You are on page 1of 20

TTAD, VI/15, (2007/Gz), s.s.

19-38

FRANSIZ KAYNAKLARININ IIINDA 1922 ZMR YANGINI


Oktay GKDEMR zet
13 Eyll 1922de balayan zmir Byk Yangn tarihin en speklatif olaylarndan birisidir. Byk Yangn, sadece tarihi bir olay deil ayn zamanda Trkiyeye kar yrtlen bir politik kampanyadr. Yangndan kimin ya da kimlerin sorumlu olduu konusunda eitli iddialar olsa da Fransz ariv belgeleri bize aka zmirde yaayan Trklerin kendi ehirlerini yakmadklarn gsteriyor. Konu zerinde gerek Fransz konsolosluk raporlar gerekse dier birinci el kaynaklar, yangnn sorumlularnn Ermeniler olduunu aklamaktadr. zmir Krfezindeki Fransz sava gemilerinin kumandan Amiral Dumesnilin raporlar zmir Yangn hakkndaki en nemli belgelerden biridir. Bu makalede, zmir yangnna ilikin Franszca kaynaklar kullanlarak konuya aklk getirilmeye allmtr. Yazcl, Ykm.

Anahtar Kelimeler: zmir Yangn, Hafza, Fransz Ariv Belgeleri, Fransz Basn, Tarih

1922 SMYRNA FIRE ACCORDING TO FRENCH SOURCES Abstract


The Great Fire of Smyrna, starting on 13 September 1922, is one of the most speculative event in history. The Great Fire is not only historical event but also just like a political campaign against to Turkey. Although there are various claims on who is or are responsible for the fire, French archive documents clearly show us that the Turks who live in Izmir did not burn their city. Whether French consulate reports on this issue or other primary sources states that Armenians are responsible for Smyrna Fire. Admiral Dumesnils, Commander of French warships in Smyrna Gulf, reports are one of the the most important documents about Smyrna Fire. This article tries to clarify Smyrna Fire by using French sources. Catastrophe.

Keywords: Smyrna Fire, Memory, French Archive Documents, French Press, Historiography,

Giri

Yrd. Do. Dr., zmir Bykehir Belediyesi, Ahmet Piritina Kent Arivi ve Mzesi Mdr.

19

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

13 Eyll 1922de balayan ve yaklak be gn sren, zmir kentinin te ikisini yok eden zmir yangn zerine speklasyonlar gn getike artmaktadr. Yangn zerinden uluslararas alanda kar mcadelesi yapan baz evreler, zmir yangnn kamuoyunun gndeminde tutmaya alarak kendi tezlerinin haklln tarihsel gerekleri arptarak kantlama yoluna gitmektedirler. Bunlar ierisinde zellikle diaspora Ermenilerinin tarih d yntemlerle ortaya koymu olduklar zmiri 9 Eyll 1922de kente giren Trk ordusu yakt! iddias bilimsel olarak rtlm olsa da1 baz maksatl evreler tarafndan srekli gndemde tutulmaktadr. Yangnla ilgili olarak zellikle 1922 ylnn Bat basn; bata ngiliz, Amerikan, talyan ve Fransz basn olmak zere yangnn sorumluluunun Trklere yklenemeyeceini ak bir dille o dnem ifade etmilerdir2. Yine yangna ilikin olarak sigorta kumpanyalarnn resmi itfaiye efi Paul Greskoviin ayrntl raporu yangnn, Ermeni mahallesinde ncelikli olarak kt ve Ermenilerin yangn provoke ettikleri eklindedir3.

Yangn annda sertleen ve yn deitiren alevler Kordona kadar ulamt. Btn bunlarla birlikte zmir yangn, gnmzde gerek akademik gerekse popler evrelerde gncelliini korumaya devam etmektedir. Hatta yle ki yangna ilikin olarak sadece tarihiler deil sosyolog ve sosyal psikologlar da toplumlarn nasl
Bu iddiann bilimsel gerekleri yanstmadn, zmirin Trkler tarafndan deil, aksine Ermeniler tarafndan yakldn Amerika Birleik Devletleri arivlerinde yaplan almalar kantlamtr. Bu almalar ierisinde zellikle bir alma dikkat ekicidir. Bkz. Trkkaya Atav, Ermeni Belge Dzmecilii, leri yay., stanbul, 2006, s.s.131-151. 2 Bat basnnda yangnla ilgili ortaya kan haber ve yorumlar iin bkz. Orhan Kololu, zmir Yangnnn Ardndaki Gerek, Popler Tarih, Eyll 2003, s.s.52-57. 3 Dnemin zmir basnnn yangn ve yangna ilikin olarak ele alm olduu haber ve yorumlara ulamak gerekten ok zordur. Zira yangn, zmirin tarihsel ve kltrel belleini de yok edecek ar tahribatlar yaratmtr. Bununla birlikte Greskoviin zmir yangnna ilikin raporu zmirde yaymlanan ark gazetesinde 4 say halinde tefrika edilmitir. Bilindii gibi ark gazetesinin imtiyaz sahibi Halil Zeki idi ve gazete Milli Ktphane karsnda Beyler Sokanda karlyordu. Gazete, Greskoviin yangna ilikin raporunu zmir Sigortalar tfaiye Kumandan Greskoviin zmir Byk Yangn hakkndaki raporudur bal altnda yaymlanmt. Bkz. ark, 21 Kanun- Evvel 1338 (21 Aralk 1922), S.308.
1

20

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

anmsadklar ya da unuttuklar zerine zmir yangnn bir rnek olay olarak inceleyerek genellemeler yapmaktadrlar4. Tarih yazclnn son dnemlerde ulat ada yntemleri devreye sokarak yaplan baz szl tarih aratrmalarnda da zmir yangn, tarihsel tanklklar eliinde sunulmaya allmtr5. Yangn, popler tarih aratrmalar iin de nemli bir aratrma znesi haline gelmi ve birok gazeteci yangn meselesi zerinden ideoloji merulatrmasna gitmitir6.

14 Eyll gn zmirin ald iler acs hal Byk zmir yangnna ilikin dnemin belgelerinin byk bir ounluu yangn ehirde kalan Ermenilerin provoke ettiini bize aktaryor olmalarna ramen, yangn hl Trklerin kardn iddia etmek bilimsel gerekleri dlamakla e anlamldr. Bu iddia sahiplerinin dayanaklar ise, Ermeni asll birtakm aratrmaclar ile tpk tehcir meselesinde Trkleri soykrm sevdals bir ulus gibi gstermeye alan ierdeki yerli ibirlikilerdir. Bilindii gibi zmir Ermenileri 1915 ylndaki tehcirden zmir Valisi Rahmi Beyin gayretleri sonucunda kurtulmular, ancak kent iinde organize olmu Ermeni eteleri I. Dnya Sava yllarnda silahl ve bombal tedhi hareketlerine girierek zellikle cephe gerisinde Osmanl Devletine zor anlar yaatmlard. Dnemin ariv belgeleri zmirde yaayan Ermenilerin bu ynl faaliyetlerini aktaran ok zengin bir ierie sahiptir. rnein; zmirde I. Dnya Sava yllarnda Ermeni Tanak Cemiyetine mensup etelerin yanlarndaki bomba ve dinamitle yakalanmalar yine saylar 250yi bulan komitac Ermenilerin zmirden
Bu analizlerin en ilginlerinden birisi iin bkz. Biray Kolluolu Krl, Forgetting the Smyrna Fire, History Workshop Journal, Issue 60, Oxford University, 2005, s.s.25-44. 5 Bu almalar ierisinde Trkiyede yaplan iki alma dikkat ekicidir. Her iki almada da yangn meselesi, yangna ilikin tanklarn szl tarih yntemleriyle konuturulmas suretiyle ele alnmtr. Bu yaynlar iin bkz. Pelin Bke, zmir 1919-1922 Tanklklar, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul, 2006; Leyla Neyzi, Ben Kimim, Trkiyede Szl Tarih, Kimlik ve znellik, letiim yay., stanbul, 2004. 6 zellikle gnmzde baz medya organlarnda yangn, srekli gndemde tutulmaya allan bir konu haline gelmitir. Aralarnda Etyen Mahupyan, Emre Akz, Engin Ard gibi ke yazarlarnn olduu bir grup gazeteci yangnla ilgili sorumluluu Trklere ykleyen yazlar kaleme almaktadrlar. Bu gazetecilere kar dnemin belgelerinden hareket ederek verilmi bir yant iin bkz. Mustafa Armaan, Kller Altnda Yakn Tarih, Tima yay., stanbul, 2007.
4

21

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

karlarak Zor Kazasna sevkleriyle ilgili ariv belgeleri bize Tanak ve Hnak Cemiyetlerinin rgtledii Ermenilerin silahl faaliyetler de dhil her trl mcadeleyi gerekletirmeye alm olduklarn ve 1916-17 yllarnda zmirde yaayan Ermenilerin de bu faaliyetler ierisinde eylemli olarak yer aldklarn gstermektedir7.

Yangndan bir grn Btn bu kaynaklarn ierisinde yangn Trklerin kardna ilikin en tarafl iddialar yangn srasnda zmirde grev yapan Amerikan Bakonsolosu George Horton tarafndan 1926 ylnda yazlan The Blight of Asia adl kitapta dile getirilen dncelerdir.

Yangndan sonra ortaya kan manzara

BOA, DH.FR., No: 69-261-262 (Babakanlk Osmanl Arivi Dahiliye Nezareti ifre Kalemi Belgeleri).

22

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Buna karn birok gzlemci yangnn sorumluluunun Trklere yklenemeyeceini ak bir dille ifade etmilerdir. rnein, Mslman Asyada G Mcadelesi adl 1923 ylnda yazd kitabnda E. Alexander Powell imdi anlyorum ki, kamuoyuna Trkn kt gsterilmesindeki yanllarn ve nyarglarn sistematik olarak ynlendiren gazetelerin hibir makul zr yoktur. Sayfalarn, kelerini Trk kart saldrlara cmerte amlar ve en serinkanl dnen kiilerin dahi gerei yanstmak konusundaki fikirlerine itibar etmemilerdir. Buna en yakn rnek Eyll 1922de zmirin yaklmas olaydr. Amerikada ciddi bir neme sahip hibir gazete Trkiyede yaanan bu deheti Trk tarafnn grlerine yer vermek iin beklemedi. Ancak Amerikan, ngiliz ve Fransz kaynaklarnca, grg tanklarnn ifadesi dorultusunda ve bir Fransz komisyonun raporuyla, kentin Trklerin ellerine gemesini engellemek iin Rum ve Ermenilerce kasten atee verildii yeminli ifadelerle ortaya ktktan sonra bir ka satrlarnda ksack da olsa Trklere byk bir hakszlk yapldn kabul edebilme cesaretini gsterebildi8. Szleriyle aslnda 1922den bu yana 86 ylda ok fazla bir deiiklik olmadn neredeyse kantlyor. Zira gnmzde de birtakm evreler dnemin btn belgelerinin aksine bir tarihsel gerei tersine evirebilmek amacyla ellerindeki btn olanaklar kullanarak kamuoyu yaratmaya alyorlar.

13 Eyll 1922 - zmir yanyor Yangn Trk tarafnn zerine havale etmek isteyenler genellikle Falih Rfk Atayn ankaya adl kitabnda o gnlerin zmirine ilikin aktard gzlemlerini referans alarak ve ayn zamanda Sakall Nurettin Paann intikamc kiiliine gnderme yaparak yangnn Sakall Nurettin Paa ve adamlarnca organize edildiini iddia etmektedirler. Oysa Falih Rfk yangnn sadece Ermeni kundaklarna mal edilemeyeceini, yangn srasnda birtakm yama hareketlerinin Trkler tarafndan

E. Alexander Powell, The Struggle for Power in Moslem Asia, 1923, The Century Co. Newyork/London, s.s.32-33den aktaran Mehmet Coral, Atein Gelini, Gvur zmir, Doan Kitap, stanbul, 2008, s.260.
8

23

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

yapldn, dahas koyu bir mutaassp ve fkelendirici bir demagog olarak tand Sakall Nurettin Paann bu yama iinde nemli roller stlendiini bir gzlem olarak aktarmaktayd.

14 Eyll gn zmiri saran alevler gittike daha geni alanlara yaylyor ve kent yanmaya devam ediyor Kamuoyunu bu konuda doru bilgilendirebilmek amacyla ankaya kitabndaki u satrlara burada aynen yer veriyoruz: Gvur zmir karanlkta alev alev, gndz tte tte bitti. Yangndan sorumlu olanlar, o zaman bize sylendiine gre, sadece Ermeni kundaklar m idi? Bu ite ordu komutan Nurettin Paann hayli marifetli olduunu da syleyenler oktu Yamaclar da atein bymesine yardm ettiler9. Bir Trk gazetecinin o gnlere ilikin gzlemlerinden yola karak satr aralarndan cmbzla ekilmi cmlelerle yangnn tm sorumluluunu Trklere yklemek ve stelik de bunu bilimsellik ve objektiflik adna yapmak ne derece dorudur. Falih Rfk Atay, zmir yangnna ilikin sylemlerinde; Trklerin intikam ve yama hissi ile zmir kentinin yabanc gemiinden kurtulmak amacyla yangna seyirci kaldklarn sylerken bu ifadelerden kentin te ikilik bir blmn tamamen yok etmi yangnn tm sorumluluunu Trklere atmak ve stelik Falih Rfknn dnda baka hibir kaynaa gnderme yapmakszn yorumlar yapp gemii mahkm etmee almak aymazlk deil de nedir?

Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul, 1980, s.324-325.

24

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Yangn sonrasndan bir grnt 1. Fransz kaynaklar ne diyor? Bilindii gibi Ulusal Kurtulu Savanda Trk-Fransz ilikileri 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Antlamasndan sonra TBMMnin istedii dorultuda gitmeye balamt. Ankara Antlamasyla Trkiye, tilaf Devletleri blokunu zecek ok nemli bir adm atmt. Bununla birlikte 9 Eyll 1922de Ulusal Kurtulu Savann askeri yn sona erdiinde Fransa, Anadolu topraklar zerindeki emperyalist emellerinden kolay vazgeecek grnmyordu. Nitekim sava sonras diplomatik gelimelerde yani Mudanya Mtarekenamesi ve Lozan grmelerinde Dyun-u Umumiyenin ve kapitlasyonlarn tatl karlarn devam ettirebilmek iin youn mcadeleler vermilerdi. 9 Eyll 1922de Trk ordusu, zmire girdiinde Fransz yetkililer bata krfezdeki Fransz sava gemilerinin kumandan Amiral Dumesnil olmak zere zmirdeki kaotik ortamn dzenlenmesi amacyla nemli giriimlerde bulunmulard. rnein Amiral Dumesnil, 11 Eyll 1922de Birinci Ordu Kumandan Nurettin Paa ile ve 15 Eyll 1922de de Gztepede Mustafa Kemal ile bir araya gelerek snmaclar, yangn ile Boazlar ve stanbulun gelecei ile ilgili grmeler yapmtr10. Bu gelimelere nda dnemin Franszca yaynlanan gazeteleri, zmir yangnna ilikin vermi olduklar haberlerde yangnn sorumluluunu Rumlara ve Ermenilere yklemilerdir. rnein; nl Fransz Gazetesi Le Figaro 20 Eyll 1922de stunlarnda yangnla ilgili olarak Yangn konusunda Fransz hkmetine ulaan bilgilerden hibiri bu felaketin sorumluluunu Trklere yklemiyor. Rodostan ekilen bir telgrafta da zmirden gelmi saysz snmaclardan hi birisinin yangn Trklere mal etmedii kaydediliyor.
Bu grmelerin tutanaklar iin bkz. Cengiz lhan, Kurtulu Gnlerinde ki Grme, galden Kurtulua zmir, BB ve Cumhuriyet Gazetesi mecesi, stanbul, 2007, s.s.96-102.
10

25

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Pek ok tana gre su yangn karmakla grevli bir askeri birlik oluturan Yunan askeri otoritelerine aittir11. Yangn konusunda Trkleri sulayc hi bir ibareye yer vermemekteydi. Yine bir baka Fransz gazetesi Le Temps, 13 Eyll 1922 tarihli nshasnda Yunanllar ekilirken ehri yakt ve halk katletti12. Szleriyle yangnn sorumluluunu direkt olarak Yunanllara yklemektedir. Le Matin, 23 Eyllde zmirdeki muhabirinden alm olduu yangna ilikin raporda, yangn Ermenilerin provake ettiini ahsi soruturmama gre, yangn karanlar, kendi mahallelerini terk etmeden nce Ermeniler olmutur. Onu izleyen talan, Trk ordusunun arkasndan gelen isizlerin ve din ve ulus fark olmadan zmirli serserilerin iidir13. Szleriyle hem yangna hem de yangn srasnda zmirde oluan kargaaya ilikin gzlemlerini aktarmt. Yangna ilikin olarak bir baka nemli Franszca kaynak, zmirde yaymlanan Le Levant gazetesidir. Mehmet Srr ve Michelle Camberesin sahibi olup zmirde Franszca yaymlanan Le Levant, 21 Eyll 1922 tarihli haberinde, yangnn Ermeniler tarafndan karldn ak bir dille ortaya koymaktadr. zmir yangnnn, Ermeniler tarafndan provake edildiini daha nce bildirmitik, imdi resmi aklamalar bu haberimizi doruluyor. szleriyle balayan haberin devamnda u ifadeler yer almaktayd. Ermeni Kilisesine yaklak 100 metre uzaklkta bir Ermeni evinde ilk yangn grld. Bu ilk giriim, itfaiyecilerin abalaryla engellendi. Birka saat sonra kilise evresinde patlayc maddeler ate almt. Yangn, e zamanl olarak Basmanedeki ve Soukemedeki Ermeni evlerinde balad ve art arda Ayavuklada, Ayaparaskeride ve Kirear Mahallesindeki Ermeni evlerinde yangn kt. Yangndan nce btn Ermeni evleri kapalyd ve herhangi bir hayat belirtisi yoktu. Yangnla birlikte Ermeniler silahl olarak evlerinden ktlar. Hatta Ayavukla Mahallesinde bir Ermeninin kendi evini atee vererek kt grld. Birok evde yangn krkleyen paavra paralarna rastland. Bu mahallelerde yaayan Ermeniler, ayn zamanda yangn sndrmek isteyen itfaiye erlerine ate etmeye balad. Ermeni mahallelerinde ve arda bomba atan Ermeniler grld ve tutuklandlar. Daraata Yordani Aleksiyati adl bir Rum, evini yakarken yakaland. Kendisine bunu yapmas iin bir Rum grevli tarafndan para verildiini itiraf etti. Anadoludaki Ermeni alaylarn rgtleyen mehur Trukom, Yunanllara zmiri terk etmeden nce yle seslenmiti. Siz zmiri Trklere brakarak kan. Biz ancak ldkten sonra zmiri onlara teslim edeceiz. Gerekten de zmiri yakmak iin burada bir Ermeni komitesi kurulduu anlalyor14.

Le Figaro, 20 Eyll 1922. Le Temps, 13 Eyll 1922. 13 Le Matin, 23 Eyll 1922. 14 Le Levant, 21 Eyll 1922.
11 12

26

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Le Levantn zmir yangnyla ilgili haberi-22 Eyll 1922

27

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

LIlustrationdan zmir yangnna ilikin grntler ve sava muhabiri G. Ercolenin raporu:

LIlustrationdan zmir yangnna ilikin grntler

28

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Sava muhabiri G. Ercolenin raporu Bu aklamalara ek olarak bir baka nemli Fransz kayna LIlustration, 30 Eyll 1922 tarihli nshasnda G. Ercole adl sava muhabirinin 13 Eyll 1922 gn yani yangnn balad gn, zmirden gnderdii bir raporu okuyucularyla buluturmutur. G. Ercole raporunda aynen u ifadelere yer vermitir. leden sonra saat 2ye doru Ermeni Mahallesi zerinden youn bir duman bulutu ykseliyor. Bununla birlikte, bu yangn genilemiyor ve snme eiliminde gzkyor. Buna ramen kamak isteyen, panie kaplm insanlar rhtmda 29

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

toplanyor. Bir Amerikan vapuru, ABD konsolosluu nnde, hareket etmek zorunda, nk insanlar o vapura binmek iin kendilerini denize atyor. O anda yine Ermeni Mahallesi'nde, daha nemli iki yeni yangn balyor. Durum ciddileiyor, nk gneyden gelen rzgr iddetiyle alevleri Frenk Mahallesi'ne doru ilerletiyor. Silah sesleri var, el bombalar patlyor. Trk igali altnda yaamaktansa lmeye karar vermi olan Ermeniler evlerini yangna vererek, Trk askeriyle savamaya baladlar. Cephanelikler korkun bir grltyle infilak ediyor. Saat akamn dokuzu; biz farkna varmadan gndzden geceye getik. Gkyz geni bir ate bulutuna dnm"15 G. Ercole, bir sava muhabiri olarak kentte bulunduu gn yani 13 Eyll 1922de bu gzlemleri aktarrken phesiz sadece kendisinin tank olduu gelimelerden yola karak bir rapor oluturmutu. Ercolen bu gzlemleriyle ilgili olarak birok aratrmac bu kayna kullanmtr. Ancak gnmzde, tarihin belgeler araclyla nasl tahrifata uratldn kantlayan ilgin bir gelime Ercolen LIlustrationdaki anlan gzlemlerine ilikin olarak yaplmtr. letiim Yaynlar tarafndan 2008 yl iinde baslan ve Marie Carmen Smyrnelis tarafndan derlenen zmir 1830-1930, Unutulmu Bir Kent Mi, Bir Osmanl Limanndan Hatralar balkl kitabn 230 ve 231. sayfalarnda Lllustrationun ad geen nshas Yangn Bir Yaam Modelinin Sonu adl makalede kullanlmtr. Ancak bu makalede, Smyrnelis, G. Ercolen raporuna aynen atf yapm olmasna ramen nedense G. Ercolen Franszca olarak ok net bir ekilde ifade ettii u ifadeler yok saylarak atlanmtr16. G. Ercolen ifadeleri aynen udur: Ce sont les Armeniens qui dcides a mourir plutot que de souffrir loccupation turque, ont incendi leurs maisons et engag le combat avec les soldats Turcs17. Bu ifadeleri Trkeye evirecek olursak Trk igali altnda yaamaktansa lmeye karar vermi olan Ermeniler, evlerini atee vererek Trk askerleriyle savamaya baladlar. yimser bir bak asyla bir unutkanln ya da akademik bir dalgnln eseri olabileceini dndmz bu atlama, modern tarih yazclnn gnmzde ulat boyutlar yakalama adna da ayrca bir talihsizliktir. Smyrnelisin biyografisinden rendiimize gre kendisi, Osmanl mparatorluunda eitli uluslarn birlikte yaama sorunu zerine aratrmalar yapmakta imi. Tarih yazclnda ve tarihinin olay ve olgulara baknda teki ile birlikte yaama konusunda uzlann her iki tarafa da mesafeli ve empatik bakma anlayyla doru orantl olduu dnldnde Smyrnelis adl aratrmac, kullanm olduu bir belgedeki bu satrlar atlayarak acaba hangi uzla kltrne hizmet etmektedir. Burada yaplan aka belgelerin yanl bir bak asyla yanstlmasdr. zmir yangnna ilikin olarak son dnemlerde zmir Bykehir Belediyesi Ahmet Piritina Kent Arivi ve Mzesinde ulatmz belgelerin en nemlilerinden birisi phesiz Fransz konsolosluu ile krfezde demirli Fransz sava gemilerinin kumandan Amiral Dumesnilin yazm olduu raporlardr. Bu belgelerde yangnla ilgili olarak sorumlular hibir pheye yer vermeyecek bir biimde Ermeniler olarak iaret edilmitir. Bu belgelerden birincisi 19 Eyll 1922 tarihli Paristen Washington Maslahatgzarlna ekilen 669 numaral telgraftr. Bu telgraf metninde, yangnn
Lllustration, 30 Eyll 1922. zmir 1830-1930, Unutulmu Bir Kent Mi, Bir Osmanl Limanndan Hatralar, Der. Marie Carmen Smyrnelis letiim yay., stanbul, 2008, s.s.230-231. 17 Lllustration, 30 Eyll 1922.
15 16

30

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

silahl bir kundak birlii oluturmu Rumlar ve Ermeniler tarafndan karld Mustafa Kemale atfen dile getirilmi ve bu dncenin doruluu, Yunan ordusunun Bat Anadolu blgesinde geri ekilirken birok kenti yakmas rnek gsterilerek desteklenmiti18. Yine 26 Eyll 1922 tarihli baka bir telgraf metninde de General Pelle, Amiral Dumesnil ve M. Graillere atfta bulunularak zmir yangnndan Trklerin sorumlu olmad, yangnn yaylmasn nlemek amacyla Trkler tarafndan olaanst bir aba gsterildii ifade edilmekteydi19. Hi kukusuz bu belgelerin iinde en nemlilerinden birisi Amiral Dumesnilin yangna ilikin raporudur. Dumesnilin raporu, imdiye kadar birok aratrmada sadece isim olarak gemitir. Raporun ierii ile ilgili olarak ayrntl bir zmleme yaplmamtr. Bu nedenle Amiral Dumesnilin 28 Eyll 1922 tarihli raporunu buraya aynen almay uygun gryoruz. Yangnn en nemli grg tanklarndan birisi olan ayn zamanda Trkiyenin mcadele ettii tilaf Devletleri kanadnda nemli bir askeri kiilik olan Dumesnilin raporu gerekten nemlidir. Amiral Dumesnil, Yangnn failleri kimlerdir? diye balad raporuna u cmlelerle devam etmektedir. Ben, zmir yangnnda Trklerin sulu olamayacaklar kanaatindeyim. Bu kanm hibir zaman duygusal bir temele de dayal deildir. Yine bu kanm sadece mantksal bir karsamann sonucu da deildir. a) Somut ahitler (szenli birliklerce yamac Trklerin ldrldn gren Lazaristlerin stad) Trklerin ehirde dzeni salamak ve yamay ortadan kaldrmak amacn ispatlamtr. b) Trk ordusu, baka hibir ordunun sahip olmad kadrolara sahiptir ve bu orduda disiplin iyi biimde uygulanr. c) galin ilk gnnde bamsz biimde yaplan yamalar takip eden gnlerde byk lde bastrlmtr ama bu yamalar srasnda hibir zaman yangn giriimine iaret edilmemitir. d) Rum ve Ermeni mahallelerinde ok sayda cephane ve ok miktarda yanc ve patlayc malzeme depolar vard. Bir hayli zaman ncesinden beri, btn Hristiyanlar moralman bask altnda tutmak iin, zmirin Trklere braklmasndansa tahrip edilecei fikri zerine propaganda yapld tespit edilmiti. Bu ekildeki sylentiler binlerce defa bata bizim Genel Konsolos olmak zere Franszlarn kulana gelmiti. e) Yangnn arifesinde Mustafa Kemal Paa, bizim konsolosluumuzun birka ev tesinde bulunan kordon zerine genel kararghn kurdurtmutu. Ate bu evlerden hemen uzaklatrlmt. f) Trkler yangna kar sahip olduklar tm imknlarla mcadele ettiler. Bu imknlar, bylesine byk bir felaket karsnda elbette yetersizdi.

Documents Francais Sur LOccupation Grecoque Anatole, Der. Enis Tula, Center For Strategic Research, Some Papers No:4/2002, Ankara, Aralk 2002, s.s.165-173. 19A.g.e., s.167.
18

31

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

g) zmirde ok iyi organize itfaiye ekipleri ok sayda Hristiyann gitmi olmasndan dolay ne yazk ki kargaa iindeydi. tfaiye ekipleri mmkn olduu kadar abuk harekete getiler, ama onlar ehrin birok noktasnda ayn anda kan yangn karsnda bulunuyorlard, bu durum Trk yamaclara atfedilmeyecek bir organizasyonu gsteriyor. Bu yangnlar mevcut yeteri kadar byk miktardaki yanc malzemeyle daha da azm ve ok ksa srede yaygnlamtr. Kundaklar (Ermeniler veya Rumlar) grevlerini yapmakta olan Hristiyan itfaiyecilere bile saldrmlard (Sigorta Ynetimi Yangn Servisi Temsilcisi Msy Ernest Bonun ahitlii) h) Dzenli Trk askerlerinin sokaklara petrol dkmekle sulayan, tabiatyla gvene layk olan insanlar (konumundaki) Fransz rahiplerin ifadelerini bizzat aratrdm. Bu sylentiler katiyetle yanl renilmitir ve felaketin ciddiyeti ve aniliinden dehete dm insanlarn hayalinden kaynaklanmaktadr. Trk otoriteleriyle grmelerim ncesinde olan her ey, iyi niyet benim kanaatimi oluturdu, hatta bu kanm Trk makamlarnn toplad deliller ve hala devam ettirdikleri soruturmalarn dikkate almakszn olutu. Tutuklananlar arasnda ok sayda Rum ve Ermeni ile onlarn itiraflar bulunuyor olmaldr. Bu konuda Trk gazeteleri isimler ve kantlarla birlikte baz aklamalar yaynlamaya baladlar. Genel bir biimde, Rumlar iin sessiz kalnrken, sadece sorumlu olarak Ermeniler tutulmaktadr. Alkanlklar ve karakterleri dikkate alndnda ben de gnl rahatlyla sorumluluun byk bir blmnn onlara ait olduuna inanyorum. unu da son olarak belirtmek istiyorum ki bizim genel konsolosluumuz da biraz da olsa sulamadan pay almaktan uzak deildir. Yangndan nce, ngiliz Genel Konsolosluunun talebi zerine Amiral B. Brockun 3 Eyllde ngiliz vatandalarn en ksa srede ehri terk etmeye arr armaz zmirde panik balamt. 12 Eyllde, her zaman sakinliini koruyan ve meslektalaryla sk ilikileri olan Amerika Birleik Devletleri genel konsolosu birden bire tm Amerikan vatandalarnn ayrlmalar emrini verdi ve kendisi de bizzat zmiri terk etti. Bu bilgilerin kaynaklar, ngilizler iin Rumlardr, Amerikallar iin ise Ermenilerdir. Bu durum bu iki milletin genel konsoloslarn Ermeni veya Rum kundaklarn ehri maruz brakacaklar tehlikeden nceden haberdar edildiklerini sanmaya imkn vermektedir. Bu felaketle maddeten ve manen yklan Mustafa Kemalin felaketin duyulmamasna alt bir vakadr. Onun asl amac bylesi bir felaketi stanbulda grmemek20.

20

Documents Francais Sur LOccupation Grecoque Anatole, s.s.170-173.

32

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Sonu Kltrel bir beceri olarak bellek, yaananlarn kayda geirilmesi zerinde odaklar ve bellek Paul Connertonun da iaret ettii gibi bireysel olmaktan ok kltrel bir yetenek alandr21. Gemii aydnlatmann ve onu iine gmld sessizlikten kurtarmann yolu gemiin kaytlar zerinde doru ve mesafeli baklar oluturabilmekten geer. Bugn, byk yangnn zerinden 86 yl gemi durumda. Krfezin Gelinini Atein Gelinine22 eviren yangn hi kukusuz zmir kentinin meknsal grnmnde onulmaz yaralar amtr. Cumhuriyet Trkiyesi ve bata zmir Belediyesi olmak zere onun zmirde oluturduu yerel birimler, kenti 1923ten 1930larn ortalarna kadar kllerinden yeniden yaratabilmek amacyla youn abalar gstermilerdir. Bugn zmirliler olarak yaadmz kentin yakn gemiinde nemli sosyal travmalar yaratan yangna ilikin hafzalarmz ve kolektif belleimizi, yangn kim veya kimlerin kardndan ok oluturduu sonular ve onun zerine Cumhuriyetin titiz ve kararl bir almayla bir kenti yeniden yaratma sevdasna younlatrmamz gerekir. Bu yazda vurguland zere yangnn sorumlularna ilikin yerli ve yabanc kaynaklarn byk bir ounluu Trkleri iaret etmemi olmasna ramen dnya bar ve birlikte yaamann olas asgari mtereklerini oluturabilmemiz asndan artk 13 Eyll gn kenti atee veren kundak ya da kundaklar aramaktan vazgemeliyiz. Zira birlikte yaama ve tekiyi iselletirerek atma kltr yerine bir uzla kltr yaratmann yolu bu tip sosyal travmalar srekli gndemde tutarak hatrlatmaktan ok biraz da unutmaktan gemiyor mu?

21 22

Paul Connerton, Toplumlar Nasl Anmsar, ev. Alaaddin ener, Ayrnt yay., stanbul, 1999. Mehmet Coral, a.g.e.

33

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Ekler: zmir Yangnna likin Fransz Ariv Kaynaklar Belge No: 1

34

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Belge No: 2

35

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Belge No: 3

36

Fransz Kaynaklarnn Inda 1922 zmir Yangn

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Belge No: 4

37

Oktay GKDEMR

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

KAYNAKA I. Ariv belgeleri BOA, DH.FR., No: 69-261-262 (Babakanlk Osmanl Arivi Dahiliye Nezareti ifre Kalemi Belgeleri). II. Gazeteler ve Dergiler ark Le Figaro Le Temps Le Matin Le Levant Lllustration III. Kitap ve Makaleler ARMAAN, Mustafa, Kller Altnda Yakn Tarih, Tima yay., stanbul, 2007. ATAV, Trkkaya, Ermeni Belge Dzmecilii, leri yay., stanbul, 2006. ATAY, Falih Rfk, ankaya, stanbul, 1980. BKE, Pelin, zmir 1919-1922 Tanklklar, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul, 2006. CONNERTON, Paul, Toplumlar Nasl Anmsar, ev. Alaaddin ener, Ayrnt yay., stanbul, 1999. CORAL, Mehmet, Atein Gelini, Gvur zmir, Doan Kitap, stanbul, 2008. LHAN, Cengiz, Kurtulu Gnlerinde ki Grme, galden Kurtulua zmir, BB ve Cumhuriyet Gazetesi mecesi, stanbul, 2007, s.s.96-102. Documents Francais Sur LOccupation Grecoque Anatole, Der. Enis Tula, Center For Strategic Research, Some Papers No:4/2002, Ankara, Aralk 2002, s.s.165173. zmir 1830-1930, Unutulmu Bir Kent Mi, Bir Osmanl Limanndan Hatralar, Der. Marie Carmen Smyrnelis letiim yay., stanbul, 2008. KOLOLU, Orhan, zmir Yangnnn Ardndaki Gerek, Popler Tarih, Eyll 2003, s.s.52-57. KOLLUOLU, Krl Biray, Forgetting the Smyrna Fire, History Workshop Journal, Issue 60, Oxford University, 2005, s.s.25-44. NEYZ, Leyla, Ben Kimim, Trkiyede Szl Tarih, Kimlik ve znellik, letiim yay., stanbul, 2004. 38

You might also like