Proces Radovana Karadicia w 2012 r.

, a problem serbskiej odpowiedzialnoci za wojn w Boni i Hercegowinie

Jednym z negatywnych symboli trwajcej w latach 1992-1995 wojny w Boni i Hercegowinie sta si byy prezydent powstaej na pocztku 1992 r. Republiki Serbskiej (Republika Srpska, RS) w BiH Radovan Karadi Oprcz gwnodowodzcego Armii Republiki Serbskiej w Boni (Vojska Republike Srpske, VRS) generaa Ratko Mladicia, zwanego Rzenikiem Bakanw czy Katem Srebrenicy, jest on traktowany jako

jeden z gwnych zbrodniarzy wojennych nie tylko wojny boniackiej, lecz rwnie wojny w byej Jugosawii jako caoci. Na przestrzeni kolejnych miesicy 2012 r., a szczeglnie sierpnia, wrzenia i pocztku padziernika, jego proces toczcy si przed Midzynarodowym Trybunaem ds. Zbrodni Wojennych w byej Jugosawii (ICTY) wszed w now faz, tj. Nr 98 / 2012 081112 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna formalnie rozpocza si obrona Karadicia, cho zapewne cao postpowania jest jeszcze do daleka od finau i wyroku skazujcego. Od kilkunastu lat jest on postrzegany nie tylko za spraw potnych zachodnich mediw i opinii publicznej jako ten, ktry przyczyni si do wybuchu i eskalacji konfliktu boniackiego, tragedii towarzyszcej kilkuletniemu serbskiemu obleniu Sarajewa oraz masakry dokonanej przez wojska Mladicia na Boszniakach w Srebrenicy (lipiec 1995 r.). Autor: Lekarz-psychiatra, autor kilku tomikw poezji sta si jedn z waniejszych postaci postjugosowiaskiej sceny politycznej, a od 1989/1990 r. przewodniczcym bardzo istotnej Serbskiej Partii Demokratycznej (SDS) i przede wszystkim od 1992 r. prezydentem powstaej wwczas Republiki Serbskiej w BiH.

Dariusz Wybranowski
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Gwnym celem politycznym R. Karadicia stao si rozszerzenie granic Republiki Serbskiej i poczenie z Federacyjn Republik Jugosawii, co dao podstaw do licznych oskare o ch utworzenia razem ze Slobodanem Miloeviciem Wielkiej Serbii. R. Karadi obawia si bardzo zdominowania Boni przez Muzumanw i Parti Akcji Demokratycznej (SDA) Aliji Izetbegovicia. Polityka tego i jego ugrupowanie Serbowie uwaali bowiem za fundamentalistw islamskich oraz przypisywali im ch zbudowania w Boni i Sandaku pastwa muzumaskiego. Upadek polityczny R. Karadicia w latach 1996-1997 by konsekwencj zmiany konstelacji politycznej po ukadzie w Dayton i postawienia go przez Zachd w stan oskarenia za zbrodnie wojenne, podobnie jak Ratko Mladicia i znaczcej grupy serbskich politykw i wojskowych. W latach 1997-2008 byy prezydent, podobnie jak i genera Mladi, ukrywa si, cho nieoficjalnie byo wiadomo, e korzysta z dyskretnej ochrony serbskich sub i prominentnych politykw z Belgradu. Jego aresztowanie jako doktora Dragana Dabicia, lekarza medycyny alternatywnej nastpio w lipcu 2008 r. i dla byej ju prokurator ICTY Carli del Ponte, ktra wczeniej rozpocza prowadzenie jego sprawy i oskarenia, by to wielki dzie (podobnie jak dla mediw i tzw. opinii publicznej). Przekazanie Karadicia do Hagi byo jednym z elementw polityki zagranicznej wczesnego prezydenta Borisa Tadicia zmierzajcej do integracji Serbii z UE. Miao te wymiar wizerunkowy dla prowadzonej kampanii wsparcia Belgradu w jego dziaaniach przeciw proklamowanej w lutym 2008 r. jednostronnej deklaracj i niezalenoci Kosowa. Szeroko rozumiany konflikt jugosowiaski (a zwaszcza niedugo potem kosowski z lat 1997-1999) by jednym z najbardziej skomplikowanych pod wzgldem dynamiki wydarze konfliktw etniczno-wyznaniowych Europy schyku XX w. Stworzony na potrzeby wielkiej polityki i wsparcia muzumaskich Boszniakw i katolickich Chorwatw przez Zachd wizerunek konfliktu boniackiego wyranie wskazywa na Serbw jako jedynych winnych i agresorw. Okrelano ich szczeglnie chtnie i czsto jako zbrodniarzy wojennych czy tych, ktrzy byli odpowiedzialni za czystki etniczne i wszelkie nieprawoci. Propaganda Zachodu i przeciwnikw Serbw wolaa nie przyznawa wtedy dla dobra sprawy, e czystki etniczne i zbrodnie wojenne stosoway wszystkie wojujce strony, a nie tylko siy serbskie. Lansowany powszechnie medialny i filmowy obraz wydarze powstawa nie tyle zawsze i wszdzie w zgodzie z realnymi wydarzeniami i czynami poszczeglnych

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

politykw, co z potrzebami i interesami mocarstw, tj. USA i innych krajw zachodnich bdcych protektorami Chorwatw i Boszniakw, czy obiektywnego i dogbnego zbadania zgodnoci Rosji aktywnie wspierajcej faktycznej dziaalnoci i Serbw jako swych aliantw bakaskich. Istnieje zatem absolutna konieczno odpowiedzialnoci politycznej Radovana Karadicia podczas wojny lat 1992-1995, a take i innych serbskich politykw i wojskowych, a nie bezkrytycznego powielania obrazu i ocen czy kreowania jego sylwetki i minionej dziaalnoci na potrzeby newsw lub eventw majcych podgrza emocje, a nie suy rzetelnemu wyjanieniu czynw i wydarze. Mona stwierdzi, e w konterfekt medialny okaza si z punktu widzenia polityki (lecz ju nie etyki) suszny, bo wyjtkowo skuteczny. Pomg on przeciwnikom Serbw wygrywa t wojn najpierw propagandowo i psychologicznie, a nastpnie zbudowa klimat i wsparcie ze strony wiatowej opinii publicznej dla interwencji NATO (operacja Deliberate Force). Dopomoga ona zwyciskiej ofensywie muzumasko-chorwackiej we wrzeniu-padzierniku 1995 r., ktra zagrozia politycznej egzystencji Republiki Serbskiej. Propagandowy i emocjonalny obraz, jaki od dawna obcia byego prezydenta Republiki Serbskiej i inne znaczce postaci strony serbskiej, utrudnia ustalenie stopnia ich rzeczywistej odpowiedzialnoci karnej. To jednak zadanie nie tylko dla prawnikw, historykw czy politologw, ale i medioznawcw. Bowiem w znacznej mierze to propaganda utrwalia obraz konfliktu i jego stron oraz poszczeglnych postaci, take Radovana Karadicia oraz innych wpywowych politykw prezydenta Federacyjnej Republiki Jugosawii Slobodana Miloevicia, jako czarne charaktery, natomiast prezydenta BiH Aliji Izetbegovicia czy prezydenta Republiki Chorwacji Franjo Tudjmana, bdcych klasycznymi autokratami, kreowano na demokratw czy ofiary agresji i ukrywano skrztnie ich prawdziwe oblicza. Dla potrzeb zachodniej machiny propagandowej wspierajcej Boszniakw i Chorwatw w ich walce z Serbami zarwno Radovan Karadi i jeszcze bardziej Ratko Mladi doskonale si do tej negatywnej roli nadawali. Pierwszemu przypisywano realizacj idei Wielkiej Serbii, wsparcie dla polityki czystek etnicznych i jednolitego etnicznie pastwa serbskiego w BiH, oblenia Sarajewa i kwestii Srebrenicy. Natomiast drugi z nich sta si twarz medialn serbskich zdobyczy w Boni, ktre objy w szczytowym momencie 70-72% powierzchni republiki, walk o Sarajewo, przypisano go do praktycznie wszystkich zbrodni wojennych popenionych przez siy VRS i oddziay paramilitarne (paravojnici). Genera sta si ywym symbolem caego za jakie wydarzyo si w Srebrenicy.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Racje, jakie wyznaczaa polityka Zachodu podczas wojen chorwackiej i boniackiej sprawiy, e znacznie pniej i w mniejszej liczbie przed oblicze ICTY trafili politycy muzumascy i wysi oficerowie Armii Republiki Boni i Hercegowiny (np. Sefer Halilovi, Amir Kubura, Mehmed Alagi czy Naser Ori) oraz Chorwaci (m.in. Tihomir Blaki czy wspomniany ju genera Gotovina). W wizieniu holenderskim w Scheveningen i przed skadem sdziowskim w Hadze znalaz si Slobodan Miloevi, natomiast nigdy nie zostali osadzeni tam ani nawet oskareni nieyjcy ju prezydenci, boniacki Alija Izetbegovi czy chorwacki Franjo Tudjman, ktrych odpowiedzialno za wybuch konfliktu nie wydawaa si znaczco mniejsza. O ile wina Serbw i sprawa ich odpowiedzialnoci najpierw w latach 19911995 i w konflikcie w Kosowie zdawaa si absolutnie przesdzona, o tyle przeprowadzone ledztwa i badania rnych zbrodni dokonanych rzekomo na Albaczykach wyranie wskazay, e cz z nich okazaa si medialn mistyfikacj i manipulacj. Potrzeb zachowania ostronoci w ferowaniu atwych wyrokw ukaza jednak przede wszystkim przebieg procesu Slobodana Miloevicia (2001-2006), ktry okaza si spraw bardzo niejednoznaczn. Rwnie w przypadku Karadicia i jego roli szereg spraw wymaga dokadnego zbadania. Trudno go nazwa absolutnie niewinnym co do wszystkich stawianych mu zarzutw, bo nie mg, czy jak si wydaje nie chcia powstrzyma prowadzonych na znaczc skal akcji czystek etnicznych, ktrym towarzyszyy liczne akty przemocy czy wyrzucanie si ludzi z dotychczasowych siedzib zamieszkania, lub e nie wiedzia o tworzonych przez Serbw obozach koncentracyjnych (tworzyy je wszystkie wojujce strony). Spraw do dogbnego wyjanienia jest natomiast kwestia odpowiedzialnoci byego prezydenta RS za wydarzenia w Srebrenicy, gdzie osob znacznie bardziej bezporednio winn za to co si tam stao w lipcu 1995 r. jest wyranie genera Mladi i jego oficerowie, a zwaszcza obecne tam serbskie oddziay paramilitarne, m.in. Skorpiony. Wnioski kocowe: 1. Upyw czasu i przemijanie gwnych aktorw czy uczestnikw wojny boniackiej coraz bardziej bdzie utrudnia odpowied na niektre pytania dotyczce tamtejszych wydarze. Zgromadzony ogromny materia dokumentalny i filmowy oraz literatura problemu daj nadziej na nowe ustalenia. S to wszystko narzdzia, ktre oprcz zebranych zezna wiadkw mog pomc ustali rzeczywist win/winy Radovana Karadicia i innych oskaronych o zbrodnie wojenne Serbw. Naley jednak pamita, e s oni czci skadow znacznie szerszego zjawiska odpowiedzialnoci za okruciestwa i nieprawoci, jakie zaistniay w toku lat 1992-1995 z udziaem nie tylko Serbw, ale i Boszniakw oraz Chorwatw.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

2. Ogrom materiau dowodowego, tj. setki tysicy stron akt, ale take dziaania prawnikw i samego oskaronego R. Karadicia, skwapliwie wykorzystujcych kwestie proceduralne i wszelkie sprawy wtpliwe, nie bd sprzyja szybkiemu rozstrzygniciu i wydaniu wyroku. Wskazuj na to m.in. propozycje zoone przez Karadicia rozpoczcia na nowo procesu z uwagi na opnianie dostarczania materiau wiadczcego na jego korzy czy korzystnych dla niego zezna wiadkw, ktre jednak zostay we wrzeniu 2012 r. odrzucone przez Trybuna. Mimo i byy prezydent RS nie korzysta formalnie z obrocy, to jednak na jego rzecz pracuje znaczna grupa prawnikw. 3. O ile za spraw propagandy i mediw zachodnich, czy niechtnych mu boszniackich i chorwackich, obraz wspomnianego serbskiego polityka zosta ju dawno okrelony negatywnie, a jego wina przesdzona, o tyle jego odpowiedzialno karna w opinii Serbw nie jest tak oczywista ani rozoona rwnomiernie. Politycy w Belgradzie i niektrzy z Banja Luki postrzegaj Karadicia (i innych) jako zowrogi symbol z przeszoci, relikt nacjonalizmu i czystek etnicznych, ktry nie suy nie tylko systematycznie budowanemu wizerunkowi Serbii jako kraju normalnego czy chccego zerwania ze z, wojenn przeszoci. Brak dostatecznego rozliczenia ze stosunkowo niedawn histori, osdzenia winnych i ich skazania, najlepiej na doywocie albo na bardzo wysokie wyroki w zdecydowany sposb utrudnia Serbom drog ku Europie i dalszej integracji z Bruksel i UE. Natomiast tzw. szeroka opinia publiczna, tak w Serbii, jak i w samej RS czy diasporze serbskiej, postrzega byego prezydenta RS jako jednego z serbskich patriotw i bohatera (podobnie jak i Ratko Mladicia) niesusznie przeladowanego przez dyspozycyjny wobec Waszyngtonu zachodni sd na podstawie sfabrykowanych dowodw. Ocena ich postaci to take kwestia pokoleniowa, bo o ile dla starszych wydarzenia z lat 90. i wczeniejszych nadal s spraw istotn, to w przypadku modszego pokolenia, ktre albo byo dziemi, albo urodzio si ju pniej, osoby obu zbrodniarzy wojennych ju takich emocji nie wzbudzaj. 4. Za wizerunek Radovana Karadicia, tak negatywny jak i pozytywny, zarwno na Zachodzie, jak i w BiH czy w Serbii odpowiadaj bowiem w znacznym stopniu emocje i to one maj decydujcy wpyw na jego postrzeganie. W przypadku obu stron konfliktu boszniackiej i serbskiej praktycznie od pocztku dominuje przede wszystkim klasyczna mentalno plemienna, tj. dobro swoich i absolutne zo wroga. To ten czynnik i nagromadzone po obu stronach emocje i zaszoci, a take tragedia bliskich nie uatwiaj obiektywnych ocen czy ustaleniu odpowiedzialnoci.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

5. Sam fakt aresztowania Karadicia w 2008 r. czy generaa Mladicia w 2011 r. i wysanie ich obu do Hagi wynika nie tyle z prostej chci zadouczynienia pamici ofiar wojny i koniecznoci pocignicia do odpowiedzialnoci za popenione czyny, co raczej jest elementem do zoonej gry politycznej ze strony Belgradu. Priorytetem jest w tej mierze dalszy etap integracji z Uni Europejsk, za co Serbowie byli i s gotowi dokona korzystnej dla nich wymiany na zasadzie do ut des. Nie jest to tylko i wycznie cecha ich polityki. W 2005 r. zoona operacja chorwackich sub w kooperacji z zachodnimi umoliwia aresztowanie i wydanie do Hagi zasuonego, lecz oskaronego o zbrodnie wojenne w Krajinie generaa Ante Gotoviny, co byo wprawdzie decyzj spoecznie bardzo niepopularn, ale jednoczenie bardzo opacaln z punktu widzenia polityki zmierzajcej do przyszej akcesji tego kraju do UE, co ma nastpi w lipcu 2013 r. 6. Take w przypadku serbskim ujcie i postawienie przed obliczem ICTY Radovana Karadicia stao si wstpem do podpisania ukadu SAA (Stabilisation and Association Agreement) z Bruksel, a nieco pniejsze wydanie generaa Mladicia w 2011 r. poskutkowao nagrod w postaci przyznania Serbii w marcu 2012 r. na szczycie w Brukseli dugo oczekiwanego statusu kandydata do Unii.

Dariusz Wybranowski - historyk, pracownik naukowy Instytutu Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczeciskiego, czonek Komisji Bakanistyki PAN Oddzia w Poznaniu.

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Stowarzyszenie Instytut Zachodni.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6