Efektywno stosowania pracy skrconej na wiecie w okresie kryzysu ekonomicznego

Kryzys gospodarczy zapocztkowany w 2007 r. na

amerykaskim rynku nieruchomoci szybko przeksztaci si w zaamanie gospodarcze obserwowane z rnym nasileniem we wszystkich krajach OECD; po USA przysza kolej na Japoni i kraje europejskie. Wedug danych Eurostatu w okresie midzy wiosn 2008 r. i wiosn roku nastpnego produkcja przemysowa w strefie euro spada o ponad 20%. Byo to tempo porwnywalne do tego, z jakim mielimy do czynienia w pierwszym roku Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych w Niemczech i w Stanach Zjednoczonych. Gwatowny spadek produkcji nakazywa przyzna racj tym obserwatorom ycia publicznego, ktrzy ju na pocztku ostatniego kryzysu wieszczyli gwatowny wzrost poziomu bezrobocia we wszystkich bez wyjtku krajach rozwinitych. ycie pokazao jednak, e na cae szczcie, nie zawsze da si Nr 119 / 2013 120213 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna prawidowo OECD pod przewidzie koniec ksztatowanie pierwszej si podstawowych tego stulecia wielkoci ekonomicznych. O ile niemale we wszystkich krajach dekady zaobserwowano spadek zatrudnienia, o tyle mielimy w tym czasie take do czynienia ze spadkiem stopy bezrobocia. Ostatni kryzys gospodarczy, z ktrego pastwa OECD z trudem staraj si wyj, ujawni prawie z ca ostroci, e Autor: bez rozbudowanych rozwiza systemowych kade zaamanie cyklu musi prowadzi do gwatownego wzrostu stopy bezrobocia. Najlepszym tego przykadem jest porwnanie sytuacji w Stanach Zjednoczonych i Niemczech.

Tomasz Budnikowski
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Amerykaska stopa bezrobocia utrzymywaa si przez dziesiciolecia na stosunkowo niewysokim poziomie, co zdaniem wielu ekonomistw dowodzio wyszoci liberalnych rozwiza nad kontynentalnym interwencjonizmem. Jeszcze w 2007 r. ten najwaniejszy wskanik rynku pracy ksztatowa si na poziomie 4,6%. W tym samym roku stopa bezrobocia w krajach eurolandu ksztatowaa si na poziomie 7,4%, a w Niemczech wynosia a 9%. Naley przy tym pamita, e w tym ostatnim kraju mamy do czynienia z sytuacj zgoa odmienn od amerykaskiej. Dziaa tu od lat cay tyle skomplikowany, co sprawdzony system rozwiza instytucjonalnych pozwalajcy na skuteczn interwencj w przypadku zaamania rynku pracy. Na szczegln uwag w kontekcie ostatniego kryzysu zasuguje moliwo czasowego skracania czasu pracy. Rozwizanie to znane i stosowane jest w wikszoci pastw wysoko rozwinitych, przy czym byo ono szczeglnie chtnie stosowane w Niemczech i to poczynajc od okresu midzywojennego. Jego idea sprowadza si do przejciowego ograniczenia czasu pracy czci zaogi lub wszystkich pracownikw danej firmy. Stosowanie tego typu instrumentu ma pozwoli na zatrzymanie w firmie dowiadczonej kadry w okresie, w ktrym nie mona jej zapewni pracy w penym wymiarze czasu. Wywoana spadkiem popytu konieczno ograniczenia produkcji, przy zachowaniu okrelonego poziomu wydajnoci pracy, pociga za sob nieodzowno ograniczenia cznego nakadu

pracy. Mona to osign bd zwalniajc cz zaogi, bd te rozkadajc negatywne skutki zaamania gospodarczego na wiksz cz (bd cao) zaogi. Teoretycznie alternatyw stanowi przestawienie firmy z piciodniowego na czterodniowy czas pracy lub ograniczenie czasu pracy caej zaogi o 20%. W jednym i drugim przypadku nakad pracy zmniejszy si o 1/5. Osoby przejciowo zatrudnione na zasadzie pracy skrconej (ang. Short-time work, niem. Kurzarbeit) otrzymuj pewien ekwiwalent pacy za nieprzepracowany czas pracy. Ustawodawstwo wikszoci, bo a 15 pastw stosujcych prac skrcon, przewiduje minimalny poziom redukcji godzin pracy. Waha si on od 40% w Danii czy Norwegii do 10% w Austrii, Niemczech i w Szwajcarii, a nawet 4% na Sowacji. Ponadto w niektrych krajach warunkiem skorzystania z tego typu rozwizania jest objcie nim okrelonej ustawowo liczby pracownikw. Ustawodawstwo prawie wszystkich pastw dopuszczajcych stosowanie tego typu rozwiza nie przewiduje grnego limitu nieprzepracowanego czasu. Oznacza to, e pewna cz zaogi (w skrajnych przypadkach nawet wszyscy pracownicy) nie wiadczy pracy, przy czym

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

osoby te nie s rejestrowane jako bezrobotne, lecz jedynie jako objte dziaaniem specyficznego instrumentu polityki rynku pracy, jakim jest praca skrcona. Stosowanie tego typu rozwizania jest w wikszoci pastw obwarowane dodatkowymi warunkami, ktre speni musz pracodawcy i osoby zatrudnione. Na tych pierwszych spoczywa obowizek udowodnienia ekonomicznej koniecznoci skorzystania z moliwoci skracania czasu pracy. Nieraz wymagane jest udowodnienie okrelonego minimalnego spadku produkcji czy zmniejszania aktywnoci ekonomicznej. Ustawodawstwo 15 pastw warunkuje moliwo wprowadzenia tego typu rozwiza poprzez zawarcie pisemnego porozumienia midzy pracodawc a przedstawicielami organizacji pracowniczej. W wikszoci krajw warunkiem skorzystania z dobrodziejstw pracy skrconej jest wczeniejsze uzyskanie uprawnie do wiadcze z tytuu bezrobocia. Niejednokrotnie rwnie ustawodawstwo wymaga, aby osoba objta tym programem zobowizaa si do uczestnictwa w okrelonym kursie podnoszcym poziom kwalifikacji zawodowych. Zakres tego zjawiska jest jednak do ograniczony. Szacuje si, e w okresie trwania ostatniego kryzysu w takich krajach, jak: Belgia, Dania, Korea, RFN czy Wochy odsetek uczestniczcych w tego typu przedsiwziciach w oglnej populacji zatrudnionych na zasadzie pracy skrconej nie przekracza 10%. Wyszy by jedynie w Austrii i Japonii. Zdarzaj si take dodatkowe obowizki czy ograniczenia nakadane na pracodawcw stosujcych prac skrcon. O ile zakaz zwolnie w okresie trwania tego typu zatrudnienia obowizuje we wszystkich krajach, to ustawodawstwo niektrych z nich (np. Austria, Holandia czy Polska) nie dopuszcza takiej moliwoci take w dokadnie okrelonym specyficznego typu zatrudnienia. Istotne rnice wystpuj take odnonie do wysokoci wiadcze okresie nastpujcym po zakoczeniu tego

otrzymywanych przez pracownikw objtych systemem pracy skrconej. Nie bez znaczenia s przy tym take dysproporcje w obligatoryjnym stopniu zaangaowania finansowego pracodawcy. O ile mogoby si wydawa, e dla uniknicia pokusy naduywania przez nich tego typu rozwiza udzia taki wydaje si oczywisty, to w niektrych krajach praca skrcona nie pociga adnych kosztw po stronie pracodawcy. Tak jest m.in. w Belgii, Finlandii, Hiszpanii, Turcji czy Stanach Zjednoczonych. Zdarza si jednak, e musz oni za to zapaci w przyszoci. Tak jest np. w USA, gdzie firmy, ktre skorzystay z moliwoci skrcenia czasu pracy, zobowizane s w nastpnym okresie do zwikszenia swojej skadki z tytuu bezrobocia. Regu jest jednak, e pracodawcy w zazwyczaj do ograniczonym stopniu uczestnicz finansowo w kosztach zwizanych z prac skrcon. Przybiera to

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

bardzo rn form, od ponoszenia kosztw pac w pocztkowym okresie, finansowania czci kosztw zwizanych z doksztacaniem pracownikw a do opacania normalnego udziau w skadce z tytuu zabezpieczenia na wypadek bezrobocia. Ekwiwalent finansowy otrzymywany za czas nieprzepracowany ksztatuje si na og na poziomie wiadczenia z tytuu bezrobocia. Trzeba jednak pamita, e osoba zatrudniona w tym systemie otrzymuje take wynagrodzenie za przepracowany czas pracy, co powoduje, e osiga ona dochd znacznie wyszy ni w sytuacji, gdyby zamiast przej na system pracy w skrconym wymiarze, utraciaby j cakowicie. Jedynie w Korei, Nowej Zelandii i na Wgrzech osoby objte systemem pracy skrconej otrzymuj pene wynagrodzenie, tak jakby w dalszym cigu pracoway na penym etacie. W wikszoci pastw OECD jednak wiadczenie obnia si wraz z powikszaniem si dysproporcji midzy ustawowym a rzeczywistym czasem pracy. Nawet jednak w sytuacji gdy w ramach systemu pracy skrconej nastpi zaniechanie wiadczenia pracy, wynagrodzenie otrzymywane przez pracownika jest wysze ni to, jakie otrzymywaby on, gdyby by zwykym bezrobotnym.

*** Analiza pokazuje, e w okresie zaamania gospodarczego lat 2008-2009 z moliwoci przejciowego ograniczenia czasu pracy skorzystao 24 spord 34 pastw czonkowskich OECD. Niektre z nich uczyniy to po raz pierwszy, a inne, w tym Polska, wprowadziy w tym celu nowe uregulowania prawne. Rozwizania przyjte w poszczeglnych krajach wykazuj nieraz do znaczne rnice. Dotycz one przede wszystkim dopuszczalnego zakresu ograniczenia czasu pracy, dostpnoci tego typu rozwizania oraz poziomu gratyfikacji otrzymywanej za nieprzepracowany czas pracy.

Tomasz Budnikowski profesor zw. w Instytucie Zachodnim, ekonomista, zainteresowania badawcze: rynek pracy w Polsce i na wiecie, gospodarka Niemiec, katolicka nauka spoeczna.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4