Wagner oczyma wspczesnych twrcw

Niewielu jest twrcw, ktrzy zarwno w przeszoci, jak te obecnie budziliby tyle skrajnych emocji, co Richard Wagner (1813-1883). Zarwno on sam, jak te jego dziea byy (i s) przedmiotem wielu kontrowersji i polemik; do tej pory ma on swoich gorcych zwolennikw, jak te zaciekych przeciwnikw, gwnie ze wzgldu na zarzucany mu antysemityzm, a take oficjalny kult w Trzeciej Rzeszy. Rwnie wspczenie Wagner wci budzi sprzeczne (mieszane) uczucia i polaryzuje odbiorcw jak aden inny twrca, chociaby z uwagi na tematy swych oper i dramatw muzycznych, ktre jedni uwaaj za uniwersalne, a inni za czysto niemieckie, a take z uwagi na trudn w odbiorze muzyk. W zwizku z przypadajc w 2013 r. 200. rocznic urodzin Richarda Wagnera naley spodziewa si wzmoonego zainteresowania kompozytorem i chci swoistego rozliczenia si z jego wizerunkiem i miejscem w niemieckiej kulturze i myli politycznej. Z tej te okazji berliska Akademie Nr 115 / 2013 110113 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna der Knste (AdK) postanowia zorganizowa specjaln wystaw zatytuowan Wagner 2013. Knstlerpositionen, wczajc si tym samym (a de facto inaugurujc) w przyszoroczne obchody Roku Wagnerowskiego. Otwarcie wystawy miao miejsce 7 grudnia 2012 r. w gmachu Akademii Sztuk Piknych w Berlinie przy Hanseatenweg 10 (Berlin Tiergarten). Wystaw mona obejrze do 17 lutego 2013 r. Do udziau w wystawie Wagner 2013.

Autor:

Maria Wagiska-Marzec
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Knstlerpositionen zaproszono ponad 50 wspczesnych twrcw (kompozytorw, pisarzy, reyserw, producentw filmowych, scenografw etc.) interesujcych si Wagnerem i jego dzieem.

Obok licznych czonkw Akademii, ktrzy w taki czy inny sposb zajmowali si dotd Wagnerem i jego scen w Bayreuth oraz w innych teatrach operowych w Niemczech, sekcja Darstellende Kunst AdK zaprosia rwnie wielu renomowanych midzynarodowych artystw, a take modych twrcw, aby poprzez rne formy wyrazu artystycznego: od instalacji, przez teksty i obrazy po nagrania video wyrazili swj stosunek do tego tyle wielbionego, co kontrowersyjnego kompozytora. Celem projektu byo zaprezentowanie nowego spojrzenia na twrczo i osob kompozytora oraz podjcie prby odpowiedzi na pytanie: Co waciwie byo powodem fascynacji Wagnerem i jego twrczoci? Czy by on geniuszem muzycznym, czy te tym, ktry utorowa drog narodowosocjalistycznej ideologii? Ide, jaka przywiecaa organizatorom, byo krytyczne podejcie do twrczoci kompozytora, zmierzenie si z dotychczasowym wizerunkiem mistrza. Chodzio o uwspczenione spojrzenie na sztuk Wagnera, o now refleksj i krytyczne podejcie do jego dzie. Wszystko przedstawiono z naleyt powag, bez ladu ironii wobec wielkiego wynalazcy mitw. Podczas otwarcia wystawy Nele Hertling, wiceprzewodniczca AdK, teatrolog i wspinicjatorka przedsiwzicia, zwrcia uwag, i: Wystawa jest projektem, ktry powsta z nie dajcych si zaplanowa elementw czstkowych. Biorcy w niej udzia artyci prbowali, kady na swj sposb, w ramach tego wita Wagnera znale wasn form zmierzenia si z jego postaci i jego dzieem. I z tych nie dajcych si zaplanowa czstek wyoni si zaskakujco obraz caoci, skonstatowaa. Wystawa jest silnie zdominowana przez instalacje, nagrania video i zarejestrowane na tamie rozmowy ze wspczesnymi twrcami, ktrzy w swych wypowiedziach przedstawiaj swj stosunek do Wagnera i jego dzie. Przewodniczcy AdK, Klaus Staeck, prawnik, grafik i plakacista, mimo i nie zalicza si do gorcych zwolennikw Wagnera przyzna, , e pocztkowo nie mia serca do tego projektu, podobnie jak do samego Wagnera, bowiem jak uwaa tacy geniusze s zawsze niebezpieczni, gdy mog pozostawi w duszy pewien lad, niekoniecznie dobry. Wyonia si zatem koncepcja pokazania zrnicowanych postaw wobec kompozytora: nie tylko uwielbienia, jakim go darzono, ale te pogardy, jak budzi u innych. Wystawa nie miaa by wycznie wielk uczt na cze twrcy dramatu muzycznego, ale miaa te na celu zmierzenie si z kwesti tego, czy antysemickie pogldy dawnego czonka Akademii da si oddzieli od jego osoby i jego utworw. Std na wystawie znalazy si zarwno instalacje artystw, ktrzy uwaaj za moliwe oddzielenie ideologii Wagnera od jego dziea, jak te twrcw, ktrzy uwaaj to za niemoliwe. Zgromadzone na wystawie listy i pisma kompozytora daj wiadectwo

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

zarwno jego rewolucyjnej postawy wobec rewolucji marcowej 1848 r., jak te jego antysemickich pogldw. Na wystawie mona dostrzec wyranie przewijajce si dwa wtki: Wagner jako awangardzista oraz Wagner jako antysemicki egotyk (Egoman). Za ide tej wystawy kryje si zasadnicza kwestia: dlaczego artyci po dzi dzie wci zmagaj si z kompozytorem politycznie i muzycznie. Reyser austriacki Reinhard von der Thannen (autor inscenizacji Lohengrina podczas Festiwalu w Bayreuth w 2010 r.) konstatuje, i antysemickie pismo Das Judentum in der Musik (1850) Wagnera po dzi dzie urga czowieczestwu, ale jak przyznaje w jego muzyce nic takiego nie syszy, nie wyczuwa takich tendencji. Z kolei berliski reyser Achim Freyer, autor instalacji video Brnhildes letzter Tag (Ostatni dzie Brnhildy) nazwa Wagnera najwikszym awangardzist. Dla niego cykl operowy Piercie Nibelunga jest cudem wiata (Weltwunder). Nie dostrzega on w dziele Wagnera najmniejszych oznak (zarodkw) rasizmu, faszyzmu czy te elementw, wykorzystanych na uytek doranej polityki. Uwaa raczej, e w jego jzyku pojawia si bardzo wczenie jako przenikajcy element nuta ponadczasowoci. Reyser Hans Neuenfels rwnie uwaa, i muzyka Wagnera faktycznie nie jest antysemicka. Jednak przyznaje, e jego rozprawa Das Judentum in der Musik jest jedn z najokropniejszych rozpraw, jakie kiedykolwiek zostay napisane przez artyst. W swym artykule nazwa Wagnera antysemickim egotykiem (Egoman), z ktrego dzieem sam odway si zmierzy dopiero bardzo pno. Teksty Neuenfelsa prezentowane s z tamy podczas wystawy. Odmienne, najbardziej ostre w swej wymowie stanowisko zaj australijski reyser i ekspert wagnerowski Barrie Kosky dowodzc, i: Kamstwem jest mwienie, i nie byo adnego antysemityzmu w utworach Wagnera. Uwielbienie i pogarda: wystawa pokazuje ambiwalencj Richarda Wagnera takie i podobne nagwki anonsoway wystaw w berliskiej AdK. W niektrych komentarzach zwracano uwag na klimat towarzyszcy wystawie: Fanfarowe dwiki rogw i ciche melancholijne tony przenikaj zwiedzajcych; na ekranach przewijaj si sceny z filmu Czas Apokalipsy [w re. Francisa Forda Coppoli] oraz z filmu Romeo i Julia[w re. Baza Lohrmanna] z Leonardem di Caprio w roli gwnej. Podczas zwiedzania wystawy Wagner 2013. Knstlerpositionen mona odnie wraenie pisano e muzyka Wagnera po prawie 200 latach od swego powstania jest wszechobecna. W opinii Hansa Neuenfelsa zebranie krytycznych stanowisk na temat Wagnera w Berlinie jest wane z tego wzgldu, e w Bayreuth nie wida adnych sygnaw wiadczcych o tym, by Rok Wagnerowski wykorzysta dla krytycznego

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

zmierzenia si na miejscu z tym tematem. Neuenfels uwaa, i jest to godne ubolewania i cakowicie chybione. Jego zdaniem nie mona si zamkn jedynie w kulcie Wagnera. Nike Wagner, crka Wielanda Wagnera, prawnuczka kompozytora, dyrektor centrum wita Sztuki (Kunstfest Weimar) w Weimarze, odniosa si krytycznie do przedsiwzicia berliskiego, uznajc je za czyste urynkowienie Wagnera. Teatry operowe w Niemczech jeszcze zanim rozpocz si Rok Wagnerowski (2013) wystawiaj Wagnera jak oszalae. Nike Wagner uwaa jednak za sensowne przedstawienie rnych stanowisk artystycznych dotyczcych Wagnera. By to przytyk w kierunku organizatorw, e obecna wystawa koncentruje si gwnie na opiniach wspczesnych twrcw. N. Wagner opowiedziaa si za swobodnym podejciem do dramatw muzycznych Wagnera. Mity funkcjonuj jak guchy telefon. To, co otrzymalimy w przekazie od Wagnera, przekazujemy dalej. Na kocu, kadorazowo przy nowej pracy teatralnej, wyksztaca si z tego co zupenie innego uwaa. Jej zdaniem u Wagnera muzyka i teatr s nierozczne; i wanie obie te sfery cznie sprawiaj, e dziea Wagnera tak porywajco oddziauj na publiczno. Odniosa si te krytycznie do filmw fabularnych, w ktrych wykorzystuje si muzyk Wagnera jako to muzyczne. * Wystawa zainicjowana przez czonkw Akademie der Knste w Berlinie, bdca niejako pierwsz jaskk przyszorocznych obchodw jubileuszowych 200. rocznicy urodzin Richarda Wagnera pokazuje, i prbuje si znale pewien zoty rodek w ocenie zarwno samego kompozytora, jak te jego dzie. Z jednej strony wpisuje si on w poczet wielkich twrcw muzyki i kultury niemieckiej; jest twrc, ktry rozpali inspirujco wyobrani przyszych pokole artystw (rwnie midzynarodowych) i wpyn znaczco na ich twrczo (nie tylko muzyczn), a z drugiej strony nadal budzi sporo kontrowersji jako autor tekstw o wydwiku antysemickim. W przesaniu caego projektu wida denie do znalezienia odpowiedzi na nurtujce wszystkich pytanie: czy muzyk i dzieo Wagnera da si oddzieli od jego pogldw. Jak si wydaje, nie ma na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi. Wystawa pokazuje, e pewna ambiwalencja w odbiorze kompozytora jest niejako nieunikniona, gdy wie si ze sfer estetyki i subiektywizmem odczu, przekona, pogldw politycznych, a take postaw moralnych odbiorcy, w tym rwnie interpretatorw jego utworw.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Wystawa oraz towarzyszce jej imprezy prbuj wprowadzi pewien dystans w stosunku do postaci Wagnera; stanowi prb wywaenia proporcji i zachowania swoistej rwnowagi midzy uwielbieniem a pogard towarzyszcym ocenom samego kompozytora, jak i tego dorobku. Wydaje si, i Akademii chodzio przede wszystkim o wprowadzenie przeciwwagi dla kultu Wagnera uprawianego w Bayreuth. Chodzio o wydobycie bardziej wywaonego stosunku do mistrza, zaprezentowanie rnych postaw za pomoc rnych rodkw wyrazu. Sdzc po pierwszych reakcjach na zamys Akademii wydaje si, e wspczesne zmagania si z Wagnerem nadal s trudne i wcale nie jednoznaczne, s by moe nacechowane nut wikszego relatywizmu i nie pozbawione krytycznej analizy. Otwarte pozostaje nadal pytanie, na ile tego rodzaju przedsiwzicia pomog w kreowaniu nowego, wieego wizerunku Wagnera, by sta si bardziej przyswajalny dla wspczesnych pokole. Wspczesny odbir Wagnera jest nadal, jak pokazuje wystawa,

nacechowany pewn dwoistoci. Naley si spodziewa, e Rok Wagnerowski (2013) przyniesie zapewne cay cykl imprez, w ktrych podjte zostan starania o zmierzenie si z Wagnerem jako geniuszem i autorem antysemickich pamfletw, z jego miejscem i rol w yciu muzycznym i w niemieckiej myli politycznej.

Maria Wagiska-Marzec germanista, adiunkt, pracownik Instytutu Zachodniego w Poznaniu, zainteresowania badawcze: kultura w zjednoczonych Niemczech, polskoniemieckie stosunki kulturalne.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5