NUMERYCZNY MODEL ZOA W ZINTEGROWANYM SYSTEMIE ZARZDZANIA PRZEDSIBIORSTWEM GRNICZYM

Marek KSEK

Streszczenie: W artykule przedstawiono pojcie modelu cyfrowego zoa, zakres informacji jakie powinien obejmowa oraz pokazano przykady jego wykorzystania. Zarysowano take problematyk budowy systemu informatycznego wspomagajcego zarzdzanie produkcj grnicz. Sowa kluczowe: numeryczny model zoa, zarzdzanie, zakad grniczy, bazy danych, systemy komputerowe.

1. Wstp Proces produkcji grniczej jest wyjtkowo specyficzny. Trudno tu o powtarzalno warunkw produkcji obserwowan w innych przemysach. Geologia zoa, ktre rozpoznawane jest zawsze z okrelon dokadnoci, jest tylko jednym z elementw tworzcych warunki niepewnoci i ryzyka, jednak na te warunki skadaj si rwnie inne aspekty natury techniczno-technologicznej (prawdopodobiestwo awarii sprztu, postp technologiczny) czy ekonomiczno-finansowej (inwestycje w przemyle grniczym maj okres kilkunastu lat). Wspomniana specyfika powoduje, e dobre wyniki w tej brany odnoszone s w tych jednostkach, w ktrych menaderowie dysponuj du wiedz oraz dowiadczeniem nabywanym poprzez dugie lata pracy w tym przemyle. Idea korzystania z dowiadcze obserwowanych w trakcie produkcji powinna by gwnym elementem systemu wspomagajcego zarzdzanie zakadem grniczym. W ramach bada naukowych prowadzonych w Katedrze Ekonomiki i Zarzdzania w Przemyle Akademii Grniczo-Hutniczej opracowano koncepcj zintegrowanego systemu, ktry wspomagaby proces zarzdzania wspczesn kopalni. Gwnym zaoeniem tego projektu jest moliwo czerpania wiedzy na podstawie informacji o wczeniejszej eksploatacji. Do podstawowych elementw opracowanego systemu mona zaliczy: hurtowni danych, obejmujc przede wszystkim baz danych i informacji zbieranych od pewnego ustalonego momentu w czasie, na bieco, w miar realizacji robt grniczych o atrybutach realizowanej produkcji grniczej, ktre mog by wykorzystane w zarzdzaniu przysz produkcj grnicz, baz danych o warunkach naturalnych i geologiczno-grniczych czci zoa przeznaczonych do przyszej eksploatacji, system modelowania, symulacji i optymalizacji projektowanych wielowariantowo robt grniczych, system wizualizacji prowadzenia robt grniczych w czasie i w przestrzeni, wraz z projekcj obserwowanych wielkoci i parametrw. Hurtownia danych obejmuje dane i informacje, uaktualniane nadnie, zbierane dla 655

potrzeb zasilania opracowanego systemu niezbdnymi do modelowania produkcji grniczej informacjami i danymi wejciowymi. Baza danych geologiczno-grniczych o czciach zoa przeznaczonych do przyszej eksploatacji stanowi podstaw do budowy cyfrowego modelu zoa postaci 3D, ktry moe by wykorzystany do modelowania projektowanych wyrobisk grniczych przewidywanych do realizacji w okrelonych horyzoncie czasowym (mog by to rozwizania wielowariantowe). Model ten powinien umoliwi wykonywanie cyfrowych map i modeli strukturalnych zoa, przekrojw geologicznych, map miszoci pokadw oraz map parametrw jakociowych pokadw, itp. [1] 2. Cyfrowy model zoa Realizacja zadania opracowania zasad tworzenia baz danych o czciach zoa przewidywanych do eksploatacji w przyszoci wie si w sposb naturalny z tematyk cyfrowego modelu zoa. Model zoa, jak kady model, jest pewnym uproszczeniem rzeczywistoci sprowadzajcym j do wystarczajcego dla danych potrzeb stopnia szczegowoci. Model zoa, ktry ma by podstaw projektowania i zarzdzania kopalni powinien zawiera nie tylko informacje dotyczce przestrzennego usytuowania zoa (parametry strukturalne), ale rwnie innych jego waciwoci (parametry jakociowe). Jest wic syntez caoci wiedzy o jego strukturze i jakoci [2]. Baza danych zawierajca informacje o zou musi przechowywa szereg parametrw zoa przypisanych do wsprzdnych w jego trjwymiarowej strukturze. Ponadto w bazie przechowywane powinny by informacje o wyrobiskach i innych obiektach, ktre powinien uwzgldnia model. Bez wzgldu na ostateczne oczekiwania co do funkcjonalnoci systemu wyrni mona pewne grupy parametrw niezbdne do jego funkcjonowania. Parametry te przedstawiono poniej. parametry przestrzenne zoa: wsprzdne stropu, spgu, powierzchni uskokowych, stratygraficznych), mikrotektonika. parametry fizyczne: waciwoci energetyczne, zawarto popiou, zawarto siarki, zawarto wilgoci, metanowo. zanieczyszczenia (przerosty, opad stropu, opad spgu) parametry wytrzymaociowe: zoa, spgu, stropu. informacje o zagroeniach: metanowym, samozaponu, wodnym, tpaniami, wyrzutem ska i gazw, 656

 pyu wglowego, cieplnym, radioaktywnoci. - informacje technologiczne. Prace nad opracowywaniem i wprowadzaniem cyfrowego modelu zoa prowadzone s w kilku jednostkach naukowych oraz polskich kopalniach. Aktualnie w polskich kopalniach spotka mona oprogramowanie SoftMine, suce do tworzenia modeli zoa, autorstwa firmy PRGW (Przedsibiorstwo Robt Geologiczno-Wiertniczych w Sosnowcu). Su rwnie do tego takie programy jak: Modeller i Reserver z pakietu I/Mine 2000 firmy Intertech/GSMI, pracujce w rodowisku graficznym MicroStation [3] oraz Gocad i Grass GIS. W LW Bogdanka S.A. oprcz SoftMine Mapa KWK wykorzystuje si do tworzenia modelu zoa program Surpac Minex firmy Surpac Group. Grnicza mapa cyfrowa w rozumieniu PRGW nie jest samodzielnym produktem, lecz stanowi integralny element systemu w skad ktrego wchodz rwnie narzdzia do modelowania zoa, projektowania i harmonogramowania produkcji. Dopiero suma tych narzdzi z zaimplementowanym optymalnym przepywem informacji stanowi Zintegrowany System Zarzdzania Zoem oraz raportowania postpu prac[4]. Dane do modelu pozyskiwane mog by rnymi drogami. Podstawowym rdem danych s otwory badawcze prowadzone zarwno z powierzchni, jak i z wntrza kopalni za pomoc prb bruzdowych czy te w trakcie eksploatacji. Zalecana gsto oprbowania pokadu wynosi 50 m, chocia w przypadku niektrych parametrw jakociowych moe by mniejsza i wynosi nawet 250 m [5]. Inn drog pozyskiwania danych do modelu jest odpowiednie wykorzystanie istniejcych map grniczych. Mapy te skanuje si, a nastpnie przeprowadza ich wektoryzacj i zapisuje w plikach dgn. Dane uzyskane w ten sposb maj posta dwuwymiarow, ale po uzupenieniu ich o rzdne spgu pokadu oraz osi wyrobisk grniczych mog by wykorzystane przy budowie modelu trjwymiarowego[4]. W pracach Przedsibiorstwa Robt Geologiczno-Wiertniczych Sp. z o. o. [3] proces tworzenia cyfrowego modelu zoa realizowany poprzez cykliczn weryfikacj informacji w nastpujcym cyklu zdarze: baza danych -> informacja graficzna w pliku dgn -> model cyfrowy powierzchni -> analiza modelu i porwnanie z podkadem rastrowym -> korekta danych w bazie danych itd. a do uzyskania wewntrznie spjnego z baz danych modelu. Weryfikacja taka przeprowadzana jest zarwno dla parametrw strukturalnych jak i jakociowych zoa. Ilociowa weryfikacja danych odbywa si w oparciu o ich analiz poprzez wychwytywanie wartoci znacznie odbiegajcych od pozostaych, a nastpnie poprzez ocen geologa. Zweryfikowane dane, po zapisaniu w bazie danych stanowi geologiczny model zoa i mog by rnorodnie wykorzystywane. Projektowanie bazy danych na potrzeby modelu zoa polega na wyspecyfikowaniu rodzaju informacji, ktre bd podstaw funkcjonalnoci systemu. Wykorzystanie zaproponowanego w poprzednim rozdziale modelu przechowywania danych pozwala na rozbudow przechowywanego w bazie danych zestawu parametrw w miar rozbudowy systemu, bez ingerencji w struktur bazy. Oczywicie odbywa si to kosztem zwikszenia stopnia komplikacji oprogramowania wybierajcego dane do oblicze, czy te zwikszenia zapotrzebowania na moc obliczeniow. Od strony informatycznej, baz danych moe realizowa w oparciu o popularne serwery relacyjnych baz danych. W praktyce spotyka si oprogramowanie firmy Oracle [6], czy tez firmy Microsoft SQL Server [7]. Osobn spraw jest dobr systemu operacyjnego. 657

Aktualnie zadanie to mog wypenia zarwno serwerowe produkty firmy Microsoft, jak i system UNIX. Naley oczywicie bra pod uwag zapewnienie bezpieczestwa takiego systemu poprzez ochron przed nieuprawnionym dostpem do danych, a take przed utrat danych w wyniku awarii czy te bdw oprogramowania. Realizacja tych postulatw nastpuje najczciej poprzez: system uprawnie dostpu do danych dla poszczeglnych uytkownikw, stosowanie hase przy dostpie do plikw dgn, okresowe sporzdzanie backupw i historii projektu, co pozwala na przywrcenie jego stanu na dowolny dzie. Oglny schemat systemu komputerowego zwizanego z modelem zoa przedstawiono na rysunku 1.

Raportowanie Wizualizacje Generowanie map Aplikacje dostarczajce dane do modelu Modele obiektw Aplikacje czerpice dane z modelu Model zoa

Relacyjna baza danych System operacyjny

Rys. 1 Oprogramowanie zwizane z modelem zoa [1]

3. Wykorzystanie modelu zoa w zarzdzaniu produkcj grnicz W oparciu o model zoa istnieje moliwo wspomagania prac zwizanych z szeroko pojtym zarzdzaniem produkcj. Wyszczeglni mona tutaj: Obliczanie zasobw W oparciu o przestrzenny model zoa istnieje moliwo atwego i szybkiego obliczania zasobw kopaliny. Dokadno tak przeprowadzonych oblicze jest wiksza poprzez atwo uwzgldnienia zmian miszoci, przerostw, zmiany gstoci itp. Nastpnie w wyniku urednienia wartoci tych parametrw i wykorzystania prostych zalenoci geometrycznych wyznacza si wielko zasobw. atwiejsze jest rwnie okrelenie parametrw energetycznych wgla w danym polu, zawartoci popiou czy zawartoci siarki, a co za tym idzie okrelenia ceny wgla. Warunki eksploatacji Model zoa dostarcza szeregu informacji, od ktrych zaleny jest sposb jego eksploatacji. Wymieni tu mona: tektonik zoa projektowanie wyrobisk eksploatacyjnych, 658

nachylenie zoa dobr sposobu eksploatacji, miszo dobr uzbrojenia wyrobisk, konieczno przybierek, rodzaj ska otaczajcych zoe opad ska ze stropu i ociosw, parametry jakociowe kopaliny wybr kierunku eksploatacji gwarantujcy jednorodne parametry wgla, zagroenia naturalne tpania, metanowo, zagroenia wodne. Harmonogramowanie Harmonogramowanie jest szczeglnie istotnym elementem planowania produkcji praktycznie w kadej brany. Planowanie kadej produkcji wymaga bowiem przeanalizowania szeregu czynnikw majcych istotny wpyw na pniejszy proces produkcyjny a nastpnie podjcia decyzji, zarwno strategicznych jak i taktycznych. Jednym z najczciej stosowanych systemw prezentowania zagadnie produkcyjnych jest reprezentowanie problemu harmonogramowania (projektw) w formie sieci (grafw) [8]. Przykadem kopalni w ktrej wdroono system harmonogramowania robt grniczych jest LW Bogdanka S.A [7]. Dziaajcy tam program MineSched jako jeden z elementw pakietu GEMCOM, umoliwia generowanie harmonogramw robt dla zadanego wariantu rozcinki. SoftMineRaport jest aplikacj napisan w rodowisku Excela. atwo importowania plikw raportowych generowanych przez MineSched dotyczcych parametrw cian czy chodnikw oraz wynikw symulacji pozwala na sprawn i szybka prac z aplikacj. Nastpnie program sam konwertuje te dane do specjalnie skonfigurowanej bazy danych. Baza ta suy potem do tworzenia wykresw Gantta (Rys 2).

Rys. 2. Przykadowy wykres Ganita utworzony przez SoftMine Raport [7]

Wykresy te tworzone s oczywicie osobno dla cian, a osobno dla chodnikw. Uytkownik sam wybiera zestaw parametrw jakie go interesuj odnonie ciany czy te chodnika, program zapamituje te schematy raportw, co pozwala na pniejsze powtarzanie raportw i tworzenie wykresw Gantta dla innych wariantw wydobycia.

659

4. Podsumowanie Wydaje si, e system wspomagania zarzdzaniem produkcji grniczej nie moe obej si bez numerycznego modelu zoa. Jego implementacja pozwala na dokadne okrelanie parametrw zoa, ktre s podstaw przy wyborze planowania wydobycia, wariantw prowadzenia eksploatacji, okrelaniu kosztw produkcji, czasu realizacji inwestycji, zaspokajaniu potrzeb odbiorcw pod ktem wartoci energetycznej wgla, czy kompleksowej obsugi inwestycji. Tworzenie takich, jak na dzie dzisiejszy innowacyjnych modeli, jest bardzo pracochonne i jak na razie wykorzystuje si je sporadycznie, jednak wymienione w artykule zastosowania pozwalaj przewidywa, e w najbliszym czasie stan si one naturalnym elementem komputerowych systemw wspomagania decyzji w zarzdzaniu przedsibiorstwami grniczymi. Literatura 1. Magda R. i inni: Zintegrowany system wspomagania zarzdzania w kopalniach wgla kamiennego. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne. Krakw, 2008. 2. Frankowski R., Gdek A. Cyfrowy model stratygraficzny i jakociowy wgla brunatnego stworzony przy uyciu oprogramowania grniczego MINISCAPE firmy Minicom. Wgiel Brunatny nr 4/57. Porozumienie producentw wgla brunatnego. Bogatynia 2006. 3. Ku R., Olszwka K., Orzechowski F., Wachelka L. Projektowanie eksploatacji w kopalniach wgla kamiennego narzdziami informatycznymi. Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej. Krakw 2005. 4. Kaczmarek A, Kos M., Numeryczna mapa grnicza na przykadzie LW Bogdanka S.A. Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej. Krakw 2008. 5. Probierz K. i inni., Stosowanie technik informatycznych w szacowaniu gstoci oprbowania pokadw wgla GZW. Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej. Krakw 2008. 6. Dzedzej Cz., Nowicki K., System planowania i harmonogramowania produkcji w kopalni wgla kamiennego SZYK2/HPR. Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej. Krakw 2008. 7. Praski M., Wachelka L., Harmonogramowanie produkcji z wykorzystaniem narzdzi informatycznych na przykadzie LW Bogdanka S.A., Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej. Krakw 2008. 8. Elmaghraby S. E., Kamburowski J., The analysis of activity networks under generalized precedence relations (GPRs). Management Science 38(9), 1245-1263, 1992.

Dr in. Marek KSEK Katedra Ekonomiki i Zarzdzania w Przemyle Wydzia Grnictwa i Geoinynierii Akademia Grniczo Hutnicza 30-059 Krakw, Al. Mickiewicza 30 tel.: (0-12) 617-20-77 email: kesek@agh.edu.pl

660