E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

Magdalena Zdrodowska

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

Cyberfolklor, e-folklor, virtual folklore wielo nazw opisujcych fenomen folkloru w sieci sygnalizuje pewne metodologiczne zagubienie oraz cigle pynn podstaw badania i analizy jego wirtualnych przejaww. Podobnie jak netnografia (webnografia, virtual/cyber ethnography) cyberfolklor domaga si gbszej metodologicznej refleksji i odpowiedzi na pytanie: czy mamy do czynienia z, powodowanymi nowym przedmiotem poznania, nowymi metodami. Czy nowe nazwy nie kamufluj ju rozpoznanych kulturowych fenomenw w nowym, odwieonym kostiumie, warunkowanym nowym rodowiskiem ich wystpowania? Czy e-folklorystyka i e-folkloryci powinni w badaniu tych fenomenw zaproponowa nowe, wobec tradycyjnego paradygmatu, rozwizania metodologiczne? Pytanie o nowy paradygmat jest w gruncie rzeczy pytaniem na ile cigo (tosamociowa i metodologiczna) dyscypliny warunkowana jest cigoci jej przedmiotu. Przed badaczami cyberfolkoru (podobnie jak przed etnografami cyberprzestrzeni) staje nienowe pytanie, ktre wczeniej zada musiaa sobie - i zadaa midzy innymi ustami Marca Aug - tradycyjna etnografia (Aug, 2010: 7-8): czy dziedzina, ktra, po dekolonizacji, powrcia na swj wasny grunt, odchodzc od refleksji zakotwiczonej w badaniu oddalonych spoecznoci, ich magii, religii czy systemw pokrewiestwa, na rzecz badania tego, co swojskie, wasne zachodnie i wspczesne, jest t sam refleksj? Czy sam Marc Aug badajc miasta, lotniska i centra handlowe jest w taki sam sposb etnografem, jak wwczas, gdy bada plemiona Zachodniej Afryki? Odpowied Aug na pytanie o nowy
1

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

charakter antropologii wspczesnoci (hipernowoczesnoci, jak j nazywa) jest negatywna: jak mwi nadal zajmuje si wzorami ludzkich zachowa i znaczeniami przypisywanymi im przez uczestnikw kultury. Podstaw do odtrbienia pojawienia si nowej cyberdziedziny nie daje take refleksja nad ewolucj polskiej folklorystyki. Wyznaczony w jej nurcie na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku przez Piotra Kowalskiego kierunek neofolklorystyczny folklorystw, (Kowalski, w znaczcy ku sposb rozszerza z polu listy pole zainteresowa perspektywy antropologicznej wyprowadzajc 1990). Spord folklorystyk caej wskiej refleksji tradycyjnie

literaturoznawczej,

otwartemu

dystynktywnych dla folkloru cech, jak (przede wszystkim) ustno, wariantywno, anonimowo, nietrwao, Kowalski pozostawia dwie, jego zdaniem, najistotniejsze: nieoficjalno i potoczno. W tym kontekcie przejawy cyberfolkloru trudno uzna za dramatycznie odmienne od przedmiotu zainteresowania tradycyjnych folklorystw. Jeli za wyznacznik zasadzonej na sieci odmiennoci nowej folklorystyki uzna jedynie medialne zaporedniczenie, to o adnej nowej jakoci metody nie moe by mowy, bowiem przy na neofolklorystyczn mod zakrojonym polu badania uwzgldnienie przejaww CMC w dziedzinie dziaa folklorystycznych nie jest ani przeomowe, ani jakociowo znaczce dla tosamoci dziedziny i stosowanych przez ni narzdzi przypisa im mona zarwno cech potocznoci, jak i nieoficjalnoci. Czy przy tak totalnie nakrelonych granicach folkloru, jego wirtualne realizacje faktycznie stanowi nowy fenomen wymagajcy nowego warsztatu? Jeli zaoy, e nie zmienia si dramatycznie przedmiot badania blokady nie stanowi nie-ustno CMC ani jej nie-ulotno - co moe uprawomocnia e-, cyber- folklorystyk? Wydaje si, e konieczno wejcia w cyberprzestrze jest zarwno dla folklorystyki, jak i siostrzanej etnologii, naturalnym etapem rozwoju i nieuniknionym elementem ewolucji tych dziedzin, tak blisko zwizanych z yciem codziennym i potocznym dowiadczeniem czowieka. Niezalenie od pyta o sens ogaszania nowej cyber- lub e-dziedziny niezaprzeczalne jest, e
2

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

dzi nie sposb jest ju prowadzi aktywnoci opartej na antropologicznej analizie funkcjonowania czowieka bez przeniesienia chociaby czci badawczej aktywnoci do sieci. Wspczenie trudno jednoznacznie i klarownie rozdzieli dziaanie on i offline. Obydwie przestrzenie przeplataj si, tworzc spjne rodowisko, w ktrym nawiguje uczestnik ycia spoecznego i kulturowego (o ile ma dostp do stosownych narzdzi i dysponuje kompetencj umoliwiajc mu korzystanie z nich): od internetu, mediw spoecznociowych po rzeczywisto rozszerzon. Antropologia i jej dziedziny wrd nich folklorystyka czy etnologia - chcc nady za przedmiotem swojego poznania musz chociaby czciowo przenie si w rodowisko nowych mediw, przede wszystkim internetu. Oznacza to przeniesienie bardzo dosowne, gdzie nowe media nie tylko staj si przedmiotem badania, ale i rodowiskiem, polem aktywnoci, gdzie technologia staje si dowiadczeniem badacza. Pomimo powyszych argumentw sugerujcych brak jakociowej zmiany na polu zarwno folklorystyki, jak i etnologii w zwizku z pojawieniem si fenomenw sieciowych, wydaje si, e z punktu widzenia antropologii mediw sytuacja nie jest tak klarowna i jednoznaczna. Sugeruje ona, e media to nie tylko zawarto, potraktowana zero-jedynkowo tre, to take co wicej ni tylko rodek komunikacji, zaporedniczenie kontaktu. Technologia jest sposobem dziaania, praktyk spoeczn i kulturow. Media, w tym i nowe media, s zaporedniczeniem ludzkich relacji i zwizkw, moduem ludzkiej ekspresji gdy zmieniaj si media, zmianie ulega take charakter owych relacji oraz wzory emanacji siebie. Rozway naley moliwo, e e-folklorystyka i netnografia stanowi jednak jako na tyle odmienn, e warto zastanowi si nad zmian paradygmatu na poziomie metodologii, jak i (a moe przede wszystkim) refleksji nad badaczem i jego rol oraz dziaaniem w procesie badawczym. Badacze internetowego folkloru i spoecznoci online nie tylko poddaj analizie nowego rodzaju relacje midzyludzkie, ale co nie mniej istotne sami znajduj si w odmiennej ni dotychczas sytuacji badawczej. Poniej
3

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

postaram si wskaza na kilka nowych elementw pracy badaczy wirtualnych kultur. Zanim jednak przejd do omwienia nowych form i wtkw wprowadz pewne znaczce rozrnienie: na folklor w internecie oraz folklor internetowy. Pierwsz jako zdefiniowaabym jako zbieranie, przechowywanie i katalogowanie w Sieci przejaww folkloru offline. Przykadem takich repozytoriw mog by blogi, takie jak legendymiejskie.blox.pl czy aaakotki.bloog.pl (blog powicony baniom, legendom i mitom) bd strony jak www.kultmaryjny.pl. W tych przypadkach teksty folkloru powstaj i kr w real life, sie za jest ich wtrnym rodowiskiem, w ktrym s indeksowane i prezentowane. Internet potraktowany jest tu jak medium pozwalajce w wydajny sposb zbiera teksty (internauci zachcani s do ich przesyania administratorom) oraz prezentowa je. Drug form jest folklor, ktry powstaje w sieci i w niej si rozwija uzyskujc wasne unikalne formy midzy innymi na portalach spoecznociowych, podrniczych czy serwisie YouTube. To wanie ten typ folkloru stanowi przedmiot tego artykuu.

Sytuacja cyberfolklorotwrcza

Zarwno w przypadku wirtualnego folkloru, jak i wirtualnej etnografii dramatycznej przemianie podlegaj podstawowe kategorie definiujce specyfik przedmiotu poddawanego analizie. Cyberetnografia poradzi musiaa sobie z nowym wymiarem terenu, ktry w tradycyjnych badaniach stanowi element wrcz fetyszyzowany. Traktowany w etnografii przestrzennie i geograficznie, jako sfera dziaania etnografa i jego podstawowe dowiadczenie, zwizany jest z konstytutywnym dla etnografa dowiadczeniem: opuszczeniem wasnego, znanego wiata kulturowej i spoecznej interpretacji rzeczywistoci. W i klucza Internecie

dowiadczenie to znaczco zmienia swj wymiar i znaczenie. Netnograf przemieszcza si i nawiguje, bez koniecznoci opuszczania swojego
4

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

bezporedniego, fizycznego otoczenia. Jest to dla badaczy sytuacja na tyle nowa i nieoswojona, e postuluj multisited netnography, a kategoria nowego cyberterenu jest jednym z najwaniejszych zagadnie netnograficznej refleksji metodologicznej. W przypadku folkloru i jego wirtualnego ktry wcielenia silnym

tosamociotwrczym

elementem,

podlega

cakowitemu

przeformuowaniu w Sieci jest z kolei tzw. sytuacja folklorotwrcza. W klasycznej folklorystyce to ona jest elementem definiujcym folklor jako taki to komunikacyjne sprzenie, ktrego niezbywalnym elementem jest spotkanie i dialog, a przede wszystkim poczucie wsplnoty, ktre sprawia, e tekst, opowiadany i suchany, funkcjonuje i yje, stajc si istotnym elementem dowiadczenie kulturowego czonkw grupy. W przestrzeni nowych mediw zawieszone bd znaczco przeksztacone zostaj podstawowe skadowe klasycznie pojtej sytuacji folklorotwrczej: synchroniczno relacji zasadzona na bezporednim kontakcie face-to-face, za czym idzie zachwianie dialogicznego sprzenia midzy nadawc i odbiorc (opowiadajcym a suchaczami). Konstytutywnym elementem dziaania folklorystycznego przestaje by take kryterium oralnoci i ustnej opowieci. Folklor w swoim klasycznym ujciu jest aktywnoci ze wszech miar spoeczn, z jednej strony powstajc w ramach pewnej, cile okrelonej wsplnoty, z drugiej za strony penicej wobec grupy (midzy innymi) funkcj integracyjn. Znajomo wsplnego repertuaru i kolektywne jego wykonywanie jest jednym z elementw konstruujcych spoeczno. W Internecie klasycznie pojta sytuacja folklorotwrcza nie ma miejsca. Gawdziarz i audytorium zostaj rozdzieleni technologi, ktra sprawia, ze zarwno akt nadawczy jak i odbiorczy s po pierwsze samotnicze, po drugie asynchroniczne. Jednym z charakterystycznych rysw folkloru jest jego polifunkcyjno w tym integracyjny charakter, pozwalajcy po pierwsze fizycznie skupi grup w jednym miejscu i pozwoli kademu z jej czonkw percypowa liczebno spoecznoci (jest nas wielu), po drugie za podkrela intelektualna i
5

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

mentaln wsplnot (miechu, strachu, niechci), a wic przekadalno perspektyw warunkujc porozumienie midzy czonkami spoecznoci. W pierwszym momencie wydaje si, e e-folklor tak rozumianej sytuacji folklorotwrczej jest pozbawiony zarwno aktywno opowiadania/nadawania narracji, jak i jej recepcji jest aktywnoci samotnicz, w ktrej uczestnicy komunikacji wchodz w kontakt z technologi, nie percypujc czowieka po drugiej stronie maszyny. Jeli jednak wemiemy na warsztat szczeglny przykad cyfrowego folkloru, jakim s narracje podrnicze umieszczane przez podrnikw, turystw i wdrowcw na portalach takich jak odysei.com, globtroter.pl, geoblog.pl czy tubylimy.pl, uwag zwraca sygnalizowany wsplnotowy charakter owych portali. Kadzie si w nich nacisk nie tylko na moliwo zaprezentowania wasnej relacji z podry (co jest gwnym i wyraonym explicite celem). Nie mniej istotnym elementem jest uczestnictwo w grupie, moliwo budowania online community spoecznoci, ktra zasadzona jest na innej podstawie, ni grupy do ktrych uytkownicy nale w real life. Maj oni wspln pasj, zbiene zainteresowania i podobne dowiadczenia, co tworzy swoist wsplnot afektu, gwarantujc podstaw aktywnoci folklorystycznej: przekadalno perspektyw, wsplny zakres odniesie zarwno na poziomie wartoci przypisywanych podrowaniu, jak i biograficznych dowiadcze. Portale podrnicze ksztatowane s na ksztat portali spoecznociowych z zastosowaniem podobnych aplikacji, jak obserwowanie aktywnoci innych uytkownikw, dodawanie znajomych, obserwowanie kto odwiedzi profil uytkownika, moliwo zostawiania komentarzy i wysania prywatnych wiadomoci. Wsplnotowo, zasygnalizowanie uczestnictwa w (duej) spoecznoci wizualizowane jest przez podawanie na pierwszej stronie statystyk portalu: iloci uytkownikw, postw, zdj, zamieszczonych relacji. Internauta decydujc si na umieszczenie swojej relacji na danym portalu (a co za tym idzie na uczestnictwo w konkretnej wsplnocie podrnikw) moe wybra ten, ktry daje mu dostp do jak najwikszej iloci potencjalnych czytelnikw, a wic publicznoci jego podrniczych
6

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

narracji, a jednoczenie partycypacji w najliczniejszej i potencjalnie dynamicznej wsplnocie. w pierwiastek uczestnictwa w percypowanej przez uczestnika wsplnocie suchaczy zanurzonych w opowieci gawdziarza, tak istotny w klasycznej aktywnoci folklorystycznej, jest w pewien sposb obecny take w przestrzeni Internetu. Efekt ten uzyskiwany jest w przestrzeni Internetu z uyciem technologii dostpnych temu medium. Wprawdzie nie ma tu kontaktu bezporedniego (jak w klasycznej sytuacji folklorotwrczej) to jednak wida innych uczestnikw, poniewa pozostawiaj oni elektroniczne lady swojej obecnoci widoczne w iloci odson strony z dan podrnicz opowieci, ocenach jej wystawianych przez uczestnikw portalowej spoecznoci czy pozostawianych przez nich komentarzach. ledzenie owych ladw i zwizane z nimi praktyki spoeczne i kulturowe take powinny mieci si w zakresie zainteresowa e-folklorysty, podobnie jak technologiczne rodki ich badania by wymieni chociaby aplikacj Google Analytics oraz oprogramowanie do analizy mediw spoecznych jak UCINet, KrackPlot czy Pajek.

Badacz pytania etyczne

Badanie w Sieci daje nowe, niespotykane wczeniej moliwoci, zarwno dziki stosunkowo duej i swobodnej dostpnoci tekstw, jak i niszycm ni w tradycyjnym badaniu kosztom (z ktrych wyeliminowana zostaje podr i koszty utrzymania w terenie), generuje jednak take pytania i wtpliwoci innego rodzaju ni klasyczne badania folkloru w real life. Dla cyberfolklorysty najwaniejsze wydaj mi si dwie kwestie. Pierwsze pytanie dotyczy decyzji o ujawnieniu swej akademickiej proweniencji i badawczych zamiarw. W tradycyjnej, niezmediatyzowanej sytuacji, folklorysta pracujc w terenie, ujawnia sw akademick instancj w
7

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

momencie badania rozmawiajc z nosicielami tekstw folkloru, zbierajc od nich dane. Rozmwcy maj wiadomo kontaktu z badaczem, w interakcji zawarta jest implicite ich zgoda na wykorzystanie ujawnionych narracji w celach badawczych. Najczciej sytuacja ta ma formu wywiadu w ktrym wszyscy uczestnicy rozmowy maj wiadomo swojego statusu. Z kolei, gdy folkloryci pracuj nie w terenie, w ywych interakcjach, ale na tekstach takich, jak przysowia, bajki, dowcipy czy inne potoczne opowieci, korzystaj z zespou narracji, ktre poprzez swj oglnodostpny charakter nie stanowi niczyjej indywidualnej wasnoci krc w przestrzeni wsplnej. W obydwu tych sytuacjach badacz wydaje si w duej mierze funkcjonowa poza pytaniem o etyczne i prawne prawa do tekstw, ktre zdoby i ktre nastpnie wykorzystywa bdzie w zupenie odmiennym od ich pierwotnego kontekcie. Badacz przejaww cyberkultury, jeli materia zdobywa w bezporednich interakcjach zada musi sobie pytanie czy powinien w proces badawczy wczy deklaracj badawczego celu kontaktu. Jest to pytanie, ktre nie pozostaje bez wpywu na otwarto rozmwcw, a w konsekwencji dostpno materiaw. Dlatego te jednym z waniejszych elementw postpowania badawczego jest opracowanie strategii wejcia w grup zasygnalizowania swojej obecnoci i jej celu w taki sposb, by ujawniajc swoj tosamo nie zniechci czonkw spoecznoci do kontaktu. W strategii wczania si w grup przyj mona take stosowany w real life plan wielostopniowego kontaktu: w pierwszej kolejnoci z postaciami penicymi w grupie funkcj opinion leaders w spoecznociach online takimi osobami mog by zaoyciele i administratorzy portali czy najaktywniejsi, cieszcy si popularnoci i/lub uznaniem pozostaych uczestnikw czonkowie grupy. Oni s staj si dla badacza swoist przepustk do samej grupy, instancj polecajc kontakty (ktre w podobnej sytuacji najczciej zbierane s metod kuli niegowej). Niewykluczone

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

jednak, e spoeczno nie bdzie yczya sobie obecnoci badacza i odmwi wsppracy1. Drugim problematycznym wtkiem jest pytanie o wasno umieszczonych w Internecie wypowiedzi, a w szerszym kontekcie o to, czy rodowisko nowych technologii, Internet, szczeglnie w wersji 2.0, jest przestrzeni prywatn czy publiczn. Konsekwencje odpowiedzi na tak postawione pytanie s dla cyberfolkloru konstytutywne, podpowiadaj bowiem czy i po ktrych sferach badacz moe porusza si swobodnie i korzysta bez prawnych i etycznych obostrze. Jak wspominaam wyej w real life, teksty wystpujce poza kontekstem pojedynczej wypowiedzi umieszczone s w sferze wsplnego funkcjonowania, pozbawionego zastrzee prawnych (i etycznych) dotyczcych wasnoci i zwizanej z ni praw. Nowy wymiar sytuacji badawczej wymaga od badacza pewnej dozy wiadomoci dotyczcej prawa wasnoci w Sieci. Klasyczna sytuacja folklorystyczna nie dostarcza zbyt wielu sytuacji w ktrych podda w wtpliwo mona wasno zdobywanego przez folkloryst materiau. Jako, e jest on (najczciej) czci kultury oralnej status jego wasnoci w zasadzie nie jest podnoszony naley on do caej spoecznoci, jest wsplny, a wic cytowa go mona i poddawa analizie w sposb dowolny. Podobnie w przypadku tekstw i narracji uzyskiwanych w czasie wywiadw prawo do ich uycie i wykorzystanie przez badacza jest wpisane w sam sytuacj interakcji midzy badaczem a respondentem. Wanie po to opowiada on badaczowi, by jego opowieci podda dalszemu uyciu. Czsto intencj opowiadajcego jest zachowanie gincych czy ju nieuytkowanych przez innych czonkw grupy, na przykad modsze pokolenie, form wasnej kultury, a zatem kontakt z folkloryst (czy etnografem) przedstawia dla respondenta pewn autonomiczn warto, suy jego, i jego grupy celom -

Na gruncie netnografii przykady nieundago wejcia w grup mnoy w podrcz niku Netnogrpahy. Doing Ethnographic Research Online Robert Kozinets, wskazujc na przykady subwersyjnych praktyk uytkownikw wykazujcych wobec badaczy usiujcych zebra cybermateria zoliwo czy nawet wrogo.
1

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

nie tylko badaczowi. Sytuacja badawcza jest na tyle rozpoznana i oswojona, role w niej rozpisane, e funkcjonuje na zasadzie oczywistoci. Nie jest ona jednak tak klarowna w badaniu prowadzonym w Sieci. Przede wszystkim badacz ma do czynienia z narracjami, ktre najczciej nie funkcjonuj w zawieszeniu, ale pojawiaj si w kontekcie, ktry z punktu widzenia pniejszego wykorzystania materiaw moe by kopotliwy. Treci, zdjcia, dziaania podejmowane w ramach forw dyskusyjnych prowadzonych przez portale internetowe, treci umieszczane przez uytkownikw portali spoecznociowych s niezwykle pocigajcym terenem bada zarwno dla etnologa jak i folklorysty, zastanowi si jednak trzeba czy z tego rezerwuaru moe korzysta w sposb dowolny. Czy waciciele owego cyfrowego terenu nie zastrzegaj sobie prawa do dysponowania jego zawartoci, czy nie ograniczaj moliwych wykorzystania owych treci. Niejednokrotnie to oni s de facto wacicielami zamieszczanych tam wypowiedzi, teksty publikowane na blogach chronione bywaj prawami autorskimi. W obrb zainteresowa badaczy Sieci wej musz take zagadnienia prawne, ochrony wasnoci intelektualnej, ktre do tej pory interesoway ich w bardzo ograniczonym zakresie. Cech kultury oralnej, w jakiej funkcjonuje tradycyjna folklorystyka jest wsplnotowa wasno tekstw folkloru, dla ktrych gawdziarze i opowiadajcy s zaledwie medium, nonikiem. Teksty jakkolwiek indywidualizowane, i z autorem niejednokrotnie istotnie i z nazwiska fukncjonujacym w sferze publicznej, s swoicie pojtym rezerwuarem dbr wsplnych, z ktrych badacz moe dowolnie korzysta, cytowa, poddawa rozlicznym operacjom analitycznym i w kocu opublikowa. Takiej swobody zdaje si nie mie badacz e-folkloru, ktry pracujc na opublikowanym sowie musi zadba o zgodno swoich aktywnoci z obostrzeniami prawnymi. Koniecznoci w pracy badaczy internetowych kultur i spoecznoci jest znajomo regulaminw cyfrowego terenu, a proces badawczy uzupeniony by powinien uzyskaniem zgody jego wacicieli lub administratorw na wykorzystanie zebranych materiaw.

10

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

Moliwo zastosowanie CAQDAS

Badacz cyberfolkloru ma do czynienia z tekstami, ktre ju w momencie zbierania maj posta danych elektronicznych. To teksty, obrazy, materiay audiowizualne, ktre same w sobie ze wzgldu na mechanizmy dystrybucji - maj form cyfrow. Warto zastanowi si, czy nie zastosowa do ich obrbki programw cyfrowych typu CAQDAS (Computer Assisted Qualitative Data Analysis System), ktrym dane takie bardzo atwo si poddaj. Na rynku dostpnych jest wiele programw wspomagajcych jakociow analiz danych niektre z nich obok analizy tekstu umoliwiaj wykonywanie czynnoci analitycznych rwnie na obrazach. S one stosunkowo atwe w uyciu i automatyzuj dziaania, ktre folkloryci i etnografowie podejmowali na uprzednio zdigitalizowanych materiaach w programach tekstowych np. Wordzie. Programy te wykonuj automatycznie zadania, ktre w wersji analogowej lub pautomatycznej (jak samodzielna praca z plikami doc.) angauj duo czasu i wysiku, jak wyszukiwanie fraz i sw, kodowanie tekstw, pozycjonowanie kodw w tekcie (powtrzenia czy ssiadujce elementy) umoliwiajc jednoczenie prowadzenie rwnolegych notatek. Warto jednak mie na uwadze, e programy takie najwiksz skuteczno maj w przypadku obszernego materiau (np. wywiadw narracyjnych). Cyfrowa posta tekstw e-folkloru oraz ich podatno na aktywno rankingow, liczenie i katalogowanie kusi zastosowaniem paradygmatu ilociowego. Technologia umoliwia dosowne zmierzenie popularnoci (iloci odson czy polubie na Facebooku), ledzenie ich przemieszczania si. Jest to paradygmat stosunkowo rzadko stosowany w mikkich badaniach dziaa kulturowych, ktry warto rozway jako kolejny element warsztatu cyberfolklorysty.

11

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

Strategie budowania wiarygodnoci

Istotn skadow folklorystycznych narracji s formuy uwiarygodniajce opowie. To mniej wicej stae zwroty, ktrych zadaniem jest odniesienie do zewntrznej wobec opowiadajcego instancji, potwierdzajcej prawdziwo narracji: moe to by znajomy bd krewny ktry rzekomo by naocznym wiadkiem opowiadanego zdarzenia. Mog to by (najczciej w przypadku legend miejskich) media, ktre doniosy o opowiadanym zdarzeniu (przeczytaem o tym w gazecie, mwili o tym w telewizji). Opowiadajcy moe w kocu przywoa wasne dowiadczenie, a wic rzeczywisto jako figur uwiarogodnienia narracji (byem tam, widziaem na wasne oczy). Narracje cyberfolklorystyczne mechanizmw uwiarygodniania opowieci nie s pozbawione, chocia przejawiaj si ona w zupenie odmienny sposb ni w folklorze tradycyjnym, pojawiajc si nie tyle w tekcie, co poza nim, w sferze technologii. Stanowi ona dodatkow instancj znaczc, dlatego te powinna rwnie stanowi przedmiot pilnej obserwacji i interpretacji cyberbadacza. Podobnie jak wspomniane wyej budowanie poczucia wsplnoty i partycypacji strategie uwiarygodniania narracji realizowane s na poziomie narzdzi dostpnych w rodowisku funkcjonowania cyberfolkloru. Rozpoznaj dwa mechanizmy uwiarygodniania cyberopowieci. Pierwszy nazwaam systemowym mechanizmem uwiarygodnienia, w ktrym platforma (cyberrodowisko) dysponuje mechanizmami rnicujcymi uytkownikw, ktre tworz swoist hierarch osb bardziej i mniej wiarygodnych. Zasad rankingu uytkownikw doskonale egzemplifikuj wspomniane portale podrnicze, gdzie nowy uytkownik zachcany jest do wskazania krajw, ktre odwiedzi informacja o ich iloci jest wywietlana w profilu uytkownika (na odysei.com w postaci mapy wiata z zaznaczonymi odwiedzonymi krajami, na geolog.pl za w postaci punktw procentowych i listy flag odwiedzonych pastw). Co jednak ciekawe (w
12

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

przypadku portalu odyssei.com) to nie kompetencja podrnicza mierzona iloci odwiedzonych krajw jest wyznacznikiem pozycji spoecznej (i spoecznego zaufania), poniewa w gruncie rzeczy odwiedzone kraje w rankingu si nie licz zasadniczym elementem i podstaw statusu jest aktywno w ramach portalu. To ona jest punktowana na podstawie skrupulatnie okrelonych zasad, gdzie najwyej cenionym wkadem w rozwj spoecznoci jest opublikowanie relacji z podry. Aktywno w spoecznoci i udzia w jej funkcjonowaniu jest waniejszym elementem oceny ni podrnicze dowiadczenie. Jest jednak grupa uytkownikw wymykajca si rankingowemu rygorowi - obejmuje podrniczych VIPw, a wic postaci nie tyle zasuone dla spoecznoci czy biorce udzia w jej funkcjonowaniu, ale podrniczych celebryci funkcjonujcych w masowej (czsto telewizyjnej) cyrkulacji popularnych narracji podrniczych. Drugi mechanizm uwiarygodniania nazwaam indywidualnym, take polega na rankingu tym jednak razem to nie autor, ale sama opowie poddawana jest spoecznej ocenie. W przypadku przywoanego portalu odysei.com kady wpis-opowie z podry moe by oceniony poprzez przyznanie jej gwiazdek, moe take zosta polecony na innych portalach, przez co uytkownicy zawiadczaj o jego wartoci oraz wiarygodnoci, uruchamiajc jego ponadsieciowy obieg. W podobny sposb wdruj poprzez rne platformy zdjcia i filmy, przemieszczane przez Internautw midzy serwisami kwejk.pl, demotywatory.pl, serwisami spoecznociowymi wprawiajc je w ruch wedug strategii polecenia i udostpnienia. Zatem zarwno jak w przypadku tradycyjnych narracji folklorystycznych enarracje take poddawane s strategiom podnoszcym ich wiarygodno (czsto poprzez uruchamianie mechanizmw ich popularyzacji), cho rozgrywaj si one nie w obrbie tekstu, ale poza nim w przestrzeni technologii, poprzez narzdzia i aplikacje pozwalajce spoecznoci dywersyfikowa teksty pod wzgldem wiarygodnoci. To sprawia, e badacz wykazywa musi czujno nie tylko wobec zawartoci samego tekstu (czy bdzie to tekst pisany, czy zdjcia, czy materia audiowizualny), ale i sposobu
13

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

jego funkcjonowania w sieciowym rodowisku. Technologia rozumiana jest tu nie tylko jako dostarczyciel pola dla folklorystycznej ekspresji, ale i specyficzne rodowisko w ktrym teksty te s konsumowane, powtarzane i przetwarzane oraz zestaw strategii jego modyfikacji.

Wariatywno a innowacja w e-folklorze

Teksty cyberfolkloru z racji rodowiska ich kreacji i rozpowszechniania maj cyfrow form, przez co w niejako naturalny sposb poddaj si aktywnociom zwizanym ze specyficznie cyberfolklorotwrczym dziaaniem: powieleniem i udostpnieniem, krc w globalnej sieci.

Cyberfolklor kry w sieci nie tyle poprzez aktywno powtrzenia (jak miejska legenda czy dowcip) bd przepisania (jak acuszkowe listy szczcia). Powielany jest w sposb na poy automatyczny, dziki technologii czynicej udostpnianie tekstw audiowizualnych niezwykle prostym. Przykadem takiej folklorystycznie podnej przestrzeni jest midzy innymi YouTube, ktry zrewolucjonizowa audiowizualn aktywno internautw poprzez niesychane uproszczenie umieszczania materiaw filmowych w Sieci. W ten sposb przez oddanie przestrzeni poszerzonej o kolejny wymiar w rce internetowego ludu pojawiy si nie tylko nowe teksty cyberfolkloru, ale nowe formy folklorystycznej aktywnoci zwizane z ich fluktuacj w kulturowej przestrzeni. Warsztat e-folklorysty powinien obejmowa nie tylko rozpoznawanie obiektw cyberfolkloru, ale i wykazywa czujno wobec nowych form jego funkcjonowania w obiegu spoecznym. w obieg analogicznie jak w przypadku tradycyjnych tekstw folkloru zasadza si na spoecznej obiektywizacji, ktrej silnikiem jest nadawanie tekstowi komunikacyjnego pdu tym razem w globalnej skali. ywotno e-folklorowych tekstw bywa bardzo krtka, a sfera ta cechuje si du dynamik. Popularno poszczeglnych tekstw sterowana moe by

14

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

umieszczaniem linkw do nich w popularnych serwisach np. mediach spoecznociowych czy tradycyjnych witrynach. Egzemplifikacj globalnego funkcjonowania tekstu i innowacyjnego

potencjau internautw moe by zawrotna (i nieprzewidziana) kariera piosenki modawskiego zespou O-Zone pt. Dragostea din tei, ktrej teledysk pojawi si w serwisie YouTube w 2003 roku i ju na pocztku kolejnego roku uzyska (zaskakujc) popularno we Woszech, a z czasem w reszcie Europy. Hit powdrowa dalej do Japonii, gdzie doczeka si alternatywnego animowanego teledysku, ktry take uzyska spor popularno w serwisie YouTube, przechodzc kolejn transformacj tym razem w Stanach Zjednoczonych, gdzie za spraw modego internauty Garyego Brolsmy nabra nowego rozpdu w zmienionej formie. Tym razem cieka dwikowa modawskiego hitu posuya ekspresji Amerykanina, ktry udostpni na YouTube webcamowy film, w ktrym odpiewuje emitowan z offu piosenk naladujc jednoczenie ruchy animowanych bohaterw japoskiej wersji jej teledysku. Numa numa (pod takim tytuem film funkcjonuje w Sieci) uzyskuje niezaleno od swych pierwowzorw, zyskujc ogromn popularno (mierzon iloci odtworze w serwisie YouTube, jak i polece na serwisach spoecznociowych i blogach) i staje si zaczynem nowej folklorystycznej aktywnoci. Internauci naladuj Garego nagrywajc wasne wersje Numa numa, w Sieci pojawia si fala webcamowych teledyskw rejestrujcych radosn ekspresj internautw pochodzcych z rnych kontekstw geograficznych, kulturowych czy jzykowych a wszyscy tacz w rytm Dragostea din tei. Wspomnian skadow e-folkloru jest zatem nie tylko mechanizm przeksztacania pierwotnego tekstu, jego obrastanie ladami kolejnych uytkownikw, ale w nie mniejszym stopniu praktyka wprowadzania tekstw w globaln cyrkulacj: udostpnianie ich na platformach spoecznociowych, polecanie, przesyanie, a w kocu rejestrowanie ich popularnoci przez media oficjalne (jak prasa, telewizja) co jeszcze bardziej dynamizuje ich popularno.
15

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

Tej aktywnoci najbliej jest chyba do klasycznej sytuacji powstawania tekstw folkloru, ktrej niezbywalnym i de facto definiujcym elementem jest proces spoecznej obiektywizacji tekstu, w ktrym albo zyskuje on akceptacj czonkw spoecznoci i zaczyna (poprzez powielanie w opowieciach) y w jej ramach albo umiera zapomniany w momencie, gdy nie wchodzi do popularnego repertuaru. W podobny sposb odczyta mona praktyk umoliwion przez usieciowenie nowych mediw. Zabawny film znaleziony na YouTube mona ju na poziomie platformy udostpni na Facebooku, gdzie znw bdzie on udostpniany, lubiany przez innych uytkownikw w ten sposb bdzie on kry w sieciowej spoecznoci, tak, jak w przestrzeni werbalnej kr dowcipy, plotki czy miejskie legendy. wiadomo takich i podobnych mechanizmw, ale i rodkw za pomoc ktrych owa cyrkulacja jest mozliwa wydaje si by nieodzownym elementem pracy terenowej efolklorysty. Nowe formy medialne przynosz z sob nowe formy ekspresji, nowe sposoby bycia we wsplnocie, nowe wzory komunikowania si oraz nowe tosamoci wszystkie te wiee zjawiska domagaj si w mojej ocenie nowych form analizy oraz nowego paradygmatu, ktry uchwyciby nie tylko ich analogiczno wobec rozpoznanych ju zjawisk kulturowych rzeczywistoci offline, ale pozwoli dostrzec i podda analizie take specyficzne mechanizmy kulturowej oraz spoecznej aktywnoci. Cyberfolklor na niespotykan offline skal pozwala stworzy now wsplnot afektu. Technologia w ktrej pojawia si dany folklorystyczny artefakt pozwala nie tylko na bardzo prost jego multiplikacj warunek wczenia go w repertuar motyww (globalnego) obiegu, ale umoliwia take edytowanie go: komentowanie, powtarzanie, odtwarzanie, przerabianie. Mechanizm innowacyjnoci i dostarczania wsplnej przestrzeni wariantw tekstu przypadkowego (ktry modelowym staje si niejednokrotnie z dnia na dzie) jest pochodn aplikacji umoliwiajcych prost i powszechnie dostpn edycje materiaw tekstowych i audiowizualnych.

16

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

Ostatnia, postulatywna, uwaga dotyczy osmotycznoci granic midzy efolklorem i cyberetnografi. Podobnie jak starsze siostry: folklorystyka i etnografia, s one cile ze sob zwizane. Ich wsplne zaplecenie jest tak bliskie, e niejednokrotnie trudno jednoznacznie rozrni pierwiastek folk od pierwiastka etno. Etnologia i folklorystyka wchodz dzi w obrb szeroko pojtej antropologii kultury badajc peryferia, marginalia i teksty wyklte (Pessel, 2005). Podobnie warsztat e-folklorysty bardzo podobny jest do tego, jakim posuguje si cyberetnograf. Obywa paradygmaty zlewaj si w rodzaj antropologicznej refleksji nad Sieci. Czsto e-folklor nie przestaje by refleksj nad jzykiem, obiegiem pewnych uspoecznionych tekstw, ale staje na poy antropologicznym badaniem sieciowych spoecznoci przykadem mog by analizy pochodzce ze zbioru Folklor w dobie Internetu jak tekst Anny Brzeziskiej powicony ju w tytule kobiecej spoecznoci internetowej (Brzeziska: 2009). Autork nie mniej ni jzykowe formy uywane przez internautki interesuje funkcjonowanie samej grupy zawizywanie si i trwanie formowej spoecznoci. Wydaje si, e najlepszym rozwizaniem dla dziedzin podejmujcych analiz sieciowych cyberkultur jest powoanie doycia wsplnego paradygmatu, ktry obejmie substancjalnie odmienne od zanurzonych w real life e- i cyber- dziedziny, umoliwiajc im wypracowanie wsplnego warsztatu i budowanie silnej pozycji. By moe czas nie tyle na e-folklorystyke czy cyberetnografi, ale dziedzin totaln antropologi wirtualnoci?

Bibliografia:

Aug M. (2010). Nie-miejsca, hipernowoczesnoci, Warszawa.

wprowadzenie

do

antropologii

Brzeziska A. W. (2009), Ig i nitk, czyli o kobiecej spoecznoci internetowej, [w:] Gaczarczyk G. i Grochowski P. (red.), Folklor w dobie Internetu, Toru.
17

E-, CYBER- FOLKLOR. NOWY PARADYGMAT BADANIA NOWYCH MEDIW?

Kowalski P. (1990). Wspczesny folklor i folklorystyka: o przedmiocie poznania w dzisiejszych badaniach folklorystycznych, Wrocaw. Kozinets R. (2010). Netnography. Doing Ethnographic Research Online, Los Angeles-London. Pessel W. (2005). Ksiycowe bajeczki spod wycieraczki. Wstp do badania biletw agencji towarzyskich w Warszawie, [w:] Mianecki A., Osiska A., Podziewska L. (red.) Folklor w badaniach wspczesnych, Toru.

18