DARIUSZ WGRZYN

GRNOLZACY JAKO FORMA REPARACJI. DEPORTACJE Z GRNEGO LSKA DO ZSRR W 1945 ROKU
W 1945 roku z terenu Grnego lska Sowieci wywieli do pracy przymusowej w ZSRR kilkadziesit tysicy osb cywilnych jako cz reparacji wojennych nalenych ZSRR z racji poniesionych strat podczas walki z III Rzesz. Grnolzacy zostali uznani arbitralnie za Niemcw i potraktowani z ca surowoci. Skomplikowana rzeczywisto Teren Grnego lska by od wiekw obszarem pogranicza, na ktrym cieray si rne organizmy polityczne i rne kultury. Nie da si waciwie zrozumie sytuacji tej krainy historycznej w kocwce II wojny wiatowej bez zasygnalizowania uwarunkowa, jakie si tu wytworzyy w latach dwudziestych XX wieku. Od 1922 roku Grny lsk by podzielony pomidzy pastwo polskie i niemieckie. Cz polska tworzya wojewdztwo lskie i na jej obszarze znajdoway si takie miasta jak Katowice, Chorzw czy Mysowice. Zachodnia cze tzw. lsk Opolski z takimi miastami jak Bytom, Zabrze czy Gliwice oraz rejonem rolniczym w okolicach Opola i Strzelec, wchodzia w skad III Rzeszy jako tzw. rejencja opolska. Nioso to za sob konsekwencje prawne. Grnolzacy mieszkajcy w wojewdztwie lskim mieli obywatelstwo polskie, natomiast ci z terenu lska Opolskiego niemieckie. Wytworzona w 1922 roku granica sztucznie dzielia jedn krain historyczn. Po jej obu stronach mieszkali zarwno Polacy jak i Niemcy oraz caa rzesza Grnolzakw uznajcych si za tutejszych, bez skrystalizowanych postawach narodowych, zwizanych z ziemi, na ktrej mieszkali. Na ten teren przybywali z zewntrz zarwno Polacy jak i Niemcy, ktrzy wizali si z lokaln ojczyzn lub te nie.1
Zob. szerzej M.W. Wanatowicz, Historia spoeczno-polityczna Grnego lska i lska Cieszyskiego w latach 1918-1945, Katowice 1994.
1

52

DARIUSZ WGRZYN

Wybuch II wojny wiatowej jeszcze bardziej skomplikowa sytuacj. Po pokonaniu II RP III Rzesza wczya polsk cz Grnego lska do swojego terytorium i cakowicie sprzecznie z prawem midzynarodowym obja tamtejsz ludno przymusem wpisania na niemieck list narodowociow [Deutsche Volksliste (DVL)] nadajc w rnej formie mieszkajcym tam osobom obywatelstwo niemieckie.2 By to wyraz przekonania wodarzy III Rzeszy, e obszar ten w okresie dwudziestolecia midzywojennego zosta tylko czciowo spolonizowany i mona byo tamtejszych Grnolzakw odzyska dla niemczyzny. Do jesieni 1943 roku z terenu polskiej czci Grnego lska na DVL wpisano 1,29 miliona osb, co stanowio 95% ogu tamtejszych mieszkacw. Zdecydowana wikszo, bo ponad 70%, otrzymaa III grup DVL.3 Jedn z najistotniejszych konsekwencji tego faktu byo powoywanie mczyzn do suby w wojsku niemieckim. To z kolei miao wpyw na znajomo przez wadze ZSRR problematyki DVL. Mianowicie Grnolzacy jako onierze Wehrmachtu dostawali si do niewoli sowieckiej i wadze ZSRR musiay posiada wiedz o tym, czym bya niemiecka lista narodowociowa. Pniejsze potraktowanie wszystkich mieszkacw Grnego lska przez Sowietw jako Niemcw miao czysto koniunkturalny charakter i zwizane byo z pozyskaniem darmowej siy roboczej do pracy w agrach umiejscowionych w ZSRR. Preludium

2 Niemiecka lista narodowociowa [Deutsche Volksliste (DVL)]. Zostaa wprowadzona Zarzdzeniem o niemieckiej licie narodowociowej i niemieckim obywatelstwie na wschodnich ziemiach wcielonych do Rzeszy z 4 III 1941 roku. Funkcjonowaa na terenach wczonych do Rzeszy: Grnym lsku, czci wojewdztwa krakowskiego, Wielkopolsce, czci wojewdztwa dzkiego, Pomorzu i Wolnym Miecie Gdasku oraz czci Mazowsza. Osoby, ktrym przyznawano DVL podzielono na nastpujce grupy: Grupa I Niemcy aktywnie dziaajcy przed wojn w organizacjach niemieckich w Polsce demonstrujcy sw przynaleno do narodu niemieckiego. Grupa II Niemcy, ktrzy nie wykazywali aktywnoci w przedstawionej wyej materii, ale zachowali sw niemiecko. Osoby z tych dwch grup mogy otrzyma pene prawa obywatelskie. Ci ktrzy kwalifikowali si do grupy III mieli niemieckie pochodzenie, ale ulegli polonizacji; osoby, ktrych wspmaonek by Niemcem; ludno innych narodowoci skaniajca si ku niemieckoci (lzacy, Kaszubi, Mazurzy). Zakwalifikowani do tej grupy mogli otrzyma obywatelstwo niemieckie w drodze indywidualnego nadania na okres 10 lat. Do IV grupy zaliczono osoby pochodzenia niemieckiego, ktre ulegy cakowitej polonizacji i przed wojn dziaay w polskich organizacjach i odnosiy si wrogo do niemczyzny. Zaszeregowani do tej kategorii w zasadzie nie mogli przebywa na ziemiach wcielonych i przewidywano ich przesiedlenie. S. Jankowiak, Deutsche Volksliste (DVL), Biuletyn IPN 9/2001, s. 11. Zob. szerzej: Z. Boda Krel, Sprawa Volkslisty na Grnym lsku. Koncepcje likwidacji problemu i ich realizacja, Opole 1978; L. Olejnik, Zdrajcy narodu? Losy volksdeuschw w Polsce po II wojnie wiatowej, Warszawa 2006 (tam najnowsza literatura tematu). 3 L. Olejnik, Zdrajcy narodu...., s. 31.

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

53

W styczniu 1945 roku wojska Armii Czerwonej ruszyy do ofensywy. Jednostki I i IV Frontu Ukraiskiego wkroczyy na obszary Grnego lska. W pierwszej czci operacji, do 7 lutego 1945 roku, Sowieci opanowali tereny po Odr. Z kolei w ramach tzw. operacji opolskiej (15-31 marca 1945 roku) zajto pozosta cz lska Opolskiego z wyjtkiem poudniowych skrawkw powiatw grodkowskiego i nyskiego.4 Jednostki Armii Czerwonej, ktre w wyniku tych dziaa wojennych weszy na Grny lsk, byy przekonane, e wkraczaj na tereny niemieckie. onierze frontowi przesuwajc si na zachd i wyzwalajc tereny ZSRR widzieli olbrzymi skal okruciestw popenionych na narodach ZSRR i paali chci zemsty. Zjawisko potgowaa propaganda sowiecka. Doskonale obrazuj to sowa jednego z penomocnikw frontowych nalecego do Komitetu Narodowego Wolne Niemcy, ktry z Armi Czerwon wkroczy na Grny lsk. Zapisa on:
Wraz z sowieckimi armiami wdaro si barbarzystwo Hunw z azjatyckich stepw i nie tylko w propagandzie, ale i w traktowaniu ludzi [...]. Trudno sobie wyobrazi, co oznaczao stae powtarzanie, coraz czstsze, przez wiele lat Kamukom, Tatarom, mieszkacom Kaukazu i Syberii ludziom pierwotnym, ograniczonym, ktrzy yjc w swej ojczynie wrd rozmaitych niebezpieczestw, biedy i prymitywu, nie szanowali tak ycia ludzkiego, jak czyni to obywatele wysoko cywilizowanych krajw: Niemcy s faszystami, a faszyci to dzikie zwierzta i trzeba ich zabi!. Przez z gr trzy lata sowieckie radio monotonnie, jak motem, wbijao w umysy ludzi sowa: Zabijajcie faszystowskiego okupanta.5

Trudno przedstawi wszystkie wypadki rabunkw, gwatw i morderstw popenionych przez czerwonoarmistw na Grnym lsku w chwili wkroczenia na jego teren. Celowym wydaje si wic pokaza najbardziej drastyczne przypadki. Bardzo symptomatyczna jest historia zajcia przez Sowietw dwch miast grnolskich: Gliwic i Olesna. Gliwice byy pierwszym duym grnolskim miastem przed wojn znajdujcym si w granicach III Rzeszy. Tak wic czerwonoarmici wkraczali do niemieckiego gorodu Glajwic. Miasto byo bronione przez nieliczne jednostki Wehrmachtu i Volkssturm, a przewaga Sowietw bya ogromna i w dniach 22-24 stycznia 1945 roku Gliwice znalazy si w ich rkach. Po zajciu miasta rozpoczy si sdne dni dla jego mieszkacw. W pierwszej kolejnoci doszo do mordw w dzielnicach najwczeniej zajtych,
Szerzej zob. H. Staczyk, Od Sandomierza do Opola i Raciborza, Warszawa 1998; H. Staczyk, Operacja sandomiersko-lska I Frontu Ukraiskiego. Bitwa o Grny lsk, Warszawa 1996; D. Tomczyk, lsk Opolski 1945. Militarne i polityczne problemy okresu wyzwolenia, Opole 1989; B. Warzecha, Dziaania wojenne na Grnym lsku w 1945 roku [w:] Wojewdztwo lskie 1945-1950, pod red. A. Dziuroka i R. Kaczmarka, Katowice 2007, s. 38-55. 5 Cytat za Z. Woniczka, Skutki wkroczenia Armii Czerwonej i dziaalnoci NKWD w 1945 roku [w:] Wojewdztwo lskie 1945-1950, pod red. A. Dziuroka i R. Kaczmarka, Katowice 2007, s. 56-57.
4

54

DARIUSZ WGRZYN

takich jak Szobiszowice, erniki i rejon parafii pod wezwaniem Chrystusa Krla. Represje dotkny przewanie kobiet, dzieci i starcw, bowiem gwnie ci pozostali w Gliwicach. Najwiksze nasilenie tych zbrodni miao miejsce w pierwszym tygodniu po zajciu miasta. W samym Bojkowie (dzisiaj jedna z dzielnic Gliwic) zamordowano z zemsty bd podczas rabunkw i gwatw okoo 120 osb, w tym kobiety i dzieci. Jzef Bonczol analizujc ksigi zgonw parafii rzymsko katolickich ustali 817 mieszkacw Gliwic pomordowanych w styczniu 1945 roku. Szacuje si, e cakowita liczba ofiar cywilnych moga sign nawet 1500 osb.6 Trzeba jeszcze w tym miejscu doda, e w styczniu 1945 roku w Gliwicach miay miejsce 124 samobjstwa, co mona gwnie tumaczy obaw przed nadejciem Armii Czerwonej.7 Oto jedna z relacji mieszkaca Gliwic obrazujcych co si dziao w miecie:
Rankiem 26 I 1945 roku mogem obserwowa, jak dwch rosyjskich onierzy wkroczyo na klatk schodow w domu moich dziadkw i dwoma strzaami zamordowali sabo syszcego, okoo osiemdziesicioletniego wspmieszkaca, po tym jak kilka razy wzywali go po rosyjsku do zatrzymania si, co w skutek guchoty ignorowa [...]. Weszli do mieszkania dziadkw, podnieli mojego maego brata za nogi i demonstrowali jak SS rzekomo zabijao mae dzieci. Po naszych okrzykach strachu pucili go i odeszli. Najwyraniej byli pijani. Godzin pniej dwch innych sowieckich onierzy wyprowadzio dwch lub czterech niemieckich mczyzn z pooonego naprzeciw budynku i zaprowadzili ich do stodoy, w ktrej ich zastrzelili [...]. Po drodze przez miasto widziaem do 40 zastrzelonych niemieckich starych mczyzn lecych w wejciach do domw.8

Przeraajce s te wspomnienia mieszkaca Bojkowa:

U nas w Bojkowie nie toczyy si adne walki, tam tylko pldrowano i podpalano domy. Z pewnoci spalono jedn trzeci domw. Gdy do nas do miejscowoci wpadli Rosjanie, z pewnoci zabito 200 do 300 osb.9 Byem przy tym, gdy pniej zbierano zwoki i przenoszono do zbiorowej mogiy.10 J. Bonczol, Stycze i luty 1945 r. na ziemi gliwickiej i bytomskiej [w:] Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. XIII, Gliwice 1998; J. Bonczol, Rok 1945 [w:] Historia Gliwic, red. J. Drabina, Gliwice 1995; B. Tracz, Rok ostatni rok pierwszy. Gliwice 1945, Gliwice 2004; Z. Woniczka, Gliwice (1945-1946). Trudne wrastanie w now rzeczywisto, Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. XIV, Gliwice 1999, s. 239-273. 7 J. Bonczol, Stycze i luty 1945 r. na ziemi gliwickiej i bytomskiej..., s. 245. 8 Okrgowa Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Katowicach (dalej OKZpNP IPN Katowice); akta ledztwa S 2/04/Zk t. 2. Protok przesuchania wiadka H. S. na potrzeby ledztwa IPN, Sd Rejonowy Olpe 25 I 2005, uwierzytelnione tumaczenie z jzyka niemieckiego, k. 249-253. 9 W rzeczywistoci liczba ofiar bya mniejsza. Jak ju przedstawiono powyej liczb ofiar w tej miejscowoci szacuje si na 120. 10 OKZpNP w Katowicach; akta ledztwa S 2/04/Zk t. 4. Protok przesuchania wiadka G. B, Sdjessen 1 VIII 2005, uwierzytelnione tumaczenie z jzyka niemieckiego, k. 606-611. Jako koszmar wkroczenie Sowietw zapamita Wolfgang Bittner, ktry zapisa: Nastpnego dnia, gdy Armia Czerwona zaja miasto i zrobio si
6

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

55

Gliwice nie tylko poniosy straty ludnociowe, ale te w infrastrukturze miasta. Przyjmuje si, e zniszczono 978 budynkw, co stanowio okoo 20% caej wczesnej zabudowy (we wczeniejszym okresie wojny nie odnotowano strat w tkance miasta spowodowanych np. bombardowaniami). Byo to tylko czciowo efektem dziaa wojennych. Gliwice zajto w do krtkim czasie, a walki prowadzone w centrum miasta nie byy zaarte. Zniszczenia przedstawione powyej w duym stopniu wynikay z podpale i dziaa czerwonoarmistw ju po zajciu Gliwic (chodzio o celowe podpalania lub zaprszenie ognia w sytuacji, gdy przeszukiwano piwnice posikujc si wiecami lub pochodniami oraz ogrzewajc ogniskami kwatery). Nie wyklucza si podpale wynikajcych z dziaa sabotaowych, ale dotyczy mogy one gwnie obiektw przemysowych pracujcych na potrzeby Armii Czerwonej. Po zajciu miasta spon midzy innymi Teatr Miejski.11 Zupenie inna historia dotyczy zajcia Olesna. Miasto po wycofaniu si oddziaw niemieckich w dniu 20 stycznia 1945 roku dostao si w rce Sowietw. Olesno, w ktrym przed wojn mieszkao 7000 osb, w tym momencie, po ewakuacji, liczyo kilkuset starcw, kobiet i dzieci. Po wejciu na rynek czerwonoarmici rozpoczli fetowanie zwycistwa, co dwch z nich przypacio yciem, zastrzelonych przypadkowo przez towarzyszy broni. Doszo te do strzelaniny przy podziale upw, co znowu przynioso kolejne ofiary miertelne (midzy innymi w sklepie zegarmistrza, gdzie doszo do sporu o czasy).12 W okolicznych miejscowociach Sowczyce i Bodzanowice zdobyto gorzelnie ze sporymi zapasami alkoholu. Wedug niepotwierdzonych informacji w gorzelniach tych szeciu czerwonoarmistw utopio si w kadziach z alkoholem. W miecie w okresie od 20 do 29 stycznia 1945 r. trway nieustannie rabunki, gwaty oraz podpalenia. Sytuacja pogorszya si zwaszcza po 22 stycznia 1945 r., gdy jednostki pierwszej linii ruszyy dalej na Zachd, a do Olesna weszy oddziay tyowe. Mieszkacy zatrzymywani na ulicach pytani byli o narodowo. W przypadku odpowieznowu ciszej, onierze wtargnli do naszego domu i zabrali wszystko, co im si spodobao. Wygld mieli azjatycki, pistolety maszynowe z okrgymi bbenkami i dziwnie przeamanymi lufami. Jeden z onierzy mia na swoim mundurze futro z norek, inny mia na caej rce peno zegarkw, zegarek koo zegarka wydao mi si to mieszne. Na pododze leay rzeczy, ubrania oraz zawarto szaf i szuflad. Nasze pianino roztrzaskali na podwrzu, prbujc spuci je na linie przez okno. Dalej ten sam wiadek pisze: Niektre z okolicznych mieszka zostay zajte przez Rosjan. Szaleli straszliwie, stale przeladowali kobiety, zaatwiali swoje potrzeby do garnkw, wosy myli w muszli klozetowej. W. Bittner, Gliwice zwano kiedy Gleiwitz, Oberhausen Wrocaw 2003, s. 103-104. 11 B. Tracz, Gliwice pod zarzdem Komendantury Wojennej Armii Czerwonej (stycze marzec 1945) [w:] Zakoczenie wojny na Grnym lsku, pod red. Z. Woniczki, Katowice 2006, s. 171-172. 12 A. Pawlik, Wyzwolenie Olesna czyli prawda, ktra boli, Oleski Telegraf, 363/16-28 II 2005.

56

DARIUSZ WGRZYN

dzi Niemiec mogo si to skoczy pobiciem lub internowaniem i wysaniem w gb ZSRR. W przypadku, gdy kto odpowiada Polak otrzymywa nakaz, by w cigu 3 dni uda si do Polski (rozumiano pod tym pojciem tereny Grnego lska nalece przed wojn do II RP).13 Konsekwencje wkroczenia Armii Czerwonej do niebronionego miasta s zatrwaajce. Straty Armii Czerwonej wraz z tymi, co zginli na przedpolach miasta, szacowano na okoo 40 onierzy. Olbrzymie spustoszenie w infrastrukturze Olesna poczyniy poary, ktrych z powodu ucieczki mieszkacw nie mia kto gasi. Jak donosia administracja polska, ktra obja wadz w miecie w marcu 1945 roku, zniszczonych byo kompletnie 254 domw, a ocalao 250 budynkw, w samym centrum nie przetrwaa w caoci ani jedna budowla.14 Przedstawione powyej przykady obrazuj proces wkraczania Armii Czerwonej do miejscowoci Grnego lska i ich niszczenia, widoczny zwaszcza w wypadku organizmw miejskich przed wojn znajdujcych si na terenach III Rzeszy. Strat nie unikna take stolica Grnego lska Katowice, gdzie 29 stycznia 1945 roku spono centrum miasta, a na tle poaru sowieccy operatorzy krcili zdjcia do kroniki filmowej.15
G. Duda, Rok 1945 w Olenie, zob. http://www. powiatoleski.pl. Archiwum Pastwowe w Katowicach, Urzd Wojewdzki lski, Wydzia Oglny (dalej AP Kat UWl/Og), Sprawozdania Starostwa Powiatowego w Olenie z 1945 roku, sygn. 185/1/103. Charakterystyka powiatu oleskiego i jego miasta, Olesno 30 VI 1945, k. 3-8. 15 Z. Woniczka, Katowice 1945-1950. Pierwsze powojenne lata. Polityka spoeczestwo kultura, Katowice 2004, s. 27. Trudno przedstawi wszystkie fakty mordw dokonanych przez onierzy Armii Czerwonej na mieszkacach Grnego lska. W wiadomoci Grnolzakw do gboko tkwi np. zbrodnie dokonane w dzielnicach Bytomia, takich jak Miechowice, Stolarzowice i Grniki, gdzie liczb ofiar szacuje si na okoo 500 osb. Zwaszcza opisy zbrodni dokonanych w Miechowicach budz groz. Ofiarami byy bardzo czsto osoby z widocznym kalectwem. Czerwonoarmici uznali bowiem, e zostay one okaleczone suc w wojsku niemieckim na froncie wschodnim. Zdarzay si wypadki postrzele osb w taki sposb, e konay przez wiele godzin. Najstarsza ustalona ofiara liczya 76 lat, a najmodsza 14. Zob. J. Bonczol, Stycze i luty 1945 r. na ziemi gliwickiej i bytomskiej..., s. 244-244. Do mordw doszo te w Zabrzu w odwecie za rzekome zamordowanie 26 I 1945 r. radzieckiego oficera przez modego fanatyka. Sowieci podpalili koci pod wezwaniem w. Ducha, nastpnie rozpoczy si mordy i rabunki. K. Miroszewski, Armia Czerwona na Grnym lsku wyzwoliciel czy okupant? [w:] Zakoczenie wojny na Grnym lsku..., s. 117; Z. Woniczka, Represje wobec mieszkacw Grnego lska po 1945 roku [w:] lska codzienno po II wojnie wiatowej, pod. red. Z. Woniczki, Katowice 2006, s. 67. Motyw zemsty na mieszkacach miast grnolskich za rzekome zastrzelenie oficera sowieckiego pojawia si do czsto. Tak byo w przypadku Strzelec Opolskich zajtych 21 I 1945 r. bez wikszych zniszcze miasta i tamtejszego zamku. W toku rabunku i celowych podpale znikn z powierzchni ziemi niemal w caoci rynek. Take po cakowitym spldrowaniu zamku 24 I 1945 r. podoono w nim ogie., ktry trawi budowl kilka dni. Zreszt wrd zabytkowych zamkw zniszczonych przez Sowietw znalazy si midzy innymi: zamek w wierklacu oraz kompleks zamkowo-paacowy w Ru14 13

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

57

Trzeba w tym miejscu poczyni wan uwag. Nie mona wszystkich onierzy Armii Czerwonej przedstawia jako mordercw, grabiecw i gwacicieli. Niewtpliwie wydarzenia tragiczne zapaday mieszkacom w pamici gbiej ni przejawy normalnego zachowania si Sowietw. Warto przytoczy relacj Nesty Dynerowicz:
Ci pierwsi, ktrzy przyszli (Sowieci), nie mona powiedzie, byli porzdnymi ludmi. Do nas przyszed oficer rosyjski i z moim tatusiem gra w szachy. Ci pierwsi onierze, ktrzy wkroczyli do miasta pomagali dzieciom i starcom i nie byli tacy li, jak ci, ktrzy wkroczyli zaraz po nich.16

Cytat ten pokazuje pewn prawd. Mianowicie jednostki pierwszego rzutu byy niewtpliwie karne i przyzwyczajone do ostrej dyscypliny frontowej. Znaczna cz gwatw i rabunkw bya wynikiem dziaalnoci jednostek tyowych oraz rekonwalescentw, ktrzy leczyli si na bezporednim zapleczu frontu. Na opanowanych przez Sowietw terenach powstaway po 20 stycznia 1945 roku komendantury wojenne, co byo zgodne z Konwencj Hask z 1907 roku. Szefem suby komendanckiej przy I Froncie Ukraiskim by ppk Riepin. Na terenach Grnego lska, przed wojn znajdujcych si w granicach II RP, komendantury, posiadajc olbrzymi wadz i czsto wystpujc z pozycji siy, musiay jednak dziaa w pewnym porozumieniu z polsk administracj. Zajmoway si tutaj gwnie zabezpieczeniem zaplecza frontu. Zupenie inaczej sytuacja wygldaa na zachodnich obszarach Grnego lska, w dawnej rejencji opolskiej (lsku Opolskim), czyli na obszarze przed wybuchem wojny znajdujcym si w granicach III Rzeszy. W Gliwicach, Zabrzu czy Bytomiu jedyna i niepodwaalna wadza w okresie do koca marca (w niektrych ssiednich powiatach nawet do maja) 1945 roku naleaa do Sowietw. Jakiekolwiek prby wczeniejszego wejcia przedstawicieli polskiej administracji czsto koczyy si ich pobiciem lub w najlepszym wypadku wyproszeniem. Mona powiedzie, e obszar lska Opolskiego w tym okresie by terenem okupowanym, bezwzgldnie eksploatowanym, jak si okazao nie tylko z maszyn, urzdze, dobytku, ale i siy roboczej. Penia wadzy, zarwno wojskowej, jak i cywilnej, spoczywaa w rkach Sowietw. Komendantury wojenne odegray powan rol w przygotowywanej operacji deportacji Grnolzakw do ZSRR.17
dach Raciborskich (w tym ostatnim przypadku mogy o zniszczeniu zabytku zdecydowa wzgldy strategiczne). Szerzej zob. A. Dziuba, G. Bbnik, Zamki na wglu, Biuletyn IPN 3(74), III 2007, s. 58-64. 16 Relacja Nesty Dynerowicz z domu Harasim, zebrana przez Bogusawa Tracza, kopia w posiadaniu autora. 17 M. L. Krogulski, Okupacja w imi sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 19441956, Warszawa 2000, s. 12-13; Z. Woniczka, Skutki wkroczenia Armii Czerwonej i dziaalno NKWD w 1945 [w:] Wojewdztwo lskie..., s. 59-61.

58

DARIUSZ WGRZYN

Rwnoczenie na Grnym lsku jako bezporednim zapleczu frontu operoway jednostki NKWD. Formacjami tymi przy 1 Froncie Ukraiskim dowodzi gen. Pawe Mieszik. Znana jest lokalizacja siedziby NKWD dla caego Grnego lska. Umiejscowiona ona bya jaki czas w Zabrzu w budynkach kopalni Knigin Luise Ostfeld. Jednostki te prowadziy operacje policyjne, zwalczay podziemie niepodlegociowe oraz przejmoway jecw wojennych. To te formacje sowieckiego aparatu represji miay odegra kluczow rol w internowaniu, a potem przetransportowaniu mieszkacw Grnego lska zarwno z polskiej, jak i niemieckiej jego czci do pracy przymusowej w ZSRR.18 Koniec wojny nie nadszed Samo przejcie frontu dalej na zachd nie przynioso ludnoci spokoju. Po ugruntowaniu si wadzy sowieckiej na zapleczu frontu natychmiast rozpocz si proces wywoenia infrastruktury przemysowej z tego terenu. O tym, e by to proceder na masow skal wiadcz dobitnie raporty wywiadu konspiracji antykomunistycznej z okresu od kwietnia do czerwca 1945 roku. Tylko w przecigu jednego miesica (20 IV 20 V) przez Krakw ze lska przejechao do ZSRR 26833 wagony (w tym m.in.: 18560 wagonw z wglem; 4546 wagonw 20 tonowych i 1414 wagonw 60 tonowych z maszynami i urzdzeniami; 200 wagonw cyny). W okresie 20 V 1 VI 1945 r. przez Krakw przejechay nastpne 10664 wagony z sowieckim upem.19 Okazao si, e eksploatacja Grnego lska bya zaplanowana w sposb kompleksowy. Miaa dotyczy nie tylko sprztu, ale i wykwalifikowanej siy roboczej, ktra zostaa w 1945 roku wywieziona na przymusowe roboty do ZSRR. Ten fakt historyczny pomimo tego, e do 1989 roku nie wolno byo o nim mwi, a tym bardziej pisa, tkwi bardzo mocno w wiadomoci Grnolzakw jako jedno z najboleniejszych wydarze historii najnowszej. Dopiero upadek systemu wadzy komunistycznej pozwoli historykom zajc si tym problemem, co zaowocowao publikacjami na ten temat.20
Z. Woniczka, Katowice 1945-1950. Pierwsze powojenne lat..., s. 236. Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Warszawie (dalej AIPN), sygn. DSZ 11, Spis maszyn, urzdze, surowcw i gotowych produktw wywiezionych z Grnego lska do ZSRR w okresie od kwietnia do czerwca 1945 roku (tzw. lista Puaka), k. 80-82. 20 Z. Woniczka, Z dziaalnoci polskiego i radzieckiego aparatu represji na Grnym lsku w 1945 roku [w:] Obozy pracy przymusowej na Grnym lsku, red. A. Topol, Katowice 1994; Idem., Z Grnego lska do sowieckich agrw, Katowice 1997; Idem., Wysiedlenia z Grnego lska do ZSRR wiosn 1945 roku [w:] Studia lskie 2000, T. LIX; Idem., Represje wobec mieszkacw Grnego lska po 1945 roku [w:] lska codzienno po II wojnie wiatowej, red. Z. Woniczka, Katowice 2006; S. Fertacz, Deportacje mieszkacw Grnego lska do ZSRR [w:] Wadze komunistyczne wobec Ziem Odzyskanych po II wojnie wiatowej , red. S. ach, Supsk 1997;Idem., Internowanie i wywz mieszkacw Grnego lska do Zwizku Radzieckiego w 1945
19 18

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

59

Dnia 3 lutego 1945 roku Pastwowy Komitet Obrony ZSRR (Gosudarstwiennyj Komitet Oborony GOKO) poleci dowdcom frontw i penomocnikom NKWD przy tych frontach deportowa do ZSRR Niemcw tzw. zmobilizowanych z terenw Grnego lska i Prus Wschodnich, mczyzn w wieku od 17 do 50 lat. Mieli oni by sformowani w brygady robocze, a nastpnie przetransportowani do pracy przymusowej w ZSRR, w pierwszej kolejnoci na terenach Ukraiskiej i Biaoruskiej SRR. Kategoria mobilizacja oznaczaa, e ludziom tym nie musiano przedstawia jakichkolwiek zarzutw. Stali si oni jedn z form reparacji za straty poniesione przez Sowietw podczas toczcej si jeszcze wojny. Naley zwrci uwag na umiejscowienie tego wydarzenia w czasie. Najwaniejsze rozkazy w sprawie deportacji Grnolzakw zapady 3 lutego 1945 roku, czyli jeszcze przed konferencj mocarstw koalicji antyhitlerowskiej w Jacie (4-11 luty 1945 r.), gdzie przywdcy USA i
roku [w:] lsko-zagbiowskie konfrontacje historyczne (XIX-XX wiek), red. M. Wanatowicz, Katowice 1999; J. Drabina, Wywzka Grnolzakw do ZSRR w 1945 roku, Pami i Niepodlego 1997, nr 2. Due znaczenie dla badania problemu deportacji Grnolzakw do ZSRR w 1945 roku miaa sesja naukowa zorganizowana przez Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Katowicach oraz Muzeum Grnolskie w Bytomiu, ktra odbya si 12 II 2004 r. w Katowicach. Jej pokosiem jest publikacja posesyjna: Deportacje Grnolzakw do ZSRR w 1945 roku, red. A Dziurok, M. Niedurny, Katowice 2004. Zawiera ona nastpujce artykuy naukowe: M. Golon, Od Pomorza Gdaskiego do Grnego lska deportacje ludnoci cywilnej z ziem polskich do obozw pracy w ZSRR w 1945 r, s. 11-34; K. Miroszewski, Obozy radzieckie a deportacje Grnolzakw, s. 35-40; S. Fertacz, Problemy statystyki Grnolzakw deportowanych w 1945 r. do ZSRR, s. 41-50; K. Bana, Kategorie osb deportowanych z Grnego lska do ZSRR w 1945 r., s. 51-66; M. Niedurny, Warunki ycia i pracy deportowanych Grnolzakw na przykadzie obozw Regionu Doniecko-Nad-dnieprzaskiego, s. 67-79; J. Neja, Wpyw deportacji Grnolzakw do ZSRR w 1945 r. na ycie gospodarcze i spoeczne Grnego lska w pierwszych latach powojennych, s. 80-99; A. Kwieciski, Ustalenia ledztwa w sprawie deportacji Grnolzakw do ZSRR, s. 100103; E. Borkowska, Wstpne wyniki bada nad deportacjami ludnoci powiatu gliwickiego przez Armi Czerwon, s. 104-109. W 2005 roku ukazaa si praca Zbigniewa Goasza bdca prb ustalenia listy imiennej internowanych i deportowanych w 1945 roku mieszkacw Zabrza sporzdzona na podstawie rde proweniencji polskiej (gwnie zasobu Archiwum Pastwowego w Katowicach). Z. Goasz, lska tragedia w Zabrzu w 1945 roku. Internowania i deportacje, Zabrze 2005. Problem ten znalaz te odzwierciedlenie w pracach omawiajcych zagadnienia powojennej historii Grnego lska. Do najciekawszych nale: A. Dziurok, lskie rozrachunki. Wadze komunistyczne a byli czonkowie organizacji nazistowskich na Grnym lsku w latach 19451956, Warszawa 2000; K. Miroszwski, Armia Czerwona na terenie wojewdztwa lsko-dbrowskiego [w:] Rok 1945 w wojewdztwie lsko-dbrowskim, Katowice 2004; B. Tracz, Rok ostatni rok pierwszy. Gliwice 1945, Gliwice 2004; M. Lis, Polska ludno rodzima na lsku po II wojnie wiatowej (polityczno-spoeczne uwarunkowania integracji). Prba syntezy, Opole 1991; Ofiary stalinizmu na Ziemi Bytomskiej w latach 1945-1956. Dokumentacja zbrodni, red. J. Drabina, Bytom 1993; P. Madajczyk, Przyczenie lska Opolskiego do Polski 1945-1948, Warszawa 1996; H. Staczyk, Od Sandomierza do Opola i Raciborza, Warszawa 1998; J. Drabina, Historia Chorzowa od 1868 do 1945 roku, Chorzw 1999; Idem., Historia Bytomia 1245-2000, Bytom 2000.

60

DARIUSZ WGRZYN

Wielkiej Brytanii zgodzili si na wykorzystanie pracy niemieckiej jako jednej z form odszkodowa. Konsekwencje przedstawionej powyej decyzji wadz sowieckich byy dla Grnolzakw tragiczne. Przede wszystkim na tym pogranicznym terenie zostali oni potraktowani jako Niemcy. Na obszarze lska Opolskiego w czasie trwania akcji internowa cakowita i niepodwaalna wadza znajdowaa si w rkach sowieckich. W przedwojennej czci polskiej Grnego lska take prowadzono internowania, cho na mniejsz skal. W tym procesie wykorzystywano jako organy pomocnicze polsk administracj, MO i UB. Najwaniejsza dla Sowietw bya darmowa sia robocza, std nie przejmowano si ograniczeniami wiekowymi. Co bardzo tragiczne, do obozw w ZSRR trafiay rwnie kobiety.21 Na terenach miast grnolskich przed wojn nalecych do III Rzeszy ju na pocztku lutego 1945 roku pojawiy si afisze w jzyku niemieckim i polskim wzywajce do stawienia si w okrelonym miejscu mczyzn w wieku od 17 do 50 lat. W Zabrzu punkt zbirki mieci si przy Prezydium Policji, a wyznaczona dat by 14 lutego 1945 roku. Tym, ktrzy nie zastosowaliby si do zarzdzenia wadz sowieckich groono wysokimi karami, co najbardziej kuriozalne - take zsyk na Sybir. Oczywicie ci Grnolzacy, ktrzy udali si tam zostali zatrzymani przez Sowietw i oczekiwali na transport do pracy przymusowej w ZSRR.22 W gromadzeniu osb w punktach zbornych Sowieci wykorzystali take dziaaczy funkcjonujcego w Zabrzu Komitetu Wolne Niemcy. Z zachowanych relacji wynika, e jego czonkowie chodzili po ulicach i zawiadamiali mieszkacw o zorganizowanej przez Sowietw zbirce. W Niegonowicach jeden z internowanych mia by wskazany przez miejscowego, ktry podawa Sowietom nazwiska tych, ktrzy powinni by zatrzymani. Co bardzo ciekawe, w czowiek internowany w 1945 roku, zosta rok wczeniej zatrzymany przez gestapo na skutek denuncjacji tego samego donosiciela.23 Tragizm sytuacji wynika z faktu, ze prawie wszyscy, ktrzy stawiali si na wyznaczonych miejscach byli przekonani, e mieli wykonywa prace porzdkowe na terenie przyfrontowym i maksymalnie po kilku dniach zostan zwolnieni do domu. Niektrzy wrcili po latach, a znaczna ich cz pozostaa na nieludzkiej ziemi. W wielu miejscowociach powtarza si scenariusz przedstawiony na przykadzie Zabrza. Czsto groono mierci tym, ktrzy nie chcieli
21 K. Bana, Kategorie osb deportowanych z Grnego lska do ZSRR w 1945 r. [w:] Deportacje Grnolzakw do ZSRR w 1945 r..., s. 51-53. 22 OKZpNP IPN Katowice, Akta ledztwa 8/00/Zk W sprawie deportacji w 1945 roku do ZSRR mieszkacw Grnego lska i lska Opolskiego poczonej ze szczeglnym udrczeniem, t.1., Protok przesuchania E. M., Pozna 1 II 1991, k. 119-121. 23 Ibidem, t. 3. Protok przesuchania G. S., Katowice 11 VIII 1997, s. 536-537; Ibid. t. 2. Protok przesuchania J. W., Gliwice 15 II 1993, s. 315-316

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

61

zastosowa si do rozkazu. Sowieci organizowali wrcz apanki. W Tarnowie Opolskim podjedali samochodem ciarowym pod zabudowania i zabierali ze sob zdolnych do pracy mczyzn.24 28 marca 1945 roku zmiana grnikw w kopalni Bobrek w Bytomiu wyjechaa na powierzchni. Tam czekali na nich onierze NKWD i zatrzymali tych robotnikw w ubraniach roboczych.25 Przedstawione powyej przykady internowa wyranie pokazuj, e bya to akcja zorganizowana na masow skal. Prowadzono j od lutego do kwietnia 1945 roku. W jej wyniku do pracy przymusowej wysano zarwno osoby czynnie dziaajce podczas okupacji w NSDAP czy SA, jak i uczestnikw powsta lskich po stronie polskiej, onierzy wojska polskiego biorcych udzia w kampanii wrzeniowej 1939 roku czy czonkw konspiracji antyhitlerowskiej. Zachowane informacje o tym, e niektre grnolskie rodziny dowiedziawszy si o zatrzymaniach wykupyway osadzonych w obozach od wartownikw w zamian za alkohol, tyto lub inne przedmioty wartociowe pokazuj, e wana bya liczba odpowiednich fachowcw, a nie ich ewentualna wina. Bardzo tragiczny wymiar miaa akcja internowa prowadzona w przedwojennej polskiej czci Grnego lska. Do udziau w niej zostali bowiem zmuszeni funkcjonariusze lokalnej administracji i MO. Podstawowym problemem jest stwierdzenie, czy milicjanci, ktrzy zabierali z domostw Grnolzakw w towarzystwie onierzy NKWD mieli wiadomo, co si z nimi stanie? Prowadzona kwerenda w materiaach sprawozdawczych MO z 1945 roku pozwolia na prawdopodobn odpowied na to istotne pytanie. W raporcie posterunku MO w Makoszowach zapisano bowiem w kwietniu tego roku:
Dnia 14 IV biecego miesica zada sierant sowiecki Zynczusznyj nr polowy 44146 przedstawiajc pismo sowieckiego pukownika Wasilijewa z daniem zmobilizowania do robt wojskowych w iloci 150 i to natychmiast. Pomimo przedstawienia mu, e obowizuje rozkaz by zgaszano si po przydzia ludzi do pracy, co najmniej 24 godziny przed zabraniem ich, owiadczy, e ludzi zadanych musi mie natychmiast, w przeciwnym razie zostanie przez swego pukownika aresztowany. W zwizku z tym sierant sowiecki z trzema onierzami przy pomocy dwch milicjantw z tutejszego posterunku na czele z komendantem posterunku i urzdnikiem z Urzdu Porednictwa Pracy przechodzili domy tutejszych mieszkacw, skd zabierali znajdujce si osoby, bez wzgldu na grup listy narodowej i to wycznie kobiety z grupy III i IV. Przytrzymanych i odprowadzonych zostao 22 osoby, w tym jeden mczyzna.26

Mona przyj, e milicjanci byli zobligowani do dostarczenia na wezwanie wadz sowieckich okrelonej liczby osb. Prawdopodobnie
Ibidem, t. 9. Protok przesuchania E. S., Opole 10 X 2001, s. 1578-1580. Ibidem, t. 1. Protok przesuchania A. G., Bytom 30 V 1990. k. 33-34. 26 Archiwum IPN w Katowicach (dalej AIPN Ka), Raporty z podlegych jednostek MO 1945-1947, sygn. IPN Ka 71/16. Meldunek do Komendy Wojewdzkiej MO Wydziau Polityczno-Wychowawczego z Komendy Powiatowej MO w Katowicach, Katowice 16 IV 1945, k. 12-12V.
25 24

62

DARIUSZ WGRZYN

byli przekonani, e bd one wykorzystane do prac porzdkowanych prowadzonych na zapleczu frontu. Ich wywzka do pracy przymusowej w ZSRR prawdopodobnie bya zaskoczeniem, take i dla wadz komunistycznych oraz organw bezpieczestwa. Zostay one postawione przed faktami dokonanymi. Zachoway si relacje osb, ktre zostay zatrzymane przez milicj i odstawione wadzom sowieckim. Tak byo w przypadku mieszkaca Szopienic, nota bene syna powstaca lskiego, majcego w chwili zatrzymania 16 lat. Do trafnie oceni on stosunki panujce pomidzy MO i NKWD w Szopienicach. Zezna on:
Chciabym nadmieni, i w komisariacie bya rosyjska komenda. Pisano i mwiono po rosyjsku. Polacy nie mieli tam nic do powiedzenia.27

Wydarzenia z 1945 roku maj do dzisiaj swj oddwik w yciu mieszkacw Grnego lska. Cigle istnieje pami o tych, ktrzy jako milicjanci lub sotysi wskazywali Sowietom osoby do zatrzymania lub brali w nich udzia. To z kolei przekada si na wzajemne relacje w lokalnych spoecznociach, gdzie potomkowie uczestnikw obydwu stron tragedii grnolskiej z 1945 roku yj do dzi obok siebie. Internowani przez Sowietw Grnolzacy byli bardzo cennym upem jako darmowa sia robocza. W wikszoci byli to ludzie posiadajcy wysokie kwalifikacje zawodowe. Niewtpliwie znaczc cze internowanych stanowili pracownicy kopal, std czsto w tekstach popularno-naukowych spotka si informacje o deportacji grnikw z Grnego lska. W rzeczywistoci wywieziono na wschd take hutnikw, lusarzy, mechanikw czy kowali. Jako ciekawostk mona poda fakt, e w tej rzeszy znalaz si te artysta Pawe Steller, autor odsonitego pod koniec lutego 1945 roku pierwszego w Katowicach pomnika wdzicznoci Armii Czerwonej. Deportacja Grnolzakw z 1945 roku ma szczeglny wymiar jeszcze z jednego powodu. Pord internowanych znajdoway si kobiety. Czsto byy one zabierane do kopania okopw, a potem cze z nich po zatrzymaniu zostaa przewieziona do agrw w ZSRR. Odnotowano te przypadki, gdy dochodzio do aresztowa kobiet przez onierzy NKWD na podstawie wczeniej przygotowanych list. W wikszoci punktem zbornym, w ktrym czekay na przewiezienie na wschd byo wizienie w Bytomiu, a w przypadku kobiet z Bielska i okolic zakad karny w Sanoku, dokd byy przewoone ciarwkami.28 Natychmiastowe przetransportowanie olbrzymiej masy internowanych Grnolzakw nie byo moliwe z kilku wzgldw. Jednym z najistotniejszych by fakt, e w lutym 1945 roku nie byo jeszcze szerokotorowej linii prowadzcej z Katowic na wschd poprzez Krakw. Trway
27 OKZpNP IPN w Katowicach, Akta ledztwa 8/00/Zk t. 6. Protok przesuchania G.M., Katowice 24 VIII 2001, k. 1092-1094. 28 K. Bana, Kategorie osb deportowanych z Grnego lska..., s. 51-66.

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

63

prace torowe i NKWD do czasu ich zakoczenia musiao poczeka ze wzgldw logistycznych. Transport kilkudziesiciu tysicy osb w warunkach jeszcze toczcej si wojny musia by rozoony w czasie z racji priorytetowego traktowania zaopatrzenia dla Armii Czerwonej. Naley te pamita, e cay teren Grnego lska usiany by punktami wyznaczonymi przez Sowietw, w ktrych internowano Grnolzakw. Bardzo czsto byy to budynki uytecznoci publicznej (szkoy, przedszkola), piwnice, areszty, jak i zwyke zabudowania gospodarcze. Nastpny etap polega na przetransportowaniu internowanych do wikszych punktw zbornych: obozw i wizie. Maszerowali wic oni w kolumnach eskortowanych przez onierzy NKWD. Jak wspomina jeden z internowanych w Bytomiu, wraz z innymi szed w kolumnie liczcej 3000 osb do Gliwic, gdzie zostali umieszczeni w budynkach tamtejszych koszar. Tam ju czekali na podstawienie wagonw kolejowych. Rwnoczenie w wizieniu w Bytomiu byo osadzonych okoo 1650 internowanych. Do podobnych celw uyto budynku wizienia w Bielsku. Mury otaczajce tamtejszy zakad penitencjarny byy zniszczone i osadzeni mogli prbowa ucieczki. Powstrzymyway ich przed tym sowa onierzy NKWD, ktrzy zapewniali, e rodziny tych, co uciekn zostan rozstrzelane.29 Grnolzacy przeszli swoist drog przez mk. Dobrze obrazuj to zjawisko przeycia mieszkaca Przyszowic. Zatrzymany przez Sowietw w tej miejscowoci zosta najpierw osadzony w piwnicy urzdu gminnego. Potem przetransportowano go do Gieratowic i tam w mieszkaniu doczono do grupy okoo 30 osb. Nastpny etap tej wdrwki to miejscowo Stanica, gdzie zosta przesuchany i poddany torturom przez NKWD. Rozpytywano go zwaszcza o przeszo okupacyjn. Ze Stanicy pieszo internowani powdrowali do Gliwic, gdzie w tamtejszym wizieniu oczekiwali na wywzk do ZSRR.30 Trudno mwi o jednolitych procedurach postpowania Sowietw w stosunku do internowanych. Wikszo zachowanych relacji wyranie mwi o nastawieniu wadz NKWD na zebranie jak najwikszej liczby Grnolzakw bez ogldania si na ich wiek i stan zdrowia. Zdarzay si te sytuacje wyjtkowe. Osoby zatrzymane w szkole przy kopalni Dymitrow w Bytomiu zostay przebadane przez zebran komisj lekarsk, ktra uwolnia niezdolnych do pracy.31 Przez teren caego Grnego lska od poowy lutego 1945 roku maszeroway kolumny ywego upu wojennego, ktre zmierzay do punktw zbornych. Bardzo czsto wykorzystywano do tego celu obozy. Do najwikszych z nich mona zaliczy te umiejscowione w Blachowni, Kdzierzynie, czy abdach. Osadzeni tam ludzie pracowali przy demontau przdze przemysowych, a rwnoczenie trwaa wrd nich se29 30

Ibidem, t. 6. Protok przesuchania J. J., Cieszyn 21 XII 2000, k. 977-981. Ibidem, t. 1. Protok przesuchania M. H., Przyszowice 25 VI 1990, k. 47. 31 Ibidem, t. 25. Protok przesuchania A. Sz., Katowice 7 VIII 2003, s. 4913-4916.

64

DARIUSZ WGRZYN

lekcja osb przeznaczonych do wywzki do pracy w agrach. Co koniecznie naley podkreli, do swych celw Sowieci uyli infrastruktury obozw hitlerowskich w Owicimiu. Funkcjonoway tam dwa obozy NKWD o numerach 22 i 78 kierowane przez pk. Masobojewa. Jeden z nich mieci si na terenie byego Auschwitz I (Stammlager) a drugi w Brzezince, wewntrz tzw. obozu kobiecego. Przetrzymywano tam zarwno jecw wojennych, jak i osoby uznane za Niemcw z terenw Grnego lska, dla ktrych by to etap w wdrwce do pracy na wschd.32 Droga w jedn stron. Transporty z Grnego lska ruszaj na wschd Transport Grnolzakw do ZSRR przebiega kilkoma drogami. Zdecydowana wikszo z nich bya przewoona kolej z Bytomia i Katowic lini szerokotorow przez Krakw. Pierwsze takie transporty wyruszyy w marcu 1945 r. Cz osb, zwaszcza z terenu Bielska, zostaa przewieziona samochodami do Sanoka i dopiero tam zaadowana do wagonw kolejowych. Zwaszcza pobyt w wizieniu w Sanoku okaza si gehenn dla internowanych. Moliwoci tamtejszego wizienia co do przetrzymania rzeszy przywoonych ciarwkami ludzi byy skromne. Powodowao to olbrzymie zagszczenie osadzonych w celach. Jak wspomina jedna z winiarek, w celi o powierzchni 20 metrw kwadratowych przebywao nawet do 40 winiw.33 Dla innych punktami porednimi w transporcie na wschd byy obozy NKWD w Owicimiu oraz wizienie na Montelupich w Krakowie. Sam opis poszczeglnych transportw jest do podobny. Wiadomo, e jeden z nich, ktry wyjecha z Krakowa, liczy okoo 30 wagonw tzw. bydlcych, w ktrych byo 80-100 osb. Wynika z tego, e liczy on maksymalnie 3000 zesacw. Odnotowana miertelno w jednym z wagonw wynosia 4 osoby, wic w caym transporcie kilka procent zesacw nie doyo koca podry. Wyywieniem w tym konkretnym transporcie byy 2 bochenki spleniaego chleba oraz wiadro wody co 2 dni na jeden wagon.34 Inna relacja z podry potwierdza, e transporty kolejowe liczyy okoo 2000-2500 osb. Wagony mieciy prycze pitrowe i podrowao w nich 50-60 mczyzn. Posiki otrzymywano dwa razy dziennie, ale nie zawsze byy one gotowane (surowe ziemniaki i groch). W wagonach nie byo adnych urzdze sanitarnych, a jedynie dziura w pododze. W czasie jazdy, ktra trwaa kilka tygodni, zdarzay si postoje 3-4 dniowe. Transport by strzeony przez uzbrojonych onierzy NKWD, a wagony
K. Miroszewski, Obozy radzieckie [w:] Wojewdztwo lskie..., s. 276-279; OKZpNP IPN w Katowicach, Akta ledztwa 8/00/Zk t. 6. Pismo Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu, Owicim 31 I 2001, k. 1160-1162. 33 Ibidem, t. 3. Protok przesuchania A. N., Bielsko Biaa 22 XI 1996, k. 406-407. 34 Ibidem, t. 3., Protok przesuchania W. B., Katowice 20 IV 1990, k. 19-20.
32

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

65

zamknite. Jednym z najczciej wystpujcym elementw w opisach tego tragicznego wydarzenia by panujcy w wagonach chd. Albo nie byy one ogrzewane, albo miay niewielkie piecyki, do ktrych opa koczy si po 2-3 dniach podry. Osobom chorym nie udzielano adnej pomocy medycznej, ciaa zmarych umieszczano w osobnym wagonie lub wyrzucano z pocigu na pobocze torowiska.35 Grnolzacy zostali rozmieszczeni w agrach na terenie caego ZSRR. Najwicej z nich trafio na teren wschodniej czci Ukrainy do Regionu Doniecko-Naddnieprzaskiego. By to jeden z kluczowych dla Sowietw orodkw przemysowych z dwoma duymi okrgami przemysowymi: Zagbiem Donieckim (Donbas) i Naddnieprzaskim Okrgiem Przemysowym. Donbas zajmowa w ZSRR czoow pozycj w wydobyciu wgla, a Okrg Naddnieprzaski w pozyskiwaniu rudy elaza. Darmowa praca wysoko wykwalifikowanych Grnolzakw zostaa wic wykorzystana do produkcji elaza i stali. Byli bardzo cenni z racji strat, jakie poniosa rodzima ludno w wyniku II wojny wiatowej i stanowili istotny element utrzymania poziomu tamtejszej produkcji przemysowej. Grnolzacy trafili m.in. do nastpujcych orodkw: Krzywy Rg, Donieck (Stalino), Dniepropietrowsk, Dnieprodzierysk czy ugask (Woroszyowgrad). Cze zostaa wywieziona znacznie gbiej na terytorium ZSRR, bo do Zagbia Kemerowskiego w Zachodniej Syberii, czy te do Kazachstanu. Jak si okazao, wysokie kwalifikacje zawodowe byy przeklestwem dla deportowanych. Byli bowiem dla gospodarki ZSRR szczeglnie wartociowi i wadze w Moskwie broniy si przed ich powrotem do Polski.36 Jeli chodzi o ycie obozowe to mona mwi o typowym losie agiernika. Podstaw bya wyczerpujca, cika praca. Jak podkrelaj relacje duym problemem by prymitywizm gospodarki sowieckiej. Przybysze z Grnego lska mieli wczeniej do czynienia z rozwinitymi zakadami pracy z w miar nowoczesnymi maszynami i urzdzeniami uatwiajcymi prac. Wielu z nich byo doskonaymi fachowcami m.in. z zakresu mechaniki. W ZSRR ich praca opieraa si na bardzo prostych narzdziach. To wanie wysiek fizyczny, ze warunki bytowe oraz marne wyywienie byy przyczyn duej miertelnoci deportowanych. We wspomnieniach znajdujemy informacje o znonym traktowaniu osadzonych w obozach przez stranikw. Byy jednak wypadki zego traktowania, zwaszcza przez dozorcw ukraiskich. Zdarzay si prby ucieczki, ale wydostanie si z ZSRR graniczyo z cudem i dlatego do szybko uciekinierzy trafiali z powrotem i tam karano ich osadzeniem w karcerze.
Ibidem, t. 10. Protok przesuchania J. P., Opole 20 XI 2001, k. 1804-1807; Ibid. t. 25. Protok przesuchania R. K., Ruda Kozielska 5 VIII 2003, k. 4908-4910. Ibid. t. 7. Protok przesuchania K. R, Szczecin 13 II 2001, k. 1168-1171. 36 Szerzej zob. M. Niedurny, Warunki ycia i pracy deportowanych Grnolzakw na przykadzie..., s. 67-70.
35

66

DARIUSZ WGRZYN

Brakowao podstawowej opieki medycznej, a baraki szpitalne czy izby chorych funkcjonoway tylko w niektrych obozach. Nie byo podstawowych medykamentw, wobec tego wszelkie epidemie zbieray krwawe niwo wrd osadzonych. Zdarzaa si wrcz obawa przed szukaniem pomocy medycznej w takim miejscu, gdzie, jak zezna jeden z Grnolzakw, jedynym lekarstwem bya aspiryna.37 Trudny powrt Do szybko wadze polskie zorientoway si, e wywieziono z terytorium Polski kilkadziesit tysicy Grnolzakw. Podjto starania o ich powrt. U genezy dziaa wadz trzeba wymieni kilka czynnikw. Przede wszystkim z Grnego lska wywieziono robotnikw. Dla pastwa, ktre miao by oparte o sojusz robotniczo-chopski by to powany cios godzcy w jego presti. Na to nakaday si wzgldy ekonomiczne. Odradzajce si pastwo polskie potrzebowao jak najszybszego uruchomienia potencjau przemysowego niezbdnego dla odbudowy zniszcze. Kluczow rol mia w tym procesie odgrywa przemys grnolski, dostarczajcy strategicznych towarw jak wgiel i stal. Tymczasem w tamtejszych zakadach panowa katastrofalny brak pracownikw wywiezionych do ZSRR. Ich uzupenienie nie byo proste nie tylko ze wzgldw demograficznych, ale z powodu niedoboru wykwalifikowanej siy roboczej. W kopalniach i hutach musieli pracowa specjalici o najwyszym stopniu fachowoci, tymczasem ci zostali wywiezieni do pracy przymusowej, gdzie nota bene ich wiedza i umiejtnoci byy sabo wykorzystywane z uwagi na prymitywizm znacznej czci zakadw przemysu cikiego w ZSRR (zwaszcza kopal). eby nie by goosownym mona poda, e obsada hut i kopal na terenie przedwojennej polskiej czci Grnego lska w marcu 1945 roku ksztatowaa si na poziomie 50% kadry przedwojennej.38 Na obszarze lska Opolskiego internowania miay zdecydowanie wikszy zasig, std mona przyj, e sytuacja na rynku pracy bya tam katastrofalna. Dodatkowo naley wspomnie, e gdy od marca 1945 roku wadza polska zacza przejmowa ten teren od Sowietw, napotkaa zdewastowane zakady przemysowe z wywiezion do ZSRR nowoczesn infrastruktur. Kopalnia w Bytomiu-Miechowicach w maju 1945 roku zatrudniaa 800 osb, z czego kobiety stanowiy 75%, a reszta to gwnie luOKZpNP IPN w Katowicach, Akta ledztwa 8/00/Zk t. 7. Protok przesuchania S. P., Katowice 28 II 2001, k. 1246-1247. Szerzej zob. M. Niedurny, Warunki ycia i pracy deportowanych Grnolzakw na przykadzie..., s. 70-79. 38 Dobrze obrazuje t sytuacj przykad kopalni Wujek w Katowicach. Przed wybuchem wojny pracowao w niej 2270 grnikw i wydobywano tam 4500 ton wgla dziennie. Podczas okupacji wskaniki te wzrosy i wynosiy 3800 zatrudnionych i 5500 ton wydobycia. Tymczasem w lutym 1945 roku pracowao tam zaledwie 1500 osb, ktre wydobyway 800 ton wgla dziennie. Analogicznie wygldaa sytuacja w innych kopalniach i hutach. AP Kat, Akta Penomocnika Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrw w Katowicach, sygn. 476/2. Sprawozdanie Penomocnika KE RM za okres 29 I 10 III 1945, k. 1-29.
37

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

67

dzie starsi (czsto inwalidzi) lub modociani. Trudno mwi w tej sytuacji o przydatnoci tych ludzi do cikiej pracy grnika. Brak fachowcw, nacisk na zwikszenie tempa wydobycia i zy stan techniczny przekada si na wzrost wypadkw. Przed wybuchem wojny, w 1937 roku, notowano przecitnie 4,7 wypadkw miertelnych na 1 milion ton wydobytego wgla. Po zakoczeniu II wojny wiatowej, w okresie od maja do grudnia 1945 roku, wskanik ten podwoi si i wynosi 8,62. Szybkie uzupenienie brakw kadry fachowej byo niemoliwe z racji tego, e dowiadczenie w pracy nabywao si w toku wielu lat zatrudnienia.39 Innym wanym powodem starania si wadz polskich o powrt Grnolzakw byy spoeczne konsekwencje deportacji. Uderzyy on bardzo mocno w tradycyjny model lskiej rodziny, gdzie ojciec pracowa, natomiast matka zajmowaa si domem i wychowaniem potomstwa. Wywzka do ZSRR dotkna gwnie mczyzn, co doprowadzio wiele takich rodzin od skrajnego ubstwa i zmuszao kobiety do podjcia pracy zarobkowej. W poowie 1945 roku starosta bytomski podawa, e z powodu ndzy umierao dziennie 2-7 dzieci, a kilkadziesit matek zwracao si o pomoc do wadz lokalnych. Organy administracyjne nie mogy sobie z tym problemem poradzi z uwagi na skromne rodki finansowe przeznaczone na pomoc spoeczn.40 Ta katastrofalna sytuacja znalaza swj wyraz w dramatycznym apelu kobiet ze lska Opolskiego skierowanym w lutym 1946 roku do Rzdu Polskiego, w ktrym napisano miedzy innymi:
Nas kobiety z dziemi osierocono, bo nam zabrali ywicieli. Nikt si o nas nie stara, pracy nie ma, wsparcia adnego nie dostajemy. Sprzeda nie ma co, bo rok dugi a my niebogaci, bo robotnicy. Bg jedyny wie jak nam krzywd uczyniono przez internowanie naszych mw, niewinnych Polakw.41

Na koniec naley wspomnie o jeszcze jednym z czynnikw determinujcym starania strony polskiej. Po zakoczeniu wojny w opolskiej czci Grnego lska prowadzono akcje weryfikacyjn w ramach ktrej byli obywatele III Rzeszy mogli si stara o otrzymanie penych polskich praw obywatelskich i weryfikacyjn, w wyniku ktrej mogli peni praw
J. Jaros, Historia grnictwa wglowego w Polsce ludowej (1945-1970), Warszawa Krakw 1973, s. 66; J. Neja, Wpyw deportacji Grnolzakw do ZSRR na ycie gospodarcze..., s. 84-85. W marcu 1946 roku dyrekcja kopalni Bobrek pisaa do wojewody lskiego o interwencj na rzecz powrotu grnikw z tamtejszej kopalni z pracy przymusowej w ZSRR. Podawano przy okazji dane statystyczne. Tylko z tej kopalni Sowieci internowali w 1945 roku 900 wykwalifikowanych pracownikw, z czego do III 1946 r. powrcio 200. Akta ledztwa 8/00/Zk t. 5. Pismo do wojewody lsko-dbrowskiego gen. Aleksandra Zawadzkiego z Kopalni Bobrek, Bobrek 12 III 1946, k. 823. 40 AP Kat UWl/Og. Sprawozdania Starostwa Powiatowego w Bytomiu za 1945 rok, sygn. 185/1/86. Sprawozdanie Starostwa Powiatowego Bytom za okres 15 VII 15 VIII 1945, Bytom 23 VIII 1945. k. 55-61. 41 Akta ledztwa 8/00/Zk t. 5. Oficjalne zaalenie do Obywateli Premierw i Przodownikw Rzdu Polskiego w Warszawie, lsk Opolski II 1946, k. 857-858.
39

68

DARIUSZ WGRZYN

obywatelskich odzyska posiadacze DVL. W przypadku deportowanych nie mieli oni takiej moliwoci. Kierujc si przedstawionymi powyej przesankami, wojewoda lsko-dbrowski gen. Aleksander Zawadzki oraz vice wojewoda Jerzy Zitek podjli aktywne kroki w tej materii. Powoano Komisj do spraw Ujawniania Polakw w Sowieckich Obozach Pracy, na ktrej czele stan Alfred Limanowski. Od tego czasu sprawa zwolnienia Grnolzakw bya podnoszona przez kilka najbliszych lat w rozmowach polsko sowieckich na najwyszym szczeblu. Okazao si, e ZSRR nie by skonny zgodzi si na powrt deportowanych, gwnie z powodu tego, e byli niezwykle potrzebni sowieckiej gospodarce. Pierwsi internowani zaczli wraca ju pod koniec 1945 roku, ale byli to gwnie ci, ktrzy nie nadawali si do pracy. W nastpnych latach wracali kolejni. Przy tym naley pokreli, e strona polska ubiegaa si o powrt tylko tych, ktrych uznano za Polakw. Wobec niejasnoci pojcia i nieostrych standardw kwalifikacji stosowanych przez poszczeglne jednostki administracji lokalnej, moemy mwi o olbrzymim zamieszaniu w tej materii. Podczas stara o powrt osb z obozw pracy w ZSRR na Grnym lsku przeprowadzono trzy wielkie akcje tworzenia spisw imiennych internowanych Grnolzakw uznanych za Polakw. Pierwsza z nich zostaa stworzona przez starostw i przesana do Wydziau Spoeczno-Politycznego Urzdu Wojewdzkiego lskiego w okresie od maja do sierpnia 1945 roku. Lokalne wadze administracyjne umieszczay na sporzdzanych wykazach imiennych nazwiska zatrzymanych przez Armi Czerwon w ramach oczyszczania tyw lub zabranych do prac porzdkowych na zapleczu frontu. Jeszcze wtedy nie byo wiedzy, co si z tymi ludmi stao. W zachowanych w Archiwum Pastwowym w Katowicach listach znajduje si okoo 25000 nazwisk Grnolzakw uznanych za Polakw i znajdujcych si w dyspozycji Sowietw. Jak kada dua akcja spoeczna bya obarczona spor liczb niecisoci. Wiele nazwisk na zestawieniach powtarzao si lub wystpowao w rnych zapisach fonetycznych w kilku miejscach (np. Biernot-Biernoth). Nie zachoway si te listy z wszystkich powiatw. To wane dla badania zjawiska deportacji na omawianym terenie rdo pokazuje problem porednio. Zawiera bowiem nazwiska osb zatrzymanych przez Sowietw, z ktrych nie wszyscy zostali deportowani do ZSRR (cz moga zosta w obozach pracy na miejscu demontujc urzdzenia przemysowe). W pierwszej poowie 1946 roku ruszya akcja tworzenia kolejnego zestawienia Grnolzakw opcji polskiej sporzdzonego przez Polski Zwizek Zachodni. Umieszczono na nich nazwiska okoo 19-20000 osb, gwnie z terenu lska Opolskiego. W tym czasie konstruowano ju kolejny spis, uwaany za najbardziej miarodajny przez Centralny Zarzd Przemysu Wglowego (CZPW). Powstaa lista 9877 deportowanych grnikw, pracownikw Bytomskiego, Gliwickiego, Rudzkiego, Zabrskiego i Rybnickiego Zjednoczenia Przemysu Wglowego, wydana w formie ksiko-

Grnolzacy jako forma reparacji. Deportacje z Grnego lska...

69

wej w grudniu 1946 roku i przeznaczona do stara o powrt internowanych. Publikacja nosi tytu: Spis polskich obywateli grnikw wywiezionych do ZSRR z pocztkiem 1945 roku z terytorium Grnego i Opolskiego lska. Zawieraa nazwiska tych, ktrzy do monumentu druku publikacji nie powrcili z pracy przymusowej w ZSRR.42 Dochodzimy tu do kluczowego pytania: ile osb tak naprawd deportowano z Grnego lska do pracy przymusowej w ZSRR. Przyjmuje si, e w oglnej licznie byo okoo 25-30 tys. Grnolzakw narodowoci polskiej i to o ich powrt si gwnie starano. Henryk Staczyk opierajc si na rdach sowieckich przyj tez, e globalna liczba ludzi (niezalenie od opcji narodowociowej) zatrzymanych, a potem wywiezionych na wschd z tego terenu siga nawet 90000 osb.43 Take w kwestii okrelenia liczby osb, ktrym udao si powrci z nieludzkiej ziemi nie ma dokadnych danych. Moemy posikowa si jedynie wyrywkowymi informacjami. Powroty wikszych grup osb trway gownie do 1950 roku, cho i potem notowano jednostkowe przypadki osb, ktre wrciy z ZSRR. Do 30 wrzenia 1949 roku wedug zestawie CZPW powrcio 5603 grnikw i co ciekawe tyko 1645 spord nich znajdowao si w Spisie polskich obywateli grnikw. Jeszcze w poowie 1949 roku polska ambasada w Moskwie monitowaa u wadz sowieckich o powrt 8 328 osb. Cz powrcia bezporednio do Niemiec, co dodatkowo utrudnia jakiekolwiek obliczenia w tej materii. O ile przyjmuje si, e pord deportowanych z Pomorza Wschodniego miertelno oscylowaa w granicach 15 %, to w przypadku Grnolzakw bya znacznie wysza.44 Pro memoriam Dla Grnego lska zakoczenie II wojny wiatowej oznaczao szczeglny czas, kiedy doszo do bardzo gbokich zmian w istniejcej od wiekw maej ojczynie, opartej na wielokulturowoci. Samo przejcie frontu spowodowao ucieczk z tego terenu gwnie Niemcw oraz osb silnie zwizanych z nazistowskim aparatem wadzy. Na to naoyy si zbrodnie popenione przez Sowietw na ludnoci cywilnej oraz dewastacje i demonta infrastruktury przemysowej. Zniszczono wiele zabytkw oraz dbr kultury. Potem przyszed czas weryfikacji narodowociowej i wysiedlania osb uznanych za Niemcw. Znaczna cze z tych rodzin od wiekw bya zwizana z Grnym lskiem. Z uwagi na to, e natura nie lubi prni na ich miejsce przybyli ludzie z zewntrz, co nie pozostao bez wpywu na sytuacj powojennego Grnego lska. W to wszystko wpisuje si te deportacja okoo 90 000 osb, z ktrych znaczS. Fertacz, Problemy statystyki..., s. 41-50. H. Staczyk, Od Sandomierza..., s. 269-270. Autor w swych badaniach wykorzysta dokumenty z archiww sowieckich i mona uzna jego ustalenia za wiarygodne. 44 M. Golon, Od Pomorza Gdaskiego do Grnego lska..., s. 28-34.
43 42

70

DARIUSZ WGRZYN

na cz pozostaa na nieludzkiej ziemi. Inni wracajc na zachd wybrali jako kraj docelowy Niemcy. Jak wida, ta ziemia wchodzia w nowy okres Polski komunistycznej z olbrzymim bagaem dowiadcze. Jak si okazao przyszo pod now wadz robotniczo-chopsk te bya niezwykle trudna i skomplikowana.