You are on page 1of 7

Problemy z tosamoci obywateli Unii Europejskiej

Dyskurs o tosamoci europejskiej nie doprowadzi dotychczas zbyt daleko i utrzymuje wysoki poziom oglnoci, co przejawia si ju w kluczowej niemonoci zdefiniowania europejskoci. Spr o tre pojcia europejskoci ma swoj dug histori, ktrej jedyn chyba jednoznaczn konkluzj jest oczywista niezdolno do osignicia porozumienia w tej kwestii. Niemniej jednak nie jest to problem cile akademicki, a wrcz przeciwnie szczeglnie w czasach kryzysw integracji europejskiej staje si zasadniczym pytaniem politycznym o przyszo Europy. Tradycyjnie integracja systemowa budowanie instytucji, regulacji i struktur miaa pierwszestwo przed integracj spoeczn w szczeglnoci wypracowaniem wsplnej tosamoci i europejskiej sfery publicznej. Milczca teza praktyki integracyjnej wydawaa si zakada, e ta sabsza, spoeczna strona integracji bdzie stopniowo poda Nr 94 / 2012 081012 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna za systemowym liderem. Z drugiej strony, jeszcze na dugo przed obecnym kryzysem podnoszono gosy, e nadmierne rozejcie si tych dwch logik integracji grozi midzy innymi deficytem demokracji, a przez to i legitymizacji projektu europejskiego. W biecych okolicznociach kryzysu w dwjnasb zasadna wydaje si obawa, e proces integracji posunie si zdecydowanie za daleko i zbyt gboko, aby mc pozostawa w jakiejkolwiek proporcji wzgldem wtego, a by Autor: Piotr Cichocki Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski moe wrcz malejcego, potencjau europejskiej wsplnoty i solidarnoci spoecznej.

W kontekcie integracji europejskiej koncepcja tosamoci europejskiej pojawia si po raz pierwszy oficjalnie podczas szczytu europejskiego w Kopenhadze w 1973 r. Skonceptualizowana bya wwczas w odniesieniu do wsplnoty wewntrznych interesw, dziedzictwa i tradycji wczesnej grupy dziewiciu pastw, z uwzgldnieniem dynamicznego charakteru europejskiej unifikacji. Naturalnie w istocie dynamiczny charakter unifikacji spowodowa, e na przestrzeni trzech kolejnych dekad zbiorowo krajw czonkowskich znacznie si zwikszya nie tylko w sensie liczebnym, ale rwnie i jakociowym wprowadzajc daleko idc rnorodno kultury politycznej, tradycji i obyczajw. Poza tym sam charakter integracji uleg zmianie na tyle, e pojcie tosamoci europejskiej przestao by czym istotnym przede wszystkim dla rzdzcych podejmujcych ambitny midzyrzdowy projekt regionalny. Wrcz przeciwnie, potrzeba wyonienia si wsplnej i wzgldnie silnej tosamoci Europejczykw stao si jednym z zasadniczych wyzwa dla funkcjonowania europejskich instytucji politycznych. Szczeglnie silnie deficyt spoecznej legitymizacji i paneuropejskiej solidarnoci sta si natomiast widoczny w dobie obecnego kryzysu, kiedy to politycznym receptom mwicym wicej Europy przeciwstawia si na wielu polach spoeczny odwrt od romansu z Europ. Ju na pierwszy rzut oka niepokojce wydaj si w tym wzgldzie sondaowe wyniki opinii publicznej. Przykadem moe by osabienie wskanikw europejskoci obywateli krajw czonkowskich widoczne w badaniach Eurobarometru. W ramach pomiarw Eurobarometru stosuje si rne pytania sondujce tosamo Europejczykw. Do najbardziej oryginalnych naley nastpujce: Czy w najbliszej przyszoci widzi si Pan(i) jako...?. Tylko jedna odpowied spord tych wymienionych w kafeterii moliwa jest do wskazania: (1) Wycznie narodowo (np. Polak/Polka), (2) Narodowo i Europejczyk/Europejka, (3) Europejczyk/Europejka i narodowo, (4) Wycznie Europejczyk/Europejka, (5) Trudno powiedzie. Na poniszym wykresie zaprezentowano wyniki z wiosennej edycji Standardowego Eurobarometru w 2010 r. Dla przejrzystoci pominito na wykresie odpowied Trudno powiedzie, jak rwnie braki danych i odmowy odpowiedzi.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

Rysunek 1 Deklarowana preferencja identyfikacji politycznej w najbliszej przyszoci w poszczeglnych krajach czonkowskich UE (2010 r.)

rdo: opracowanie wasne na podstawie EB.73 (wiosna 2010).

We wszystkich waciwie pastwach czonkowskich Unii Europejskiej bliski zeru jest poziom deklaracji, i w przyszoci poszczeglni obywatele spodziewaj si posiada jedynie tosamo europejsk. W tym sensie wida wyranie, e tosamo europejska nie jest w zasadzie nawet rywalem dla tosamoci narodowej. Interesujce zrnicowanie pojawia si natomiast ze wzgldu na rejestrowany poziom ekskluzywnych deklaracji o identyfikacji jedynie narodowej. W wikszoci pastw czonkowskich kilkadziesit procent obywateli przewiduje utosamianie si jedynie z narodowoci. Chocia niewiele mniejsz kategori stanowi ci, ktrzy widz siebie jako przedstawicieli zarwno narodowoci, jak i europejskoci, to jednak jedynie niewielki odsetek artykuuje tak koniunkcj odwrotnie, akcentujc przede wszystkim europejsko. Nie oznacza to naturalnie, e europejsko rozumiana jest jako alternatywa dla narodowoci nie jest tak definiowana nigdzie waciwie chyba poza Angli, bo ju nawet nie w pozostaych krajach Zjednoczonego Krlestwa. Nie ma

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

jednak zasadniczo wtpliwoci, e w sytuacji rzeczywistego wyboru byaby dla wikszoci obywateli europejskich alternatyw zdecydowanie sabsz. Z tego punktu widzenia oczywiste wydaje si, e gdyby tosamo europejska miaa zosta spoecznie zdefiniowana jako antagonistyczna wzgldem tosamoci narodowych, to na poziomie wiadomoci spoecznej musiaaby si znale na straconej pozycji. Pozostaje przez to od lat w zgodzie z diagnoz Anthonyego Smitha, ktry w klasycznym artykule National identity and the idea of European unity stwierdzi ju przed dwoma dekadami, i sprzeczno pomidzy tosamoci europejsk, a istniejcymi tosamociami narodowymi, moe by bardziej pozorna ni rzeczywista. Zaley to w duej mierze od wyznawanej wersji doktryny narodowej. Wyniki te jednoczenie nie pozostawiaj zudze co do zasadniczo utopijnego charakteru marze o europejskoci jako prymarnym wymiarze tosamoci obywateli Unii Europejskiej. Marze takich, jak na przykad te wyraone w konstatacji Urlicha Becka: My Europejczycy, po dawnemu zachowujemy si tak, jak gdyby istniay Niemcy, Francja, Wochy, Holandia, Portugalia itd. Tymczasem nie ma ich ju, zamknite bowiem w granicach pastw narodowych centra wadzy i oddzielone od siebie spoeczne jednostki stay si nierzeczywiste. (...) W tym sensie, w jakim istnieje Europa, nie istniej ju Niemcy, Francja, Wochy itd., jakie trwaj nadal w ludzkich gowach i bogato ilustrowanych ksikach historykw. Ot wbrew systemowym okolicznociom tosamoci narodowe trzymaj si mocno pomimo, a czasem moe i wanie ze wzgldu na kryzys suwerennoci pastw. Jak to lapidarnie ujto w technokratycznym raporcie sprawozdajcym wyniki Standardowego Eurobarometru z 2010 r. (EB.73): narodowo pozostaje gwn determinant tosamoci Europejczykw. Wyniki uzyskane w 2010 r. s przy tym istotnie gorsze z punktu widzenia europeizacji w porwnaniu z 2005 r cho nie mona mwi o zapaci, to wyranie widoczny jest w tym wymiarze solidny krok wstecz.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Rysunek 2 Odniesienie wynikw przewidywanej deklaracji politycznej w najbliszej przyszoci w krajach czonkowskich UE w latach 2005 i 2010

rdo: opracowanie wasne na podstawie EB.73 (wiosna 2010) oraz EB.64 (jesie 2005).

Porwnanie wynikw uzyskanych w trakcie obecnego kryzysu z tymi sprzed piciu lat pokazuje, e pomimo zasadniczej stabilnoci postaw w obrbie krajw czonkowskich zauwaalny jest wzrost deklaracji identyfikacji wycznie narodowej w przewaajcej wikszoci spoeczestw. Przyrost przecitny dla caej Unii Europejskiej wynis 4 pp., czemu towarzyszy jednoczesny spadek wskazania na identyfikacj narodow i europejsk o 3 pp., przy stabilnie marginalnej popularnoci pozostaych moliwoci wymienianych w kafeterii pytania. Z drugiej strony, chocia mona wskaza na pojedyncze kraje, takie jak na przykad Czechy, gdzie zanotowano szczeglnie silny skok poparcia dla identyfikacji jedynie narodowej, to w przewaajcej mierze doszo do rwnomiernego przyrostu w wikszoci krajw czonkowskich. Innymi sowy, trudno doszukiwa si rnic pomidzy poszczeglnymi typami krajw wyrnianych ze wzgldu na rol odgrywan w obecnym kryzysie europejskich finansw publicznych. Mamy raczej do czynienia z oglnoeuropejskim krokiem wstecz na pozycje narodowe. Fenomen ten motywowany jest nie tyle na poziomie europejskiej sfery publicznej, lecz problemw formuowanych na rne sposoby przez narodowe sfery publiczne. W pewnym kontracie do opisanej zmiany nastrojw spoecznych stoj wyniki Eurobarometru Specjalnego Future of Europe (EB.76.4), ktry przeprowadzono w grudniu 2011 r. Zanotowano wwczas istotny wzrost wskaza na odpowied identyfikacja narodowa i europejska, przez co staa si ona na powrt nieznacznie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

bardziej popularna od wskazania jedynie na narodowo. Ta zamiana miejsc wynikaa ze zwikszenia o 5 pp. wskaza na odpowied narodowa i europejska przy jednoczesnym zmniejszeniu o 7 pp. wskaza na odpowied wycznie narodowa, przez co ta pierwsza moliwo zanotowaa poparcie na poziomie 46%, a druga opcja odpowiednio 39%. Zasadne jednak wydaje si traktowanie z pewnym sceptycyzmem tego nagego, niespodziewanego powrotu na pozycje sprzed obecnego kryzysu. Kopotliwe pozostaje przede wszystkim porwnywanie wynikw uzyskanych w ramach realizacji kwestionariusza Standardowego Eurobarometru z tymi pochodzcymi z Eurobarometru Specjalnego, powiconego specyficznie problemowi przyszoci Europy. Sekwencja pyta skoncentrowana na problemach i wyzwaniach stojcych przed integracj europejsk stawiaa respondenta w sytuacji zasadniczo odmiennej od tej, kiedy pytanie o poczucie przynalenoci narodowej lub europejskiej znajduje si w towarzystwie zupenie innych pyta. Dlatego te wynik ten naley traktowa jako jednorazowy raczej ni powtarzalny, a na weryfikacj wskaza EB.74. trzeba poczeka do kolejnej edycji Eurobarometru Standardowego, w ktrym znajdzie si to pytanie. Naturalnie trudno wyciga daleko idce wnioski na podstawie tak wtych przesanek, jak wyrwane z kontekstu wyniki sondaowe dotyczce odpowiedzi na jedno pytanie. Niemniej jednak trudno przej do porzdku dziennego nad faktem, e opisana prawidowo nie jest odosobniona, a wrcz przeciwnie, w biecym yciu politycznym i dyskursie publicznym licznych krajw czonkowskich mona zaobserwowa liczne inne przejawy zniechcenia do europeizacji. Wzrost radykalizmu politycznego obserwowany jest w krajach zarwno zaduonego Poudnia, np. w Grecji osaczanej przez ekspansj zarwno radykalnej prawicy, jaki i lewicy, ale te w pastwach zamonej Pnocy, np. relatywny sukces skrajnej prawicy w Finlandii. Z kolei rzdzca w Wielkiej Brytanii partia konserwatywna otwarcie flirtuje z pomyse m poddania kwestii czonkostwa w Unii Europejskiej pod referendum, a nawet i w Niemczech, bdcych obecnie gwn ekonomiczn ostoj integracji europejskiej, pojawiaj si powane opory wzgldem jej pogbiania w wietle istnienia demokratycznego deficytu legitymizacji decyzji podejmowanych na poziomie europejskim. Co za tym idzie, nie mona mie pewnoci, e sankcjonowana historycznym dowiadczeniem reakcja na kryzys w postaci popchnicia integracji na kolejny wyszy poziom nie sprawi, e instytucje europejskiej stan si ju bezpowrotnie oderwane od rde tosamoci osadzonych w sferze publicznej i wsplnej tosamoci. W tym sensie wysyp nowych idei wyjcia z kryzysu, zakadajcych swoist ucieczk do przodu przez pogbienie integracji, koncentruje si wanie na rozbudowie integracji systemowej znacznie ponad to, gdzie choby potencjalnie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

mogaby

siga

integracja

spoeczna.

Czy

to

postulowana

ostatnio

przez

Przewodniczcego Komisji Europejskiej Jos Manuela Barroso idea wyonienia si federacji pastw narodowych, czy idce rwnie w kierunku federalnym propozycje Grupy Refleksyjnej ds. Przyszoci Europy, czy te wreszcie lansowane przez Europejski Bank Centralny oraz szefa Eurogrupy Claudea Junckera znaczce pogbienie integracji w obrbie strefy euro wszystkie te wizje id tam, gdzie wiodce instytucje europejskie wada bd bez demosu, w swoistym permanentnym demokratycznym deficycie. By moe tak wanie musi by, e dla wsplnego dobra integracja nie musi czeka na demos, ale wtedy publicznej krytycznej dyskusji wymagayby centralne rzekomo dla Unii Europejskiej wartoci. W innym wypadku z jednej strony rosn bdzie ryzyko poraki caego projektu ze wzgldu na obywatelski opr w poszczeglnych krajach czonkowskich, a z drugiej strony ewentualny sukces moe zaowocowa wyonieniem si znienacka europejskiego imperium, ktrego ksztat i funkcjonowanie okae si wyczone spod efektywnej demokratycznej kontroli.

Piotr Cichocki - socjolog, w 2007 roku obroni rozpraw doktorsk pt.: Dziaanie komunikacyjne w sferze publicznej. W latach 2007-2011 pracownik naukowy Instytutu Zachodniego, od 2011 roku pracownik Instytutu Socjologii UAM. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si wok socjologii wiedzy oraz socjologii polityki, ze szczeglnym uwzgldnieniem takich zagadnie jak tosamo europejska, sfera publiczna, badania opinii publicznej.

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Stowarzyszenie Instytut Zachodni.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

You might also like