Abdykacja papiea w opiniach niemieckich komentatorw

Zakomunikowany osobicie przez papiea Benedykta XVI dnia 11 lutego 2013 r. zamiar ustpienia z kocem lutego ze sprawowanego od 19 kwietnia 2005 r. urzdu jest wydarzeniem bezprecedensowym w nowoytnej historii Kocioa. Nie tylko ogromny dystans dziejw sprawia, e trudno przeprowadza analogie z wczeniejszymi przypadkami abdykacji Celestyna V (1294) czy prbujcego zaegna wielk schizm zachodni podczas Soboru w Konstancji Grzegorza XII. Moliwo zrzeczenia si przez biskupa Rzymu zajmowanego urzdu przewidziana jest przez kanon 332 obowizujcego Kodeksu Prawa Kanonicznego, a do jej wanoci niezbdne jest podjcie decyzji w sposb cakowicie wolny oraz odpowiednie jej ujawnienie; brak wymogu przyjcia decyzji przez kogokolwiek. Nr 120 / 2013 010313 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna Trwajcy niecae osiem lat czas sprawowania najwyszego urzdu w Kociele katolickim przez pochodzcego z Bawarii Josepha Ratzingera nie by atwy od pocztku, gdy po ponad wierwieczu pontyfikatu Jana Pawa II przyszo mu si zmierzy nie tylko z autorytetem i osobowoci poprzednika, ale przede wszystkim z dynamicznymi i wielowymiarowymi zmianami cywilizacyjnymi, kwestiami fundamentalnych pyta o istot czowieczestwa oraz kryzysem instytucji Kocioa Autor: poszukujcego waciwych form swej obecnoci i misji we wspczesnym wiecie. Jednak z ca pewnoci rozpoczty w 2005 r. pontyfikat nie mia by prost kontynuacj dziea papiea - Polaka, jak prbuj czasami twierdzi komentatorzy czy publicyci.

Natalia Jackowska
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Joseph Ratzinger czerpic ze swego wieloletniego dowiadczenia naukowego, take jako obserwator Soboru Watykaskiego II, oraz pracy w Kongregacji Nauki Wiary, towarzyszcy niemal caemu pontyfikatowi Jana Pawa II, trafnie diagnozowa trudnoci i wyzwania, wobec ktrych stan jako najwyszy zwierzchnik Kocioa. Jego pontyfikat, od pocztku okrelany mianem przejciowego, zwrcony by przede wszystkim ku kwestiom tosamoci samego Kocioa, fundamentalnym zagadnieniom wiary i liturgii jako rde samoidentyfikacji niezbdnych w konfrontacji i dialogu z otaczajcym wiatem. W istocie przejciowy charakter pontyfikatu oznacza wskazanie problemw i rozwiza sucych konsolidacji Kocioa w perspektywie zmian jego miejsca oraz sposobw realizacji misji we wspczesnym wiecie. Oczekiwania czce pojcie przejciowoci z liberalizacj doktryny czy wskaza moralnych s chybione nie tylko w odniesieniu do koczcego si pontyfikatu Benedykta XVI, ale i jego nastpcy. Prezydent Republiki Federalnej Niemiec Joachim Gauck odnoszc si do decyzji rodaka z Watykanu, wyrazi szacunek dla odwagi i gbokiej refleksji, jakie musiay towarzyszy podjciu tak wyjtkowej w historycznym wymiarze decyzji. Podkrelajc otwarto oraz zabiegi papiea czynione na rzecz dialogu z innymi religiami, wyznaniami i grupami spoecznymi, zwrci uwag na prostot wypowiedzi wielkiego teologa, uatwiajc take niewierzcym kierowanie uwagi ku zasadniczym sprawom wiary. Krytyczny i konstruktywny dialog rozumu i wiary sta si w nauczaniu papiea centralnym zadaniem wspczesnej refleksji intelektualnej, do ktrej sam wnis niekwestionowany wkad stwierdzi prezydent federalny. Z podobnym uznaniem wypowiedziaa si kanclerz Angela Merkel, ktrej w 2009 r. krytyka decyzji papiea o zniesieniu ekskomuniki kwestionujcego Holocaust bpa Richarda Williamsona wywoaa bezprecedensowy spr o granice ingerencji w sprawy Kocioa. Kanclerz wyrazia respekt wobec decyzji o abdykacji i stwierdzia, e Benedykt XVI jest i pozostanie w gronie najwybitniejszych mylicieli religijnych naszych czasw. Przypomniaa jego zainteresowanie i wsparcie dla dziea jednoci Europy oraz wizyty w Niemczech, a zwaszcza adresowane do politykw wystpienie w Bundestagu w 2011 r. Komentarze niemieckiej prasy opiniotwrczej zwizane z ogoszon 11 lutego 2013 r. rezygnacj papiea podzielaj powszechne zaskoczenie. Trudno jednak zaskoczeniem uzasadnia niektre opinie, jakie bezporednio towarzyszyy decyzji papiea. Fortschritt durch Rcktritt zatytuowaa swj komentarz 12 lutego w Der Spiegel Barbara Hans, piszca o decyzji Benedykta XVI jako historycznym otwarciu wanego etapu dyskusji o modelu sprawowania najwyszej wadzy w Kociele w

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

obliczu wyzwa wspczesnego wiata. Nie sposb jednak uzna za merytoryczne stwierdzenia, i byo to najodwaniejsze i najbardziej godne uwagi wydarzenie pontyfikatu. Szkicowany w Spieglu obraz papiea zmuszanego do pocigu za nowoczesnoci zwierzchnika Kocioa zbyt duego, by ogarn jego zrnicowanie i wymagajcego szybkich zmian, zdaje si by wynikiem przykadania do tej instytucji wycznie horyzontalnej miary. Potwierdzenia swej opinii autorka doszukuje si w niedawnych skandalach wynikych z ujawnienia poufnych dokumentw Watykanu, a take informacjach o rywalizacji toczonej wewntrz Kurii rzymskiej. Nie ma jednego Kocioa, tylko jeden papie stwierdza. Podajc tym tokiem mylenia, uznaje abdykacj za wydarzenie, ktre uczyni Koci bliszym przecitnemu czowiekowi, marginalizujc teologiczny wymiar wadzy sprawowanej w Kociele, ocenia go w kategoriach czysto korporacyjnych. Recepty pozwalajcej Kocioowi nada za nowoczesnoci upatruje w akceptacji postulatw formuowanych m.in. przez niemieckich chrzecijan w zakresie prawnokanonicznej sytuacji osb zawierajcych ponowne zwizki maeskie. Wizanie tej kategorii problemw bezporednio z obsad najwyszego urzdu kocielnego zdaje si publicystycznym wybiegiem jakiekolwiek zmiany bd raczej wynikiem dowiadcze pastoralnych Kociow partykularnych i wyrazem kolegialnoci sankcjonowanej ostateczn decyzj papiea. Papie nie pozostawia po sobie pustki w dziaaniach najwyszych urzdw Kocioa, czego praktycznym przejawem s dokonane podczas jego pontyfikatu nominacje kardynalskie. Zauway to Berndt Riegert w komentarzu Deutsche Welle z 12 lutego. Traktuje on rezygnacj z urzdu jako przejaw rewolucji oraz wolnoci wyznaczajcej nowe kryteria, dziki ktrym nastpcy Benedykta XVI nie bd musieli na si trzyma si urzdu, a dla walczcego z kryzysem instytucjonalnym Kocioa dostrzega szans nowego pocztku po omiu (czy tylko omiu?) latach konserwatyzmu. Rwnoczenie jednak zwraca uwag na ostatnie nominacje do kolegium kardynalskiego dokonane przez papiea Ratzingera, ktre wzmocniy raczej skrzydo okrelane mianem konserwatywnego. Wtpliwe jest te stwierdzenia Riegerta o utracie zaufania przez papiea oraz o abdykacji jako konsekwencji wycznie wycieku poufnych dokumentw. Wywaona opinia Martina Mosebacha zamieszczona 12 lutego na amach Frankfurter Allgemeine Zeitung podkrela zauwaaln od lat w wypowiedziach i postawie papiea dno do uszanowania tradycji i poczenia jej z elementami adaptacji do wspczesnych potrzeb i oczekiwa. Towarzyszce jej wezwanie do odnowienia sakralnego charakteru Kocioa, wyraone dobitnie m.in. podczas podry do Niemiec w 2011 r., byo przejawem troski o tosamo Kocioa, ktry po

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

odniesieniu moralnego zwycistwa nad komunizmem za czasw Jana Pawa II potrzebuje rwnie zdecydowanej postawy w konfrontacji ze sabociami wasnych instytucji oraz kryzysem relatywizmu. Elementem tak zarysowanej wizji chrzecijastwa jest pozycja papiea: nie dyktatora i wadcy, lecz kapana, nauczyciela i sugi. Josephowi Ratzingerowi trudno byo pogodzi si nawet ze spontanicznymi przejawami entuzjazmu wiernych; w tej samej, dalekiej od kultu osoby perspektywie rozumie i doceni naley, zdaniem komentatora, decyzj o zakoczeniu pontyfikatu. Bdcy najbliszym wsppracownikiem poprzedniego papiea Ratzinger doskonale wiedzia, jak bardzo choroba i sabo utrudniay kierowanie Kuri rzymsk oraz Kocioem. Std decyzja, ktra nie jest ucieczk, przejawem kapitulacji, lecz jak najlepiej pojtej troski o powierzon instytucj. Jak zauway ju w dniu ogoszenia papieskiej decyzji Gnther

Nonnenmacher (Frankfurter Allgemeine Zeitung), masowe zgromadzenia wiernych podczas papieskich pielgrzymek nie byy spowodowane osobist charyzm Benedykta XVI, lecz wielkoci sprawowanego urzdu i stanowiy sched po poprzedniku. Komentator kwestionuje obiegowe okrelenie niemiecki papie, przypominajc powszechny charakter Kocioa. W fakcie wyboru w 2005 r. papiea z kraju Reformacji dostrzega przejaw otwartoci na wspczesne problemy dialogu: ze wiatem, interkonfesyjnego oraz religijnego. Chrzecijaski myliciel i teolog by bardziej potrzebny Kocioowi dla wzmocnienia wasnej tosamoci, ni odpowiadajcy masowej religijnoci charyzmatyczny duszpasterz. Wybr ten nie czyni uszczerbku pamici papiea Wojtyy, podkrela jednak istotne rnice w sytuacji chrzecijastwa i otoczenia dzielce lata 1978 i 2005. Obecna decyzja o przekazaniu odpowiedzialnoci za Koci w najprawdopodobniej modsze rce stanowi konsekwencj postawy realizowanej przez papiea przez cay pontyfikat. Nie bez znaczenia pozostaj te echa skandalu zwizanego z ujawnieniem poufnych dokumentw Watykanu i aresztowaniem osobistego kamerdynera papiea, cho trudno oszacowa, na ile sama abdykacja ukrci zakulisowe rozgrywki wosko-poudniowoamerykaskiej kliki, jak to okreli wenecki felietonista FAZ Dirk Schmer. Skorzystanie przez uznanego bawarskiego intelektualist z moliwoci kanonicznej abdykacji nie jest przypadkiem pisze Schmer; papie nie ucieka, lecz daje przykad konstatuje. Piszcy na amach Sddeutsche Zeitung Matthias Drobinski skrytykowa europocentryczne spojrzenie, czsto towarzyszce komentatorom oraz krytykom Kocioa. Zawa ono take prby oceny koczcego si pontyfikatu. Wystpienia z Kocioa, kwestionowanie papiestwa czy zagadnienia etyki seksualnej niezmiennie absorbuj europejski ppek wiata. Tymczasem pochodzcy z Bawarii papie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

wprowadzi nowe akcenty w dialogu z Kocioami wschodnimi, nie unika kontaktw z islamem ani moliwoci zabrania gosu w kwestiach spoecznych w skali globalnej. Poczynione przez Benedykta XVI kroki wymagaj kontynuacji przez kolejnego papiea, ktry bdzie prowadzi Koci reprezentowany zarwno wrd zsekularyzowanych spoeczestw zindustrializowanej Pnocy, jak i ubogiego, lecz nie pozbawionego aspiracji Poudnia. Papiestwo pozostaje zwornikiem stanowicym o sile Kocioa uniwersalnego, cho towarzyszy mu ryzyko przewartociowania. W wielu regionach wiata chrzecijastwo musi coraz bardziej konkurowa z islamem czy innymi religiami, w wielu krajach szybko zmieniaj si proporcje midzy wyznawcami poszczeglnych konfesji chrzecijaskich. Bynajmniej jednak ewentualna elekcja nowego papiea spoza Europy nie bdzie rwnoznaczna z zasadnicz liberalizacj etyki oraz prawa kocielnego; wybr papiea z Afryki moe sprawi, e oczekujcy reform niemieccy katolicy zatskni za powrotem Benedykta stwierdza teolog ewangelicki Friedrich Wilhelm Graf, cytowany przez Sddeutsche Zeitung. W komentarzu z 16 lutego Kurt Kister zwraca uwag czytelnikw Sddeutsche Zeitung na relacje Kocioa ze sfer ycia publicznego, ktre w okresie pontyfikatu Benedykta XVI nie przywrciy niemieckiemu katolicyzmowi nawet czci historycznych wpyww. Ultramontaskie tradycje Bawarii znajduj dzi wyraz w wyjazdach na narty do Poudniowego Tyrolu i wakacjach w Toskanii, a cho wielu ludzi poszukuje odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczce sensu egzystencji, nieliczni tylko kieruj je pod adresem Kocioa pisze nie bez ironii publicysta. Koci w Niemczech znajduje uznanie jako podmiot prowadzcy liczne instytucje i przedsiwzicia spoeczne oraz liczcy si pracodawca; z drugiej strony okrelenie katolicki traktowane jest czsto jako synonim anachronizmu i reakcyjnoci. Dyskusyjny charakter przymiotnika christlich definiujcego partie konserwatywne ukazuje dokonan w ostatnich dziesicioleciach ewolucj miejsca wartoci w polityce; nawet z krgw CSU sycha pomysy zmiany nazwy na Bawarska Unia Spoeczna. Jednak drg odnowy katolicyzmu nie tylko w spoeczestwie RFN naley upatrywa gdzie indziej. Chrzecijastwo wiadome swoich fundamentw, wierne im w myleniu i dziaaniu ma szans odnowy, nawet wobec spadku liczebnoci swych wyznawcw. Wanie do tosamoci i autentyzmu wiary odnosi si pontyfikat i nauczanie Benedykta XVI. Autorytet ustpujcego papiea jako teologa i intelektualisty nie jest kwestionowany nawet wrd najbardziej krytycznych wobec Kocioa grup kontestatorw spod znaku ruchu Wir sind Kirche. Przedmiotem krytyki jest natomiast instytucjonalny wymiar Kocioa, zarwno na jego watykaskim szczycie, jak i w

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

wymiarze krajowym. Impulsem do oywienia dyskusji sta si te zbieg abdykacji papiea z zaplanowanym wczeniej wiosennym zebraniem plenarnym Niemieckiej Konferencji Biskupw, obradujcym od 18 do 21 lutego w Trewirze. Zainspirowana przez niemiecki odam ruchu Wir sind Kirche dyskusja o reformie Kocioa przybraa form listw i apeli kierowanych przez wiernych wieckich nie tylko na adres niemieckich kardynaw uprawnionych do udziau w konklawe, ale take biskupw diecezjalnych. Trudno traktowa realistycznie postulaty sigajce kapastwa kobiet czy zrwnania zwizkw homoseksualnych z maestwem, jednak gosy diagnozujce oddalanie si hierarchii od spraw absorbujcych codzienno, trudnoci w sferze komunikacji i komunikatywnoci Kocioa, przekaz kierowany do modego pokolenia czy skutki zmniejszania si liczby ksiy i parafii oddaj z pewnoci problemy wymagajce energicznej reakcji niemieckiego Kocioa hierarchicznego. W tym kontekcie zmiany, jakich mona oczekiwa ze strony nowego papiea, dotycz sprawnoci administracji kocielnej najwyszych szczebli, jej efektywnego reagowania na potencjalne rda kontrowersji czy naduy, ale nie dzielenia si urzdem i wadz papiestwa, jak ujmuj to skrajni rzecznicy reform. Moliwe wic jest, e wynik konklawe stanie si gorzkim rozczarowaniem dla rzecznikw le rozumianego postpu czy reform oczekiwanych od Kocioa, a nowy papie, bez wzgldu na swoje pochodzenie, zyska w kraju Ratzingera i Lutra jeszcze bardziej pancerny przydomek. Szans pozostaje akcent pooony przez Benedykta XVI na przekaz wiary oraz powrt do gbokiej symboliki liturgii, wskazujcy drog Kocioa take jego nastpcom, przede wszystkim za wiernym, ktrzy jak odnotowuj ju dzi publicyci najchtniej sigaj nie do homilii czy encyklik Benedykta XVI, lecz do jego bardzo osobistej ksiki Jezus z Nazaretu.

Natalia Jackowska prawnik, doktor nauk o polityce, adiunkt w Instytucie Zachodnim w Poznaniu. Zainteresowania badawcze: ssiedztwo polsko-niemieckie, historia i myl polityczna Polski po 1945 r. oraz miejsce Kociow i religii w aktualnych przeobraeniach Europy.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6