpieczeniowych to nastpna dziedzina, w ktrej plan Beveridgea postuluje due zmiany, zgodnie ze swym zasadniczym deniem do penego pokrycia potrzeb i usunicia rde niedostatku. Nastawienie to rozstrzyga o koniecznoci znacznej podwyki wiadcze, przeduenia okresw ich wypacania oraz zagodzenia warunkw uzyskania wiadcze, w przeciwstawieniu do regu, obowizujcych dotd zazwyczaj w ubezpieczeniach. Opierajc si na tradycji anglosaskiej, Beveridge postuluje jednolity wymiar wiadcze, odpowiadajcy minimum egzystencji, pragnie jednak nada tej jednolitoci szersze ni dotychczas znaczenie, uniezaleniajc wysoko wiadcze nie tylko od pobieranych uprzednio zarobkw, lecz take od rodzaju ryzyka losowego, ktre wywoao utrat zarobku. Staje on bowiem na stanowisku, e potrzeby czowieka czy rodziny, pozbawionej dotychczasowych rde egzystencji, s w zasadzie we wszystkich przypadkach ryzyk jednakowe, nie ma zatem podstaw do stosowania rnic, uzasadnianych zazwyczaj wzgldami nansowymi lub technicznymi, a nie rzeczowymi. W nielicznych przypadkach, gdy potrzeby maj szczeglny charakter, jak np. w razie macierzystwa, dopuszcza si wyszy od oglnego wymiar wiadcze; ma to jednak charakter wyjtku. W zasadzie obowizywa maj jednolite normy wiadcze, co nie tylko upraszcza w ogromnym stopniu ich wymiar i usuwa wiele nieusprawiedliwionych i krzywdzcych rnic w ich wysokoci w stosunku do rnych grup otrzymujcych zasiki, lecz ponadto realizuje w znacznej mierze postulat gbiej pojtego scalenia ubezpiecze. // Okresy udzielania wiadcze unormowane s w planie Beveridgea zgodnie z ogln zasad penego pokrycia potrzeb, wynikajcych z wydarze losowych. Odrzuca si wszelkie automatyczne ograniczenia, stosowane zwaszcza w ubezpieczeniach krtkoterminowych, ze wzgldu na rwnowag nansow ubezpiecze. I w tym wypadku, podobnie jak w innych, na plan pierwszy wysuwa si ukad potrzeb, ktry decyduje o strukturze ubezpieczenia, natomiast kalkulacja nansowa zepchnita zostaje niejako do roli wtrnej, polegajcej na znalezieniu technicznych rozwiza, zgodnych z zasadniczymi zaoeniami. Jako zasad przyjmuje si, e wypata wiadczenia nie moe ulec przerwie lub zawieszeniu, jeli potrzeba wywoana wydarzeniem losowym trwa nadal. I tak np. zasiek z tytuu bezrobocia ma by udzielany przez cay okres braku pracy, z tym tylko ograniczeniem, e po procznym okresie pobierania zasiku, warunkiem dalszej wypaty ma by uczszczanie na kurs przeszkolenia zawodowego lub do orodka pracy. Podobnie bezterminowa ma by wypata zasiku inwalidzkiego z warunkiem poddania si przeszkoleniu, o ile okolicznoci

prezentowany przez nas we fragmentach artyku W. Szuberta, powicony Planowi Beveridgea. Zaoenia owego programu reform socjalnych znajdziecie w tym tekcie. Doda naley natomiast kilka informacji o wprowadzaniu go w ycie. Planem Beveridgea (lub Raportem Beveridgea) popularnie nazywany jest raport Midzyresortowej Komisji ds. Zabezpiecze Spoecznych i Instytucji Pokrewnych (Inter-Departmental Committee on Social Insurance and Allied Services), na ktrej czele sta wybitny ekonomista William Beveridge (urzdnik pastwowy, wsppracownik kilku gabinetw rzdowych, dyrektor London School of Economics i wykadowca Oxfordu), zwizany m.in. z lewicowym Towarzystwem Fabiaskim (Fabian Society). Komisja powstaa w celu dokonania gruntownego przegldu szeroko rozumianego systemu zabezpiecze spoecznych. Jej powoanie ogosi 10 czerwca 1941 r. laburzystowski polityk Arthur Greenwood, minister bez teki w koalicyjnym gabinecie wojennym premiera Churchilla. Greenwood przewodniczy Komisji ds. Odbudowy Powojennej (Committee on Reconstruction Problems), ktra zajmowaa si kreleniem wizji pastwa brytyjskiego po zakoczeniu dziaa wojennych. W raporcie Beveridgea wprost zapisano, e w tym przeomowym momencie historycznym konieczne bd rewolucyjne, a nie ewolucyjne zmiany. Prace nad dokumentem trway niemal ptora roku. W listopadzie 1942 r. spierano si, czy ogosi go w postaci tzw. biaej ksigi. Niektrzy prominentni konserwatyci w gabinecie Churchilla sugerowali opnienie publikacji; powtpiewano w realno tak szeroko zakrojonego programu. Mimo to, na pocztku grudnia dokument ujrza wiato dzienne. Spotka si z masowym zainteresowaniem (do koca roku sprzedano kilkaset tysicy egzemplarzy) i niemal powszechnym poparciem we wszystkich grupach spoecznych odzyway si nawet gosy, e prosocjalne reformy powinny i jeszcze dalej. Chwaliy go bardzo rne rodowiska ideowe oraz media, silnego poparcia udzielio anglikaskie duchowiestwo. Szerokie poparcie dla dokumentu wynikao z powszechnego przekonania o koniecznoci wyonienia si zupenie nowego adu po wojnie, a take z uywanych przez Beveridgea argumentw m.in. wykazywa on, e stworzenie pastwa opiekuczego zwikszy konkurencyjno brytyjskiej gospodarki. W lutym 1943 r. rzd ogosi, e nie bdzie na razie wprowadza w ycie propozycji sformuowa-

137
na to zezwalaj. Niektre wiadczenia maj z natury rzeczy charakter wypat ograniczonych w czasie, jak np. zasiek chorobowy, macierzyski czy wdowi //. Wwczas jednak stwarza si moliwo kontynuowania bez adnej przerwy wiadcze z innego tytuu, jeli potrzeba cho o zmienionym charakterze trwa nadal. I tak np. zasiek chorobowy przechodzi po upywie pewnego czasu automatycznie w inwalidzki, zasiek wdowi moe by zastpiony zasikiem na przeszkolenie zawodowe lub na opiek nad dziemi etc. To wizanie wiadcze przy zachowaniu penej ich cigoci nadaje ubezpieczeniom spoecznym charakter jednolitego, wewntrznie zharmonizowanego systemu. Szczegln uwag powica Beveridge rentom starczym, ktre ze wzgldu na wprowadzenie ich we wszystkich klasach ubezpieczonych i ogln tendencj, wzrastania liczbowego starszych rocznikw wieku, wysuwaj si spord wszystkich wiadcze jako najliczniejsze i najbardziej kosztowne. W tym jedynym przypadku dopuszcza Beveridge odstpstwo od oglnych zasad wymiaru wiadcze na rzecz koniecznoci nansowych, przewidujc, e renty te bd przejciowo wypacane w zanionej wysokoci i osign peny wymiar, na drodze stopniowych podwyek, dopiero po 20 latach. W tym przejciowym okresie uzupenianie rent ma przypa opiece spoecznej. Ustalajc jako granic wieku starczego 65 lat dla mczyzn i 60 lat dla kobiet, Beveridge postanawia rwnoczenie, e warunkiem uzyskania tej renty ma by faktyczne zaprzestanie pracy. Przewiduje si przy tym premiowanie opnionych zgosze o rent starcz, w celu stworzenia pewnej dodatkowej zachty do duszego pozostawania w aktywnoci zawodowej i korzystania ze wiadcze tylko w razie niezbdnej potrzeby. Uwagi powysze wprowadzaj ju nas w dziedzin warunkw przyznawania wiadcze, ktre w planie Beve-

nych w raporcie, gdy s niezwykle kosztowne, co moe zaway na wyniku wojny. W kocu jednak Churchill zapowiedzia, e w programach powojennej odbudowy, ktrych wprowadzenie w ycie przypadnie nowemu rzdowi, wyonionemu w wyborach, znajd si kompleksowe ubezpieczenia spoeczne (dla wszystkich obywateli, przez cae ycie) oraz rozbudowa publicznych usug zdrowotnych i socjalnych. Powojenny ad mia opiera si ponadto na rozwoju sektora publicznego w gospodarce oraz na polityce penego zatrudnienia. Jeszcze przed kocem wojny stworzono komisj rzdow, ktra zaja si analiz moliwoci wprowadzenia w ycie wnioskw zawartych w raporcie; pokosiem jej dziaania byo kilka biaych ksig (np. w sprawie przyszego systemu opieki zdrowotnej), a take m.in. ustawa wprowadzajca bezpatne szkolnictwo rednie (1944). Propozycje zawarte w raporcie znalazy jednak urzeczywistnienie przede wszystkim w kolejnych posuniciach rzdu laburzystw (1945-51), ktrzy wygrali pierwsze powojenne wybory. Na powojenne brytyjskie pastwo opiekucze, ktrego prototypem bya wizja zawarta w raporcie, zoyo si m.in. wprowadzenie dodatkw rodzinnych (1945), powszechnej publicznej suby zdrowia (1946) i podwyka wiadcze emerytalnych (1947). Planowi Beveridgea przypisuje si spopularyzowanie pojcia pastwo opiekucze.

(rem)

WILLIAM BEVERIDGE W BERLINIE

R. ba DEUTSCHE FOTOTHEK, AUTOR: ABRAHAM PISAREK

138

ridgea ulegaj znacznemu zagodzeniu, na skutek pewnego rozlunienia zwizku pomidzy uprawnieniami do wiadcze a opacaniem skadek. Wie si to z przyjciem zasady, e przerwy w zarobkowaniu, wynikajce z niektrych wydarze losowych, przede wszystkim z bezrobocia i inwalidztwa, zaliczane s do okresu uprawnie ubezpieczeniowych, na rwni z okresami opacania skadek. // Skadki odgrywaj // du rol w planie Beveridgea, stanowic podstawowe rdo nansowania caego systemu. Odpowiada to wysokiej zdolnoci ubezpieczeniowej spoeczestwa angielskiego, ktre zdolne jest do bezporedniego poniesienia do znacznych ciarw, zwizanych z zaspokojeniem przyszych potrzeb. Wie si to rwnie z oglnym nastawieniem tego spoeczestwa, ktre docenia w peni znaczenie wasnego aktywnego wkadu w urzdzenia spoeczne, niechtne jest natomiast wszelkiej akcji wiadczeniowej o charakterze zapomg (doles), udzielanych na gruncie badania stanu potrzeby (means test). Pojcia te le

u podstaw planu Beveridgea, ktry harmonizuje w swoisty sposb tendencje kolektywno-zaopatrzeniowe z zachowaniem pewnych zasad czysto ubezpieczeniowych. // Opieka spoeczna to uzupenienie dziaalnoci ubezpiecze spoecznych w stosunku do tych kategorii osb, ktre pomimo szerokiej rozbudowy wiadcze ubezpieczeniowych nie bd w stanie w ich ramach si pomieci. aden system ubezpieczeniowy, nawet tak liberalnie i szeroko pomylany jak w planie Beveridgea nie moe pokry cakowicie wszystkich potrzeb, zwizanych z wydarzeniami losowymi. Zwykle pozostaje tu pewien margines potrzeb, moliwych do uwzgldnienia tylko w ramach akcji opiekuczej, jako mniej schematycznej i nie zwizanej tak cisymi przepisami prawnymi. W przypadku planu Beveridgea margines ten jest stosunkowo wski, obejmuje jednak pewne kategorie osb, ktre bd to nie zdoaj pomimo mocno zliberalizowanych przepisw naby uprawnie do wiadcze, bd utrac te wiadczenia

ZA NOWY WSPANIAY WIAT! RYSUNEK W PRASIE BRYTYJSKIEJ PO OGOSZENIU PLANU BEVERIDGEA LESLIE ILLINGWORTH, LLYFRGELL GENEDLAETHOL CYMRU

139
wskutek nie poddania si rygorom ubezpieczeniowym (np. bezrobotny odmawiajcy poddania si przeszkoleniu), bd wreszcie maj specjalne potrzeby, nie mieszczce si w ramach akcji wiadczeniowej ubezpiecze (np. choroby wymagajce szczeglnej kuracji i opieki, niektre przypadki separacji maeskiej lub porzucenia ony etc.). Ponadto w przejciowym okresie zadaniem akcji opiekuczej ma by uzupenianie rent starczych, do czasu wypacania ich w penej wysokoci. Niezbdne jest zatem utrzymanie opieki spoecznej, cho naley oczekiwa, e zasig jej w miar rozbudowy wiadcze ubezpieczeniowych bdzie si zacienia. Reforma w tej dziedzinie polega ma // na uproszczeniu struktury administracyjnej wadz opiekuczych oraz ustaleniu jednolitych zasad oceny potrzeb i wymiaru zasikw, na miejsce stosowanych obecnie w tej dziedzinie kilku odrbnych systemw. Odrbny rodzaj wiadcze stanowi maj // dodatki na dzieci, ktrych rola polega ma na zagwarantowaniu minimum dochodu dla licznych rodzin w czasie zarobkowania, podobnie jak wiadczenia ubezpieczeniowe gwarantuj to minimum podczas przerw w pobieraniu zarobku lub jego utraty. Konstrukcja dodatkw na dzieci, majcych usun nastpne wane rdo niedostatku, pomylana jest w planie Beveridgea w ten sposb, aby stanowiy one istotn pomoc dla rodzin posiadajcych wiksz liczb dzieci, nie pokrywajc jednak penych kosztw ich utrzymania. W ten sposb zaakcentowana jest raz jeszcze zasada harmonizowania akcji zabezpieczeniowej pastwa z wkadem wasnym jednostki, opartym na jej inicjatywie i poczuciu odpowiedzialnoci. Dodatki maj by wypacane, poczynajc od drugiego dziecka, w wysokoci 8 szylingw tygodniowo, co odpowiada na og kosztom wyywienia i ubrania dziecka, bez uwzgldnienia jednak innych potrzeb (jak np. zwikszone wydatki na mieszkanie). Finansowanie dodatku na dzieci planowane jest w caoci z funduszw publicznych. Wszystkie omwione powyej rodzaje wiadcze skadaj si na peny system zabezpieczenia spoecznego, ktry ma zagwarantowa wolno od niedostatku i ndzy ogowi obywateli. System ten, pomylany jako konsekwentna i wewntrznie zharmonizowana cao, ma by rwnie w praktycznym wykonaniu zwarty i jednolity. W tym celu planuje Beveridge utworzenie specjalnego resortu pn. Ministerstwa Zabezpieczenia Spoecznego (Ministry of Social Security), ktremu podlega maj zarwno ubezpieczenia i opieka spoeczna, jak i administrowanie funduszami przeznaczonymi na dodatki na dzieci. W ten sposb ma by osignite scalenie organizacyjne systemu wiadcze spoecznych, czemu towarzyszy jednak denie do decentralizacji i rozbudowy rnych form lokalnych agend wykonawczych w dostosowaniu do potrzeb poszczeglnych kategorii ubezpieczonych. Duy nacisk kadzie si na dobr i szkolenie personelu administracji spoecznej, ze szczeglnym uwzgldnieniem problemw czowieka, ktre wysuwaj si w sferze dziaania tej administracji na miejsce naczelne. Ministerstwu Zabezpieczenia Spoecznego podlega ma fundusz ubezpiecze spoecznych (social insurance fund), w ktrym koncentrowa si maj wszystkie wpywy ubezpiecze i z ktrego maj by dokonywane wypaty na wszelkie wiadczenia. Wreszcie, przy Ministerstwie Zabezpieczenia Spoecznego przewidziana jest Komisja ubezpiecze spoecznych (Social Insurance Statutory Committee), ktrej zadanie polega ma na kontrolowaniu sytuacji nansowej ubezpiecze oraz realnej wartoci wypacanych przez nie wiadcze. Zaliczenie tej ostatniej sprawy do gwnych zada komisji wiadczy o deniu twrcw planu do trwaego zharmonizowania wysokoci wiadcze z potrzebami, take na wypadek przyszych zmian kosztw utrzymania i siy nabywczej pienidza. Sprawy opieki nad zdrowiem wykraczaj ju poza dziedzin walki z niedostatkiem, nie s zatem objte bezporednio planem zabezpieczenia spoecznego. cisy zwizek tych spraw z ubezpieczeniami spoecznymi i opiek sprawi jednak, e nie mogy by one w planie Beveridgea cakowicie pominite. Ju przy omawianiu wiadcze ubezpieczeniowych zatrca on wielokrotnie o sprawy lecznictwa, traktujc pomoc lekarsk jako jedno ze wiadcze powszechnych, dostpnych dla wszystkich ubezpieczonych. // plan Beveridgea pragnie oprze sub zdrowia na zasadzie penej powszechnoci bez wizania jej jednak organizacyjnie i nansowo z ubezpieczeniami spoecznymi. Przejawia si w tym znana ju przed wojn tendencja poczenia rnych form spoecznego lecznictwa, wraz z lecznictwem ubezpieczeniowym w jednolity system powszechnej suby zdrowia, dostpnej bezpatnie dla wszystkich obywateli, przy rwnoczesnym ograniczeniu ubezpiecze spoecznych do ich waciwej roli: udzielania wiadcze pieninych w przypadkach wydarze losowych. Plan Beveridgea wyciga pene konsekwencje z tego stanowiska, postulujc stworzenie suby zdrowia, udzielajcej wszelkich form pomocy leczniczej wszystkim obywatelom bez pobierania od nich jakichkolwiek opat. Odpowiadaoby to realizacji powszechnego prawa do zdrowia, analogicznie do uznanego ju wczeniej prawa do owiaty. // Plan Beveridgea, tak rewolucyjny niekiedy w swej treci, stanowi jednak w istocie jedynie wycignicie konsekwencji z dotychczasowej linii rozwojowej wiadcze spoecznych w Anglii, do ktrej stale w swych koncepcjach nawizuje. Sam Beveridge, podnoszc t cech planu, okrela go jako rewolucj typu brytyjskiego. //

Wacaw Szubert

Powyszy tekst to obszerne fragmenty artykuu zamieszczonego w pimie Suba Spoeczna, rocznik I, 1946, a nastpnie opublikowanego w formie broszury pt. Plan Beveridgea przez Polski Instytut Suby Spoecznej, prawdopodobnie rok pniej (brak daty wydania). Od tamtej pory tekst nie by wznawiany. Tytu niniejszego fragmentu pochodzi od redakcji Obywatela. W tekcie uwspczeniono pisowni wedle obecnych regu. Udostpni i opracowa R. Okraska.

140

Nowy ad
F D R Problem podatkowy jest bezsprzecznie jednym z najwaniejszych problemw, ktrymi si musimy zaj. Rwnie i tu mona znale rozwizanie, jeli zgodzimy si na zastosowanie metod gospodarki planowej. Jednakowo nie naley zapomina, e o ile zamierzamy w ogle cokolwiek podj dla zmniejszenia nacisku ruby podatkowej i przeprowadzenia lepszego podziau ciarw podatkowych, musimy rwnoczenie szuka rozwizania i innych problemw pastwowych, najcilej z tym zwizanych i musimy te mie odwag zastosowania takiego rozwizania. //

NASZE TRA DYCJE

westia podatkowa zmusza nas znowu do zbadania funkcji aparatu rzdowego, wynikiem za kadego podobnego badania musi by zawarty od A do Z system nansowy. Dlatego w przewaajcej czci wypadkw jest rzecz zupenie niemoliw jakikolwiek szczeg dziaalnoci rzdu oddzieli od jego kosztw, obojtnie, czy chodzi o przedsiwzicia faktyczne, czy te planowane. Nowoczesne pastwo musi si zaj gospodark, niezalenie od tego, czy jest mu to na rk, czy te nie. Nasza nowoczesna cywilizacja zmusza nas do tego. W dawniejszych czasach na przykad budowalimy dom, w tym za domu umieszczalimy umysowo chorych spord nas. Od tej chwili ludno ju wcale si o nich nie troszczya. Nie czynilimy tego nawet z wszystkimi umysowo chorymi. Tysice ich yo rozproszonych po rnych gminach, ukrytych gdzie w ciemnych komrkach lub na poddaszach. W caym pastwie bya moc niedorozwinitych umysowo dzieci, o ktre pastwo podwczas w ogle si nie troszczyo. Wtenczas istniay jeszcze wizienia majce po

szedziesit do siedemdziesiciu lat, o celach dwch metrw dugoci, siedemdziesiciu piciu centymetrw szerokoci i dwch metrw wysokoci i jeszcze przed dwudziestu laty uwaalimy to za rzecz zupenie w porzdku. Ba, zakady takie jeszcze dzi s w uytku. Przytoczyem ten przykad dlatego, e dopiero w ostatnich dziesiciu latach stao si w naszej nowoczesnej cywilizacji powszechnym uczucie, i w administracji naszych zamknitych zakadw nie stosujemy odpowiednich metod. W r. 1930 byo w stanie Nowy Jork okoo sze do siedmiu tysicy wizie i domw wariatw. Przy tym nie wliczono zakadw rozmaitych hrabstw, miast i gmin. Nowoczesna cywilizacja zmusia nas do zmiany metod dotychczas stosowanych w tej dziedzinie. Co si tyczy na przykad chorb umysowych, to znacznie rozszerzylimy nasze wiadomoci psychiatryczne. Leczymy choroby, ktre przed dwudziestu laty uchodziy za nieuleczalne. Tempo postpu cigle wzrastao tak, e w roku 1930 moglimy ju wyleczy okoo dwadziecia do dwudziestu piciu procent tych nieszczliwych. Jeli znowu chodzi o wizienia, to ideaem naszym pozostaje dzie, w ktrym znaczna wikszo z dziewidziesiciu czterech procent wypuszczonych na wolno skazacw, powracajcych do naszego rodowiska, bdzie moga prowadzi przez reszt lat uczciwy tryb ycia. // Z koniecznoci pastwo wmieszao si w sprawy, ktre dla niego dwadziecia lat temu jako problemy pastwowe w ogle nie istniay na przykad budowa drg. Wtenczas mielimy plan, na pozr wspaniay plan, ktry mia kosztowa dziesi lub pitnacie milionw dolarw; plan ten przewidywa budow wielkich drg komunikacyjnych z Nowego Jorku do Bualo, z Albany do Montrealu, a wwczas nie byo jeszcze tyle powodw do komunikacji z Montrealem, jak dzisiaj. Dzi s betonowane nie tylko gwne arterie ruchu drogowego. Kady farmer przy kadej bocznej drce chce mie przed bram sw kawa betonowej ulicy. Z innego jeszcze powodu wzrosy wydatki pastwowe. Wymagania w dziedzinie szkolnictwa stay si wysze. W roku 1920 stan Nowy Jork uczestniczy w wydatkach na szkolnictwo sum dziesiciu milionw dolarw, dzi wynosz te zapomogi przeszo sto milionw dolarw. Prawie jedna trzecia wszystkich wydatkw rzdu stanu

141
BIBLIOTEKA KONGRESU USA

przypada na wychowanie. Polityka ta jest moe bdna, odpowiada ona jednak myli nowoczesnej i nie sdz, aby kto mg zaproponowa jak inn drog, ktra by nie bya bezwzgldnie reakcyjna. Obok szeregu wzrastajcych wad organizacyjnych, ktre wymieniem // istniej jeszcze inne bardzo wane przyczyny powikszenia si wydatkw pastwowych. // Bardzo wany wpyw wywara opinia publiczna na oglne koszta departamentu dobra publicznego. Pienidze dla tego departamentu wynosiy w r. 1922 dwiecie dziewidziesit tysicy dolarw. Przez dugie lata utrzymywa si budet prawie na tym samym poziomie. W roku 1932 jednak wzrs on nagle do sumy dziewiciu milionw stu tysicy dolarw, prawie wycznie na podstawie nowych ustaw o ubezpieczeniu na staro, ktre woyy na pastwo nowe obowizki. Czy stan sobie yczy zaoszczdzi rocznie osiem milionw dolarw przez to, e wstrzyma swoje dodatki do pensji starczych, i znowu przeniesie pen odpowiedzialno za dobrobyt starcw bez rodkw do ycia na gminy miejskie i hrabstwa i powrci w tej dziedzinie do stanu z roku 1922? Wemy stanowy departament pracy. Robotnicy wiedz, e za porednictwem tego departamentu mog oni otrzyma prac. Jeszcze w roku 1931 departament ten zaporedniczy przeszo sto tysicy placwek pracy. Kupiec i fabrykant w stanie Nowy Jork wiedzieli, e jest to placwka, ktra reguluje kwestie sporne midzy nimi i ich pracownikami i e proponuje im szczeglne ulepszenia, ktre maj lub musz wprowadzi dla ochrony zdrowia i bezpieczestwa

zatrudnionych u siebie robotnikw. Agenci tego departamentu skontrolowali w roku 1931 wicej anieli osiemset pidziesit tysicy przypadkw dziaalnoci zakadw fabrycznych i przedsibiorstw biurowych. Ta placwka stanowa w codziennej pracy usiuje uchroni robotnika przed wyzyskiem, wprowadzi w ycie zakaz pracy maoletnich, zapewni ochron pracy fabrycznej kobiet, uskuteczni opiek nad robotnikami w razie nieszczliwego wypadku, aby nie stali si ciarami gminy i zapobiec katastrofom takim, jak wielki poar w roku 1911, podczas ktrego stracio ycie sto czterdzieci siedem osb. To jest wanie z ludzkiego stanowiska ta dziedzina dziaalnoci, ktr mamy rozpatrzy pod ktem widzenia kosztw. Administracja departamentu kosztowaa w r. 1931 trzy miliony trzysta tysicy dolarw, a wic o milion siedemset tysicy wicej anieli kosztowaa dziesi lat temu, czyli wicej ni podwjnie. Co byo przyczyn tego wzrostu i czy by on rozsdny? Czy naley polityk, ktrej on jest wynikiem, obali, aby podatki zmalay? W najszerszym pojciu odpowied na te pytania zaley od stanowiska, jakie si chce zaj. Filozofowie dziewitnastego stulecia przywizywali do myli, e rzd ma uzna i przej daleko sigajce zobowizania socjalne, ma albo nawet adn wag. Przyczajc si do tego wskiego punktu widzenia, mona bardzo miao uwaa departament pracy jako niewaciwe urzdzenie, nie baczc na to, e jego dziaalno na niwie spoecznej moe by tak bardzo nawet uyteczna. Z drugiej strony jednak mona si te przyczy do owego pogldu o obowizkach rzdu, ktry niewielu

PLAKATY PROPAGANDOWE I INFORMACYJNE Z CZASW NEW DEALU.

142
sowami, a tak dobrze sformuowa delegowany wolnego pastwa irlandzkiego na Imperialnej Brytyjskiej Konferencji Gospodarczej w Ottawie. Okreli on cel nowoczesnego pastwa, jako stworzenie takich warunkw gospodarczych, ktre moliwie najwikszej iloci ludzi pozwalaj na prowadzenie spokojnego i wygodnego ycia. Przyczajc si znowu do tego pogldu mona atwo doj do przekonania, e nasz departament pracy nie za wiele, lecz za mao wydaje. // Chciabym jeszcze w kilku zdaniach poruszy dziaalno departamentu zdrowia //. Koszta jego stanowi nieznaczn cz oglnych kosztw aparatu pastwowego, wzrosy jednak szybko, poniewa zakres dziaania stale si rozszerza, a kontakt jego z yciem ludnoci stawa si coraz ywszy i serdeczniejszy. Nikt wszake nie moe zarzuci co idei, e zdrowa ludno jest najcenniejszym skarbem, jaki pastwo posiada, bardziej wartociowym i wanym, anieli bogactwo materialne. // Ten wzrost kosztw naley na og przypisa rozwojowi, ktry nastpi dopiero przed kilku laty, kiedy to doszlimy do przekonania, e zdrowie narodu da si naby za pienidze. Wiemy, e za pewn okrelon sum moemy zakupi dla ogu ludnoci wysz ochron przed pewnymi chorobami, jak malari, t febr, tyfusem i nawet grulic. Zwalczanie miertelnoci dzieci i poparcie higieny dziecka kosztowao jeszcze przed dziesiciu laty tylko dwadziecia trzy tysice dolarw. W roku 1931 koszta te wzrosy siedmiokrotnie. W cigu tego okresu czasu miertelno dzieci niezwykle spada i chociaby po czci mona to przypisa naszej dziaalnoci. W roku 1915 na kade tysic niemowlt umierao sto przed osigniciem pierwszego roku ycia. W roku 1922 byo ich ju wedug tego samego rachunku tylko siedemdziesit, w roku za 1930 tylko pidziesit dziewi. Gdyby stopie miertelnoci z roku 1915 pozosta ten sam, musiaoby w roku 1930 w cigu jednego roku umrze dziewi tysicy niemowlt wicej. Czy pastwo ma zaoszczdzi sto czterdzieci cztery tysice dolarw przez to, e ograniczy ono opiek nad macierzystwem i niemowlciem do zakresu z roku 1922? // Wzrost kosztownoci aparatu rzdowego przysparza nam coraz wicej trosk. Ciary bowiem podatkowe tak szybko przybieraj na wadze, e wielu obawia si, e mog si one jeszcze za ich ycia sta cakowicie nie do zniesienia. Ju dzisiaj ich ciar wpywa na cae nasze ycie w daleko sigajcej mierze. Ale pominwszy ju wszystkie te ekstrawagancje i nie baczc na wszelkie wady organizacyjne i marnotrawstwa, nie moemy wszake zaprzeczy, e wzrost kosztw oglnych w znacznym stopniu wypywa z nowego pojcia pastwa, ktre dy do wyszego rodzaju szczcia i bezpieczestwa dla caego narodu. Urzdzenia pastwowe bdce do dyspozycji przecitnego obywatela znacznie si zwikszyy. // W rzeczywistoci chodzi o kwesti, czy mamy dopuci do tego, aby nasze trudnoci gospodarcze i nasza niezdolno organizacyjna skrzyoway si ze zdrowym i koniecznym rozwojem naszej cywilizacji. Moim zdaniem, musz nam wanie nasze cele spoeczne doda bodca do rozprawienia si z tymi problemami. Szczeglnie dwa plany socjalno-polityczne, wysuwajce si teraz wanie na plan pierwszy, dotycz caego zasigu naszej dzisiejszej i przyszej cywilizacji amerykaskiej. Dziewidziesit procent naszych obywateli wszyscy ci, ktrzy pracowa musz i nie yj z inwestowanego kapitau troszczy si ryzykiem bezrobocia (nawet w tym wypadku, gdy jeszcze maj prac) i moliwoci, e na staro bd skazani na pomoc obcych. Dotychczas opinia publiczna nie staraa si o rozwizanie tego problemu; po pierwsze dlatego, e jako mode pastwo mielimy do dyspozycji nietknite rezerwy bogactw, po drugie, e nauki spoeczne znajduj si jeszcze w powijakach i do niedawna gd, bieda i ndza w szczeglnej mierze, traktowane byy jako konieczne i nieodzowne zo.

Naley koniecznie dokona maego przegldu obecnego stanu rzeczy, abymy to, co mamy zamiar usun, widzieli przed sob czarno na biaym! Musimy przy tym wyj ze stanowiska oglnonarodowego, poniewa kady poszczeglny stan zwizkowy i kada okolica kraju znajduj si wobec tego samego problemu i pod wpywem warunkw panujcych rwnie w kadym innym stanie i okolicy kraju. Pewien przypadek z roku 1929 dostarcza tu dobrego przykadu. Gdy przemys samochodowy w Detroit zwolni ze swych tamtejszych zakadw kilkadziesit tysicy

143
robotnikw, przybyo czterdzieci tysicy tych robotnikw do stanu Nowy Jork w poszukiwaniu pracy wdrwka masowa przez prawie jedn trzeci kontynentu. Dzi, gdy kraj jest tak dalece uprzemysowiony, zamknicie dziesiciu procent zakadw przemysowych w kadej gminie, staje si ju bardzo widoczne. Sama przez si staje si jasn absurdalno nowej teorii gospodarczej, sugerowanej narodowi w latach 1928 i 1929, e mimo wszystkich nauk dziejw moliwy jest wzrost produkcji w nieskoczono, dopki tylko pace s dostatecznie wysokie i propaganda sprzeday, zapewniajca zbyt wytworw, uprawiana jest z wielkim naciskiem i rozmachem. Gdy kady ma prac i dobrze zarabia, moe on wszystko naby i za wszystko zapaci. Gdyby wic kada rodzina w Stanach Zjednoczonych posiadaa w r. 1930 jeden samochd i jeden aparat radiowy, musiaaby ona w r. 1940 koniecznie mie dwa auta i dwa radioaparaty, w 1950 trzy dawniejsz teori punktu nasycenia usunito zupenie w kt. e jednak nie pojto starego prawa poday i popytu, byo ju zbrodni. Do tego jeszcze przyczya si smutna gra wysokich urzdnikw pastwowych i kierownikw k nansjery, onglujcych cyframi, aby celowo przesoni wymow faktw. Jeeli w bardzo wielu gaziach przemysu na kadych stu zatrudnionych od dwunastu do pitnastu nie ma pracy, to nie odpowiada to ani prawdzie ani te celowi rzeczy, kiedy si im mwi, e stopie zatrudnienia faktycznie jest znowu normalny obojtnie, czy jakie tam przyczyny czysto psychologiczne mog sta na przeszkodzie w zbycie produktw. W istocie rzecz si ma w ten sposb, e znajdujemy si na przeomie nowego okresu gospodarczego i e produkcja w przewaajcej iloci wypadkw przecigna konsumpcj. Do tego kryzysu domowego [krajowego] przyczy si jeszcze olbrzymi spadek naszego wywozu [eksportu]. Dla zbadania bliszych przyczyn tych zjawisk, nie ma tu oczywicie miejsca. W dalszym cigu musimy wzi pod uwag skutki najbardziej nowoczesnych metod fabrykacji i zbytu. Tak zwana racjonalizacja doprowadzia do tego, e granica staroci przy zastosowaniu pracy ludzkiej nie ley ju pomidzy szedziesitym pitym rokiem ycia a siedemdziesitym, lecz spada do czterdziestu piciu, pidziesiciu lat. Coraz wiksza liczba wielkich przedsibiorstw, acz praktyka ta na szczcie nie jest jeszcze powszechnie stosowana, przyjmowaa ostatnio ju tylko modych ludzi, przy zmniejszaniu [zatrudnienia] za tych przedsibiorstw wyrzucano na bruk przede wszystkim starszych pracownikw. Oznacza to, e problem zaopatrzenia na staro, ktry jeszcze kilka lat temu za powszechn zgod zaczyna si dopiero z siedemdziesitym rokiem ycia, dzi ju dotyczy tysicy ludzi z rozpoczciem lat pidziesiciu lub szedziesiciu. Nigdy moe nie bdziemy w stanie stwierdzi, do jakiego stopnia przemian t naley przypisa katastrofom ostatnich paru lat; jednakowo nie zmienia to ani na jot prawdopodobiestwa, e rwnie nadal musimy si liczy z podobnym rozwojem. Jeli teraz zbierzemy oznaki obecnej sytuacji, tedy znajdziemy si wobec bardzo skomplikowanego problemu przy ktrym bezrobocie i ndza na staro coraz cilej wi si ze sob tak, e nie naley zapomina o jednym, jeli si chce zwalcza drugie; przedsiwzicia wic zaradcze rzdu winny by zorganizowane na podstawie naukowych ekonomicznych rozwaa, a nie ogranicza si do bezplanowej akcji lantropii spoecznej lub dorywczych wybuchw histerii politycznej. Sdzc po przeszoci i teraniejszoci, zawsze bdzie u nas istniao bezrobocie na przemian, odpowiednio do kadorazowego cyklu koniunktur gospodarczych. W rnych dziedzinach gospodarczych i w rnych gaziach przemysu poszukuje si pewnych rodkw i metod dla czciowego przynajmniej wyrwnania dolnej i grnej krzywej rozwoju gospodarczego. Tak na przykad rozwj bardzo wyranie biegnie w kierunku piciodniowego tygodnia pracy. Oznacza to przyjmowanie nowych robotnikw lub przynajmniej mniej redukcji [zatrudnienia]. W tym samym kierunku porusza si rwnie denie do skrcenia dnia pracy w ogle. Nastpnie mamy liczne denia do bardziej planowego podziau pracy. Tak zwany system Cincinnati, ktry zapewnia robotnikowi pewien okrelony okres pracy, powiedzmy czterdzieci osiem tygodni do roku, na ktry go si wanie przyjmuje. Rka w rk za tymi deniami id system Krmpera, wsppraca pomidzy rnorodnymi gaziami przemysu i przyspieszenie tempa budownictwa publicznego oraz prywatnego w czasach kryzysw. Jest to niewtpliwie pikn rzecz, e waciwie we wszystkich stanach zwizkowych rzdy pojy powag pooenia i przedsiwziy pewne rodki zaradcze. Tak na przykad ja, jako gubernator, otrzymaem w r. 1930 od parlamentu stanu Nowy Jork dziewidziesit milionw na roboty publiczne, dwadziecia milionw wicej anieli w roku poprzednim. Rwnie gminy miejskie i hrabstwa przyczyniy si w tym kierunku, skadajc sum czterokrotnie przewyszajc zapomogi dotychczasowe. Wszystko to jednak s tylko rodki tymczasowe, na ktre w przyszoci liczy nie mona, poniewa zaduenie rzdw lokalnych wzrasta w gronej i moe nawet niebezpiecznej mierze. W niektrych czciach kraju chwycono si rodkw o wiele trwalszych i bardziej wytrzymaych. Tak na przykad w Nowym Jorku ustanowiona przeze mnie komisja, skadajca si z czterech przedsibiorcw, jednego przywdcy robotnikw i stanowego komisarza przemysu wesza w narady z koncernami przemysowymi na zasadzie podjcia cilejszej planowoci wewntrz samych gazi przemysu celem lepszego ustabilizowania stopnia zatrudnienia. Przy tych wszystkich jednake prbach i planach wci ujawnia si brak podkadu statystycznego. Wiedzielimy na przykad do dokadnie, jak wielka bya ilo zatrudnionych, liczb bezrobotnych natomiast znalimy tylko zupenie powierzchownie. Tu powstaje bezporednia potrzeba akcji organizacyjnej ze strony rzdu

144
i sfer prywatnych dla poznania prawdziwego wymiaru bezrobocia. Wyjanienia wysokich placwek urzdowych w Waszyngtonie zostay zdyskredytowane a przecie jasnym jest, e nard ma prawo pozna prawdziwe oblicze stanu faktycznego bezrobocia. Poza tym naley liczy si z nastpujcym faktem. Dla wielkiego przedsibiorcy, ktry w normalnych czasach ukada sobie plan wytwrczoci z gry na lat kilka jest planowo rzecz doskona, natomiast dla drobnego przedsibiorcy lub kupca, majcego do czynienia li tylko z jednym gatunkiem towarw s metody planowo-gospodarcze mniej do przyjcia. cia. Dlaczego my, w czterdziestu omiu stanach Zwizku, mielibymy si obawia podjcia tego zadania? Przy tym musimy si oczywicie uchroni przed dwoma niebezpieczestwami. Ubezpieczenia od bezrobocia nie wolno przypadkowo lub pod jakimkolwiek pozorem uczyni jedynie tylko instytucj dobroczynnoci, prowadzc do lenistwa i przeczc wasnym swym celom. Tworzc system ubezpieczenia od bezrobocia musimy wytkn sta i nieprzesuwaln granic dla tych, ktrzy wahaj si w przyjciu proponowanej im pracy oraz znale moliwoci takiego uksztatowania zatrudnienia, aby nikt duej anieli dwa lub trzy miesice w jednym cigu nie pozostawa bez pracy.

Wnioski nasze s rwnie tutaj jasne. Troskliwa planowo, skrcenie dnia roboczego, dokadniejsze statystyki, roboty publiczne i z tuzin innych paliatyw bd w stanie w przyszoci, szczeglnie w czasach kryzysu, zmniejszy bezrobocie. Jednakowo to wszystko razem nawet, nie bdzie w stanie bezrobocia usun. Rwnie w przyszoci bdziemy moe przeywali cikie czasy, rwnie w przyszoci bdziemy zmuszeni przej dusze okresy, ktre z roku na rok nasun nam nowe trudnoci, bd polityczne, bd gospodarcze. Jak dawniej, bdziemy nadal naraeni na przypadkowe wahanie stopnia zatrudnienia, jakie nieraz przeywalimy; na przykad zmiany mody, ktre doprowadziy do zastpienia materiaw bawenianych przez jedwab sztuczny i kryzys teatru, spowodowany wprowadzeniem lmu, szczeglnie za lmu dwikowego. Dalej, mog powsta nowe wynalazki, ktre dadz si porwna ze zjawieniem si samochodu i moemy straci rwnie dalsze rynki zagraniczne. Jedne z tych zmian dadz si ju przewidzie, inne jeszcze nie. Nie mona ich inaczej oczekiwa, anieli przez pewn okrelon form ubezpieczenia od bezrobocia. Nieuniknienie zmierzamy do ubezpieczenia od bezrobocia tak, jak niegdy bylimy zmuszeni wprowadzi odszkodowanie [od] nieszczliwych wypadkw i tak, jak obecnie wznosimy gmach ubezpieczenia spoecznego na staro. Wypadkw bezrobocia, niezawinionych przez robotnikw, jest dziewidziesit procent. Inne narody i rzdy przystpiy ju do zastosowania rnych systemw, zapewniajcych robotnikowi pewn pomoc na wypadek bezrobo-

Drugie niebezpieczestwo tkwi w naturalnej skonnoci do pokrywania kosztw ubezpieczenia z biecych dochodw rzdu. Jest jasnym, e ubezpieczenie od bezrobocia musi si oprze na zasadzie kas ubezpieczeniowych i e sami robotnicy winni uiszcza skadki ubezpieczeniowe. Dobrze przemylany system ubezpieczenia bezrobotnych, jeli ma odpowiada naszym ideaom, musi by samowystarczalny. A jest on bez wtpienia do osignicia. Propozycje, poczynione z pocztkiem roku 1930 przez midzystanow komisj ubezpieczenia od bezrobocia w sprawozdaniu wystosowanym do zwoanej przeze mnie konferencji gubernatorw, zasuguj na to, aby jak najszybciej obrcono je w czyn. // Opracowany przez ni plan cechuje si rozsdkiem i zawiera szereg troskliwie przemylanych zabezpiecze na rne moliwe wypadki. Uwzgldnia on nieregularno charakteru dziaalnoci przemysowej, zachca przedsibiorc do bardziej planowej regulacji tej dziaalnoci i utwierdza moralno i poczucie wasnej godnoci robotnika, tak wielce przez obywatela pastwa demokratycznego cenione przymioty. // Stanom proponuje si przedsiwzicie natychmiastowych krokw celem rozbudowy sieci publicznego porednictwa pracy, poniewa aden system ubezpieczenia bezrobotnych susznie nie speniby swego zadania, gdyby nie istniao dobrze zorganizowane i dobrze prowadzone porednictwo pracy. Komisja bezrobocia winna popiera wspprac poszczeglnych przedsibiorstw i gazi przemysu, poniewa pojedyncze przedsibiorstwo nie jest w stanie przedsiwzi

skutecznych rodkw zaradczych dla osignicia bardziej staych stosunkw zatrudnienia. Sprawozdanie wspomina o dwch przyczynach, ktre day asumpt do zaproponowania obowizkowej skadki przedsibiorcy. Przede wszystkim naszym zdaniem robotnik nie powinien by zmuszony do dalszego obcinania sobie swego zarobku wskutek uiszczania skadek na rzecz funduszu rezerwowego, nastpnie za nansowe zobowizanie przedsibiorcy ustanowione w planie bdzie dla niego staym bodcem do przeciwdziaania bezrobociu w granicach jego wasnych moliwoci. // Fakt, e w stanie Nowy Jork plany ubezpieczenia na staro zyskuj ju wyrane kontury, coraz bardziej zakorzeniaj si w ustawach i mimo trudnoci nansowych, spowodowanych kryzysem, staj si rzeczywistoci, daje mi t pewno, e na polu socjalno-polityczno rwnie nadal bdziemy robili postpy. Zdumiewajca jest ta gboka przemiana myli, jaka dokonaa si w stosunkowo nieznacznym czasie w umysach ludzkich jeszcze dwadziecia lat temu pogldy na zadania pastwa, wyznawane obecnie przez niektrych z nas, wzbudziyby oglny miech lub moe nawet obaw. Dzi nie trzeba zbyt wiele argumentw, aby dowie, e ubezpieczenie na staro logicznie i w sposb nieunikniony zwizane jest z caoci problemu bezrobocia i e w tej kwestii da si rzeczywicie co zrobi. Kady wie, e starzy ludzie z chwil tylko, gdy nie potra si utrzyma prac swych rk, zasilaj szeregi bezrobotnych tak, jak gdyby zostali zredukowani wskutek zastoju w przemyle. Jedyn rnic jest to, e ich zwolnienie nie jest zjawiskiem przejciowym, lecz trwaym. Do problemw tych nie mona oczywicie inaczej podej anieli czciowo i to z pewnych stron. Tak na przykad ustawa o ubezpieczeniu na staro, wydana w r. 1930 w stanie Nowy Jork bya tylko drobnym krokiem na drodze do rozwizania tego problemu w caoci. Nowa za ustawa odnosi si tylko do mczyzn i kobiet majcych lat siedemdziesit i wicej, ale opiera si na susznym zaoeniu, e na dusz met jest rzecz tasz, i przyjemniejsz dla pobierajcych zapomogi, jeli spdzaj reszt swego ywota w swoich wasnych domach, nie za w domu starcw.

Audycja spoeczno-ekologiczna w Studenckim Radiu ak Politechniki dzkiej,

od 1500 do 1800 w kad ostatni sobot miesica

Audycja dla tych, ktrzy szukaj wiedzy, a nie informacji.

Do usyszenia!
eter: 88,8 MHz internet: www.zak.lodz.pl podcast: www.czy-masz-swiadomosc.oai.pl/sub/podcast

Franklin Delano Roosevelt

www.czy-masz-swiadomosc.oai.pl

Powyszy tekst stanowi fragment ksiki F. D. Roosevelta Spojrzenie w przyszo. S to obszerne fragmenty rozdziaw V i VI, pt. Wydatki i podatki i Czy rzeczywicie robimy postpy. Tytu niniejszego fragmentu pochodzi od redakcji Obywatela. Ksika ukazaa si nakadem Wydawnictwa Nowoczesnego, Warszawa 1934, w przekadzie M. F. Sieniawskiego. Od tamtej pory nie bya wznawiana. W tekcie uwspczeniono pisowni wedle obecnych regu. Udostpni i opracowa R. Okraska.
Wsparcie udzielone przez Islandi, Liechtenstein i Norwegi poprzez do nansowanie ze rodkw Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a take ze rodkw budetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarzdowych.

www.obywatel.org.pl

146

Szklane i betonowe domy

U rde spdzielczoci mieszkaniowej i budownictwa spoecznego w Polsce
A P
kaniowych nie miaa zasadniczo charakteru polskiego, z wyjtkiem trzech wielkopolskich, dla ktrych budowa mieszka bya tylko jednym z celw. Na terenie Galicji natomiast budowano lokale spdzielcze o bardzo niskim standardzie, pozbawione urzdze sanitarnych. Wynikao to zapewne z faktu, e budownictwo spdzielcze w Galicji w znacznie wikszym stopniu ni w zaborze pruskim miao charakter dziaalnoci lantropijnej oraz zaangaowanej politycznie, przez co skierowane byo do warstw uboszych. Pierwsze spdzielnie mieszkaniowe tworzone tam byy przez dziaaczy Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej i suyy do zdobycia poparcia w spoeczestwie. Pierwsze prby zakadania spdzielni mieszkaniowych miay miejsce w 1896 r. w Tarnopolu i w 1897 r. w Krakowie. Najstarsze, znane z nazwy inicjatywy w Galicji, to powstae w 1907 r. Powszechne Towarzystwo Budowy Tanich Domw Mieszkaniowych (spdzielnia lokatorska) oraz Towarzystwo Budowlane Urzdniczek Pocztowych w Krakowie (od 1913 r.). Obie spdzielnie miay charakter cakowicie polski. Twrca pierwszej z nich, dr Adolf Gross, ju jako pose do parlamentu austriackiego przyczyni si znaczco do uchwalenia ustawy o funduszu mieszkaniowym w 1910 r., co dao podstawy do upowszechnienia budownictwa spoecznego. W 1912 r. istniao w Galicji 18 polskich i 8 ukraiskich spdzielni mieszkaniowych. Pocztki spdzielczego budownictwa w zaborze rosyjskim miay jeszcze bardziej wyrazisty rys prospoeczny. Przejawem dziaalnoci lantropijnej w zakresie taniego budownictwa w Warszawie bya Spka Cywilna Budowy Mieszka dla Rzemielnikw i Robotnikw, powoana w 1862 r. z inicjatywy prezesa Dyrekcji Szczegowej Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnoci, ksicia Jana Tadeusza Lubomirskiego. Owocem dziaalnoci spki byy cztery domy typu koszarowego i dwa mniejsze dla kilku rodzin. Najwaniejszym osigniciem budownictwa dla robotnikw byo jednak osiedle wybudowane przez Hipolita i Ludwik Wawelbergw na przeomie wiekw, przy ulicy Grczewskiej. W 1902 r. zamieszkiwao je ponad 1200 osb. Do wsptworzenia osiedla Fundacja Wawelbergw zaprosia specjalistw z zakresu zdrowia, higieny i innych dziedzin, aby stworzy osiedle nowocze-

ierwsze zrzeszenia budowlane, cho raczej nie w formie spdzielczej, powstay w Anglii na pocztku XIX wieku. Tame w 1836 r. przyjto pierwsz ustaw o spdzielniach budowlanych. Do koca XIX w. ruch spdzielni mieszkaniowych rozwin si w innych krajach Europy Zachodniej (pocztkowo gwnie w Szwajcarii i Niemczech), a take w Stanach Zjednoczonych. W tym ostatnim kraju pierwsza spdzielnia powstaa w 1831 r., za w 1892 r. spdzielnie typu mieszkaniowo-budowlanego skupiay tam ju 2 mln czonkw. Spdzielnie mieszkaniowe we wspomnianych krajach byy tworzone nie tylko przez robotnikw czy rzemielnikw, ale take m.in. przez urzdnikw i wojskowych. Pierwsze spdzielnie mieszkaniowe na ziemiach polskich zaczy powstawa dopiero pod koniec XIX wieku. Pocztkowo byy to spdzielnie, ktre budoway domy wycznie ze rodkw wasnych i na wasno swoich czonkw. W tym zakresie przodowa zabr pruski, co wynikao z panujcych tam stosunkw spoeczno-gospodarczych. Byy to pierwotnie gwnie spdzielnie niemieckich urzdnikw, cho nieliczni ich polscy czonkowie w wyniku polonizacji tyche spdzielni po 1918 r. zaczli odgrywa w nich kluczow rol. Najstarsz inicjatyw w zaborze pruskim, a tym samym na ziemiach polskich, byo Towarzystwo Mieszkaniowe w Bydgoszczy, powstae w 1890 r., pierwotnie pod niemieck nazw Wohnungsverein. W tym samym roku w Poznaniu powstaa spka budowlana Pomoc, ktra jednak zajmowaa si rwnie budownictwem nie-mieszkaniowym. Zdobya ona szeroki rozgos i skupia osoby z trzech zaborw, w tym takie znakomitoci, jak Helena Modrzejewska i Stefan Cegielski. Korzystajc z zyskw pochodzcych z dzierawy wybudowanych wasnymi rodkami budynkw targowych i hotelu Victoria, spdzielnia wspieraa polsk kultur, gwnie Teatr Polski. Kolejne spdzielnie mieszkaniowe powstaway na terenie Wielkopolski i Pomorza, natomiast w 1908 r. w Chorzowie powstaa pierwsza taka inicjatywa na lsku. Oglnie biorc, spdzielnie w zaborze pruskim budoway domy o stosunkowo wysokim standardzie, za same byy sprawnie zarzdzane i zorganizowane. Jednak ogromna wikszo funkcjonujcych w wczesnych Prusach spdzielni miesz-

147
sne, wzorcowe ze wzgldu na standardy czystoci, wyposaenia mieszka, topogra osiedla i stopie zaspokojenia potrzeb mieszkacw. Utrzymanie tych standardw odbywao si jednak kosztem wprowadzenia w ycie surowego regulaminu, zabraniajcego m.in. picia alkoholu i trzymania w mieszkaniach zwierzt domowych nieprzestrzeganie zasad grozio utrat lokum. Dziaalno lantropijna staa jednak w sprzecznoci z zasadniczymi ideami spdzielczoci, gwnie z suwerenn samorzdnoci ogu czonkw i ich zaangaowaniem w tworzenie spdzielni. Wadze rosyjskie niechtnie jednak odnosiy si do inicjatyw typowo spdzielczych. Lepiej traktoway dziaania lantropijne, o czym moe wiadczy osobiste zaangaowanie ksicia Imeretyskiego na rzecz ukonstytuowania prawnego Fundacji Wawelbergw. Rol wykraczajc poza lantropi odgrywao istniejce od dawna Warszawskie Towarzystwo Higieniczne. Dziaalno publicystyczna i ekspercka Towarzystwa wskazuje, e problem mieszkaniowy widziany by przez jego czonkw znacznie szerzej ni przez najwaniejszych warszawskich lantropw. Obok postulatw udostpnienia tanich kredytw mieszkaniowych i ustanowienia samorzdu miejskiego, WTH wysuno propozycj tworzenia kooperatyw mieszkaniowych na wzr osiedli dla niezamonych robotnikw w Anglii i Niemczech. Staraniem Towarzystwa powstaa w 1909 r. tzw. Delegacja do Spraw Miast-Ogrodw, ktra opracowaa tu przed I wojn wiatow projekt budowy taniego, spdzielczego osiedla dla niezamonych na Mocinach, pod ktrego budow zakupiono grunty ze rodkw powstaej z inicjatywy Wadysawa Dobrzyskiego spki, Towarzystwa Mieszka Staych i Przedmie Ogrodw. Dobrzyski w tym okresie opublikowa szereg prac zwizanych z mieszkalnictwem i spdzielczoci byy to przede wszystkim prace popularyzujce ide miast-ogrodw Ebenezera Howarda (Rozwj idei miast-ogrodw w Krlestwie, 1914 r.; Istota i rozwj idei Howarda, 1917 r.). Inn inicjatyw byo powstae w pocztkach XX w., z inicjatywy Jzefa Szlenkiera, Warszawskie Towarzystwo Budowy i Ulepszania Mieszka dla Niezamonej Ludnoci Pracujcej. Dziaalno lantropijna miaa minimaln skal w stosunku do potrzeb, a budownictwo spdzielcze praktycznie nie istniao. Powstaway natomiast domy dla robotnikw warszawskich przy zakadach pracy pierwszy z nich na Solcu przy mynie parowym ju w 1833 r., kolejne dla urzdnikw kolei warszawskowiedeskiej, za w kocu XIX w. takich osiedli istniao w Krlestwie przynajmniej kilkadziesit. Prawdopodobnie najwikszym skupiskiem tego typu domw na przeomie wiekw w zaborze rosyjskim byy mieszkania dla robotnikw dzkich Zakadw Scheiblera. Pomimo braku wymiernych sukcesw, du aktywno w zakresie organizowania spdzielni mieszkaniowych wykazywao na pocztku XX w. rodowisko dzkich robotnikw. Istnia tam znaczny niedobr mieszka. Wiadomo, e po 1-2 domy posiaday stowarzyszenia spoywcze: Wisa, Zorza i Przyszo. Poza tym, w celu budowy domw robotnicy powoali do ycia kilka stowarzysze spdzielczych. Byy to: Stowarzyszenie Lokatorw, czeskie Towarzystwo Budowy Tanich Mieszka Betania, Towarzystwo Budowy Tanich Mieszka, wszystkie powstae w 1907 r. Najbardziej zaawansowane w realizacji projektw osiedla byo to ostatnie. Jego dziaaczem by Bronisaw Sopoko, sympatyk PPS-Lewica. Towarzystwo miao gotowe projekty budowy osiedla, wyznaczone tereny na

SPDZIELNIE MIESZKANIOWE POD KONIEC R. RYSUNEK Z MIESZKANIA PRZY SZOCI NUMER SPECJALNY PISMA SPLNOTA PRACY, CZASOPISMA POWICONEGO ROZWOJOWI SPDZIELCZOCI, NR Z . . ZE ZBIORW REMIGIUSZA OKRASKI .

148
z ograniczon odpowiedzialnoci, w ktrej udziaowcami byy m.in. Bank Gospodarstwa Krajowego, Fundusz Pracy, ZUS. Zakadano, e z funduszw TOR budowane byyby mieszkania dla robotnikw zarabiajcych poniej 250 z miesicznie, dlatego czynsz za mieszkanie nie powinien przekracza 20 z miesicznie. Miayby to by mieszkania mae (do 36 m2) i moliwie tanie w budowie. Byy to bardzo ambitne postulaty, gdy, jak referowa w 1930 r. Teodor Toeplitz, czynsz za ptoraizbowe mieszkanie spdzielcze wynosi 87 zotych, co przy przecitnej pensji robotnika wynoszcej 200 zotych oznaczao, e przeznacza on na mieszkanie 43% swoich dochodw. W okresie midzywojennym funkcjonoway dwa typy spdzielni mieszkaniowych: mieszkaniowo-budowlane (wasnociowe) i mieszkaniowe (lokatorskie)1. Pierwsze tworzone byy gwnie przez osoby wywodzce si z lepiej sytuowanych warstw spoeczestwa, za budowane przez nie mieszkania po pewnym czasie staway si odrbn wasnoci pojedynczych czonkw. Ten typ spdzielni nie by spotykany prawie nigdzie poza Polsk, mia zachca do oszczdzania i zwizania lokatorw-wacicieli z mieszkaniami i spdzielni, inaczej ni to byo w charakteryzujcych si du rotacj lokatorw domach czynszowych, a czsto, jak wykazaa midzywojenna praktyka, rwnie w spdzielniach mieszkaniowych typu lokatorskiego. Zarzucano spdzielniom mieszkaniowo-budowlanym, e podszywajc si pod szyld spdzielczoci ich czonkowie czerpi prywatne korzyci z pomocy pastwa, przekazywanej na rzecz wspierania budownictwa dla niezamonych. Znane byy przypadki przynalenoci czonkw do kilku spdzielni, a take mieszka 9-, 10- i 11-pokojowych, budowanych w celu ich podnajmowania. Spr pomidzy przedstawicielami spdzielczoci lokatorskich i wasnociowych mia podoe ideologiczne pierwsze z tych spdzielni wywodziy si z tradycji roczdelskiej2 i miay by polem wprowadzania w ycie idei socjalistycznych, drugie za sposobem uzyskania wasnego mieszkania przez rednio zarabiajcych. Spdzielnie lokatorskie budoway mieszkania tanie, skromne i mae. Lokator by uytkownikiem mieszkania i korzysta z niego na warunkach okrelonych w statucie spdzielni. Na mocy ustawy z 1 sierpnia 1919 r. o funduszu mieszkaniowym, spdzielnie uzyskay moliwo uzyskiwania kredytu w wysokoci do 95% kosztw budowy, oprocentowanego w skali roku od 1 do 4%. Cho w 1927 r. ograniczono limit kredytu do 80 i 90% kosztw, to jednak z dzisiejszej perspektywy warunki te wydaj si by wyjtkowo korzystne. W praktyce jednak kredyty byy nisze. Rozwj spdzielczego budownictwa mieszkaniowego by jednak uzaleniony w ogromnej mierze od sytuacji spoeczno-ekonomicznej kraju. Mona wyrni trzy zasadnicze etapy. Lata 1919-1929 to okres powolnego, ale trwaego rozwoju. W latach 1930-1935 nastpio zahamowanie budownictwa kryzys gospodarczy szczeglnie mocno uderzy w spdzielnie lokatorskie, ktre realizoway lub

SKAD CZONKOWSKI WARSZAWSKIEJ SPDZIELNI MIESZKANIO WEJ W ROKU . PRZEDRUK ZE SPRAWOZDANIA WSM ZA TEN ROK, WYDANEGO W R. ZE ZBIORW REMIGIUSZA OKRASKI

ten cel oraz zebran cz kapitau, jednak do budowy nie przystpio. Ostatnim znaczcym przedsiwziciem byo Towarzystwo Wspdzielcze Budowy Tanich Mieszka dla Niezamonej Ludnoci Miasta odzi Nasz Dach, powstae w 1911 r. z inicjatywy adwokata Augusta Raubala kolegi Stefana eromskiego. Do wybuchu I wojny wiatowej dziaao na terenach polskich ok. 40 spdzielni mieszkaniowych. Wojna pocigna za sob zniszczenie znacznej czci zasobw lokalowych, co w obliczu duego powojennego przyrostu naturalnego i napywu ludnoci do miast, powodowao duy decyt tanich mieszka. W efekcie, coraz wyraniej dostrzegano potrzeb inicjowania i wspierania budownictwa spoecznego, w ktrym widziano jeden z gwnych sposobw zagodzenia problemu braku mieszka. W pierwszej kolejnoci przejto wikszo mieszkaniowych spdzielni niemieckich, cho napotykao to na due opory ze strony Niemcw. W celu skoordynowania polityki mieszkaniowej, w 1929 r. powoano Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej. Z jego inicjatywy Komitet Ekonomiczny Rady Ministrw w 1934 r. powoa Towarzystwo Osiedli Robotniczych (TOR), jako spk

149
planoway realizowa wiksze inwestycje, a ktrym i tak z trudem udawao si uzyska wymagane kredyty. Okres po 1935 r. to ponowny rozwj budownictwa spdzielczego. Spdzielnie lokatorskie zaczy by w wikszym stopniu ni przed kryzysem wspierane przez Towarzystwo Osiedli Robotniczych, co przyspieszyo budow domw w stosunku do spdzielni wasnociowych. Niektre spdzielnie lokatorskie, gwnie Warszawska Spdzielnia Mieszkaniowa, nie ograniczay dziaalnoci do budowy domw mieszkalnych. Poza WSM do bardziej aktywnych naleay: Spdzielnia Budowlana Polskich Urzdnikw Pastwowych w Poznaniu, Lokator z odzi, Gdyska SM, Krakowska SM, Robotnicza SM im. Moraczewskiego w Borysawiu (woj. lwowskie). rodowisko skupione wok WSM i kilku innych mniejszych spdzielni widziao w realizacji taniego, spoecznego budownictwa dla robotnikw moliwo wprowadzania w ycie ambitnych projektw architektoniczno-urbanistycznych, a take wychowawczych i spoecznych. Teodor Toeplitz, Stanisaw Towiski, Stanisaw Szwalbe, Marian Nowicki, Eugeniusz Ajnenkiel, Adam Prchnik, Maria Orsetti, Bolesaw Bierut, Antoni Zdanowski i inne osoby ze rodowiska WSM, stawiali sobie za cel podniesienie standardu ycia rodziny robotniczej mieszkajcej w osiedlu spdzielczym do poziomu, ktry odpowiada ich wyobraeniu o godnym, higienicznym i cho minimalnie komfortowym bytowaniu. Wszystko to jednak musiao by realizowane na miar rodkw moliwych do zdobycia. W tym celu opracowywano projekty optymalnego rozplanowania i wykorzystania powierzchni mieszkalnej, zapewnienia mieszkacom nowoczesnych standardw higieny i czystoci w przestrzeni osiedlowej, a take budowy domw w harmonii z przyrod. Moliwoci i sposb dziaania spdzielni w zmaganiu z problemem braku tanich mieszka moemy przeledzi wanie na przykadzie rodowiska, ktre organizowao Warszawsk Spdzielni Mieszkaniow. Byli to ludzie lewicy rozumianej bardzo szeroko oraz pragmatycznej. Czerpali z wzorw taniego budownictwa spdzielczego w Paryu, Wiedniu, Frankfurcie n. Menem i innych miastach Europy Zachodniej. Byli wiadomi, i tworzona przez nich spdzielnia nie rozwie problemu mieszkaniowego, dlatego w WSM widzieli wzorzec dla tworzenia kolejnych spdzielni, aby zainicjowa masowe, tanie budownictwo spdzielcze dla robotnikw. Forum wymiany myli i propagowania idei tanich mieszka by Robotniczy Przegld Gospodarczy. Postulaty rodowiska WSM wyraone zostay na Konferencji Mieszkaniowej Robotniczych Dziaaczy Zawodowych, Spdzielczych i Samorzdowych w 1927 r. W swoich referatach Teodor Toeplitz i Stanisaw Towiski wzywali m.in. do budowy mieszka ponad-jednoizbowych dla rodziny robotniczej, za w odlegej perspektywie czteroizbowych dla jednej rodziny, tworzenia kolonii robotniczych, wyposaonych w pomieszczenia i urzdzenia uytecznoci publicznej: pralnie, przedszkola, baseny itd., realizujce potrzeby ludzkie nie zaspokajane dotd w rodzinach robotniczych, nadania budownictwu dla robotnikw cigego, systemowego charakteru, zapewnienia mieszka dla rodzin robotniczych o przecitnych dochodach. W 1928 r. z inicjatywy Toeplitza powstao Spoeczne Przedsibiorstwo Budowlane, ktre miao pozwoli na obnienie kosztw budowy i bezporedni wpyw spdzielcw na ksztat osiedli. Rwnie z jego inicjatywy utworzono wspomniane Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej, jako li Midzynarodowego Zwizku do Spraw Mieszka-

STATYSTYKA ISTNIEJCYCH BUDYNKW MIESZKALNYCH SPDZIELNI BUDOW LANEJ PRACA W POZNANIU, STAN NA CZERWCA R. PRZEDRUK ZA JED NODNIWK SB PRACA Z CZERWCA ZE ZBIORW REMIGIUSZA OKRASKI .

150
niowych. PTRM miao by instytucj koordynujc dziaania podmiotw i osb, m.in. wspprac architektw ze spoecznikami. Efektem dziaalnoci PTRM byo powstanie wspomnianego wczeniej TOR, na ktrego czele stan Jan Strzelecki, czonek PTRM. Organem prasowym PTRM by miesicznik Dom, Osiedle, Mieszkanie, redagowany przez Jzefa Jankowskiego. Owocem dziaalnoci TOR byo m.in. osiedle robotnicze na Kole w Warszawie, organizacja jednak nie spenia pokadanych w niej nadziei, gdy nie uzyskaa wsparcia spdzielczoci mieszkaniowej przez pastwo. W latach 1934-1939 na 43,25 mln zotych przeznaczonych na masowe budownictwo mieszkaniowe, TOR wydao na spdzielnie mieszkaniowe tylko 3,8 mln zotych, z czego ok. 3,25 mln otrzymaa WSM. Byo to skutkiem sabego przygotowania organizacyjnego innych ni WSM spdzielni mieszkaniowych do wsppracy z TOR. Kontakt z architektami i urbanistami zaowocowa powstaniem i realizacj projektw osiedli nowatorskich nawet w skali europejskiej. Twrcami projektw poszczeglnych kolonii WSM by pierwotnie Bruno Zborowski, pniej architekci skupieni wok pisma Praesens Barbara i Stanisaw Brukalscy oraz Helena i Szymon Syrkusowie. Ostatni z nich by delegatem Polski do organu wykonawczego tzw. Midzynarodowych Kongresw Architektury Nowoczesnej, na ktrych Zborowski i Brukalski wystawiali projekty realizowane pniej na oliborzu i Rakowcu. Jedn z kolonii WSM zaprojektowali architekci z grupy U (Urbanistyka), Jan Chmielewski i Juliusz akowski. Prb wywarcia nacisku na pastwo i propagowania idei spdzielczoci mieszkaniowej byo zorganizowanie w grudniu 1937 r. I Kongresu Mieszkaniowego. Z perspektywy historycznej moemy postrzega kongres jako swoiste podsumowanie dorobku rodowiska WSM i zwizanych z nim spoecznikw, zwaszcza, e tu przed kongresem zmar Teodor Toeplitz, jego inicjator. Poza oczywist dziaalnoci inwestorsko-architektoniczn, rodowisko WSM zainicjowao powstanie w 1927 r. Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Lokatorw WSM Szklane Domy oraz oliborskiego Oddziau Robotniczego Towarzystwa Przyjaci Dzieci. W odrnieniu od raczej lantropijnych organizacji tego typu we Francji czy Belgii, dziaajcych przy osiedlach robotniczych (cho w duej mierze wzorujc si na nich) Stowarzyszenie Szklane Domy propagowao przede wszystkim idee wzajemnej pomocy i wsppracy w samodzielnym rozwizywaniu codziennych problemw mieszkacw, nie ograniczajc si do dostarczania gotowych rozwiza, zapomg itp. Czoowym dziaaczem stowarzyszenia by Adam Prchnik, za pierwszym prezesem Stanisaw Szwalbe, wspierao je wielu spoecznikw i intelektualistw, m.in. socjologowie Stanisaw i Maria Ossowscy. Kluczow postaci oddziau RTPD by Aleksander Landy, pediatra, spoecznik i pedagog. Konsultantk RTPD i projektantk przedszkola na osiedlu WSM oliborz bya Janina Jankowska, ona redaktora naczelnego miesicznika Dom, Osiedle, Mieszkanie. Pismo to odgrywao kluczow rol w rozwijaniu i popularyzowaniu idei tanich i funkcjonalnych mieszka dla robotnikw. Kolonie WSM na oliborzu budowano sukcesywnie, w miar moliwoci pozyskiwania nowych kredytw i rodkw, ale w ramach jednego zaoenia urbanistycznego. Wielko kolonii rzadko przekraczaa 300 mieszka. W roku 1938 lokale WSM byy zamieszkane przez prawie 5,5 tysica osb, skupionych w dwch osiedlach. Poniewa spoeczno obu osiedli bya nieliczna, jej czonkowie mieli moliwo nawizywania czstszych i bardziej bezporednich kontaktw ssiedzkich, przede wszystkim z czonkami wasnej kolonii. Zakadano, e wielko kolonii WSM oraz ich ksztat architektoniczno-urbanistyczny bd sprzyjay nawizywaniu silnych wizi ssiedzkich, ktre doprowadz do powstania dobrze zorganizowanej grupy mieszkacw. Wielki kryzys gospodarczy po 1929 r. spowodowa duy odpyw robotnikw z kolonii oliborskich, ktrzy pierwotnie liczyli prawie 3/4 mieszkacw. W przededniu wojny 75% stanowia ju inteligencja. Robotniczy charakter utrzymywao osiedle na Rakowcu, jednak za cen rezygnacji z niektrych postulatw rodowiska WSM, odnoszcych si do warunkw mieszkaniowych robotnikw. Problemem w realizacji dugofalowych programw wychowawczych przeznaczonych dla robotnikw i ich rodzin bya dua rotacja mieszkacw, zwaszcza w koloniach oliborskich. Tylko w 1938 r. lokatora zmienio 28% mieszka na oliborzu w tamtym czasie wiele uboszych

DZIEDZINIEC VIII KOLONII WSM NA OLIBORZU, WIDOK Z ROKU . PRZEDRUK ZE SPRAWOZ DANIA WSM ZA TEN ROK, WYDANEGO W R. ZE ZBIORW REMIGIUSZA OKRASKI .

151
rodzin przenioso si na nowo oddany Rakowiec, gdzie czynsz w przeliczeniu na metr by o poow mniejszy. Dua rotacja mieszkacw miaa miejsce w zasadzie w caym okresie dziaalnoci midzywojennej WSM. Staa bya tendencja odpywu robotnikw, cho wadze WSM staray si nawizywa kontakty ze zwizkami zawodowymi i za ich porednictwem przycign robotnikw, stosujc jednoczenie zachty nansowe. Dao to jednak krtkotrwae rezultaty. Robotnicy nie byli skonni do ponoszenia tak wysokich opat za mieszkanie. Wielu z nich nie chciao wiza si z miejscem zamieszkania, gdy zbyt czsto zmieniali prac. Ponadto mieszkania nie byy przystosowane do ycia rodziny robotniczej maa kuchnia utrudniaa zbieranie si caej rodziny w izbie jadalnej, co byo czstym zwyczajem w tym rodowisku. Robotnicy, ktrzy na stale osiedli w mieszkaniach WSM na oliborzu, byli przewanie robotnikami wykwalikowanymi, tzw. arystokracj robotnicz. Zarwno jednak skala inwestycji, zaangaowanie merytoryczne i organizacyjne rodowiska WSM, jak i gbia programu spoecznego powoduj, e eksperyment WSM naley uzna za wielkie osignicie polskiego ruchu spdzielczego i spoeczestwa w ogle. Zwaszcza wpyw dowiadcze i dorobku na podobne inicjatywy w okresie midzywojennym by bardzo duy, cho nigdzie nie osignito sukcesu na miar WSM3. Wzory organizacyjne spdzielni mieszkaniowej miay niewtpliwy wpyw rwnie na spdzielczo powojenn, nawet jeli w PRL suya ona gwnie realizacji celw politycznych wadzy. W okresie midzywojennym spdzielczo mieszkaniowo-lokatorska ksztatowana bya przez ludzi o lewicowych pogldach politycznych, zwaszcza w przypadku WSM. Daway o sobie zna spory ideologiczne, gwnie pomidzy zwolennikami spdzielczoci jako ewolucyjnej drogi naprawy pastwa kapitalistycznego, a zwolennikami spdzielczoci jako pierwszego etapu zmiany rewolucyjnej i pewnego rodzaju modelu przyszego spoeczestwa. Z czasem przewag zdobyli ci pierwsi gwnie umiarkowani dziaacze PPS. Najwaniejsze postulaty wynikajce z dorobku rodowiska WSM i rzeczywicie wprowadzone w ycie po II wojnie wiatowej, ktre przesdziy o charakterze polskiej spdzielczoci mieszkaniowej, byy nastpujce: pastwo powinno uczestniczy nansowo i organizacyjnie w rozwoju mieszkalnictwa dla uboszych warstw spoeczestwa w sposb systematyczny i cigy. Mieszkania nie naley traktowa w kategoriach towaru, bo zaspokaja ono jedn z podstawowych potrzeb czowieka. Finanse na rozbudow osiedli powinny by uzyskiwane m.in. z podatkw od najwikszych i najbardziej dochodowych przedsibiorstw. Miasta powinny by rozbudowywane planowo, powinno si tworzy samowystarczalne kolonie osiedlowe, z odpowiedni iloci zieleni, za w budowie domw powinny by zastosowane moliwie wysokie standardy higieny centralne ogrzewanie, ciepa woda, azienki i ubikacje w kadym z mieszka. Dla zapewnienia maksymalnie duej iloci lokali po przystpnych cenach, okrelono kategori mieszkania spoecznie najpotrzebniejszego, przy czym TOR przyjo, e jest to mieszkanie o powierzchni 28-45 m2 dla rodziny 3-5-osobowej. Osiedla powinny by wyposaone we wszystkie urzdzenia uytecznoci publicznej, umoliwiajce tanie ycie sportowe i kulturalne w celu integracji mieszkacw. Wacicielem gruntw spdzielczych ma by pastwo lub wadze miejskie. Priorytetem w zarzdzaniu spdzielni powinno by maksymalne i sprawne zaspokojenie potrzeb czonkw w ten sposb drugorzdna staa si kwestia demokratycznej kontroli czonkowskiej. Centralizacja ruchu spdzielczego budownictwa mieszkaniowego w okresie midzywojennym postpowaa z oporami, utrudniaa j rozbieno interesw i spory pomidzy spdzielniami wasnociowymi i lokatorskimi. Merytoryczn osi sporu bya forma wasnoci mieszka, odzwierciedlajca dwa nurty spdzielczoci. Na tym tle doszo do spektakularnego rozamu. Na zjedzie spdzielni mieszkaniowych, zorganizowanym przez Zwizek Spdzielni Spoywcw w 1927 r., uchwalono wniosek, w ktrym stwierdzano, e naley budowanie domw przez spdzielnie oprze na prawie wasnoci prywatnej poszczeglnych czonkw spdzielni. Spowodowao to opuszczenie obrad przez lewicowych dziaaczy spdzielczoci lokatorskiej (w tym gwnie WSM), ktrzy okazali si by na zjedzie mniejszoci. Dopiero w 1931 r. udao si powoa Zwizek Rewizyjny Spdzielni Mieszkaniowych i Budowlano-Mieszkaniowych, ktry obj wikszo istniejcych spdzielni mieszkaniowych. W 1934 r. jednak rozszerzono zwizek o spdzielnie oszczdnociowo-kredytowe i spdzielnie pracy. W caym okresie midzywojennym centralizacja spdzielni mieszkaniowych miaa nietrway charakter. Wedug stanu z 31 grudnia 1937 r., w Polsce dziaao 255 spdzielni mieszkaniowych, zrzeszonych w dwch zwizkach rewizyjnych, a take 365 innych spdzielni mieszkaniowych, z ktrych 70 byo czynnych gospodarczo. Spdzielnie zwizkowe zrzeszay 21,9 tys. czonkw i posiaday 16 tys. mieszka z 56,3 tys. izbami. Spord zwizkowych, spdzielnie lokatorskie zrzeszay 12,5 tys. czonkw oraz posiaday 6,1 tys. mieszka z 18,5 tys. izbami. Z tej liczby 1655 mieszka naleao do WSM. Dominujc form bya wic spdzielczo wasnociowa, ktra skupiaa wiksze kapitay i budowaa nieco wiksze mieszkania. Ciekawym paradoksem jest fakt, e jeeli chodzi o liczb spdzielni mieszkaniowych, to spdzielczo lokatorska przewaaa w wojewdztwach byego zaboru pruskiego, zwaszcza na lsku, cho, jak wspomniaem, na tym terenie sabiej zakorzeniona bya spdzielczo o zabarwieniu ideologicznym, natomiast na terenie byego zaboru rosyjskiego przewaaa spdzielczo wasnociowa, pomimo silniejszej

152
tradycji socjalistycznej. W Galicji liczba spdzielni obu typw bya zbliona. Mieszkania spdzielcze stanowiy 4% mieszka zbudowanych w miastach w okresie midzywojennym, zamieszkiwao w nich 0,8% ludnoci miast. Dominacja Warszawy wyraaa si w istnieniu tutaj 57,7% wszystkich spdzielni mieszkaniowych obu typw, za okoo 70% wszystkich spdzielni wasnociowych w skali kraju. Oglnie biorc, spdzielnie mieszkaniowe nie wpyny znaczco na zmniejszenie decytu mieszka w Polsce midzywojennej. Jak wskazyway dowiadczenia WSM, budet przecitnej rodziny robotniczej z ledwoci pozwala na opacanie czynszu za najmniejsze, standardowe mieszkanie spdzielcze (ok. 35 m2). Trudno jednoznacznie oceni, czy pastwo, nkane wieloma innymi problemami, miao moliwo wikszej pomocy spdzielniom mieszkaniowym. Z pewnoci jednak rdzeniem przedsiwzi spdzielczych w mieszkalnictwie powinni by spoecznicy w rodzaju tego rodowiska, ktre organizowao WSM lub sami czonkowie spdzielni, np. robotnicy za porednictwem organizacji zwizkowych. W warunkach Polski midzywojennej oczywiste okazao si, e rozwizanie kwestii mieszkaniowej rwnie w nastpnych dziesicioleciach musi odbywa si przy znaczcej nansowej i organizacyjnej pomocy pastwa lub samorzdw. Robotnicy nie byli przewanie zdolni do tworzenia odpowiednio trwaych i wydolnych nansowo organizacji spdzielczych o wasnych siach. Ta konstatacja wpyna na charakter spdzielczoci w PRL, a take na kryzys ideaw spdzielczoci, jaki wwczas nastpi.
Midzynarodowego Zrzeszenia Spdzielczego w Warszawie 24 wrzenia 2004 r., Bydgoszcz 2004. Andrzej Maliszewski, Ewolucja myli i spoeczno-ekonomiczna rola spdzielczoci mieszkaniowej w Polsce, Warszawa 1992. Elbieta Mazur, Warszawska Spdzielnia Mieszkaniowa 19211939, Warszawa 1993. Jzef Pocharski, Spdzielczo mieszkaniowa w Polsce w latach 1945-1956, Warszawa 1979. Bohdan Saar, Spdzielcze budownictwo mieszkaniowe w Polsce, Warszawa 1969. Spdzielczo mieszkaniowa w Polsce, pod redakcj naukow Stanisawa Kotowskiego i Katarzyny Janikowskiej, Bydgoszcz 2003. Barbara Wackowska, dzka spdzielczo mieszkaniowa (do 1939 roku), d 1988. Teodor Toeplitz, Sprawa mieszkaniowa (referat z konferencji z 1930 r. w BGK) [w:] H. Syrkus, Ku idei osiedla spoecznego, Warszawa 1975.

Przypisy: 1. Nazwy: mieszkaniowo-budowlane i mieszkaniowe uywane byy przed wojn. Po II wojnie wiatowej zaczto uywa okrele: wasnociowe i lokatorskie, ktrych bd uywa w tekcie ze wzgldu na to, e pozwalaj na przejrzyste rozrnienie obu typw spdzielni. 2. Zasady organizacji spdzielni, sformuowane w Rochdale w Anglii, gdzie w 1844 r. grupa tkaczy zaoya pierwsz spdzielni nowoczesnego typu. Zasady roczdelskie do dzi stanowi punkt odniesienia dla caej tradycji spdzielczej. 3. Na szczegln uwag zasuguje SM w Borysawiu, gdy udao si jej wypracowa pewien model nansowania ze rodkw prywatnych rm naftowych. Liczya ona ok. 1600 czonkw co jest iloci znaczn, gdy tylko WSM i jedna ze spdzielni poznaskich przez duszy czas liczyy wicej czonkw.

Arkadiusz Peisert

Bibliograa: Ksiga Polskiej Spdzielczoci, redakcja tekstw Bogumia Szymaska-Rac, wydane z okazji Zgromadzenia Europejskiego

BUDYNEK KOLONI WSM NA RAKOWCU, WIDOK Z POOWY LAT . PRZEDRUK Z MIESZKANIA PRZYSZOCI NUMER SPECJALNY PISMA SPLNOTA PRACY, CZASOPISMA POWICONEGO ROZWOJOWI SP DZIELCZOCI, NR Z . . ZE ZBIORW REMIGIUSZA OKRASKI .

Chrzecijaska wizja spdzielczoci

R

Z POL SKI RODEM

153

Dziaalno i pogldy biskupa Stanisawa Adamskiego

Biskup Stanisaw Adamski to posta wci niestety budzca pewne kontrowersje czy raczej nieporozumienia, bdce wynikiem jego dziaalnoci w czasie II wojny wiatowej.

racujc bowiem na lsku w czasach niemieckiej okupacji, biskup postanowi wszelkimi dostpnymi rodkami ratowa mieszkajcych tam Polakw, nie dopuci do ich masowych wyjazdw i tym samym do zmajoryzowania ludnoci polskiej przez niemieck, w zwizku z czym postanowi znie w kocioach diecezji katowickiej piew i publiczne modlitwy w jzyku polskim, nakazujc wykorzystanie w zamian pieni aciskich, a nawet zacz wzywa do przyznawania si w tzw. palcwce (deklaracji narodowociowej, potwierdzonej odciskiem palca) do niemieckoci. Miao to stanowi jedynie metod maskowania si i uchroni ludno polsk przed deportacjami, aresztowaniami i innymi przeladowaniami. Uczyni to w porozumieniu z rzdem gen. Wadysawa Sikorskiego oraz Stolic Apostolsk, a sam zadeklarowa narodowo polsk. Gwny cel zosta przez bpa Adamskiego osignity, ca spraw zreszt wyjani obszernie w wydanej zaraz po wojnie broszurze1. Mimo to, jego poczynania day komunistom asumpt do oszczerczej nagonki, ktra niestety do dzi odbija si czkawk i powoduje, e jest on kojarzony przede wszystkim z dziaaniami z czasw II wojny wiatowej. Zapomina si za zazwyczaj o jake bogatej jego aktywnoci z lat wczeniejszych.

***
Stanisaw Adamski urodzi si 12 kwietnia 1875 r. w maej miejscowoci Zielona Gra niedaleko Szamotu jako najstarszy spord trzech synw Piotra i Heleny. Do szkoy elementarnej uczszcza w Obrzycku, pniej kontynuowa nauk we Wronkach, Poznaniu i Midzyrzeczu. W 1896 r. rozpocz studia w Seminarium Duchownym w Poznaniu, trzy lata pniej za otrzyma wicenia kapaskie. Prac

duszpastersk podj w Gnienie w parai witej Trjcy, od pocztku angaujc si w dziaalno spoeczn. Zafascynowany postaci znanego wielkopolskiego spoecznika, ks. Piotra Wawrzyniaka, zainteresowa si sprawami zwizanymi ze spdzielczoci, czego efektem bya broszura dotyczca zakadania kas oszczdnociowych2. Jego dziaalno nabraa rozmachu, gdy zosta przeniesiony do Poznania i mianowany wikariuszem przy kolegiacie w. Marii Magdaleny, przy ktrej nastpnie peni funkcj kanonika i praata kustosza. Tra tam pod opiek ks. Antoniego Stychla, spoecznika i organizatora stowarzysze robotniczych. Wkrtce ks. Adamski zosta sekretarzem generalnym Zwizku Katolickich Towarzystw Robotnikw Polskich w archidiecezji gnienieskiej i poznaskiej, zaoy organ Towarzystwa czasopismo Robotnik, ukazujce si w Poznaniu w latach 1904-1939. Powoa do ycia Zwizek Stowarzysze Kobiet Pracujcych oraz jego organ prasowy, Gazet dla Kobiet. Ponadto uczestniczy w pracach krzewicego czytelnictwo i zakadajcego na wsiach biblioteki

154
Towarzystwa Czytelni Ludowych, fundujcego ubogiej modziey stypendia Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego3, Towarzystwa Kolonii Wakacyjnych i Stacji Sanitarnych Stella oraz Towarzystwa Opieki nad Wychodcami Sezonowymi. Zasiada w zarzdzie Towarzystwa Spoeczno-Higienicznego, Opieki Katolickiej nad Sub esk, przewodniczy Towarzystwu Opieki nad Dziemi Katolickimi. Wsptworzy te, a nastpnie redagowa dwutygodnik Ruch Chrzecijasko-Spoeczny i tumaczy na jzyk polski prace znanych przedstawicieli niemieckiego katolicyzmu spoecznego, ks. Franza Hitze oraz Josepha Biederlacka. Jak pisa w swych wspomnieniach: W 1904 r. powoa mnie p. arcybiskup Florian Stablewski do Poznania, na stanowisko sekretarza generalnego diecezjalnego Zwizku Katolickich [Towarzystw] Robotnikw Polskich. Byem sekretarzem generalnym zwizku do koca 1910 roku. Robotnicy rolni oraz kobiety nie posiadali jeszcze w owym okresie w pastwie pruskim praw koalicyjnych, czyli nie wolno im byo czy si w zwizki zawodowe, ktre by wpyway na polepszenie warunkw pacy i pracy. Wobec tego, za inicjatyw p. arcybiskupa Stablewskiego, zakadalimy dla nich, w myl encykliki Rerum novarum, stowarzyszenia o charakterze owiatowym, kulturalnym i samopomocowym. Stowarzyszenia lokalne poczylimy w zwizek, obejmujcy archidiecezj gnieniesk i poznask. Zakadalimy stowarzyszenia w poszczeglnych paraach. W cigu mojego urzdowania, jako sekretarz generalny, zaoyem w archidiecezji gnienieskiej i poznaskiej okoo 250 nowych stowarzysze. Liczba czonkw indywidualnych wzrosa do 30 tysicy. Dziaalno ta bya sol w oku wadz pruskich i uchodzia za polonizacyjn, a tym samym wrog pastwu. Pozostawaa ona jednak w ramach prawnych, dlatego jej nie uniemoliwiono. Kady mj wyjazd na zebranie kontrolowali wysannicy policji pruskiej, usiujc bd stawia przeszkody, bd te uzyska materia do oskarenia o dziaalno niedozwolon. Nie zdoano nam jednak wykaza przekrocze. Znalimy doskonale ustaw prusk o stowarzyszeniach i zebraniach i przestrzegalimy dokadnie jej przepisw4. Bardzo mocno zaangaowa si w popularyzacj wrd polskich robotnikw ubezpiecze spoecznych, ktre w owym czasie weszy w ycie w pastwie niemieckim. W zwizku z barier jzykow, robotnicy polscy pocztkowo korzystali z nich rzadko. Ks. Adamski postawi sobie w zwizku z tym za cel ich upowszechnianie. Czyni to publikujc cay szereg broszur i artykuw w Robotniku, organizujc rnego rodzaju kursy, szkolenia i zebrania. Przy sekretariacie generalnym za jak wspomina urzdziem centralne biuro porady prawnej, w ktrym prawnik udziela czonkom zwizku // porad prawnych w jzyku polskim. Nadto zaoyem bezpatne biura porady prawnej w szesnastu mniejszych miastach Wielkopolski, aby robotnikowi uatwi korzystanie z porad i wykorzystanie ubezpiecze robotniczych. Prcz tego urzdzaem kursy doksztacajce dla czonkw stowarzysze, zwaszcza dla czonkw zarzdu5.

***
Jednak gwnym polem jego aktywnoci staa si spdzielczo. Ju w czasie pracy w Gnienie wszed do zarzdu Kasy Ul, stanowicej pocztkowo spdzielni handlow drobnych rzemielnikw, ktra nastpnie przeksztacia si w spdzielni oszczdnociowo-kredytow dla wszystkich zawodw. W 1906 r. zosta za wybrany czonkiem zarzdu Zwizku Spdzielni Zarobkowych i Gospodarczych caego zaboru pruskiego. Patronem, czyli prezesem spdzielni, by w tamtym czasie ks. Piotr Wawrzyniak, lecz po jego nagej mierci w 1910 r. funkcj t obj wanie ks. Adamski, penic j przez nastpne 17 lat. Zwizek by central wszystkich spdzielni polskich znajdujcych si na terenie Rzeszy, obejmowa banki ludowe, spki rolniczo-handlowe, spdzielnie mleczarskie, parcelacyjne, kupieckie i spoywcze.

PIONIERZY

SP DZIELCZOCI

OPARLI SWJ SYSTEM NA ZAUFANIU DO LUDZI, NA MI OCI BLINIEGO, NA WZAJEMNEJ

YCZLIWOCI

I NA UCZCIWOCI SUMIENNEGO CZ OWIEKA, TO ZNACZY, OPARLI GO NA ETYCZNYCH WARTOCIACH ZACHODU, CZYLI NA MORALNOCI CHRZECIJASKIEJ.

Spdzielczo stanowia dla ks. Adamskiego gwne narzdzie walki z antypolsk polityk, germanizacj ziem zaboru pruskiego i prbami zmuszenia ludnoci polskiej do emigracji lub sprowadzenia jej do rangi obywateli drugiej kategorii. Stanowia wic instrument sucy utrzymaniu polskoci na tych ziemiach, a w dalszej kolejnoci odzyskaniu niepodlegoci. Zdaniem bpa Adamskiego, Dziki zgodnej i zrcznej propagandzie polskiej spdzielczo polska staa si gwnym czynnikiem jednolitej i zwartej ekonomicznej siy i obrony polskiej przeciw agresji niemieckiej. Patron spdzielni sta z natury rzeczy na czele frontu walki ekonomicznej spoeczestwa polskiego przeciw naporowi rzdu pruskiego // Przybywszy jako gimnazjalista do Poznania w roku 1886 policzyem z ciekawoci polskie sklepy na Starym Rynku w Poznaniu. Naliczyem ich tylko sze. Po przeprowadzeniu za podobnej statystyki w roku

155
1913, sytuacja tak si odwrcia, e na Starym Rynku stwierdzono ju tylko sze sklepw niemieckich i ydowskich; inne przeszy w rce polskie. W tym samym czasie zmniejszya si liczba Niemcw w miasteczkach Wielkopolski i Pomorza tak dalece, e z dawnych 70% pozostao zaledwie 5-7%. Wynik ten zawdziczamy rosncemu uwiadomieniu narodowemu szerokich warstw, pracy organizacji polskich, a przede wszystkim spdzielczoci polskiej6. W 1917 r. na zjedzie kierownikw wszystkich central i zwizkw spdzielczych z caej Polski, ktry odby si w Lublinie, ks. Adamski zosta wybrany przewodniczcym zjazdu i powierzono mu zadanie zorganizowania nastpnych tego rodzaju spotka. Odbyy si one we Lwowie i Poznaniu i doprowadziy do zacienienia wsppracy pomidzy rnymi zwizkami spdzielczymi. Jednak zasadniczy cel, jakim byo scalenie caej spdzielczoci polskiej w jedn organizacj, nie zosta osignity. Jak wspomina bp Adamski, Rozmowy dr. Stefczyka i jego ludzi ze mn i moj grup o utworzenie wielkiego poczenia raieisenowskiego7 i wielkopolskiego systemu w jedn cao nie doprowadziy do wyniku. Wobec tego dr Stefczyk zaoy Zjednoczenie Spdzielni Rolniczych, do ktrego przyczyy si spdzielnie typu raieisenowskiego w Maopolsce i Krlestwie. Zwizek za spdzielni zarobkowych i gospodarczych w Poznaniu, zwizek spdzielni kredytowych w Krlestwie, zwizek kas oszczdnociowo zaliczkowych oraz zwizek ekonomiczny kek rolniczych z Maopolski utworzyy drug wielk grup nazwan: Unia Zwizkw Spdzielczych, pod moim przewodnictwem. Spoem ze swymi spdzielniami tworzyy trzeci grup. Kada z tych grup dziaaa na zasadzie swojej ideologii i staraa si wczy do swojego zespou coraz to szersze koa spdzielczoci i spoeczestwa polskiego. Wspzawodnictwo okazao si raczej czynnikiem dodatnim. // Przewodniczcym Unii Zwizkw Spdzielczych byem a do zoenia urzdu patrona spdzielni. // Liczba oszczdzajcych bya bardzo wielka. Byli to ludzie wszelkich stanw i zawodw: wocianie, rzemielnicy i robotnicy. Skadali oni swe oszczdnoci na zaopatrzenie swych dzieci, na staro lub na czarn godzin. Poza tym skadali u nas pienidze ludzie wszelkich zawodw, posiadajcy pewne zasoby pienine, ktrych nie zuywali na razie w swoich warsztatach pracy. Jednym z najwaniejszych zada kierownikw spdzielczoci bya propaganda za skadaniem kadego zbdnego grosza w Banku Ludowym, gdy wtedy stanie si on poytecznym spoeczestwu i uatwi obron polskoci8. Dziaalnoci na odcinku spdzielczym powici ks. Adamski wiele aktywnoci, wspierajc tego rodzaju inicjatywy przez kilkadziesit lat. Wida u niego jednak bardzo zdroworozsdkowe podejcie do tej kwestii. Podkrela bowiem, i spdzielczo bynajmniej nigdy nie bya jego boyszczem. Nie bylimy nigdy fanatykami spdzielczoci, sdzcymi, e spdzielczo jedyn jest i wyczn form gospodarcz, uprawnion do bytu i yczliwoci spoeczestwa. Spdzielcz form organizacji spoeczestwa uwaalimy raczej za neutraln, za jedn z licznych form gospodarczych, z ktrych kada w pewnych warunkach najwiksze daje dogodnoci. Potralimy na sejmikach spdzielni dawa rady spdzielniom, aby zamieniy si na inn form handlow, gdy przekonalimy si, e forma spdzielni bdnie bya zastosowan. Uwaamy, e spdzielczo jako typ organizacji gospodarczej, zapewniajcy trwae korzyci pewnym warsztatom pracy lub ludziom skazanym na wspdziaanie, niczym nie moe by zastpiona9.

***
O ile przed I wojn wiatow spdzielczo odgrywaa w jego wizji przede wszystkim rol narzdzia walki z antypolsk polityk zaborcw, rodek obrony wobec napaci wymierzonej przeciw Polakom, jako narodowi, to w latach midzywojennych na czoo wysuny si jej inne aspekty. Oczywicie nie przesta by aktualny narodowy wymiar spdzielczoci, ktra stanowi ma najlepszy instrument zmaga z obcym kapitaem, ale wiksz uwag zwrci ks. Adamski na pozostae jej zalety. Przede wszystkim chodzio o podstawy moralne spdzielczoci i o co, co moglibymy okreli jej psychologicznymi skutkami. Ks. Adamski podkrela, i sprzyja ona rozwojowi podanych cech, postaw i zachowa, a wic spenia rol formacyjn czy wychowawcz. Pisa, i angielscy, niemieccy czy polscy pionierzy spdzielczoci od samego pocztku odbiegali od pewnych zasad kupieckich i z gry opierali swoj dziaalno nansow i ekonomiczn na momentach, ktre si w kupiectwie zwykym uwzgldnia dopiero w pniejszym stadium rozwoju, po licznych, dobrych dowiadczeniach. Oparli oni swj system na zaufaniu do ludzi, na mioci bliniego, na wzajemnej yczliwoci i na uczciwoci sumiennego czowieka, to znaczy, oparli go na etycznych wartociach zachodu, czyli na moralnoci chrzecijaskiej. Zasady moralnoci chrzecijaskiej, jak konkluduje ks. Adamski, wrcz musz stanowi fundament kadej spdzielczej pracy, jeli ma ona przynie rezultaty, wymierne efekty. Nie da si bowiem nakoni ani nakania nikogo do przejcia nieograniczonej odpowiedzialnoci caym swym majtkiem za zobowizania innych, jeeli si nie ma przewiadczenia, e tamci stoj na dostatecznie wysokim stopniu moralnym i e zasad uczciwoci chrzecijaskiej w yciu gospodarczym przestrzega bd niezachwianie. Nie moe Rada Nadzorcza odda kierownictwa spdzielni w rce ludzi, do ktrych uczciwoci nie ma penego zaufania, wiedzc, e kontrola, chociaby najlepiej zorganizowana, zdoa wprawdzie sprzeniewierzenie wykry, ale nie zdoa

156
przed nim uchroni spdzielni. // Powodzenie, rozwj, zaufanie do spdzielczoci podnosi si i upada w miar poziomu moralnego czonkw spdzielni i jej pracownikw. Sama forma spdzielni nie obroni nas przed krzywd i oszustwem, jeeli zdrowe zasady moralnoci i sumiennoci czonkw i pracownikw nie zapewni nam bezpieczestwa gospodarczego10. W zwizku z tym ubolewa bardzo mocno nad kryzysem spdzielczoci w pierwszych latach II Rzeczypospolitej, opiniami jakoby bya przestarza form gospodarcz, ktra swoje zadania ju wypenia w czasach zaborw i moe oraz powinna zosta zastpiona przez inne modele organizacyjne. W nastpnych latach jednak z satysfakcj zauwaa, i wszystkie te ponure proroctwa nie sprawdziy si, lecz doszo do oywienia i rozkwitu spdzielczoci zamiast jej zmierzchu. Okazao si bowiem, jak stwierdza ks. Adamski, e spdzielczo jest i pozostanie tak wanym narzdziem w rkach ekonomicznie odradzajcych si spoeczestw, tak wycznym rodkiem gospodarczego podniesienia si najszerszych warstw zarobkujcych i drobnych warsztatw pracy, tak niezastpion studni wielkich zasobw nansowych, tworzcych si z okruchw rozproszonych i rozsianych w rkach tysicy ludzi, tak dogodnym rdem poyczek dla tych, ktrym trudno dotrze do wielkich rde kredytu, tak znakomitym rodkiem regulowania cen na rynku towarowym i tak dobrym sposobem zbiorowego wadania tymi rodkami produkcji, ktre dla jednostek biednych s nie do owadnicia, e zastpi spdzielczoci ani pod wzgldem jej wszechstronnoci, ani pod wzgldem jej uytecznoci nie mona adn inn form organizacji, jakkolwiek dotd stosowano w dziejach wiata w dziedzinie spraw ekonomicznych11. Rzeczywicie, wedle danych Pastwowej Rady Spdzielczej, ktrymi posikowa si ks. Adamski, w 1924 r. udzielono spdzielczych poyczek na sum 253 milionw zotych, natomiast 3 lata pniej ju na 787 milionw zotych, wkady oszczdnociowe za w analogicznym okresie wzrosy z 18,6 miliona do 225 milionw zotych. Liczby te wskazuj na znaczny i systematyczny wzrost znaczenia spdzielczoci, ktra bez wtpienia stanowia jeden z najistotniejszych czynnikw gospodarczych w skali caego kraju. zrzeszeniem jednostek, zmierzajcych ku wsplnemu celowi, i zaatwia pewne sprawy gospodarcze w ich imieniu i na ich korzy, a nie na korzy spdzielni jako takiej. Ani Pastwo, ani spdzielczo nie wykluczaj adnej warstwy ludnoci ani adnego stanu od udziau w korzyciach spdzielczej organizacji samopomocy. Przeciwnie, czyni wszelkie uatwienia, aeby kady stan mg si posugiwa organizacj spdzielcz celem uatwienia sobie zbiorowej pracy. Wadze publiczne powinny popiera spdzielczo poprzez ustawodawstwo choby z tego powodu, i podnosi ona zdolno zarobkow obywateli, a tym samym wpywa na zwikszenie ich siy podatkowej. Stanowi w yciu gospodarczym pastwa zbiornik najdrobniejszych okruchw si nansowych i ekonomicznych, tworzc z nich istotn si gospodarcz, ktra nigdy by nie powstaa, gdyby nie te dziaania. Uatwia te spdzielczo bankowi emisyjnemu i rzdowi polityk gospodarcz, wprowadzajc do obiegu drzemice zasoby pienine. Stanowi wreszcie szko ekonomiczn dla szerokich warstw ludnoci, ktre wanie za jej spraw poznaj podstawowe zasady handlowe, znaczenie oszczdnoci itp., czyli peni po prostu rol edukacyjno-wychowawcz. Z tego powodu jest ona jednym z najpowaniejszych pastwowo-twrczych czynnikw samopomocy ekonomicznej swoich obywateli12. Co wicej, spdzielczo niezmiernie pozytywnie wpywa rwnie na rzeczywist konkurencyjno w handlu czy produkcji, jest jednym z gwarantw i stymulatorw prawdziwie wolnego rynku. Korzystaj z tego wszyscy nawet ci, co towary zakupuj nie w naszych spdzielniach, lecz u rm nam obcych i konkurencyjnych. Nie rozumiej oni, e jeeli w tych rmach uzyskuj ceny dogodne i towar dobry, w wielkiej czci jest to zasug ruchu spdzielczego. Wystarczy sobie przypomnie pierwsze czasy zakadania Rolnikw. Zakadalimy Rolnika w Nakle. Istniaa tam potna rma Baerwalda. Rolnictwo skaryo si, e jedyny ten na miejscu kupiec paci ceny [skupu] o wiele nisze od wszelkich notowa. Zaledwie spisano protok zakadajcy Rolnika, jeszcze Rolnik nie by zarejestrowany, a tym mniej nie zacz dziaa, a ju p. Baerwald z obawy przed przysz konkurencj zacz podnosi ceny i dostosowywa je do rynku oglnego13.

***
Pastwo, jak podkrela to z ca moc ks. Adamski, winno troszczy si o spdzielczo, pielgnowa j i wspiera, poniewa przynosi to wymierne korzyci ogowi spoeczestwa. Odnoszc si do skarg kupiectwa niezadowolonego z udzielania spdzielczoci ulg podatkowych i argumentujcego, i wszystkie podmioty gospodarcze naley traktowa jednakowo, stwierdza, i wcale tak nie powinno by: Spdzielczo bowiem jest organizacj samopomocy zainteresowanych, zaatwiajcych zbiorowo pewne gospodarcze czynnoci. Spdzielnia jest

***
W latach midzywojennych ks. Adamski bra rwnie czynny udzia w yciu politycznym, penic zarwno mandat posa, jak i senatora. W 1919 r. stworzy w Sejmie Narodowo-Chrzecijaski Klub Robotniczy, nastpnie za powoa do ycia parti pod nazw Chrzecijasko-Narodowe Stronnictwo Robotnicze, ktra nastpnie przeksztacia si w Chrzecijasko-Narodowe

157
Stronnictwo Pracy, aby ostatecznie przyj nazw Polskiego Stronnictwa Chrzecijaskiej Demokracji. Peni wwczas nie tylko rol przywdcy polskiej chadecji, lecz take by twrc jej podwalin ideowo-programowych14. Na zaproszenie premiera Wadysawa Grabskiego bra czynny udzia w przygotowywaniu reformy walutowej, kierowa Drukarni i Ksigarni w. Wojciecha w Poznaniu, a na Uniwersytecie Poznaskim prowadzi wykady z zakresu spdzielczoci. Po zamachu majowym wycofa si z dziaalnoci politycznej i gospodarczej, oddajc si przede wszystkim pracy duszpasterskiej. Powici wwczas wiele uwagi powoaniu Akcji Katolickiej, opracowujc statuty i zostajc pierwszym dyrektorem jej Naczelnego Instytutu z siedzib w Poznaniu. Ide Akcji Katolickiej propagowa bardzo mocno papie Pius XI, miaa ona by w zaoeniu organizacj koordynujc i kontrolujc dziaania wszystkich organizacji i stowarzysze katolickich w poszczeglnych krajach, za pomoc ktrej usiowano skuteczniej oddziaywa na sfer spoeczn i doprowadzi do chrystianizacji czy te rechrystianizacji wszystkich dziedzin ycia. Oczywicie tego rodzaju cele, ktre zostay przedstawione przez Piusa XI w encyklice Ubi arcano Dei, bliskie byy zapatrywaniom ks. Adamskiego, ktry podkrela niejednokrotnie potrzeb odnowienia wszystkiego w Chrystusie, konstatujc, i gwn przyczyn problemw, z ktrymi boryka si wspczesny wiat, jest fakt, i opuci on drog przez Chrystusa wskazan, zerwa czno z Bogiem i podepta wol Bo. // Do czasu zachowuje pozory ycia pokd w nim dziaaj ostatki sokw i si, swego czasu zaczerpnitych z pnia Chrystusowego. Ale ga oderwana od pnia nie ma dopywu nowych si i chocia moe jeszcze zrodzi li nowy, chocia zakwitnie pozorami rozwoju, owocu nie przyniesie a kocem jej by musi rozkad i zgnilizna. // wiat ten wic jest skazany na to: albo marnie zgin w rozbiciu duchowym i anarchii ycia zbiorowego, albo ocali si, wracajc do Chrystusa. Innej nie ma drogi, innego nie ma sposobu ocalenia15. W 1930 r. zosta mianowany przez Piusa XI biskupem katowickim. Diecezj t kierowa do koca ycia, cho nie bez powanych perturbacji zwizanych ze zmuszeniem go do jej opuszczenia w czasach okupacji przez wadze niemieckie w 1941 r., a pniej z wydanym przez wadze PRL w 1952 r. zakazem pobytu na jej terenie przez okres piciu lat za rzekom dziaalno godzc w interesy spoeczne Pastwa Polskiego. Zmar 12 listopada 1967 r. w Katowicach, bdc wwczas najstarszym polskim biskupem. Msz pogrzebow odprawi wczesny metropolita krakowski, kard. Karol Wojtya, natomiast mow poegnaln wygosi prymas Polski kard. Stefan Wyszyski. Ucze i nastpca ks. Szamarzewskiego, ks. Wawrzyniaka, ks. Stychla, abp. Stablewskiego, zwolennik pracy organicznej, pozostawi po sobie ogromny wkad w rnych dziedzinach ycia, by bowiem czowiekiem niesychanej energii i pracowitoci, skupiajcym jednoczenie w swoich rkach wiele funkcji, powicajcym uwag rwnoczenie i z analogicznym zaangaowaniem rnorakim kwestiom. W szkicu pomiertnym ks. Stanisaw Szymecki pisa, i jego cech charakterystyczn byo to, e Ufa Bogu i ludziom. Wierzy czowiekowi. Wierzy w dobro i uczciwo drugiego czowieka. Nie chodzi w obawie, e go kto moe nabra albo wykorzysta. Nie posugiwa si nigdy ironi i nie kpi z czowieka. Mia wielki szacunek dla ludzi. // Ks. Biskup, ktry nie bawi si w spekulacj, widzia zawsze konkretnych ludzi. Tak byo w cigu caego ycia, kiedy powica swj wolny czas i swoje siy organizujc rne zwizki i fundusze dla czowieka, ktry potrzebowa pomocy materialnej i moralnej16.

Rafa tocha

1. 2. 3. 4.

S. Adamski, Pogld na rozwj sprawy narodowociowej w wojew. [dztwie] lskim w czasie okupacji niemieckiej, Katowice 1948. X. St. Adamski, Kasy oszczdnoci w obrbie towarzystw, Pozna 1904. Abp S. Szymecki, ks. inf. r. Rak, Biskup Stanisaw Adamski jakiego nie znamy, Katowice 2003, s. 30. Z ycia i publicznej dziaalnoci biskupa Stanisawa Adamskiego, do druku przygotowa, wstpem i przypisami opatrzy A. Gulczyski, Pozna 2000, ss. 50-51.

5. 6. 7.

Ibid., s. 53.

Ibid., ss. 63-64. Tym mianem okrela si spdzielnie rolnicze i kasy poyczkowe, ktrych zaoycielem by niemiecki dziaacz spoeczny Friedrich Wilhelm Raieisen (1818-1888). Rniy si od wczeniejszych organizacji pomocowych tym, e ich dziaalno koncentrowaa si jedynie na gwarantowaniu poyczek, a poyczkobiorcy musieli by czonkami zwizku. W Polsce na wzr kas Raieisena powstay w Galicji Kasy Stefczyka.

8. 9.

Z ycia op. cit., ss. 68-69. Ks. S. Adamski, Najblisze zadania spdzielczoci zorganizowanej w Zwizku Spdzielni Zarobkowych i Gospodarczych. Przemowa wstpna na Sejmiku Spdzielni wygoszona dnia 25 wrzenia 1923 roku, Pozna 1924, s. 11.

10. Ibid., ss. 14-15. 11. Tene, Unia Zwizkw Spdzielczych w Polsce, Pozna 12. Ibid., ss. 21-22. 13. Tene, Przeszo i przyszo Rolnikw. Spdzielni RolniczoHandlowych, Pozna 1924, s. 11. 14. Zob. Tene, Zasady i denia Chrzecijasko-Narodowego Stronnictwa Pracy, Pozna 1921; Tene, Zadania Chrzecijaskiej Demokracji w Polsce, Pozna 1922. 15. Tene, W subie wielkiej idei, Warszawa b.d.w., ss. 12-13. 16. Ks. S. Szymecki, Kwitnca jesie. Wspomnienie o zmarym Biskupie Adamskim, Go Niedzielny nr 3/1968. 1929, s. 7.

158

O lepsze dzisiaj,
R O

Z POL SKI RODEM

czyli konsumenci wszystkich krajw, czcie si

Nalea do pokolenia dziaaczy spoecznych z wasnego, nieprzymuszonego popdu. W dziaaczu takim najsilniejszym bodcem jest wiara w jego dzieo, w jego realno i si pomimo cikich oar i wielkiego wysiku, stojcego przed realizacj dziea. Krtkie // ycie Romualda Mielczarskiego // byo jednoczenie dugim yciem dziaacza spoecznego: 15 lat wizie, poniewierki, wygnania, emigracji i 20 lat mudnej, twardej, nie zawsze wdzicznej pracy spoecznej pisa dekad po jego mierci prof. Konstanty Krzeczkowski.
***
Urodzi si 5 lutego 1871 r. w Bechatowie. Ojciec by kierownikiem miejscowej poczty, matka zmara, gdy chopiec mia 12 lat. W wieku 9 lat rozpocz nauk w 3-klasowej prywatnej szkole w Radomsku. Po jej ukoczeniu tra do gimnazjum pastwowego w Czstochowie. Po dwch latach przenis si w 1885 r. do V gimnazjum w Warszawie. Pocztkowo mieszka u ciotki, pniej usamodzielni si. Jak wspomina Stefan eromski, jego wczesny ssiad, Izba na strychu, wszystkie stoki spalone, moliwoci poyczek wyczerpane, widmo godu. A jednak by w pobliu nas czowiek jeszcze biedniejszy: codziennie o 9-ej wieczorem do sieni poddasza, w ktrej hulay wiatry i przecigi, mizerak-ucze wnosi na plecach siennik, zapala lampk naftow, ukada si na goym sienniku, okrywa si paszczem i dugie godziny ku lekcje lub czyta ksiki. Ze szkolnymi kolegami byli wrd nich m.in. Stanisaw i Wadysaw Grabscy zakada nielegalne kka samoksztaceniowe. Kluczowe tematy ich rozwaa to niepodlego Polski i sprawiedliwo spoeczna. Mielczarski utrzymywa kontakt z dziaaczami nielegalnego

tzw. II Proletariatu, jednak krytykowa stosowanie terroru, by zwolennikiem masowych dziaa spoecznych. y z udzielania korepetycji, uczy si znakomicie, mia otrzyma szkolny medal za dobre wyniki. Jednak kilka dni przed matur, 1 maja 1890 r. wczesnym rankiem uda si na Powile, by sprawdzi reakcj robotnikw warszawskich na odezwy wzywajce do udziau w manifestacji z okazji wita Pracy. Carscy andarmi znaleli przy nim materiay agitacyjne, chopak zosta aresztowany, usunito go ze szkoy, o maturze nie byo mowy.

Po czterech miesicach pobytu w Cytadeli wypuszczono go za kaucj i objto dozorem policyjnym. W kwietniu 1891 r. carski sd ogosi wyrok 20-latka skazano na rok cikiego wizienia w Krestach w Petersburgu oraz objto dwuletnim zakazem powrotu na ziemie Kongreswki. W celi wiziennej przymusowo pracowa 11 godzin dziennie jako nawijacz przdzy, reszt czasu powica nauce jzykw obcych. Po opuszczeniu wizienia zamieszka w granicznym Biaymstoku, pniej w Grodnie, po kilku miesicach stara uzyska pozwolenie na wyjazd zagranic. Pod koniec

159
czerwca 1892 r. przyby do Berlina, gdzie zamierza podj studia, jednak uniemoliwi to brak rosyjskiej matury. Z ciepym przyjciem spotka si w gronie politycznych emigrantw z Polski, skupionych w Towarzystwie Socjalistw Polskich, wydajcym Gazet Robotnicz. Wraz z S. Grabskim redagowa to czasopismo, bdc jak wspomina jeden z kolegw najgorliwszym zwolennikiem wprowadzenia do programu socjalistycznego walki o niepodlego Polski. Nie dziaali jednak dugo pod naciskiem Rosjan, wadze niemieckie aresztoway Polakw i zmusiy do wyjazdu zagranic. Mielczarski wybra Zurych, gdzie na wydziale lozocznym tamtejszego uniwersytetu podj studia nauki przyrodnicze, ekonomi i histori. y jednak w skrajnej biedzie i dlatego za namow kolegw wydalonych z Berlina przenis si do Belgii, gdzie atwiej byo o zarobek. Rozpocz studia w Antwerpii w Instytucie Handlowym, uwaanym wwczas za najlepsz europejsk uczelni w dziedzinie nauk ekonomicznych. W Belgii nie porzuci dziaalnoci politycznej. Wszed w skad redakcji Przegldu Socjalistycznego. rodowisko to w 1894 r. poczyo si z Polsk Parti Socjalistyczn. W utworzonej Centralizacji Zwizku Zagranicznego Socjalistw Polskich (z siedzib w Londynie), Mielczarski tworzy sekcj belgijsk. W tym samym roku nakadem PPS ukazaa si skierowana do chopw jego sygnowana pseudonimem Jan Wierzba broszura agitacyjna O czym kady wocian wiedzie powinien, ktra przemycona do kraju cieszya si du popularnoci. Takie dziaania znw cigny na niego uwag agentw Ochrany, ktrzy za porednictwem ambasady rosyjskiej nakonili wadze belgijskie do wydalenia Mielczarskiego z kraju. Na przeszkodzie temu stana studencka akcja w jego obronie, ktr podchwycili na forum parlamentu deputowani lewicy. W roku 1896 z wyrnieniem ukoczy studia. Do kraju wraca nie mg, bo czekao go wizienie. Odrzuci propozycj intratnej posady w Kongu Belgijskim. Obj natomiast po Stefanie eromskim stanowisko bibliotekarza w Muzeum Polskim w szwajcarskim Rapperswilu. Spdzone tam niemal cztery lata to czas wytonej pracy ideowej. Do popularnonaukowego socjalistycznego periodyku wiato napisa cykl tekstw powiconych historii Polski, akcentujc tendencje demokratyczne i prospoeczne w naszych dziejach oraz negatywn rol warstw posiadajcych, ich egoizm, prywat i brak reform socjalnych jako przyczyny upadku kraju i niemonoci zrzucenia jarzma zaborczego. W 1898 r. opublikowano jego kolejn broszur (ponownie sygnowan jako Jan Wierzba) przeznaczon dla chopw 1848 rok w Polsce. Powstay wwczas jeszcze dwie wiksze prace. Pierwsza to obszerna analiza dziejw Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z lat 1832-1863 niestety jej rkopis zagin pniej w toku burzliwych perypetii autora. Druga to Broszura programowa, napisana dla PPS, jednak z niejasnych przyczyn nie wydana wwczas.

***
W pogldach Mielczarskiego z tego okresu mona wyrni trzy kluczowe aspekty: akcentowanie w programie socjalistycznym kwestii niepodlegoci, stale rosncy demokratyzm i apoteoz zaangaowania mas spoecznych oraz uznanie przewagi konkretnych osigni nad wywodami teoretycznymi. O sile patriotyzmu Mielczarskiego wiadczy choby pocztek tekstu z pisma wiato z roku 1899: Podzia naszego narodu i wydarcie mu niepodlegoci byy najhaniebniejsz zbrodni, jak kiedykolwiek popeniono na ludzkoci i cywilizacji. Ale wtki patriotyczne w swoich rozwaaniach i postulatach programowych uzasadnia nie tylko etycznie. Mielczarski w kwestiach spoecznogospodarczych by wwczas typowym socjalist. Uwaa kapitalizm za system zarwno niesprawiedliwy, oparty na wyzysku pracownikw i przywaszczaniu nadwartoci przez pracodawcw, jak i wadliwy, kryzysogenny, prowadzcy do staej koncentracji bogactwa oraz nieracjonalnego wykorzystania si wytwrczych. Sdzi, e rozwizaniem problemu bdzie uspoecznienie duej i redniej wasnoci rodkw produkcji. Od nurtu marksistowskiego odrniaa go postawa reformistyczna, socjaldemokratyczna wierzy, e przeobraenia spoeczne dokonaj si na drodze pokojowej i parlamentarnej, a ich czoowym wykonawc bdzie pastwo podporzdkowane woli mas spoecznych. Dlatego te w Broszurze programowej przekonywa, e Aby pastwo chciao i mogo przeprowadzi reform ekonomiczn zgodn z interesami polskiej klasy robotniczej, nie moe ono pozosta tym, czym jest dzi, nie moe pozosta pastwem samowadnym i pastwem najezdniczym. // Wyrzuci z kraju despotyczny najazd, aby na jego ruinie stworzy niepodleg Polsk demokratyczn, jest najistotniejszym zadaniem polskiego proletariatu. Niepodlego jest niezbdna dla socjalizmu take dlatego, e jej brak oznacza zakonserwowanie istniejcych porzdkw: // najwyszym interesem despotyzmu jest bierno spoeczestwa uwieczni [utrwali]. W tym to wanie celu rzd despotyczny zakazuje wszelkiej dziaalnoci zbiorowej. Obywatele pastwa despotycznego nie maj ni wolnoci osobistej, ani wolnoci sowa i druku, ani wolnoci zmw, zgromadze i zrzesze, ani wolnoci zwizkw politycznych, jednym sowem tych wszystkich wolnoci, bez ktrych czenie si ludzi jednakowych przekona dla osignicia pewnych celw jest niemoliwe. Co oczywiste, despotyczne rzdy zaborcze ograniczaj demokracj, a zatem hamuj rozwj jednego z kluczowych ideaw socjalistycznych. Spoeczestwo nasze // dawno ju dojrzao do rzdw konstytucyjnych, wolnociowych, dziki jednak temu, e jestemy gwatem skuci ze spoeczestwem rosyjskim, mniej od nas pod wzgldem gospodarczym i obyczajowym rozwinitym // zmuszeni jestemy ulega barbarzyskiemu prawu //, karz-

160
cemu wizieniem i Sybirem za udzia w strajkach, w towarzystwach politycznych, uznajcemu nawet kar mierci za przestpstwa polityczne. Musimy rwnie ulega wadliwemu ochronnemu prawodawstwu fabrycznemu, ktre // z ochrony robotnika stao si ochron fabrykanta. A co na to warstwy posiadajce? Zdawaoby si, e najazd, ktry w dodatku obraa uczucia narodowe, powinien by kapitalistom nienawistny, a ich najgortszym pragnieniem jego obalenie. Ale od czeg kapitalici s kapitalistami! Jeeli nienawidz oni rzdu jako najazdu, to kochaj go jako despotyzm, gdy despotyzm pozwala im bez wszelkiej kontroli napycha sobie kieszenie krwi i potem robotnika. Na wiadomych i strajkujcych ma kule, wizienia i Sybir. Jeszcze jeden wany wymiar ma brak niepodlegoci zacofanie gospodarcze. Jak wiemy, kapitalizm by wedle Marksa fundamentem socjalizmu, tj. umoliwia rozwj si wytwrczych, na bazie ktrych moliwe byoby dopiero powstanie nowego ustroju, zaspokajajcego potrzeby szerokich rzesz, wydobywajcego je z ndzy i zacofania. Tymczasem o ile kraje suwerenne maj mono prowadzenia polityki modernizacyjnej, o tyle Polska jest traktowana jako wewntrzna kolonia, peryferia innego pastwa. Polityka celna, regulacje prawne, strategie inwestycyjne nie pozwalaj na maksymalny rozwj, utrwalajc zapnienie cywilizacyjne. // najazd // nas traktuje jako spoeczestwo podbite i wszystko, co dla naszego narodu jest szkodliwe, uwaa dla siebie za poyteczne; // Dlatego te rolnictwo nasze // postpuje tylko powoli, majc do zwalczenia niesychane gdzie indziej trudnoci. Przemys nasz // nie stoi na takim stopniu rozwoju, jak by to by mogo. Podobnie handel nasz // znajduje si dzi jeszcze cigle w stanie zwyczajnego oszustwa. Niepodlego jest warunkiem sine qua non rozwoju spoecznego, ekonomicznego czy wrcz cywilizacyjnego. PPS jest organizacj proletariatu polskiego, a proletariat polski, wanie dlatego, e jest proletariatem i e jest polskim, ma najwikszy interes w niepodlegoci kraju, bo niepodlego tylko pozwoli mu opanowa rzdy kraju i zabezpieczy kulturze polskiej, przyszemu dziedzictwu proletariatu, normalny rozwj. Tak, jak odzyskanie niepodlegoci warunkuje reformy spoeczne, tak niepodlego bez socjalnego farszu traci wiele ze swej wartoci. Mielczarski nie zostawia suchej nitki na Polsce paskiej. Jego broszury historyczne, skierowane do chopw, pene s gorzkich sw pod adresem warstw posiadajcych. Polska musi by zatem demokratyczna i przeprowadzi reformy spoeczne. // lud polski dwch ma wrogw miertelnych. Tymi wrogami s car moskiewski i panowie polscy. Dopki ci dwaj wrogowie y bd na polskiej ziemi, wszystko si zmieni moe, tylko niewola i ndza ludu polskiego zostanie. Jak wspomina S. Wojciechowski, Mielczarski dzieli si z nim wnioskami z analizy dziejw Towarzystwa Demokratycznego Polskiego: Najbardziej oarne i szlachetne jednostki gin w walce z najazdem, na placu zostaj karierowicze i frazesowicze ze wszystkimi wadami zdemoralizowanej szlachty. Wszyscy mwi o ludowadztwie jako najlepszej formie rzdzenia //, ale wikszo cofa si przed przyjciem konsekwencji takiego programu. // Zbawienie Polski przez garstki choby najbardziej genialnych i bohaterskich jednostek, jest utopi. Sprawi to moe tylko praca samego ludu; trzeba pracowa przede wszystkim nad jego usamodzielnieniem we wszystkich kierunkach, nie zastpowa przez inteligencj, ktra w znacznym stopniu ulega rozkadowi upadku. Trzeci wyrany rys wczesnych pogldw Mielczarskiego to pragmatyzm. Cho by bezkompromisowym ideowcem, ceni wszelkie konkretne nawet jeli niewielkie zdobycze, ktre polepszaj los wiata pracy. Nie lubi bezustannego bajtlowania o programie, ustawach itd., a jak pisa prof. Krzeczkowski, dziwi[] si, czemu ludzie // nie interesuj si ruchem konkretnym: organizacjami zawodowymi, kooperatywami itd.

***
Na pocztku roku 1900 zdecydowa si opuci Rapperswil i wrci do kraju. By przekonany, e wadze carskie ju o nim zapomniay i bdzie mg prowadzi legaln dziaalno spoeczn. Stao si inaczej w czerwcu owego roku zosta aresztowany podczas przekraczania granicy i osadzony w wizieniu w Petersburgu. Na kilka miesicy rodzina i znajomi stracili z nim kontakt Mielczarski odmawia napisania listu po rosyjsku i uczyni to dopiero po uzyskaniu zgody wadz wizienia na krtki komunikat po polsku. Wypuszczony po omiu miesicach, otrzyma wyrok zakazujcy powrotu do kraju. Przez kilka miesicy y w biedzie w granicznym Biaymstoku. Odrzuci propozycj PPS powrotu do Polski z faszywymi dokumentami i zajcia si prac partyjn. Nieoczekiwanie zrezygnowa z wszelkiej dziaalnoci politycznej. W licie do wadz partii tumaczy to wzgldami bytowymi i rodzinnymi, a w zakoczeniu pisa: Oto caa moja spowied krtka i wzowata. Nie wiem, czy po niej nie strac resztki zaufania, jakie mielicie dla mnie. Byoby to dla mnie bardzo bolesne. Sdz, e do najgorszych nie nale i z czasem zapewne tego dowiod. Wyjecha na Kaukaz do Tyisu, gdzie obj jedno ze stanowisk kierowniczych w kopalni manganu. W 1903 r. przenis si do Charkowa tam w rmie H. Meyera zosta szefem dziau sprzeday importowanych z Polski wyrobw hutniczych. Do Polski wrci jednak szybciej ni si spodziewano rewolucja 1905 r. poskutkowaa monoci legalnego pobytu w kraju. Pod koniec 1906 r. Mielczarski odrzuci propozycj intratnej posady i przyby do Warszawy. Przez kilka miesicy by zatrudniony w rmie Siemens,

161
pniej w Stowarzyszeniu Spoywczym Pracownikw Drogi elaznej Warszawsko-Wiedeskiej (najwiksza wwczas polska spdzielnia spoywcw), a wkrtce podj prac jako szef dziau handlowego w Uranii formalnie bya to spka, w praktyce za stowarzyszenie wytwarzajce pomoce dydaktyczne dla polskich szk. Na fali porewolucyjnej aktywnoci spoecznej powsta w 1905 r. z inicjatywy Edwarda Abramowskiego Zwizek Towarzystw Samopomocy Spoecznej, zrzeszajcy postpow inteligencj oraz liderw inicjatyw chopskich i robotniczych. W onie tej organizacji powoano wkrtce Towarzystwo Kooperatystw, ktre miao zaj si krzewieniem ekonomicznej samoorganizacji i samopomocy, czyli spdzielczoci. Mielczarski zosta czonkiem TK wkrtce po jego utworzeniu, a niedugo pniej by ju jednym z najbardziej oarnych dziaaczy i liderw organizacji. Na pierwszym ocjalnym zjedzie TK wszed wraz z S. Wojciechowskim i Rafaem Radziwiowiczem w skad zarzdu. Wkrtce podjli decyzj o edycji pisma Spoem! (tytu wymyli eromski), majcego propagowa ideay spdzielcze. Redaktorem zosta Wojciechowski, za Mielczarski by czoowym autorem tekstw pragmatycznych, tj. zawierajcych konkretne informacje o zasadach spdzielczoci, sprawach organizacyjnych, procedurach itp. We dwch napisali odezw ideow nowego pisma. Spod pira Mielczarskiego wyszy takie sowa: Gdy chodzi o popraw materialnych i kulturalnych warunkw bytu warstw pracujcych, istniej dwie drogi // Pierwsza // to droga walki: ludzie cz si tutaj w partie polityczne, zwizki zawodowe, aeby za pomoc solidarnego nacisku // uzyska dla siebie lepsze warunki // Nie podajemy w wtpliwo doniosoci wysikw ludzkich w tym kierunku, ale nie uznajemy uroszcze przywdcw tego ruchu do wycznoci // Nie masz jedynego rodka przeciwko ndzy i wadliwociom ustroju spoecznego! I cho syszymy gosy, e w chwili obecnej wszystko inne, anieli walka, oczekiwanie reform z gry, powinno zej na bok za obowizek sobie poczytujemy podj prac w innym kierunku, dotd u nas zaniedbanym //. T inn drog // jest zrzeszanie si ludzi dla celw zbiorowej samopomocy, dla celw kooperacji. W przeciwstawieniu do pierwszej nie chodzi tutaj o to, eby na kim drugim wymc ustpstwo, ulg, popraw, lecz o to, eby przez zbiorowe racjonalne uycie posiadanych rodkw czy zarobku uj w swoje rce zaspokajanie swoich potrzeb // druga droga jest drog zabiegw twrczych, rozwijajcych ducha niezalenoci i solidarnoci bez zacieniania jej do granic partyjnych czy klasowych. I dlatego wanie dziaalno kooperacyjna nazywa si szko solidarnoci i uczu obywatelskich. Inicjatywy tego typu istniay ju wczeniej, jednak rozproszone, niewielkie, le zarzdzane, prowadzone przez pasjonatw pozbawionych wiedzy fachowej itp. nie przynosiy wielkich rezultatw. rodowisko skupione w TK dyo do zjednoczenia ruchu spdzielczoci spoywcw i nadania mu nowoczesnych form organizacyjnych. Mielczarski studiowa dowiadczenia Europy Zachodniej, odwiedzi kooperatywy rosyjskie, w 1908 r. napisa podrcznik Rachunkowo stowarzyszenia spoywcw (do 1945 r. doczeka si 15 wyda!). Pocigami, na furmankach i pieszo wdrowa po caym kraju, wizytujc spdzielnie spoywcw, rozpoznajc ich bdy i uczc prawidowej dziaalnoci. Jako pierwszy wystpi z wnioskiem o powoanie wsplnej hurtowni, ktra mogaby zaopatrywa spdzielnie w tasze produkty i uatwi konkurowanie z handlem prywatnym. Opracowa metodologi funkcjonowania spdzielczoci spoywcw, nadajc jej nie tylko nowoczesny, ale i ekonomicznie celowy charakter. Dotychczas polska spdzielczo spoywcw stanowia zazwyczaj eksperyment spoeczny, nierzadko utrzymany w duchu piknoduchostwa. W najlepszym razie funkcjonowaa niele i przynosia korzyci ekonomiczne swoim czonkom, ale ograniczaa si do niewielkiego grona osb. Dopiero pragmatyzm Mielczarskiego, poczony jednak z gbok ideowoci i dalekowzrocznoci, sprawi, e wysza ona z utopijno-rodowiskowego getta. Jesieni 1908 r. postanowiono dokona zjednoczenia luno wsppracujcych spdzielni spoywcw w jeden zwizek. Sekretarzami tymczasowego Biura Informacyjnego zjazd wybra Mielczarskiego i Wojciechowskiego, a po zarejestrowaniu Warszawskiego Zwizku Stowarzysze Spoywczych (wadze carskie nie zgodziy si na przymiotnik polski) w 1911 r. objli oni funkcje dyrektorw organizacji. Mielczarski uporzdkowa reguy dziaania spdzielni, ktre przystpiy do Zwizku koordynowa ich polityk zakupw i cen, wprowadzi przejrzyst i fachow ksigowo, ksztaci kadry, ograniczy sprzeda produktw nie-czonkom. W nowych realiach mona byo rwnie na szerok skal propagowa idee kooperatyzmu, bezpardonowo eliminowa naduycia. A take zadba o warunki zatrudnienia pracownikw (// kooperatywa ma obowizek paci swoim urzdnikom lepiej ni przecitnie i zbytni prac ich nie obcia. Jeeli kooperatywa ma by zarodkiem lepszego ukadu gospodarczego //, musi tak postpowa), o podniesienie jakoci usug (// kooperatywa ma obowizek przestrzega przepisw zdrowotnoci i dobrego smaku. // Sklep // powinien by widny, czysty i przestronny, aby dawa wszelkie gwarancje, e towary, ktre si tu sprzedaje, s dobre i zdrowe, i krzewi wrd stowarzyszonych zamiowanie do czystoci, porzdku i dobrego smaku) oraz o przezwycienie ducha sklepikarskiego, sprawiajcego, e w okolicy powstawao wiele maych i niezamonych spdzielni zamiast kilku oddziaw jednej sprawnej organizacji. Spdzielczo spoywcw pod jego wodz staa si czym zupenie innym ni bya uprzednio sprawnym organizmem ekonomicznym, ktry w sposb konkretny i namacalny poprawia dol czonkw ruchu.

162
Jego najwikszym dzieem stricte ekonomiczno-organizacyjnym byo utworzenie centralnej hurtowni WZSS. Spoem, bo tak potocznie nazywano organizacj, dokonao w ten sposb ogromnego skoku jakociowego i ilociowego. Hurtownia powstaa w Warszawie przy ul. Smolnej. Cay pierwszy okres prbny hurtowni od 1 padziernika 1911 r. do 31 grudnia 1912 r. Mielczarski siedzia w biurze Zwizku od wczesnego rana do pnej nocy, nie da si namwi na aden wyjazd, choby na tydzie dla wypoczynku. Z wielkim nakadem jego pracy i wiedzy uruchomiona organizacja hurtowni nie zawioda oczekiwa. // obrachunek wykaza nadspodziewanie dobre rezultaty wspomina Wojciechowski. Ju na pocztku hurtownia dokonaa rzeczy dotychczas niemoliwych z pominiciem prywatnych monopolistw sprowadzono do Polski duy transport ledzi ze Szkocji oraz nawizano wspprac z rosyjsk kopalni soli, co pozwolio rozbi zmow cenow hurtownikw tego produktu. Jest to pierwsza powana walka, w ktrej wystawiona zostaa na prb nasza solidarno. Gdy spekulanci, polujcy na nasz atwowierno, przekonaj si, e adne nowe szyldy i zniki cen nie osabi naszego pragnienia wyzwolenia, e jestemy jednoci silni bd musieli wyrzec si opanowania handlu sol i w rkach naszego ludu pozostan tysice, na ktre teraz poluj przekonywa spdzielcw w 1913 r. i walka zakoczya si zwycistwem. Wkrtce przyszy podobne sukcesy w dziedzinie towarw importowanych Mielczarski osobicie zjedzi ca Europ, by wyjedna kontrakty z dostawcami, stosunki handlowe nawizano take ze spdzielcami angielskimi. Tak oto ten wty zycznie, ale niezmiernie silny duchem kooperatysta, zabiegajc o kupno soli i pieprzu, myla o wyzwoleniu ludu polskiego i zapewnieniu Polsce potgi pisa Wojciechowski. Sukces odniesiono jednak przede wszystkim w efekcie zastosowania zasad, ktre sformuowa (lub zapoyczy z zagranicy): spdzielnie miay si zaopatrywa gwnie w zwizkowej hurtowni, nie za u prywaciarzy (nie byo mechanizmw przymusu, lecz jedynie wytona edukacja dziaaczy w tej kwestii), do wyjtkowych przypadkw ograniczono im sprzeda na kredyt, lokalne spdzielnie powinny si porozumiewa i zamawia wsplnie due partie towarw (nie byo mowy o wysyaniu mnstwa drobnych zamwie, gdy to znacznie windowao koszty), a hurtownia oferowaa gwnie produkty najczciej nabywane, nie zajmujc si poszerzaniem oferty o wyroby niszowe. Cokolwiek bymy myleli o ostatecznych celach stowarzyszenia spoywczego, jakiekolwiek bymy przyznawali mu znaczenie spoeczne, // jest [ono] w ostatecznym rezultacie sklepem, przedsibiorstwem handlowym pisa w roku 1907. Mielczarski wyprzedzi epok, wprowadzajc zasady, na ktrych wiele lat pniej bazowaa ekspansja i sukces nansowy sieci dyskontw. Tam tylko kooperatywa zachowa swj waciwy charakter, gdzie kady nowowprowadzony towar bdzie odpowiada istotnym potrzebom znacznej wikszoci czonkw. Kada dobrze zorganizowana kooperatywa rozpoczynaa od niewielu najniezbdniejszych artykuw i rozszerzaa swj zakres dziaania tylko w miar // nowych potrzeb. Kooperatywy rozpoczynajce od wszystkiego albo smutnie koczyy, albo zamieniay si na kramiki. Model dyskontowy wprowadzi jednak z t zasadnicz i oczywist rnic, e korzyci i zyski pyny nie do wielkiego prywatnego kapitau, lecz do szeregowych spdzielcw jako wspwacicieli i konsumentw. Po pierwsze, wiele produktw nabywali oni taniej, po drugie zgodnie z gwn zasad spdzielczoci cz corocznego zysku bya dzielona midzy nich (tzw. zwrot od zakupw). W 1913 r. utworzono w Dbrowie Grniczej pierwsz li spoemowskiej hurtowni, a jesieni oddano do uytku wybudowan od podstaw now siedzib WZSS i hurtowni w stolicy. W czerwcu 1914 r. Zwizek zrzesza ju po zaledwie kilku latach istnienia ponad 50 tys. czonkw, skupionych w niemal 300 stowarzyszeniach.

***
Pragmatyzm i surowo Mielczarskiego wynikay z przesanek dalekich od handlowej mentalnoci. Cho po Mielczarskim pozostay gwnie teksty czysto techniczne powicone sprawom formalnym, ksigowym, organizacyjnym itp. czytelnika uderzaj w nich wanie takie wtrty, jakich prno szuka u dzisiejszych technokratw i pragmatykw. W artykule pt. Rachunkowo (1906) tak uzasadnia rzetelne kontrole w spdzielniach: Przede wszystkim majtek (kapita) kooperatywy jest majtkiem publicznym. Uszczuplenie lub zupeny zanik majtku kooperatywy odbija si niekorzystnie na pooeniu wszystkich stowarzyszonych, z ktrych wkadw kapita ten powsta. // Celem ruchu kooperacyjnego nie jest tylko zapewni stowarzyszonym dobry towar za nisk cen. Ruch kooperacyjny ma rwnie cele wychowawcze, mianowicie przygotowa spoeczestwo do objcia spraw gospodarczych we wasne rce, wychowa je dla samorzdu gospodarczego. Rok pniej, propagujc ide spdzielczych zakupw hurtowych, przekonywa: Zasad etyczn kooperacji jest, e silny i dowiadczony powinien pomaga sabemu i niedowiadczonemu. Stosuje si to przede wszystkim do stowarzysze wikszych. Nie powinny one samolubnie trzyma si z dala od oglnego prdu //, nie powinny na swoj rk nadal uskutecznia zakupw, lecz razem z innymi, bo tylko w poczeniu zdoamy swj cel osign i usun te opakane stosunki, jakie dzi w handlu panuj. W tekcie Kontrola sklepowego w tym samym roku pisa: Poszanowanie majtku publicznego jest jeszcze u nas bardzo sabe, syszy si nawet cyniczne: co wszystkich to niczyje;

163
walczy z tym rakiem zatruwajcym nasze ycie spoeczne naley wszdzie, przede wszystkim za w stowarzyszeniach spdzielczych. To tylko drobna cz podobnych uwag.

***
Wybuch wojny przerwa rozwj spdzielczoci i zdezorganizowa jej dziaania. Braki towarw na rynku, zmniejszenie produkcji, kopoty z transportem, chaos nansowy, kontyngenty na rzecz armii, spekulacja, zmieniajce si wadze wszystko to, nie wspominajc o zniszczeniach wojennych, uniemoliwio normalne funkcjonowanie ruchu spoywcw. Cz placwek zaprzestaa dziaalnoci, inne rozpoczy sprzeda dla nie-czonkw, a centrala organizacji prbowaa skupowa i oferowa w normalnych cenach produkty, ktrych brak ludno odczuwaa najbardziej. Mimo trudnej sytuacji, Mielczarski stara si nie tylko o przetrwanie Zwizku, ale take podj szereg dziaa reformatorskich. W kilku duych miastach utworzono oddziay hurtowe i koordynacyjne, w 1917 r. wznowiono edycj pisma Spoem oraz powoano Zrzeszenie Pracownikw Stowarzysze Spoywczych, penice rol zwizku zawodowego. Mielczarski snu plany podjcia dziaalnoci produkcyjnej przez spdzielczo spoywcw. We wrzeniu 1918 r. w podwarszawskim Otarzewie spoemowcy otworzyli redni szko spdzielcz (z internatem), a Mielczarski w porozumieniu z Wysz Szko Handlow organizowa kursy dla przyszej spdzielczej kadry kierowniczej. Postanowi rwnie zintensykowa prace nad propagowaniem spdzielczoci oraz zadba o podniesienie morale i wiadomoci ideowej osb ju zrzeszonych w WZSS. W Spoem pisa: Gdzie kooperatywa nie jest rwnorzdnie istotn szko samorzdu, ksztacc tysice oddanych, zapalonych entuzjastycznych zwolennikw, przyszo jej nie jest zapewniona. Tymczasem u nas cay ruch zmierza wycznie w kierunku handlowym //. Przed zjazdem spoywcw z terenu okupacji austriackiej, ktry zwoa na marzec 1917 r. w Lublinie, przekonywa: // kooperacja jest tym wanie ruchem, w ktrym dziaalno gospodarcza musi i w parze z owiat. Kooperacja jest organizujc si gospodarczo demokracj, a nie ma demokracji bez owiaty i solidarnoci. Wszystko to robi w trudnej sytuacji okupacyjnej i pozbawiony pomocy najbliszego wsppracownika, poniewa Wojciechowski w zawierusze wojennej znalaz si w Rosji. Mielczarski prowadzi sekcj zaopatrzenia w ywno dla miasta Warszawy, jednak niechtnie wsppracowa z wadzami niemieckimi, zarwno ze wzgldu na ich okupacyjny charakter, jak i oceniajc problem w perspektywie geopolitycznej. Gdyby pastwa centralne zwyciyy mwi w kku radykalnej inteligencji warszawskiej stalibymy si co najwyej pastewkiem buforowym, agodzcym moliwo star pomidzy nimi i Rosj; pod wzgldem gospodarczym bylibymy wystawieni na er przemysu niemieckiego pisa po latach S. Wojciechowski. W pierwszym numerze wznowionego Spoem, Mielczarski przekonywa: Gdzie narodowi sw wol narzu-

NUMER SPECJALNY PISMA SPOEM Z OKAZJI LECIA OD ZYSKANIA NIEPODLEGOCI, NA KARCIE TYTUOWEJ POR TRET MIELCZARSKIEGO ZE ZBIORW R. OKRASKI .

O jeszcze jednej kwestii naley wspomnie. Mielczarski, cho przed I wojn wiatow sta na czele duej, a po odzyskaniu niepodlegoci najwikszej instytucji handlowej w Polsce, y niezwykle skromnie, wic jego biznesowe podejcie do Spoem nie miao nic wsplnego z interesem prywatnym. Jak wspominaa Wanda Papiewska, Mielczarskiego trzeba byo zmusi, aeby pozwoli sobie podwyszy pensj. Jako dyrektor mia mniej od lustratora. Gdy jego stosunkowo niewielkie pobory wynosiy 900 z, przekazywa co miesic 200 z Polskiej Partii Socjalistycznej. Zachowao si te wspomnienie, e gdy dyrektor Mielczarski mia jecha do Grecji, by negocjowa wany kontrakt importowy, niemal zmuszono go do zabrania nowego garnituru, kupionego bez jego wiedzy. Pracowa natomiast kilkanacie godzin dziennie, nie wyczajc niedziel i wit. Stoowa si za w kuchni higienicznej, zorganizowanej na zasadach spdzielczych w gronie znajomych, z ktrych kady kolejno peni rol obsugujcego pozostaych.

164
caj obcy, // szeroki masowy ruch spdzielczy nie moe mie miejsca. Mae rzeczpospolite, jakimi s stowarzyszenia spoywcze, rosn, kwitn i wydaj wspaniae owoce tylko w majestacie Niepodlegej Ojczyzny, w cieple i wietle wolnoci i rwnoci. Na zjedzie penomocnikw WZSS w czerwcu 1917 r. mwi: Dla normalnego rozwoju naszego ruchu niezbdne s nam jak najszersze swobody obywatelskie, zupena wolno prasy, zebra, zgromadze i zrzesze, jak najszersza demokratyzacja wszelkich urzdze pastwowych i administracyjnych, jak najszerszy udzia ludu w yciu publicznym. Wszystkie jednak swobody polityczne nie s kcj tylko wtedy, gdy nard sam sob rzdzi. Istotn gwarancj swobd jest niepodlega ojczyzna. Ojczyzna ta siga tak daleko, jak szeroko rozsiad si, pracuje i cieszy si yciem lud polski. Jako kooperatyci nie umiemy siga po cudze, ale swego broni bdziemy z zawzitoci i uporem. I dlatego te, gdy nadejdzie chwila, w ktrej nas zapytaj o nasze aspiracje, powiemy jasno i dobitnie: bardziej od wody i powietrza potrzebna nam jest niezalena Rzeczpospolita Ludowa na ziemiach polskich. Mielczarski odrzuca budetowe wsparcie spdzielczoci spoywcw i kooperatyw poyczkowych poza sytuacjami absolutnie wyjtkowymi (jak krach gospodarczy). Nie godzi si te na to, by instytucje pastwowe przejy uprawnienia lustracyjne (kontrolne) w spdzielniach, gdy grozioby to zniszczeniem oddolnego charakteru ruchu. Dopuszcza jedynie wsparcie pastwa w rozwoju spdzielczoci wytwrczej, jako wymagajcej na wstpie bardzo duych nakadw, ktrych zwrot nastpuje powoli. Jeden jedyny raz zwrci si o pomoc pastwa, gdy po analizie regulacji podatkowych wyliczy, e prywatny handel ma mono obnia wysoko paconych nalenoci o kilkadziesit procent. Wystpi wwczas o obnienie opodatkowania spdzielni spoywcw do czasu zaatania wszelkich luk w prawie, korzystnych dla prywatnego kupiectwa.

***
Odzyskanie niepodlegoci otworzyo nowe perspektywy przed spdzielcami. Wreszcie mona byo dziaa cakiem swobodnie, zniky bariery komunikacyjne i graniczne midzy ziemiami Polski. Tylko w 1919 r. Zwizkowi przybyo ponad 150 stowarzysze czonkowskich, rok pniej przecitna liczba czonkw spdzielni wzrosa w cigu 12 miesicy o niemal 40%. W tym samym roku w budynkach Spoem w Kielcach dokona si kolejny milowy krok w rozwoju polskiej spdzielczoci spoywcw podja ona dziaalno produkcyjn. W 1922 r. hurtownia spoemowska miaa ju 18 terytorialnych oddziaw. Rok pniej Zwizek zrzesza 734 spdzielnie z 343 tys. czonkw. Na czele tej armii zorganizowanych konsumentw sta Mielczarski. W 1921 r. Midzynarodowy Zwizek Spdzielczy na kongresie w Bazylei powoa go w skad swego Komitetu Centralnego. W tym samym roku decyzj Ministra Skarbu wszed Pastwowej Rady Spdzielczej. Odrzuci natomiast propozycje objcia stanowisk ministra przemysu i handlu oraz doradcy ministra skarbu, ktre proponowali mu Stanisaw Wojciechowski i Wadysaw Grabski. W 1919 r. by jednym z czoowych lobbystw podczas prac nad ustaw o spdzielniach. W znacznej mierze to jego uporowi i talentom zawdzicza Polska przyjcie ustawy, ktra wyranie akcentowaa ideowy wymiar spdzielni jako organizacji powoanych do celw nie tylko gospodarczych, ale take spoeczno-kulturalnych, co stanowi samo sedno tradycji spdzielczoci, a czego ustawodawcy pocztkowo nie rozumieli, traktujc spdzielnie jako li tylko jedn z wielu form zarobkowania.

GRAFIKA Z OKADKI KALENDARZYKA DZKIEGO ODDZIA U SPOEM NA ROK ZE ZBIORW R. OKRASKI .

***
Mimo dynamicznego rozwoju spdzielczoci spoywcw w odrodzonej Polsce, Mielczarskiego spotkay na tym gruncie dwa silne ciosy. Pierwszy by efektem niefortunnego zbiegu okolicznoci. W roku 1919, w obliczu niedoborw na rynku spustoszonym przez wojn, uzyska kierujc si probami wadz pastwa od angielskiej hurtowni spdzielczej CWS

165
z Manchesteru poyczk w postaci produktw spoywczych o wartoci ok. 160 tysicy funtw. Wybiera to, co Polsce pracujcej byo najbardziej potrzebne. adnych luksusw, adnych zbdnych przedmiotw nie sprowadzi wspomina Jzef Jasiski. Spata wydawaa si banalnie prosta w obliczu znacznego popytu wrd polskich konsumentw. Niestety, w cigu kilku miesicy nastpi tak znaczny spadek wartoci marki polskiej, e spoemowcy zostali z dugami trudnymi do spacenia. I cho angielscy spdzielcy, najbogatsi wrd tego typu inicjatyw, postanowili znaczn cz dugu umorzy, Mielczarski odrzuci tak propozycj. Za punkt honoru uzna, by polscy spdzielcy nie narazili angielskich kolegw na jakiekolwiek straty. Poprosi jedynie, by mona byo spaci dug w cigu kilku lat za pomoc eksportu polskich towarw do Anglii. Dug spacono co do grosza, jednak caa sprawa kosztowaa Mielczarskiego sporo zdrowia, co wedle wsppracownikw miao znaczny wpyw na jego przedwczesn mier. Drugi problem by natury jeszcze powaniejszej, bo dotyczcej sfery ideowej. Po odzyskaniu niepodlegoci nie spenio si marzenie Mielczarskiego o zjednoczeniu caego ruchu spdzielczego nie udao si pokona ani zaborczego rozbicia dzielnicowego, ani podziaw branowych. Co gorsza, doszo do rozamw i podziaw w spdzielczoci spoywcw. Zamiast jednego silnego zwizku, powstay trzy frakcje. Spdzielczo neutraln krytykowano z lewa i prawa. Spdzielczo wielkopolska, gdzie silne byy wpywy kleru, utworzya wasny zwizek o nazwie Hurtownia Spek Spoywczych. Mia on charakter sprzeczny z zasadami spdzielczoci, bowiem uznano, e centrala tego zwizku bdzie zaopatrywaa rwnie kupcw prywatnych (stanowili oni ok. 50% kontrahentw) w celu uatwienia im konkurowania z handlowcami ydowskimi i niemieckimi. Tymczasem naczeln ide ruchu spoywcw byo wyeliminowanie prywatnego handlu jako takiego, nie za wybr midzy jego opcjami etnicznymi. Analogiczny rozam nastpi ze strony spdzielczoci klasowej, ktra uznaa spoemowcw za nie do radykalnych, jako e ich spdzielnie nie pytay swoich czonkw o status spoeczny i zawodowy. Na takim podou w 1919 r. powoano Zwizek Robotniczych Stowarzysze Spdzielczych. Znaczn rol w inspirowaniu rozamu odegrali komunici, ale gwna moc sprawcza naleaa do dziaaczy PPS, co Mielczarskiego, sympatyka tej partii, bardzo dotkno. Jak pisze Zbigniew witalski, Dziaacze, ktrzy praktycznie stykali si z dziaalnoci spdzielcz, byli za zjednoczeniem. // Natomiast dziaacze, ktrzy na cae zagadnienie patrzyli z punktu widzenia interesw partii, uznali zjednoczenie za przedwczesne. Tymczasem ju w 1917 r. Mielczarski tak uzasadnia potrzeb jednoci ruchu spoywcw: Im kooperatywa liczy wicej czonkw i im ci czonkowie s mocniej z ni spojeni, tym doskonalej i atwiej wypenia ona swe zadanie. Kooperatywa, z natury rzeczy musi sta otworem dla wszystkich, musi by bezpartyjna. Chadecy, endecy, pepesowcy, esdecy, zaraniarze s nam w kooperatywie jednakowo drodzy. // jako czonkowie kooperatywy musimy, nie pytajc o przekonania, zgodnie spoem pracowa. Kto t zasad zwalcza, tym samym nie chce wielkiego ruchu spdzielczego. Sze lat pniej, na Kongresie Spdzielni Spoywcw, mwi: Pewne odamy kooperatystw wystpuj przeciwko zasadzie powszechnoci, uwaajc, e w tym wypadku kooperacja zatraca swj charakter klasowy. // Jeeli przez klasowo mamy rozumie negatywne stanowisko do kapitalizmu, to kada kooperatywa spoywcw jest klasowa, bo samo jej zaoenie stanowi wyom w kapitalizmie. Powiem wicej, w tym znaczeniu kooperatywa powszechna nosi bardziej charakter klasowy, bo prdzej i skuteczniej zwalcza kapitalizm ni najbardziej czerwona kooperatywa zamknita. ycie pokazao, i racj mia Mielczarski, nie za narodowi i klasowi rozamowcy. Zwizek Robotniczych Stowarzysze Spdzielczych po piciu latach dziaalnoci stan na progu bankructwa. Rozpoczto negocjacje o poczeniu ze spoemowcami. Dziaacz PPS i spdzielczoci, Bronisaw Siwik, wspomina: // Mielczarski by bezwzgldnym zwolennikiem zjednoczenia ruchu spdzielczego spoywcw w Polsce. Lecz wanie dlatego, e by gbokim i mdrym spdzielc, uwaa, e nie kade zjednoczenie i nie za jakkolwiek bd cen jest dobre i podane. Gdy przybyem do Mielczarskiego i rozpoczem sondowanie jego opinii co do poczenia, przerwa mi krtko: Chcecie poczenia? Przyjdcie i wstpcie do naszego Zwizku!. Byo to cakowicie w jego duchu. Nie lubi prnego gadania, ukadw dugich i pertraktacji, zwaszcza, e opini o Zwizku Robotniczym, jeeli chodzi o stron gospodarcz, mia ujemn. W kwietniu 1925 r. odby si kongres zjednoczeniowy, w efekcie ktrego powsta Zwizek Spdzielni Spoywcw RP. W tym samym roku narodowa Hurtownia Spek Spoywczych w obliczu widma bankructwa zostaa po cichu zlikwidowana. Na jej miejsce wkrtce utworzono w Poznaniu regionalny oddzia Spoem, ktry przej zadania HSS wobec lokalnych spdzielni spoywcw. Na zjedzie zjednoczeniowym Spoem z kooperatywami klasowymi, Mielczarski mwi: // jestemy twrcami wielkiego przeobraenia, ktre odda ca wymian i ca produkcj w rce spoywcw, ktre wytworzy obok demokracji politycznej demokracj gospodarcz.

***
Ten do blu praktyczny czowiek, niechtny traceniu czasu na dyskusje i rozwaania, mimochodem wnis wkad do jednej z ciekawszych ideologii w historii polskiej myli spoeczno-gospodarczej. W XIX wieku, o czym mao kto pamita, konkuroway ze sob dwie ideologie emancypacyjne wymierzone

166

w kapitalizm. Pierwsza, doskonale znana, zakadaa, e wolny rynek naley zaatakowa od strony produkcji. Mwia ona, e pracownicy najemni (lub ich cz proletariat wielkoprzemysowy) bd to obal kapitalizm rewolucyjnym zrywem, bd te przegosuj go za pomoc zdobycia wikszoci parlamentarnej, a w efekcie doprowadz do uspoecznienia rodkw produkcji i wyeliminowania prywatnej wasnoci w tej sferze. Ten nurt, zrnicowany i majcy wiele odamw, mona zbiorczo nazwa socjalizmem. By te jednak nurt drugi, zwany kooperatyzmem lub pankooperatyzmem. On z kolei chcia zaatakowa kapitalizm od strony konsumpcji, czyli jak wwczas mwiono spoycia. To konsumenci-spoywcy a s nimi wszyscy, nawet ci, ktrzy nie pracuj, zatem baza spoeczna ruchu jest potencjalnie szersza zorganizowani w zrzeszeniach-spdzielniach i nabywajcy produkty za ich porednictwem, mieli odmieni porzdek spoeczny. Teoretycy spdzielczoci spoywcw jako ruchu na rzecz przeobrae spoecznych (gwnym ideologiem by Francuz Charles Gide, w Polsce za Edward Abramowski i Edward Milewski) widzieli ten proces jako ewolucj. Mielczarski na zjedzie spdzielczoci spoywcw mwi wiosn 1917 r.: Ustrj kapitalistyczny ze sw cudown technik i bajeczn organizacj handlow wydaje si twierdz nie do zdobycia. A jednak w tej twierdzy // znajduje si punkt nieosonity, przez ktry atwo zro-

bi wyom i zmusi twierdz do kapitulacji. T sab stron kapitalizmu, ktra pozwoli go obali, stanowi sprzeda. Kapitalizm powstaje dla zysku, zysk powstaje przy wytwarzaniu, ale zrealizowa zysk mona tylko przez sprzeda. Przemysowiec moe wyprodukowa bez liku towarw, nie osignie on jednak adnego zysku, dopki towarw nie sprzeda. // Ten fakt ma nadzwyczaj doniose konsekwencje. Jeeli bowiem zysk kapitau realizuje si przez sprzeda, wynika std, e w ustroju kapitalistycznym istotnym panem pooenia jest odbiorca towarw, jest spoywca. Nie kto inny jak spoywcy decyduj o tym, jaki oglny zysk przypada kapitalistom. // Nominalnie pan pooenia, jest on [jednak] igraszk kapitau, bo nie jest zorganizowany. Ale z chwil, kiedy zrozumie swoj moc i zechce si zorganizowa, ze sugi stanie si faktycznym panem kapitau. Zorganizowa spoywcw, aby uj w swe rce wymian i produkcj i tym sposobem interes prywatny podporzdkowa interesom publicznym, stanowi istotny cel i istotne zadania kooperatywy spoywcw. // Kada dobrze zorganizowana i istotna kooperatywa musi da nadwyk. Ta nadwyka w innych warunkach, jako zysk, przypadaby prywatnemu kupcowi i zasiliaby kapitalizm, przez kooperatyw za dostaje si do rk zorganizowanych spoywcw. Im wiksza jest kooperatywa i im wszechstronniejsza jej dziaalno,

JEDNA Z WERSJI SYMBOLU POLSKIEJ SPDZIELCZOCI SPO YWCW SPOEM Z OKRESU MIDZYWOJENNEGO.

167
tym wiksza cz zysku, ktra zasilaa prywatny, kapitalistyczny handel, dostaje si spoywcom. Cz lub cao nadwyki moe by w miar rozwoju kooperatywy obracana na wytwrczo w zakresie potrzeb czonkw, a wtedy do zysku handlowego docza si zysk z produkcji, ktry dawniej wzmacnia kapita przemysowy. Kooperatywy cz si w kooperatyw hurtow, w swj zwizek. W ten sposb znowu zysk z handlu hurtowego, zamiast zasila prywatny handel, dostaje si zorganizowanym spoywcom. Zwizek w miar swego wzrostu, od zwyczajnego handlu hurtowego przechodzi do produkcji artykuw zbywanych przez stowarzyszenia. I znowu zysk, ktry dawniej dostawa si kapitaowi prywatnemu, przechodzi do rk zorganizowanych spoywcw. W miar dalszego rozrostu Zwizku da si pomyle nie tylko ju produkcja artykuw gotowych, ale i niezbdnych surowcw i maszyn potrzebnych do fabrykacji itd. W ten sposb obok wszechwadnych dawniej przedsibiorstw kapitalistycznych staje coraz wicej przedsibiorstw spdzielczych, zatrudniajcych coraz wiksz liczb robotnikw. Coraz wiksza cz rocznego zysku i coraz wiksza cz kapitau narodowego z prywatnego przeksztaca si na kapita wsplny. Z ustroju kapitalistycznego, opartego na wspubieganiu si [konkurencji], krok za krokiem przechodzimy do ustroju spdzielczego, opartego na powszechnej solidarnoci. Spdzielcy s w lepszej sytuacji ni prywatni handlowcy, gdy nie musz za wszelk cen eskalowa zysku w krtkim okresie (to nie zysk jest motywem przewodnim ich dziaalnoci), a przede wszystkim maj moliwo konsumpcji i produkcji planowej. O ile prywatne przedsibiorstwo wytwarza towary na olep, nie mogc przewidzie koniunktur, waha popytu, kryzysw, wpywu konkurencyjnych producentw itp., o tyle spdzielczo, bazujca na czonkostwie (nie za na przypadkowym i zmiennym ruchu klientw) i potraca oszacowa wynikajcy std popyt, dostosowuje zamwienia i produkcj do faktycznego zapotrzebowania. Sabym punktem jest jedynie niskie morale czonkw, czyli dokonywanie zakupw poza spdzielczoci. Gdy ju znamy te zasady, atwiej nam zrozumie niemal kaznodziejski ton, jakim Mielczarski wzywa do stworzenia hurtowni spdzielczej, do czenia maych spdzielni w wiksze zwizki, do jednoci wszystkich spoywcw, do zakupowej dyscypliny czonkw spdzielni, dlaczego za tak wane uwaa tworzenie wasnego sektora produkcyjnego itp. Wszystko to miao jeden jedyny cel krach kapitalizmu. Spoywcy czcie si, aby sta si wasnymi kupcami i fabrykantami! oto nasze haso. Kooperacja nie odkada przebudowy spoecznej do czasw przyszych i nie uzalenia jej od jakiego przewrotu, ktry ma rozsypa w proch kapitalizm. Kooperatyci nie piewaj my nowe ycie stworzym sami [fragment pieni Czerwony Sztandar przyp. R. O.], lecz tworz to nowe ycie dzi, zaraz mwi w 1917 r.

***
// w ostatnich czasach czsto narzeka na brak si, mwi, e dni jego s policzone, ale nie da si skoni ku odpoczynkowi: nie jestem malowanym dyrektorem, musz i do biura, nie mog dawa zego przykadu pracownikom. I szed do biura, chwiejc si na nogach. Dnia 30 marca 1926 r. przestao bi jego serce pisa Wojciechowski rok po mierci swego przyjaciela i wsppracownika. I dodawa: To, co dzi wydaje si takie jasne i proste na utorowanej przez niego drodze, w pocztkach jego dziaalnoci uwaane byo niemal za utopi //. Jake mona marzy przez organizacj robotnikw i wocian, w poowie analfabetw, nie majcych adnego pojcia o handlu, stworzy w Polsce najwiksz instytucj handlow? A jednak Mielczarski przez 17 lat swojej dziaalnoci wychowawczej, organizatorskiej i handlowej tego wanie dokona: zostawi po sobie Zwizek, obejmujcy 828 spdzielni z 550000 czonkw //.

Remigiusz Okraska

Bibliogra do tekstu zamieszczamy z braku miejsca tylko w wersji internetowej Obywatela.

ANTYKWA PTAWSKIEGO
Dziay Nasze tradycje oraz Z Polski rodem zostay zoone Antykw Ptawskiego czcionk zaprojektowan w latach 1923-1928 przez polskiego graka i typografa Adama Ptawskiego. Jest to pierwszy polski krj pisma zaprojektowany od podstaw. Antykwa Ptawskiego bywa nazywana polskim krojem narodowym.

Wicej informacji o tradycjach polskiej typograi oraz elektroniczne wersje czcionki mona znale na stronie internetowej: http://nowacki.strefa.pl/

168

AUTO RZY NUMERU

Rafa Bakalarczyk (ur. 1986) student polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim, zaoyciel Koa Myli Krytycznej, pocztkujcy publicysta (m.in. prowadzi bloga pod adresem www.wwwrbakalarczyk.redakcja.pl). Interesuje si gerontologi i edukacj, jest mionikiem ksiek eromskiego. Czonek zespou redakcyjnego portalu lewicowo.pl. Stay wsppracownik Obywatela. Phillip Blond (ur. 1967) anglikaski teolog, lozof, myliciel polityczny i publicysta. Krytyk liberalizmu obyczajowego i fundamentalizmu rynkowego; pochodzi z wielodzietnej rodziny robotniczej z Liverpoolu, skutki thatcheryzmu odczu na wasnej skrze. W Demos, niezalenym think tanku z siedzib w Londynie, kieruje wzbudzajcym na Wyspach due zainteresowanie programem Progressive Conservatism Project, przygotowuje te ksik na temat konserwatyzmu radykalnego spoecznie. Jego komentarze na tematy religijne i polityczne publikuj m.in. International Herald Tribune, e Independent i e Guardian. Irena Dryll z wyksztacenia dziennikarz i socjolog. Zwizana z Nowym yciem Gospodarczym, wsppracuje z Dialogiem i Sub Pracownicz. Podejmuje szeroko rozumian tematyk spoeczno-gospodarcz, szczeglnie interesuje si problemami robotnikw, w tym partycypacj pracownicz, dialogiem spoecznym oraz koniktem przemysowym. Zaangaowana w robotnicze sprawy kobiet (w lutym 1971 r. jako jedna z nielicznych dziennikarek bya obecna przy negocjacjach strajkujcych wkniarek z fabryki im. Marchlewskiego z wczesnym premierem Piotrem Jaroszewiczem). Za twrczo prasow otrzymaa wyrnienie w II edycji Dziennikarskich Nagrd Zwizkowych OPZZ w 1998 r. W 2007 r. nominowana do Nagrody im. E. Kwiatkowskiego za fachowe komentarze dotyczce rynku pracy, spraw pracowniczych oraz polityki spoecznej. Mieszka w Warszawie. Agnieszka Ellis (ur. 1979) z wyksztacenia jest politologiem. Pochodzi z Elblga, obecnie wraz z mem Ronem prowadzi niewielk rm usugow w Portsmouth, gdzie mieszka od czterech lat. Chtnie angauje si w inicjatywy spoeczne, zwaszcza w kampanie naganiajce naduycia wielkich korporacji. Marcin Gerwin (ur. 1975) z wyksztacenia politolog, doktor nauk humanistycznych (Uniwersytet Gdaski). Wspzaoyciel Grupy Ochrona Ziemi (Earth Conservation), dziaajcej na rzecz zrwnowaonego rozwoju (wicej: www.ziemia.org). Dziaa take w Sopockiej Inicjatywie Rozwojowej, ktra promuje lokalnie demokracj uczestniczc. Fan lenych ogrodw i permakultury. Leszek Gilejko (ur. 1932) socjolog, profesor doktor habilitowany, pracownik naukowy Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie i Wyszej Szkoy Humanistycznej w Putusku, czonek Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Spoecznej PAN. Od wielu lat zajmuje si socjologi przemysu i struktur spoecznych, ruchami spoecznymi (w tym ruchem robotniczym), zwizkami zawodowymi, kwestiami samorzdu pracowniczego i akcjonariatu pracowniczego. Jest autorem licznych ksiek i artykuw naukowych na te tematy oraz redaktorem wielu prac zbiorowych. By czonkiem PZPR do jej rozwizania, na fali odwily roku 1956 wczy si w dziaania na rzecz tworzenia samorzdu pracowniczego, bra udzia w tworzeniu zapisw ustawy o samorzdzie zaogi przedsibiorstwa (uchwalonej w wrzeniu 1981 r.), uczestniczy w obradach okrgego stou z ramienia strony rzdowej. Po roku 1989 by czonkiem-zaoycielem Solidarnoci Pracy, nastpnie peni funkcje doradcze w Unii Pracy. Przewodniczcy Naukowej Rady Programowej Centrum Partnerstwa Spoecznego Dialog przy Ministerstwie Pracy i Polityki Spoecznej. Bartomiej Grubich (ur. 1985) student socjologii i lozoi (UAM). W zwizku ze studiami mieszka w Poznaniu, cho wci przede wszystkim jest z Bydgoszczy. Uwaa, e traci duo czasu na rzeczy mniej istotne, e za duo myli i za mao dziaa, ale usilnie szuka dobrych proporcji pomidzy tymi sprawami. Obecnie stara si zrozumie zjawiska sfery publicznej, globalizacji, wolnoci oraz koncepcje J. Habermasa to wszystko, by zrozumie, dlaczego tak mao rozmawiamy o rzeczach wanych. Dlatego te chtnie pogada, nawet jeeli tylko internetowo: bgrubich@interia.pl. Stay wsppracownik Obywatela. Rafa tocha (ur. 1973) politolog i religioznawca. Doktor habilitowany nauk humanistycznych, zastpca Dyrektora w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego, profesor w Instytucie Politologii Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej w Owicimiu. Autor ksiek Katolicyzm a idea narodowa. Miejsce religii w myli obozu narodowego lat okupacji (Lublin 2002) i Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna (Krakw 2006). Publikowa m.in. we Frondzie, Glaukopisie, Nomosie, Nowej Myli Polskiej, Pastwie i Spoeczestwie, Pro Fide Rege et Lege, Studiach Judaica,

169
Templum Novum. Od urodzenia mieszka w Mylenicach i bardzo jest z tego zadowolony. Stay wsppracownik Obywatela. Ilona Majewska (ur. 1983) antropoloka (absolwentka Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu dzkiego), feministka. Od roku zawodowo zwizana ze Zgierskim Uniwersytetem Trzeciego Wieku, ktry koordynuje z ramienia Wydziau Kultury Urzdu Miasta Zgierza; w ramach sekcji kulturoznawczej prowadzi wykady z zakresu antropologii i gender studies. Konrad Malec (ur. 1978) przyrodnik, z zainteresowaniem i sympati spoglda na tzw. hipotez Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy uyciu wasnych si, std rower i narty biegowe s mu nieocenionymi przyjacimi. Mionik tego, co lokalne i nieuchwytne, czego nie da si w prosty sposb przenie w inne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie Natury. Stay wsppracownik Obywatela. Mirosaw Matyja (ur. 1961) politolog i ekonomista. Ukoczy Akademi Ekonomiczn w Krakowie i Studia Europejskie na Uniwersytecie w Bazylei. Doktorat obroni na Wydziale Ekonomiczno-Spoecznym Uniwersytetu we Freiburgu (Szwajcaria). Studiowa rwnie nauki ekonomiczne na Uniwersytecie w Bernie. Pracowa m.in. jako asystent na Uniwersytecie Jagielloskim oraz w Ministerstwie Ubezpiecze Prywatnych, w Ministerstwie Rolnictwa i w Federalnym Archiwum Konfederacji Szwajcarskiej w Bernie. Obecnie jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu w Bernie. Specjalizuje si gwnie w problematyce elit w procesie integracji europejskiej, mikropastw w Europie, federalizmu, lobbingu w Unii Europejskiej oraz w etyce gied nansowych. Publikowa m.in. w paryskiej Kulturze, Studiach Politycznych, Przegldzie Stosunkw Midzynarodowych, Sprawach Midzynarodowych, Przekroju, Osteuropa, Berliner Osteuropa Info, Europaische Zeitung, Oesterreichische Osthefte oraz w internetowym portalu Arabia.pl. Od 20 lat mieszka w Szwajcarii. onaty, ma dwch bliniaczych synw, ktrych wychowuje w tradycji i kulturze polskiej i szwajcarskiej. Alpinista i himalaista. Remigiusz Okraska (ur. 1976) z wyksztacenia socjolog (Uniw. lski), z zamiowania spoecznik, publicysta i poszukiwacz sprzecznoci. Autor niemal 500 tekstw zamieszczonych na amach czasopism spoeczno-politycznych rnych opcji (od radykalnej lewicy i anarchizmu po radykaln prawic), w ktrych od 1997 r. promowa porzucenie przestarzaych ideologii, schematw mylowych i podziaw politycznych oraz wskazywa alternatywne rozwizania. Od poowy lat 90. zwizany z polskim ruchem ekologicznym, od jesieni 2001 do lata 2005 r. by redaktorem naczelnym miesicznika Dzikie ycie, powiconego radykalnej obronie przyrody. Zredagowa polskie edycje kilku ksiek z klasyki myli ekologiczno-spoecznej (A. Leopold, C. Maser, D. Korten, D. Foreman) i inne prace o podobnej tematyce. W kwestii pogldw spoeczno-politycznych sympatyk starej socjaldemokracji i lewicy patriotycznej, rodkowoeuropejskiego agraryzmu, niemieckiego ordoliberalizmu, dystrybucjonizmu Chestertona i Belloca oraz dowiadcze pierwszej Solidarnoci, cho z upywem czasu coraz mniej przywizany do etykietek, sloganw i programw, bardziej natomiast do dobra wsplnego i konkretnej pracy na jego rzecz. Czsto za dokadnie te same dziaania czy opinie jest przez tpawych lewicowcw nazywany faszyst, a przez tpawych prawicowcw lewakiem, i dobrze mu z tym. Piwosz. Wspzaoyciel i redaktor naczelny Obywatela. Kamil Pachako (ur. 1983) z wyksztacenia biotechnolog, ale zamiast siedzie w laboratorium dziaa w samorzdzie studenckim i tumaczy materiay dla organizacji Ruch Solidarnoci z Ubogimi Trzeciego wiata MAITRI. Pracowa z ludmi z upoledzeniami zycznymi i psychicznymi w Anglii poczu si speniony suc innym i zosta. Obecnie studiuje na kierunku praca socjalna. Wspzaoyciel Transition Westcli. Na co dzie aktywny w yciu spoecznym swojej miejscowoci, jedzi rowerem walczc o przetrwanie na angielskich ulicach i tskni za ciekami rowerowymi i zieleni Gdaska. Arkadiusz Peisert (ur. 1978) dr socjologii, autor pracy doktorskiej na temat samorzdnoci obywatelskiej w spdzielniach mieszkaniowych. Dziaa w Transparency International Polska. Wiceprzewodniczcy Sekcji Studenckich K Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Skarbnik Korporacji Akademickiej Welecja. onaty. Konsekwentnie niezmotoryzowany, rowerzysta, eglarz, mionik gr i Kaszub.

DOCZ DO NAS!
jest pismem tworzonym spoecznie przez ludzi, ktrzy utosamiaj si z celami i wartociami zebranymi w manifecie Dla dobra wsplnego, ktry znajdziesz na ostatniej stronie gazety. Jeeli s one bliskie take Tobie, docz do nas! Propozycje tekstw: redakcja@obywatel.org.pl Ilustracje, fotograe: studio@obywatel.org.pl Inne formy wsparcia, wolontariat: biuro@obywatel.org.pl Obywatel, ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./faks: /042/ 630 17 49

170
John Quinn (ur. 1946) amerykaski konsultant biznesowy, z wyksztacenia ekonomista i historyk gospodarczy. Doradza licznym rmom, ktrych waciciele postanowili sprzeda cao lub cz udziaw pracownikom. Autor publikacji z zakresu partycypacji i akcjonariatu pracowniczego, m.in. Employee Ownership Bibliography oraz Employee Ownership: Alternatives to ESOPs. David Sirota (ur. 1975) amerykaski dziennikarz, pisarz, komentator polityczny, blogger i aktywista. Publikuje w prasie lewicowej (tygodnik e Nation; miesicznik In ese Times, ktrego jest redaktorem) oraz gwnego nurtu (m.in. Los Angeles Times, New York Times, Washington Post). Autor dwch bestsellerw, Hostile Takeover: How Big Money & Corruption Conquered Our Government And How We Take It Back (2006) oraz e Uprising (2008). Z perspektywy zwykych obywateli krytykuje neoliberaln globalizacj i polityczn dominacj potnych grup interesu; szczeglnie chtnie podejmuje tematy ignorowane bd przemilczane przez politykw i due media. Wielokrotnie aktywnie angaowa si w kampanie wyborcze politykw o prospoecznych pogldach. Wspzaoyciel i aktywista oddolnej organizacji eksperckiej Progressive States Network, ktra zajmuje si forsowaniem lewicowych polityk publicznych na poziomie poszczeglnych stanw. Micha Sobczyk (ur. 1981) dziennikarz obywatelski, z wyksztacenia specjalista w zakresie ochrony rodowiska. Z Obywatelem wsppracuje od kilku lat, od 2006 r. wchodzi w skad redakcji pisma, obecnie jest zastpc redaktora naczelnego. Radykalny reformista. Od urodzenia mieszka na dzkich Bautach. Kontakt: sobczyk@obywatel.org.pl Joanna Szalacha (ur. 1979) socjolog, absolwentka stosunkw midzynarodowych, adiunkt w Wyszej Szkole Bankowej w Toruniu, badacz w zespole prof. Andrzeja Zybertowicza, autorka tekstw analizujcych zakulisowe i podmiotowe wymiary globalizacji, m.in. rozprawy doktorskiej Podmiotowe aspekty globalizacji. Poza-pastwowi aktorzy i globalna wadza strukturalna. Aktualnie stara si wypracowa intelektualnie gladwellowskie 10 tys. godzin, a w sezonie wakacyjnym przejecha 1000 km na swoim ukochanym rowerze. Rafa Towalski (ur. 1971) ekonomista, doktor nauk ekonomicznych, pracownik naukowy Katedry Socjologii Ekonomicznej w Kolegium Ekonomiczno-Spoecznym Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie. Jego zainteresowania koncentruj si na problematyce dialogu spoecznego, stosunkw przemysowych, koniktw spoecznych w spoeczestwach uprzemysowionych i sposobach ich rozwizywania. Wspautor podrcznika akademickiego Socjologia gospodarki oraz podrcznikw i zeszytw wicze do historii dla uczniw szk podstawowych. Ekspert Fundacji F. Eberta i Instytutu Spraw Publicznych. Od wielu lat jest ekspertem krajowym Europejskiego Obserwatorium Stosunkw Przemysowych, prowadzonego przez Europejsk Fundacj na rzecz Poprawy Warunkw ycia i Pracy (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions). Agnieszka Wasilewska (ur. 1974) ekonomistka o lewicowych przekonaniach i pogldach na gospodark. Pracuje w polskim oddziale jednego z zagranicznych koncernw. Duo czyta, a ostatnio postanowia take pisa. Bartosz Wieczorek (ur. 1972) absolwent lozoi i politologii Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego. Doktorant w Instytucie Filozoi Uniwersytetu Warszawskiego. Wykadowca Szkoy Wyszej im. Bogdana Jaskiego w Warszawie. Publikowa w Przegldzie Filozocznym, Studia Philosophiae Christianae, Znaku, Zeszytach Karmelitaskich, W drodze, Jednocie, Frondzie, Przegldzie Powszechnym, Studia Bobolanum. Stay wsppracownik miesicznika Posaniec. W latach 2000-2002 sekretarz redakcji miesicznika spoeczno-kulturalnego Emaus. Prowadzi Klub Mionikw Filmu Rosyjskiego Spotkanie w Warszawie (www.spotkanie.waw.pl). Autor suchowiska radiowego Akwarium zaprezentowanego na Scenie Teatralnej Trjki. Stay wsppracownik Obywatela. Krzysztof Woodko (ur. 1977) wychowa si w Szodrach, pegeerowskiej wsi w Wielkopolsce, mieszka wraz z on w Krakowie. Doktorant w Zakadzie Filozoi Polskiej w Instytucie Filozoi Uniwersytetu Jagielloskiego, wsppracownik platformy hostingowej www.salon24.pl, czasem tumacz, czasem dziennikarz; lubi pisa i mwi o Nowej Hucie. Kontakt: k.wolodzko@iphils.uj.edu.pl. Stay wsppracownik Obywatela.

Ksiki, ktre kady OBYWATEL powinien zna

globalizacja alternatywna ekonomia niepoprawna politycznie publicystyka ekologia i tradycja

Zapraszamy do sklepu wysykowego Obywatela Ksiki . z naszej biblioteki analizuj i przestawiaj najwaniejsze problemy wspczesnego wiata i Polski, w sposb daleki od utartych schematw. O stale rosncej, a wci niewidocznej wadzy midzynarodowych rm nie przeczytasz w masowych gazetach, ktre take nale do wielkiego kapitau. U nas znajdziesz wydawnictwa publikujce gos najbardziej przenikliwych krytykw globalizacji. Jeli chcesz wiedzie, dlaczego pastwa trac suwerenno, dusz si w ptli dugw, a ich obywatele maj poczucie, e jest coraz gorzej, mimo, e media hucz, e jest coraz lepiej signij po ABC Globalizacji, Korporacj, Tescopol, wiat po kapitalizmie Jeli interesuj Ci problemy wspczesnej Polski, niezalena publicystyka, myl wolna i niepoprawna politycznie Poza Ukadem, Gazeta Wyborcza pocztki i okolice, Szanse Polski. Nasze moliwoci rozwoju w obecnym wiecie, s wanie dla Ciebie. Wszystkim, ktrzy zwracaj uwag na to, co jedz i wspominaj, e kiedy chleb smakowa inaczej, polecamy ksiki o ruchu Slow Food, Powrt gospodarki ywnociowej do korzeni oraz bestseller Nasiona kamstwa jedyn ksik w Polsce o ywnoci mody kowanej genetycznie, obnaajc manipulacje i kamstwa korporacji prowadzcych na nas niebezpieczne eksperymenty, w dodatku za nasze pienidze.

W naszej bibliotece znajdziesz jedyny w swoim rodzaju zbir lektur obowizkowych dla kadego Obywatela. Do cen ksiek wliczony jest koszt przesyki. Zamwione produkty przesyamy po otrzymaniu na nasze konto wpaty z zaznaczonymi na blankiecie symbolami (symbol znajduje si na samym pocztku opisu produktu, np. K1, KO10 itd.) zamawianych pozycji i podanym dokadnym i czytelnym adresem zamawiajcego (mile widziany rwnie telefon i e-mail w celu atwiejszej komunikacji w przyszoci). Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpaty. Nie wysyamy za zaliczeniem pocztowym, gdy byoby to drosze (tak!) dla zamawiajcego o 9 z. Ksiki mozna zamawia przez Internet, listownie lub telefonicznie: Obywatel ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./fax. /042/630-17-49 e-mail: biuro@obywatel.org.pl Pienidze prosimy wpaca na konto: Stowarzyszenie Obywatele-Obywatelom Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi nr rachunku 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001

Zapraszamy na stron internetow sklepu:

www.obywatel.org.pl/sklep

K1

David C. Korten wiat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji

Biblioteka Obywatela 2002, 300 stron

i cienie ekologii radykalnej i instytucjonalnej, wzywa do oporu wobec cywilizacji przemysowej, ktra bezmylnie niszczy Ziemi i roztrwania dorobek 3,5 miliarda lat ewolucji. Jedna z najwaniejszych na wiecie ksiek z tej dziedziny.

cena 25 z Jedna z najlepszych na wiecie prac omawiajcych kwesti globalizacji i jej skutkw spoecznych. Autor jest ekspertem Midzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jednym z najtszych umysw ruchu antyglobalizacyjnego. Korten to doktor nauk ekonomicznych, wykadowca Uniwersytetu Harvarda, dziaacz ruchw obywatelskich. To mdra, inspirujca ksika, przepeniona trosk o godne ycie ludzi i stan rodowiska naszej planety.

K5

Joanna i Andrzej Gwiazda Poza ukadem

Obywatel; 2008, 238 stron

cena 29 z BESTSELLEER Dokonany przez redakcj Obywatela wybr 27 artykuw Joanny i Andrzeja Gwiazdw, wspzaoycieli i dziaaczy Pierwszej Solidarnoci i Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea. Poniewa pogldy autorw na wiele spraw, jak Okrgy St, neoliberalne reformy ustrojowe czy lustracja, byy niewygodne dla gwnych uczestnikw dyskusji politycznej, wspomniane teksty ukazyway si gwnie w wydawnictwach niskonakadowych i nie miay szans dotrze do szerszego grona odbiorcw. Oryginalne, bezkompromisowe i prorocze analizy sytuacji spoecznej i politycznej w Polsce i na wiecie, z zacht do zawierzenia wasnemu rozumowi, zamiast skorumpowanym elitom i propagandzistom nazywanym we wspczesnej nowomowie niezalenymi ekspertami. Wstyd nie mie na pce! Zobacz stron www ksizki: www.gwiazda.oai.pl

K2

Debi Barker, Jerry Mander ABC globalizacji

Biblioteka Obywatela 2003, 104 strony

cena 15 z Elementarz opracowany przez Midzynarodowe Forum ds. Globalizacji. Ksika przygotowana pod kierunkiem midzynarodowego zespou eksperckiego krytycznie nastawionego do skutkw procesw globalizacyjnych. W syntetycznej formie ujmuje najwiksze zagroenia zwizane z globalizacj: niszczenie rynkw lokalnych, dewastacj rodowiska naturalnego, patologie spoeczne itp. Obnaa jej prawdziwe oblicze i motor napdowy: wiatow Organizacj Handlu, jej reguy, presj i cele. Znakomita krytyka nastpstw globalizacji i obalenie mitw o jej pozytywnych skutkach.

K-6

Gwiazdozbir w Solidarnoci
Obywatel; 2009, 512 stron plus 32 strony wkadki zdjciowej

cena 49 z 44 z PROMOCJA!

K3

praca zbiorowa, Czy globalizacja pomaga biednym?

Biblioteka Obywatela 2003, 130 stron

NOWO Wywiad-rzeka z Joann i Andrzejem Gwiazdami, wspzaoycielami Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea oraz liderami Pierwszej Solidarnoci. Te czoowe postaci opozycji demokratycznej na przestrzeni ostatnich dwch dekad byy praktycznie nieobecne w mediach. Ostatnio si to zmienia, jednak ich pogldy przywoywane s bardzo wybirczo. Nic dziwnego: Gwiazdowie byli rwnie konsekwentni w postulatach rozliczenia systemu komunistycznego, jak i w krytyce polskiego modelu kapitalizmu. Ostro oceniali historyczn rol Lecha Wasy nie tylko z powodu jego dwuznacznych zwizkw ze Sub Bezpieczestwa, ale take z uwagi na niedemokratyczny sposb kierowania Solidarnoci oraz zdrad interesw rodowisk pracowniczych przez rzdy tworzone pod jego patronatem. Publikacja jest zapisem rozmw z tymi legendami opozycji antykomunistycznej, wzbogaconym o wybr rozmaitych unikalnych materiaw dotyczcych ich ycia i dziaalnoci. W barwnych, penych anegdot opowieciach Joanny i Andrzeja sporo jest opinii zwanych kontrowersyjnymi, i to dla bardzo wielu uczestnikw ycia publicznego, nie tylko tych, z ktrych krytyk s oni kojarzeni. Wanie ten subiektywny ton stanowi najwiksz warto ksiki. Do ksiki doczony jest lm z obchodw 25. rocznicy powstania pierwszej Solidarnoci

cena 17 z Kolejna pozycja ekspertw z Midzynarodowego Forum ds. Globalizacji obnaa propagandowy slogan, e na globalizacji wszyscy zyskuj. Pokazuje, e wiele krajw, regionw, sektorw gospodarki i grup spoecznych jest spychanych w ndz, wyzysk i upodlenie w imi zysku wielkich ponadnarodowych koncernw. Wrd autorw zamieszczonych w tym zbiorze tekstw znajdziemy takie sawy ruchu antyglobalistycznego, jak Vandana Shiva, Martin Khor i Walden Bello. Oprcz obnaenia globalistycznych mitw, ksika zawiera take zbir cytatw obrazujcych ciemne strony neoliberalnej gospodarki oraz kalendarium oporu wobec urynkowienia caego wiata.

K4

Dave Foreman, Wyznania wojownika Ziemi

Biblioteka Obywatela 2004, 282 strony

cena 28 z BESTSELLEER Znakomita ksika legendarnego dziaacza radykalnego ruchu ekologicznego, zaoyciela organizacji Earth First!. Po 20 latach dziaalnoci Foreman dokonuje rozrachunku. Wskazuje blaski

K7

Edward Abramowski Braterstwo, solidarno, wspdziaanie Pisma spdzielcze i stowarzyszeniowe

Wsplna edycja Obywatela, Krajowej Rady Spdzielczej i Instytutu Stefczyka, 280 stron

KO6

Chris Maser Nowa wizja lasu

PNRWI 2003, 284 strony,

cena 25 z Jedna z waniejszych prac powstaych w onie ruchu ekologicznego. Jej autor, przyrodnik i badacz lasw, ukazuje zwizki midzy gospodarowaniem lasami a stanem rodowiska i przyrody. Oprcz krytyki istniejcej gospodarki lenej, Maser proponuje alternatyw lenictwo ekologiczne, ktre pozwoli zachowa cenne obszary lene i ochroni biornorodno. Ksika napisana przystpnym jzykiem, zawiera wiele przykadw z ycia codziennego, odwoania do kanonu humanistyki, ok. 100 rysunkw i fotogra i ilustrujcych opisane zjawiska i tezy. Cho koncentruje si na lesie, to bardzo duo jest w niej odwoa szerszych, dotyczcych zwizkw midzy czowiekiem a przyrod.

cena 24 z NOWO Pierwsze od 18 lat wydanie tekstw synnego polskiego myliciela! Zebrane w osobnym tomie wszystkie artykuy Edwarda Abramowskiego powicone szeroko rozumianemu kooperatyzmowi oraz oddolnym inicjatywom spoecznym (m.in. Idee spoeczne kooperatyzmu, Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego, Znaczenie spdzielczoci dla demokracji, Stowarzyszenia i ich rola, Zwizki Przyjani). Do tego unikatowy artyku Jana Wolskiego Z przemwie Edwarda Abramowskiego oraz obszerne posowie Remigiusza Okraski, redaktora naczelnego Obywatela. To nie jest ksika tylko o spdzielczoci. To ksika o szlachetnej i wizjonerskiej idei Abramowskiego, ktry akcentowa znaczenie prawdziwej demokracji, oddolnej wsppracy, braterstwa i przyjani, jako drg ku lepszemu wiatu, pozbawionemu wad kapitalizmu i marksowskiego socjalizmu. Jeden z najwybitniejszych polskich mylicieli, twrca oryginalnego systemu etycznego, wykada swoje koncepcje nie za pomoc naukowego argonu i wizji oderwanych od ycia, lecz malowniczym i przystpnym jzykiem, odwoujc si do codziennych ludzkich postaw, problemw spoecznych i ekonomicznych oraz sposobw ich rozwizywania.

KO10 Colin Barclay-Smith Dlaczego wci brak nam pienidzy?

Fundacja w Subie ycia, 90 stron

cena 7,5 z Australijski dziennikarz i ekonomista przedstawia wyniki 25letnich prac Instytutu Bada Monetarnych. Tumaczy z wielk jasnoci, jak dziaa kapitalistyczny system nansowy, jak powstaje publiczny dug narodowy i dlaczego wci nieustannie ronie. Zwraca uwag na fakt tworzenia przez banki prawie wszystkich pienidzy krcych w spoecznym obiegu i pokazuje w jaki sposb banki tworz kredyt nansowy drogo sprzedawany spoeczestwu. Ukazuje w jaki sposb mona drastycznie zmniejszy podatki, in acj i de cyt budetowy poprzez odebranie bankom monopolu na tworzenie pienidzy. Dowodzi, e mamy szans wyj z ptli rosncego zaduenia, jeli odzyskamy nasze suwerenne prawo do tworzenia pienidza w sposb nie-zaduony.

KO1

Jarosaw Urbaski, Globalizacja a kon ikty lokalne

Federacja Anarchistyczna sekcja Pozna 2002, 100 stron

cena 13 z Ciekawa analiza, autorstwa socjologa i dziaacza ruchw spoecznych, powicona wpywom globalizacji na lokalne spoecznoci. Autor opisuje, jak globalizacja wpywa na ycie codzienne, przywouje kilkadziesit przykadw kon iktw midzy mieszkacami a wielkim biznesem, gwnie z terenu Wielkopolski.

KO14

eodore Kaczynski (Unabomber) Spoeczestwo przemysowe i jego przyszo. Manifest wojownika

Wydawnictwo Inny wiat 2003, 170 stron

cena 19 z Synny manifest antytechnologiczny, napisany przez czowieka, ktrego FBI poszukiwao prawie 20 lat za zamachy bombowe. Radykalna krytyka cywilizacji technologicznej, ukazanie jej saboci i bdw, nakrelenie drg wyjcia z sytuacji. Trudne pytania i jeszcze trudniejsze odpowiedzi. adnych banaw, sloganw i recept znanych z nudnych ksiek przedstawicieli establishmentu. Nie znajdziesz tu postawy za, a nawet przeciw. Manifest wojownika naszych czasw. Jeden z najsynniejszych tekstw koca XX w.

KO2

Jos Bov, Francois Dufour, wiat nie jest towarem

Wydawnictwo Andromeda 2002, 296 stron,

cena 27 z Znakomita ksika autorstwa dwch francuskich rolnikw-antyglobalistw, z ktrych jeden, Jos Bov, sta si symbolem walki z patologiami globalizacji. Ksika zawiera ciekawy i przystpny opis gwnych nastpstw globalizacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem szeroko pojtej produkcji ywnoci i sytuacji rolnictwa. Autorzy opisuj take ksztatowanie si ruchu sprzeciwu wobec globalizacji i jego sposoby dziaania.

KO18 Muzyczne dzikie ycie

PNRWI 2004, 128 stron

cena 15 z

Zbir rozmw z zespoami muzycznymi, powiconych problemom ekologicznym i ochronie przyrody. Wywiady te ukazay si w latach 1998-2003 na amach ekologicznego miesicznika Dzikie ycie. Wrd rozmwcw wykonawcy rockowi, punkowi, folkowi, z nurtu poezji piewanej, spod znaku dub itp.: Hey, Dezerter, Stare Dobre Maestwo, Wolna Grupa Bukowina, Jacek Kley , Orkiestra w. Mikoaja, Wochaty, Karpaty Magiczne, Wszystkie Wschody Soca, Czeremszyna, Janusz Reichel, Matragona, Sti Stu . Rozmowy przeplatane s opisem najwaniejszych problemw ekologicznych Polski, cao jest bogato ilustrowana.

Komiks autora znanego Czytelnikom Obywatela z serii przygd Redaktora Szwdaka. To ju czwarty zeszyt o perypetiach Likwidatora radykalnego bojownika przeciwko wynaturzonej cywilizacji przemysowej i konsumpcyjnej. Krew leje si hektolitrami, trupw jest co niemiara, a wszystko to w obronie Ziemi przed jej niszczycielami. Wartka akcja, wietne rysunki i gbokie przesanie, ktre bije na gow wikszo komiksw. Oczywicie naley czyta i oglda cao z przymrueniem oka oraz chroni przed dziemi. Patronat medialny: Magazyn Obywatel.

KO25 Margrit Kennedy Pienidz wolny od in acji i odsetek. Jak stworzy rodek wymiany sucy nam wszystkim i chronicy Ziemi?
Zielone Brygady, Krakw 2004, 142 strony

cena 13 z

KO20 Andrzej Zybaa Globalna korekta. Szanse Polski w zglobalizowanym wiecie

Wydawnictwo Dolnolskie 2004, 267 stron

cena 28 z Analiza sytuacji Polski w zglobalizowanym wiecie. Autor pokazuje, e ju kilka lat temu nastpi odwrt od globalizacji w ekonomii, gdy zglobalizowana gospodarka okazaa si niestabilna. W latach 90. mielimy do czynienia ze znaczn liczn kryzysw nansowych, m.in. w Meksyku, Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji. Rwnie wyniki gospodarcze w takich krajach, jak Polska nie s zachcajce. Ksika omawia wpyw globalizacji na polsk gospodark. Uzasadnia, e nasza gospodarka zostaa zbyt szybko i w sposb nieprzemylany umidzynarodowiona. W efekcie jestemy bezbronni wobec licznych zagroe, m.in. nie jestemy w stanie obroni si przed kapitaem spekulacyjnym czy wrcz kryminalnym przeszukujcym wiatowe rynki w pogoni za atwym upem. Porcja solidnej krytyki globalizacji bez histerii i sloganw, za to wiele konkretw. Autor jest wsppracownikiem Obywatela.

Ksika powicona patologiom wspczesnego systemu nansowego oraz alternatywom wobec niego. Pokazuje niebezpieczestwa nansowego monopolu pastwa oraz scentralizowanego kapitalizmu. Propaguje nowatorskie podejcie do pienidza, jego kreacji i roli w gospodarce. Wskazuje na moliwoci eliminacji wielu patologii spoecznych poprzez reformy systemu ekonomicznego, m.in. wprowadzenie lokalnych walut. Napisana bardzo przystpnie, jasno i precyzyjnie. Ukazuje, e oprcz wolnego rynku i pastwowego interwencjonizmu istniej inne, bardziej przyjazne ludziom i ekosystemowi modele adu spoeczno-gospodarczego.

KO26 Jadwiga Staniszkis w rozmowie z Andrzejem Zyba Szanse Polski. Nasze moliwoci rozwoju w obecnym wiecie
Wydawnictwo Rectus 2005, 176 stron

cena 25 z, u nas najtaniej! Ksika jest krytycznym spojrzeniem na sytuacj, w jakiej znalaza si Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis omawia zasadnicze bdy popeniane przez kolejne rzdy, ktre w konsekwencji doprowadziy do 20-procentowego bezrobocia, znacznej skali ubstwa, dewastacji sfery publicznej. Jedna z najwybitniejszych polskich socjologw prbuje naszkicowa sposoby wyjcia z tej sytuacji i wskaza realistyczne metody przezwycienia kryzysu nie serwuje jednak atwych i przyjemnych recept. Wywiad-rzeka z Jadwig Staniszkis zawiera wiele ciekawych spostrzee, jego zalet jest take przystpny jzyk i klarowno wywodu.

KO23 Hakim Bey Millennium

Wydawnictwo Inny wiat, 2005, 96 stron

cena 13 z Polski przekad pracy jednego z ciekawszych mylicieli wspczesnego radykalnego undergroundu. Postmodernistyczny anarchizm, ktry odcina si od politycznej poprawnoci i lewackiej paplaniny, a sojusznikw do walki z Globalnym Kapitaem upatruje w adeptach dziedzictwa religijnego (nieortodoksyjny Islam) i tosamoci etnicznej ludw caego wiata. Ksika nieszablonowa, odwana, pobudzajca do re eksji i burzca wiele dogmatw i stereotypw. Nietzsche, Allach i plebejska rewolta kontra Che Guevara, Mamona i korporacyjny kapitalizm. Przeczytaj koniecznie rozruszaj umys!

KO27 Waldemar Boeski Pknity witra. Czowiek w puapce globalizmu

Andromeda 2000, 280 stron, twarda okadka, cena 18 z

KO24 Ryszard Dbrowski Likwidator i Zielona Gwardia

Zin Zin Presss, Pozna 2005, 80 stron A-4

cena 15 z

Obszerny esej lozo czny powicony kondycji wspczesnego czowieka i spoeczestwa. Autor z perspektywy humanistycznej krytykuje wiele aspektw ideologicznych oraz konkretnych zjawisk Nowego Wspaniaego wiata. Sednem wywodu jest obro-

na zwykych ludzi i wartociowych elementw egzystencji przed totalitaryzmami, w tym przed najnowszym - rynkow cywilizacj globaln. Ksika adnie wydana, w sam raz na mdry prezent.

KO28 Helena Norberg-Hodge, StevenGorelick Powrt gospodarki ywnociowej do Korzeni

Zielone Brygady; 2007, 134 strony

nej wsppracy i jej roli w tworzeniu lepszego spoeczestwa. W momencie swego powstania bya polemik Kropotkina z modnymi wwczas (a dzi ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncepcjami konkurencji i walki o byt, zaczerpnitymi z teorii Darwina. Autor prezentuje wiele przykadw z rnych epok historycznych, wskazujcych, e samorzdno, wsppraca i wzajemna pomoc s nie tylko wartociowe moralnie, ale take skuteczne. Jako bonus, do ksiki wczono dwie inne rozprawy Kropotkina: Pastwo i jego rola historyczna oraz Etyka anarchistyczna.

cena 15 z Znakomita ksika krytykujca proces globalizacji na przykadzie przemysu rolno-spoywczego oraz wskazujca alternatywy wobec patologii zwizanych z nowoczesnym rolnictwem. Autorzy wskazuj, jak wiele problemw spoecznych i ekologicznych wie si z globalizacj rolnictwa, przetwrstwa i handlu ywnoci. Z ksiki dowiesz si, ile naprawd kosztuje tania ywno, dlaczego ekologiczna ywno czsto jest antyekologiczna, ile nieszcz niesie ze sob przemysowe rolnictwo, jak wiele pacisz za niszczenie wasnego zdrowia kupujc importowane produkty rolne itp. Poznasz take alternatywy wobec takich problemw. Ksika konkretna, dobrze udokumentowana, daleko wykracza poza problem rolnictwa i produkcji ywnoci. Udowadnia to,e alternatyw dla globalizacji nie jest alterglobalizacja, lecz lokalno produkcji, samowystarczalno, samorzdno, kontrola spoeczestwa nad wasnymi zasobami i systemem gospodarczym. Patronat medialny: Obywatel.

KO31 Stanisaw Remuszko Gazeta Wyborcza pocztki i okolice (wydanie nowe, poszerzone!)
Warszawa 2006, 344 strony

cena 40 z BESTSELLEER Trzecie wydanie jedynej w Polsce ksiki krytycznie analizujcej Gazet Wyborcz, zwaszcza jej pierwszy okres, gdy formowao si imperium Michnika. Autorem jest byy dziennikarz Wyborczej, ktry prezentuje wiele nieznanych faktw i dokumentw. Ksika objta wspczesn cenzur - prawie adne media nie odwayy si o niej wspomnie! Spokojny, rzeczowy wywd, prezentacja dokumentw fakty mwi same za siebie. Nowe wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.

KO29 Joel Bakan Korporacja. Patologiczna pogo za zyskiem i wadz

Wydawnictwo Lepszy wiat 2006, 254 strony

KO33 Je rey M. Smith Nasiona kamstwa

O cyna 3.49; 2007, 304 strony

cena 32 z BESTSELLEER wiatowy bestseller, a zarazem pierwsza w jzyku polskim obszerna publikacja nt. niebezpieczestw zwizanych organizmami mody kowanymi genetycznie. Autor w przystpny sposb prezentuje obawy naukowcw wobec tej technologii oraz szczegowo relacjonuje, na przykadzie USA i Wielkiej Brytanii, zagroenia dla zdrowia publicznego zwizane z wprowadzaniem GMO, oraz nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicznego. Dobrze udokumentowana i pena faktw ksika, ktr mimo to czyta si jak najlepszy thriller.

cena 29 z, u nas najtaniej! Korporacja to opowie o najpotniejszej instytucji wspczesnego kapitalizmu; opowie o tym, jak z niepozornej formacji o wskim i sprecyzowanym zakresie dziaania, doszo do powstania instytucji potniejszej ni niejeden rzd i niejedno pastwo. Autor twierdzi i udowadnia to, e wielkie, midzynarodowe korporacje s w istocie tworami psychopatycznymi, ktre za prawnie usankcjonowany cel stawiaj sobie wycznie interes wasny kosztem jednostek, caych spoeczestw i rodowiska naturalnego. Korporacje to dzi w istocie grone potwory Frankensteina, ktre wymkny si spod kontroli ludzi, ktrzy stworzyli je przecie kiedy dla wasnych celw. Jednak ksika, oprcz pesymistycznej diagnozy, zawiera take przesanie optymistyczne nie jest jeszcze zbyt pno, by ze procesy powstrzyma i odwrci.

KO 35 Wojciech Gieyski Inne wiaty, inne drogi

O cyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2006, 384 strony

KO30 Piotr Kropotkin Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju

Biblioteka Klasykw Anarchizmu 2006, 230 stron

cena 34 z Pasjonujca ksika o rnorodnoci kulturowej wiata, o wadach jedynych susznych rozwiza (kapitalistycznych i komunistycznych), o alternatywnych wizjach, pogldach, sposobach ycia, modelach spoeczestwa i gospodarki. Dobitna krytyka tych, ktrzy chc wiat ujednolici i narzuci wszystkim jeden sposb mylenia i jeden styl ycia. Pochwaa rnorodnoci, unikalnoci, rozwiza lokalnych, a przy tym zachta do wymiany dowiadcze, wsppracy, czerpania z dorobku innych, do rozsdnie pojtej tolerancji.

cena 20 z Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z gwnych teoretykw anarchizmu. Ksika prezentuje oryginaln, ciekaw i inspirujc wizj dziejw ludzkoci przez pryzmat dobrowol-

KO 36 Andy Singer AUTOkarykatury

Carbusters Press 2007, 108 stron

KO 40 Andrew Simms Tescopol. Moesz kupowa gdzie chcesz, byle w Tesco

Wydawnictwo CKA; 2007, 314 stron

cena 9 z Zabawna karykatura spoeczestwa uzalenionego od samochodu. Komiks w ironiczny i prowokacyjny sposb pokazuje to, jak negatywn rol odgrywa samochd w naszym yciu. Rysunki opatrzone cytatami oraz krtkimi esejami na temat rozwoju motoryzacji i lobby samochodowego. Znakomite, bardzo mieszne rysunki obrazuj problemy zwizane z nadmiernym rozwojem motoryzacji: niszczenie miast i przestrzeni publicznej, zawaszczanie miejsca dotychczas przeznaczonego dla ludzi, niszczenie rodowiska, alienacj spoeczn, marnotrawstwo ogromnych kwot z budetu, uzalenienie od lobby naftowego itp. wietna lektura zarwno dla wielbicieli komiksw, jak i zwolennikw rozrywki o charakterze poznawczym ze szczypt ironii. Masz szans pomia si co niemiara i bardziej krytycznie spojrze na samochodowe szalestwo.

cena 30 z Autor nie prbuje nawet kry negatywnego stosunku do wielkich sieci handlowych. Jego ksika jest subiektywna, ale ma twarde oparcie w przytaczanych faktach. Opowiada o tym, jak wraz ze zmian miejsca zakupw zmienia si nasze ycie i kondycja caych spoecznoci. Jest te caociow krytyk wspczesnego modelu gospodarczego, bdcego rdem wielu powanych problemw spoecznych i ekologicznych. Pokazuje, e wszelkie zjawiska spoeczno-ekonomiczne, ktrych skala jest nienaturalnie wielka, ostatecznie obracaj si przeciwko spoeczestwu oraz zabijaj rnorodno i wolny wybr. Przede wszystkim jednak udowadnia, e cay problem z hipermarketami (i nie tylko nimi) polega wycznie na tym, e zbyt atwo dalimy sobie wmwi, i nie istniej alternatywy wobec nich.

KO 37 Carlo Petrini Slow Food. Prawo do smaku

Twj Styl 2007, 367 stron

KO 42 Peter C. Dienel Grupy planowania w spoeczestwie obywatelskim

PPH exall; 2008

cena 27 z BESTSELLEER Animator midzynarodowego ruchu Slow Food, kulinarnych antyglobalistw promujcych tradycyjne, zdrowe jedzenie, przekonuje, e jedna z wanych drg do szczliwszego ycia, a jednoczenie troch lepszego wiata wiedzie przez kuchni. Od tego, co i z kim jemy, zaley przecie nie tylko nasze zdrowie, ale take relacje z rodzin i przyjacimi, poczucie tosamoci i lokalne wizi spoeczne oraz zachowanie rnorodnoci kulturowej i przyrodniczej krajw i regionw. Na naszych talerzach skupia si wiele patologii wspczesnej cywilizacji i gospodarki, dlatego te dziki re eksji nad tym, co jemy, mona wyjtkowo dobrze zrozumie, co jest w yciu naprawd wane. Przez odek do serca i rozumu!

cena 19 z Cho nigdy w historii demokracja nie bya tak rozpowszechniona, wszelkie badania wskazuj, e coraz mniej osb odczuwa, i ma jakikolwiek wpyw na procesy zachodzce w ich pastwie. Nasza rola sprowadza si do wrzucania kartki do gosowania raz na jaki czas. Jeli obywatel chce zaproponowa zmiany, natra a na mur biurokratycznych procedur lub gst sie niejasnych powiza. Jak wic osign realny udzia spoeczestwa w podejmowaniu kluczowych decyzji? To cakiem proste, przez losowanie! Wyobramy sobie, e zawsze kiedy mamy do rozwizania jaki wany problem, decyzj w jego sprawie powierzamy obywatelskiej awie przysigych: kilkunastu osobom wylosowanym z puli wszystkich obywateli. Szalestwo? A czy szalestwem nie jest oddawanie swoich losw w rce politykw? Utopia? By moe, ale taka, ktra niele funkcjonuje w niektrych miejscach globu i to nie tak odlegych czy egzotycznych, jak by si mogo wydawa.

KO 39 Michael Albert Ekonomia uczestniczca. ycie po kapitalizmie

O cyna Trojka; 2007, 324 strony

cena 29 z Odwana prba rzucenia rkawicy neoliberaom, ktrzy twierdz, e nie ma alternatywy dla systemu ekonomicznego opartego o maksymalizacj zysku i brutaln konkurencj. Michael Albert, odwoujc si do klasykw anarchizmu (Kropotkin) wykazuje, e ludzie nie musz by zdani na kaprysy rynku i ask wielkich korporacji. Mog natomiast odzyska kontrol nad wasnym yciem. Niezbdna do tego jest cakowita zmiana mylenia o yciu zbiorowym: poddanie gospodarki demokratycznej kontroli i zorganizowanie spoeczestwa zgodnie z zasad samorzdnoci i wsppracy. Nie ze wszystkim mona si zgodzi, ale warto przeczyta ksika odwana, ciekawa i inspirujca.

KO 43 Immanuel Wallerstein Utopistyka

Bractwo Trjka; 2008, 100 stron

cena 16,5 z Wydanie Utopistyki jest by moe, symptomem rozchwiania, utraty stabilnoci, hegemonii kulturowej, de niowanej przez pojcia: neoliberalizm, teoria modernizacji, wolny rynek Pna twrczo Wallersteina, a do niej naley prezentowana ksika, to prba wskazania wagi mylenia teoretycznego. Wallerstein nie popada przy tym w akademickie zudzenia i pych. Nie jest postaci spod znaku kanapowych rewolucjonistw gdzie mylenie akademickie uzurpuje sobie rol rewolucyjnego podmiotu. Jego propozycje maj charakter reform strukturalnych, podparte s drobiazgow analiz historyczn i stanowi konkretn propozycj zmiany. Ze Wstpu Andrzeja W. Nowaka

Warto, bo:

Czytelniku! Zaprenumeruj Obywatela

Zamawiajc prenumerat, zapacisz taniej. Wesprzesz przy tym nansowo nasze spoeczne inicjatywy (porednicy pobieraj od nas a do 50% ceny pisma!) Masz szans na ciekawe i cenne nagrody Czsto dostaniesz drobny upominek doczony do numeru Prenumerata to wygoda Obywatel w Twojej skrzynce pocztowej Przy zamawianiu prenumeraty, wybrany archiwalny numer dostaniesz gratis (do wyboru nr 7, 10, 13, 14, 16-18, 20-23, 26-29, 31-33, 36-43)

Nagrodzeni

w biecym numerze:
Rafa Pacanowski z Woszczowy, Jacek Kozyrys z Orowa Murowanego, Jakub Kruczek z Tychw otrzymuj ksik Tomasza Boruckiego Prawda w sporze o Tatry. Andrzej Roszkowski z Nowiny otrzymuje ksik Noama Chomskyego Rok 501. Podbj trwa. Krzysztof Abram z Koobrzegu, Wioletta Wawer z Kazimierza Dolnego, Zbigniew Wako z Pokona, Stanisaw Krawczyk z Sopotu, Justyna Walenta-Mazurkiewicz z Kamienicy Polskiej, Ryszard Kostecki z Zbek, Ireneusz Zieliski z Wrocawia, otrzymuj ksik Joanny i Andrzeja Gwiazdw Poza ukadem. Jacek Biera ze Starogardu Gdaskiego, Wojciech Sys z Warszawy, Piotr Woniak ze Skierniewic, Karolina Busk z Warszawy, Grzegorz Drygaa z Dbrowy Grniczej, ukasz Walczuk z Aleksandrowa dzkiego, Bartomiej Pielas z odzi, Mariusz Sikora z Poaca, Zenon Perka z Jzefowa Widawskiego, Dariusz Rudyj z Wabrzycha, Marcin Mayska z Warszawy, Zbigniew Biebrzaski z Warszawy otrzymuj najnowsz z wydanych przez nas ksiek zbir tekstw Edwarda Abramowskiego pt. Braterstwo, solidarno, wspdziaanie. Pisma spdzielcze i stowarzyszeniowe.

Dla wszystkich prenumeratorw mamy upominek: egzemplarz Dzikiego ycia, najlepszego pisma powiconego ochronie przyrody w Polsce.

Prenumerata naprawd si opaca!

Chcesz doczy do prenumeratorw i otrzymywa obywatelskie prezenty? Opa roczn prenumerat w banku lub na poczcie i czekaj, a Obywatel sam do Ciebie przywdruje :-). Moesz te skorzysta z naszego sklepu wysykowego, dostpnego na stronie www.obywatel.org pl/sklep Wpat w wysokoci 42 z naley dokonywa na rachunek: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 Prenumerat mona rozpocz w dowolnym momencie, od wybranego numeru.

Celem, do ktrego dymy, jest pastwo, spoeczestwo i kultura zorganizowane wok idei dobra wsplnego. Przywiecaj nam nastpujce wartoci:
Samorzdno, czyli faktyczny udzia obywateli w procesach decyzyjnych we wszelkich moliwych sferach ycia publicznego. (Re)animacja spoeczestwa. Sprzeciwiajc si zarwno omnipotentnemu pastwu, jak i liberalnemu egoizmowi, dymy do odtworzenia tkanki inicjatyw spoecznych, kulturalnych, religijnych itp., dziki ktrym zamiast biernych konsumentw zyskamy aktywnych obywateli. Demokracja przemysowa. Dymy do zwikszenia wpywu obywateli na gospodark, poprzez np. akcjonariat pracowniczy, ruch zwizkowy, rady pracownikw. 1/3 ycia spdzamy w pracy to zbyt wiele, aby nie mie na ni wpywu. Sprawiedliwe prawo i praktyka jego egzekwowania, aby suyo spoeczestwu, nie za interesom najsilniejszych grup. Media obywatelskie, czyli takie, ktre w wyborze tematw i sposobw ich prezentowania kieruj si interesem spoecznym zamiast oczekiwaniami swoich sponsorw. Wolna kultura. Chcemy takiej ochrony wasnoci intelektualnej, ktra nie bdzie ograniczaa dostpu do kultury i dorobku ludzkoci. Rozwj autentyczny, nie pozorny. Kultowi wskanikw ekonomicznych i wzrostu konsumpcji, przeciwstawiamy denie do podniesienia jakoci ycia, na ktr skadaj si m.in. sprawna publiczna suba zdrowia, powszechna edukacja na dobrym poziomie, wartociowa ywno i czyste powietrze. Ochrona dzikiej przyrody, ktra obecnie jest niszczona i lekcewaona w imi indywidualnych zyskw i prymitywnie pojmowanego postpu. Jeli mamy do wyboru now autostrad i nowy park narodowy wybieramy park. Solidarne spoeczestwo. Egoizmowi i uznaniowej lantropii przeciwstawiamy spoeczestwo gotowe do wyrzecze w imi systemowej pomocy sabszym i wykluczonym oraz stwarzania im realnych moliwoci poprawy wasnego losu. Sprawiedliwe pastwo, czyli takie, w ktrym zrnicowanie majtkowe obywateli jest moliwie najmniejsze (m.in. dziki prospoecznej polityce podatkowej) i wynika z rnicy talentw i pracowitoci, skromne dochody nie stanowi bariery w dostpie do edukacji, pomocy prawnej czy opieki zdrowotnej. Gospodarka trjsektorowa. Mechanizmom rynkowym i wasnoci prywatnej powinna towarzyszy kontrola pastwa nad strategicznymi sektorami gospodarki, sprawna wasno publiczna (oglnokrajowa i komunalna) oraz prny sektor spdzielczy. Nie zawsze prywatne jest najlepsze z punktu widzenia kondycji spoeczestwa. Gospodarka dla czowieka nie odwrotnie. Zamiast pochwa globalnego wolnego handlu, postulujemy dbao o regionalne i lokalne systemy ekonomiczne oraz domagamy si, by pastwo chronio interesy swoich obywateli, nie za ponadnarodowych korporacji i zagranicznych inwestorw. Przeszo i rnorodno dla przyszoci. Odrzucamy jaowy konserwatyzm i sentymenty za starymi dobrymi czasami, ale wierzymy w mdro gromadzon przez pokolenia. Kady kraj ma swoj specyk mwimy tak dla wymiany kulturowej, lecz nie dla lepego naladownictwa.

nlimy celw, dla ktrych powicalimy czas, sen, wysinidze. Przez wiele lat harowalimy jak osy i przegrywalimy lojalni wobec towarzyszy walki, ktrzy potem zdradzali maych korzyci. Ominy nas atrakcje i wygody, ktrych Solidarnoci Te czoowe postaci Pierwszej ludzie pyncy z prdem, ale mielimy inne przygody. Cena, acilimy za zaangaowanie w susznej sprawie, nie jest zbyt na przestrzeni ostatnich dwch dekad Samotne wdrwki po grach pozwoliy nam przetrwa byy praktycznie nieobecne w gorszej kondycji zycznej i psychicznej, chocia nie byy to mediach. . Ostatnio si to zmienia, jednak ich pogldy

Dwudziesta rocznica wyborw z czerwca 1989 r. to idealny moment, by przedstawi opinie, ktre w wolnej Polsce byy wielki zwizek zawodowy, wypowiedzielimy wojn dwm marginalizowane. Temu ma suy m rwnoczenie. Komunizmowi oraz dzikiemu kapitalizmowanie wtedy zdobywa Zachd, wypowiadajc miertelwydana wanie ksika Gwiazdozbir zwizkom zawodowym. Tej wojny nie moglimy wygra. o zostaa pokonana, ale bronilimy jej, jak tylko mogliw Solidarnoci wywiad-rzeka z Joann eciwnicy dziaali w porozumieniu i zaangaowali takie siy i rady. Teraz jeszcze wyraniej wida, e poe nie dalimyAndrzejem Gwiazdami, zaoycielami przetrwanie Solidarnoci przez ptora roku byo niesyWolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea sukcesem. oraz liderami Pierwszej Solidarnoci.

1
Gwiazdozbir w Solidarnoci
Joanna i Andrzej Gwiazdowie
w rozmowie z Remigiuszem Okrask

przywoywane s bardzo wybirczo. Nic dziwnego: Gwiazdowie byli rwnie konsekwentni w postulatach rozliczenia systemu komunistycznego, jak i w krytyce doczona jest bezpatna pyta polskiego modelu kapitalizmu. Ostro rezentujcym niezalene, alternatywne . rocznicy powstania Solidarnoci. e byy w roku oceniali historyczn rol Lecha Wasy wsporganizowazez Joann i Andrzeja Gwiazdw oraz iniejszej ksikinie tylko z powodu jego dwuznacznych pismo Obywatel. Cena z zwizkw ze Sub Bezpieczestwa, ale take z uwagi na niedemokratyczny sposb kierowania Solidarnoci oraz zdrad 9 788392 600817 interesw rodowisk pracowniczych przez 1 rzdy tworzone pod jego patronatem. 4 czerwca 2009 r., dokadnie dwadziecia lat od wyborw bdcych konsekwencj porozumie Okrgego Stou, ukazuje si zapis rozmw z legendami opozycji antykomunistycznej, wzbogacony o wybr rozmaitych unikalnych materiaw dotyczcych ich ycia i dziaalnoci. W ich barwnych, penych anegdot opowieciach sporo jest opinii zwanych kontrowersyjnymi, i to dla bardzo wielu uczestnikw ycia publicznego, nie tylko tych, z ktrych krytyk Gwiazdowie s kojarzeni. Wanie ten subiektywny ton stanowi najwiksz warto ksiki.

Gwiazdozbir w Solidarnoci

gdas W stan dzienn Robot ( wione ). yc ( tel. Krz

t ksiki)

Andrz absolw wy tej i Grud uczeln Wraz z Robot W Sier wego K stulat S wojen jc mu wadz ci jes na sta intern jedena kach. Roboc

Gwiazdozbir w Solidarnoci
Joanna i Andrzej Gwiazdowie
w rozmowie z Remigiuszem Okrask
512 stron plus 32 strony wkadki zdjciowej Cena 49,00 z (w ksigarniach); 44,00 z bezporednio u wydawcy (koszt przesyki wliczony): Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d tel./fax. (042) 630 17 49 e-mail: biuro@obywatel.org.pl Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 z dopiskiem Gwiazdozbir w Solidarnoci Wszelkich dodatkowych informacji na temat ksiki udziela Konrad Malec pod numerem telefonu +48 504 268 206 oraz adresem poczty elektronicznej malec@obywatel.org.pl Wicej o ksice i autorach, oraz zamwienia w Internecie:

Do ksiki doczona jest bezpatna pyta DVD z lmem prezentujcym niezalene, alternatywne obchody 25. rocznicy powstania Solidarnoci. Obchody te byy w roku 2005 wsporganizowane m.in. przez Joann i Andrzeja Gwiazdw oraz pismo Obywatel.

www.gwiazda.oai.pl