Niemiecki wzrost gospodarczy w czasach kryzysu

Kwestie wzrostu gospodarczego nabieraj w okresie kryzysu szczeglnego znaczenia. Z jednej strony wzrost jest jedyn drog na pokonanie recesji i daje szans na wyrwanie si z niszczcej deflacyjnej spirali, ktra dusi gospodark. Pozwala poprawi najwaniejsze kategorie ekonomiczne, jak np. relacje dugu do PKB, umoliwiajc tym samym wielu krajom powrt na ciek zrwnowaonego rozwoju i zapewniajc wiksz przychylno rynkw finansowych, ktrych bezwzgldno w ocenie nierzadko wzmacniaa problemy. Z drugiej strony kryzysowe zawirowania, w tym spektakularne zaamanie gospodarek stawianych postrzeganiu gospodarczego, Nr 92 / 2012 011012 faktycznymi, takich za jak Irlandia, tygrysw zaliczanych do grona ka wzrostu wzr ekonomicznych, do

zrewidowa stosowane dotychczas w nauce ekonomii i gospodarczym jako podejcie nieprzerwanego i systematycznego czynnikami i

przyrostu PKB. Czyni te zasadnym zastanowienie si nad stabilnymi zrwnowaonymi rdami wzrostu gospodarczego. Z pewnoci jest to kwestia,

INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna

nad ktr w przyszoci, po tym jak wiat upora si z najbardziej palcymi kopotami i okrzepnie po kryzysie, pochyli powinni si tak teoretycy, jak i praktycy ycia gospodarczego. Publikacje, midzy innymi niemieckie, M. Miegel Exit. Wohlstand ohne Wachstum czy C. Leggewie, H. Welzer Das

Autor: Marta Gtz Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Ende der Welt, wie wir sie kannten oraz inicjatywy Beyond GDP, Glcks BIP lub Zintegrowany indeks pomylnoci wydaj si dobrym pocztkiem dyskusji na ten temat.

Zasadniczo omawiajc kwestie wzrostu i czynnikw go determinujcych, wyrni mona dwa gwne podejcia podaowe, bazujce na funkcji produkcji, oraz popytowe, nawizujce do cyklu koniunkturalnego. Tradycyjne podejcie makroekonomiczne wyrnia czynniki wytwrcze obejmujce si robocz, kapita rzeczowy i ziemi wraz z jej zasobami naturalnymi, a take ocen produktywnoci tych czynnikw, tj. wydajno pracy, efektywno kapitau i produktywno ziemi. Jednym z najpopularniejszych narzdzi bada nad wzrostem gospodarczym z tej wanie perspektywy jest rachunkowo wzrostu (growth accounting), pozwalajca na jego dekompozycj na czci skadowe kapita fizyczny, ludzki i tzw. cakowit produktywno czynnikw produkcji TFP (total factor productivity), czyli miernik nieucielenionego postpu technicznego. Rachunkowo wzrostu to badanie empiryczne polegajce na okrelaniu na ile wzrost gospodarczy wynika ze zmian nakadw mierzalnych czynnikw produkcji, a na ile ze zmian poziomu technologii. W wikszoci opracowa, zwaszcza polityczno-ekonomicznych, spojrzenie na kwestie wzrostu ma charakter popytowy, gdy zwraca uwag na takie elementy, jak: konsumpcja krajowa, wielko eksportu, dziaalno inwestycyjna przedsibiorstw czy te nakady sektora rzdowego. Wzrost gospodarczy jest wwczas szacowany na podstawie czterech gwnych skadowych: wymiany handlowej z zagranic, konsumpcji prywatnej, inwestycji oraz wydatkw publicznych. W ten sposb moliwe staje si 1) okrelenie wkadu eksportu netto (dodatni bd ujemny) do wzrostu gospodarki, co zaley w najwikszym stopniu od sytuacji zewntrznej, czyli popytu zagranicy, w mniejszym stopniu od kursu walutowego, 2) oszacowanie roli prywatnego popytu, uzalenionego gwnie od dochodw ludnoci i sytuacji na rynku pracy 3) okrelenie znaczenia nakadw inwestycyjnych, czyli gwnie dziaa majcych na celu zwikszanie mocy produkcyjnych gospodarki, ktre prognozowane s na podstawie wynikw firm czy te kosztu kredytu. Te dwa podejcia mona uzupeni, starajc si oceni ogln kondycj gospodarki, czyli pewne ramy, w ktrych generowany jest wzrost. Stan makroekonomiczny kraju mona przy tym w sposb skrtowy opisa, odwoujc si do koncepcji PSM piciokta stabilizacji makroekonomicznej. Jest to koncepcja obejmujca, oprcz tempa wzrostu PKB bdcego syntetycznym wyrazem przyrostu poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju, nastpujce elementy: stop bezrobocia mierzon jako stosunek liczby zatrudnionych do zasobw siy roboczej zdolnej do pracy; stop inflacji (wskanik poziomu cen konsumpcyjnych) w procentach; relacj salda budetu do PKB w procentach oraz relacj salda rachunku obrotw biecych do PKB w procentach. Skadowe tego piciokta umoliwiaj szybki i prosty

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

wgld w biec sytuacj danej gospodarki, a zatem pozwalaj na ogln ocen kondycji makroekonomicznej kraju. Z poziomem bezrobocia 5,6% Niemcy sytuuj si na wysokiej trzeciej pozycji pod wzgldem sytuacji na rynku pracy w strefie euro. Mniej ni 2% inflacja jest te jedn z niszych notowanych wrd krajw eurostrefy. Jak wida, nie przeszkadza to stronie niemieckiej szermowa wanie argumentem o pogarszajcej si stabilnoci cen jako jednym z gwnych nadchodzcych zagroe gospodarczych. Z deficytem nieprzekraczajcym 1% PKB Niemcy s zdecydowanym liderem pod wzgldem stanu finansw publicznych. Denie do osignicia zrwnowaonego budetu wynika nie tylko z regulacji oglnounijnych wprowadzonych midzy innymi Paktem Fiskalnym, ale przede wszystkim przyjtych obostrze przewidujcych tzw. hamulec dugu. Jednoczenie jedna z najwyszych w strefie euro, sigajca ponad 5% PKB nadwyka na rachunku obrotw biecych potwierdza konkurencyjno niemieckiego eksportu.

Podstawowe kategorie makroekonomiczne kraje strefy euro w 2012 r.

Bezrobocie (%) 2012 Inflacja (%)

Finanse publiczne - deficyt/nadwyka (% PKB)

Saldo na rachunku obrotw biecych (% PKB)

rdo: MFW, World Economic Outlook Database, April 2012 update.

Poprawa koniunktury na rynku pracy daje nadziej, e niemieckie gospodarstwa domowe nie ogranicz wydatkw w reakcji na ewentualne zaostrzenie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

polityki fiskalnej. Natomiast ewentualne niebezpieczestwo wizane jest z moliwoci osabienia gospodarki wiatowej midzy innymi w zwizku ze wzrostem cen energii i ywnoci. Jednoczenie analiza orodka ZEW z Mannheim przygotowana na zlecenie ministerstwa finansw wskazuje, e osawione niemieckie nadwyki eksportowe wygasn cakowicie okoo 2030 r. Stanie si tak na skutek negatywnych zmian demograficznych. Kurczce si i starzejce spoeczestwo bdzie wykorzystywao nagromadzone wczeniej oszczdnoci, zamiast przeznacza je na inwestycje, a brak ludnoci w wieku produkcyjnym uniemoliwi generowanie odpowiedniej oferty eksportowej. Od 2033 r. Niemcy mog by skazane na napyw zagranicznego kapitau ze wzgldu na niewystraczajce rodki krajowe. Bazujc na zagregowanych danych naley stwierdzi, e makroekonomiczna kondycja Niemiec jest na tle innych pastw strefy euro bardzo dobra. Tym samym warunki do wzrostu gospodarczego mona oglnie okreli jako sprzyjajce. Nagradzaj to we waciwy sobie sposb rynki finansowe, kierujc nad Ren rodki zarwno duych funduszy inwestycyjnych (realnie ujemne oprocentowanie niemieckich papierw skarbowych), jak i indywidualnych depozytariuszy (wycofywanie rodkw z bankw poudniowej Europy i ich transfer do Niemiec). Bdc tzw. bezpieczn przystani, Niemcy mog liczy na niesabnce zaufanie rynkw, ale i rosnc niech (wrogo?) innych krajw, gwnie spoeczestw poudniowej Europy, ponoszcych ciary lansowanej przez Berlin polityki konsolidacji fiskalnej. I cho jak twierdz niektrzy, Niemcy s silni saboci innych, nie wolno zapomina, e sabo ta moe pocign w d take gospodark niemieck. Zatem o ile moliwe byo korzystanie z niesabncego popytu na konkurencyjne niemieckie towary ze strony midzy innymi pastw PIGS, o tyle wymuszona solidarno z nimi w czasach kryzysu, przyjmujca posta choby gwarancji poyczek w ramach ESFS, moe ukaza drugie oblicze tego sukcesu. Z wylicze OECD i MFW wynika, e gospodarka Niemiec jest jedn z najmniej dotknitych kryzysem. Ma najniszy indeks Prousta tzw. straconego czasu, i potrzebuje najkrtszego okresu na odzyskanie przedkryzysowego stanu. Wedug wylicze Rady Ekspertw do Oceny Rozwoju Oglnogospodarczego ( SVR Sachverstndigenrat Verantwortung fr Europa wahrnehmen, Jahresgutachten 2011/2012) przedkryzysowy poziom PKB Niemcy odzyskay w poowie 2011 r. Po wyjtkowym odbiciu w 2011 r. i osigniciu 3% wzrostu, przewidywano na 2012 r. naturalne w takich wypadkach osabienie tempa do okoo 1%, co oznaczaoby ulokowanie si linii wzrostu w pobliu cieki optymalnej produkcji dugookresowej. Jednak w zwizku z niestabiln sytuacj na wiecie scenariusze rozwoju dla Niemiec

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

obejmuj take mniej optymistyczne zaoenia, zakadajce w najgorszej sytuacji zaamania si wiatowego handlu spadek PKB, a wic recesj. Podejcie podaowe odwoujce si do czynnikw wytwrczych byo midzy innymi stosowane w analizach cytowanej Rady Ekspertw Gospodarczych. Do oceny potencjau wzrostu gospodarczego wykorzystano metod funkcji produkcji umoliwiajc rozkad potencjau produkcyjnego na poszczeglne komponenty. Przewidywany na 2012 r. wzrost potencjalnego PKB siga mia 1,6%. W szczeglnoci miaby on by wynikiem zmian w zakresie TFP (cakowitej produktywnoci czynnikw produkcji) 1,1 pp., nastpnie kapitau 0,4 pp. i w najmniejszym stopniu tylko 0,1 pp. pracy. Wkad tego ostatniego elementu wiza mia si z pozytywn zmian w zakresie wielkoci populacji w wieku produkcyjnym 0,1 pp., wzrostem stopnia partycypacji, czyli wskanika udziau pracujcych do ludnoci w wieku produkcyjnym wynoszcym 0,2 pp. i negatywnym wpywem czasu pracy, tj. sigajcym -0,2 pp. spadkiem liczby godzin pracy na zatrudnionego. Wedug najnowszych prognoz wzrost gospodarczy w 2012 r. sign moe ok. 0,8% (Institut fr Weltwirtschaft an der Universitt Kiel (IfW) i RheinischWestflische Institut fr Wirtschaftsforschung (RWI) z Essen) lub 1% (szacunki Institut der deutschen Wirtschaft Kln). W 2013 r. wynie ma zaledwie 0,75% wedug orodka z Kolonii, 1% zdaniem specjalistw z Essen i a 1,1% w opinii instytutu z Kilonii. Jednoczenie odwoujc si post factum do analogicznych wczeniejszych przewidywa, mona si spotka z opini, e kondycja niemieckiej gospodarki jest systematycznie niedoceniana, a prognozy jej rozwoju niedoszacowane. Wbrew bowiem czarnym scenariuszom ekonomicznie Niemcy maj si wietnie w gr rewidowane s wczeniejsze przewidywania, a silne odbicie wewntrznej konsumpcji i rewelacyjne wpywy budetowe sugeruj, e gospodarka niemiecka na przekr wszystkiemu kwitnie (dos. die deutsche Wirtschaft kann einem ungnstigen Umfeld trotzen, Wirtschaftswoche 22.09.2012). I cho takie oceny w wietle oglnowiatowych tendencji musz by przyjmowane z pewn rezerw, nie wolno ich nie zauwaa. Wspomniane podejcie popytowe wystpuje midzy innymi w analizach Komisji Europejskiej. Wedug przedstawionych wiosn szacunkw (European Economic Forecast, Spring 2012) gwn si napdow gospodarki niemieckiej staje si popyt konsumpcyjny. W 2011 r. odpowiada on za 2,2 pp. w 3% wzrocie PKB, co jak si przypuszcza, byo przede wszystkim konsekwencj wzrostu pac realnych. W 2012 r. wkad konsumpcji prywatnej we wzrost gospodarczy, wedug prognoz sigajcy ok 0,7% PKB, wyniesie 1,2 pp., inwestycji minus 0,2 pp., a eksportu netto minus

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

0,3 pp. Dokadniej, na przyrost PKB na poziomie 0,7% rok do roku zo si: sigajcy 2,1% wzrost inwestycji, prawie 3% wzrost eksportu, przy jednoczesnym zwikszeniu importu o 3,8%, oraz wzrost wydatkw prywatnych rzdu 0,9% i wydatkw publicznych o 1,2%. W czasach kryzysu potencja wzrostu gospodarczego Niemiec jest oczywicie ograniczony sytuacj w Europie. Recesja gospodarek Poudnia oznacza bowiem nie tylko mniejsze przepywy handlowe czy inwestycyjne, a wic oddziauje negatywnie poprzez tradycyjne i popularne kanay transmisji sygnaw midzy gospodarkami. Istotn rol odgrywaj rwnie oglne nastroje panujce na rynkach niepewno, brak zaufania, brak perspektyw rozwoju czy awersja do podejmowania ryzyka, a nawet, paradoksalnie, nowe rozwizanie przyjmowane w ramach walki z kryzysem. Dziaanie Europejskiego Instrumentu Stabilizacji Finansowej i zwizane z tym obcienia dla krajw czonkowskich, w tym Niemiec jako gwnego udziaowca, naraaj je na konieczno ponoszenia negatywnych konsekwencji ewentualnego bankructwa ktrego z krajw. Dlatego znakomite na tle innych krajw wysokorozwinitych wyniki gospodarcze Niemiec mog zastanawia. Wpywowy The Economist mwi wrcz o cudzie gospodarczym, a dynamizm gospodarki niemieckiej traktuje jako europejski odpowiednik wzrostu chiskiego. Niemcy chwalone s za wstrzemiliwo pacow, ktra gwarantuje obok wysokiej jakoci konkurencyjno niemieckich produktw na wiatowych rynkach, solidne podstawy przemysu czy dobre zwizki nauki z biznesem, sprzyjajce komercjalizacji innowacji, a przejawiajce si wysok liczb patentw. Do minusw zalicza si wci relatywnie sabo rozwinity sektor usug i poziom konsumpcji wewntrznej, cho w tym obszarze, jak sugeruj dane, notuje si ju popraw. Gospodarka Niemiec przestaje asymetrycznie opiera si na filarze eksportu, ale coraz silniej podpiera si konsumpcj krajow. Z pewnoci rewelacyjne wyniki osignite tu po tpniciu w 2009 r. mog by czciowo interpretowane w kategoriach tzw. efektu bungee czy te efektu bazy silnego odbicia. Niemniej jednak w perspektywie krtkiego i redniego okresu kondycja niemieckiej gospodarki wydaje si bardzo dobra. Krajowi pomoga z pewnoci w porwnaniu z innymi pastwami dyscyplina wydatkw publicznych, mniejsza skala ekspansji kredytowej czy brak baki na rynku nieruchomoci. Niemcy korzystaj te w peni z dobrodziejstw globalizacji i to zarwno od strony popytowej dziki rozwijajcym si krajom Azji zgaszajcym zapotrzebowanie na synne niemieckie dobra trwaego uytku, jak i podaowej za spraw dostpnoci taniej i dobrze wykwalifikowanej siy roboczej z Europy rodkowo-Wschodniej. Sukces nie byby moliwy bez radykalnych reform Agendy 2000, odpowiedniej polityki

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

przemysowej, wspierajcej najnowsze technologie i rozwj energii odnawialnej, czy prnie dziaajcego sektora maych i rednich przedsibiorstw. Zatem elitarne grono G7 jako cao moe gospodarczo kutyka, ale Niemcy biegn sprintem, jak to opisuje The Economist. Niskie bezrobocie, wysoka dynamika zmian PKB, mae zaduenie

gospodarstw domowych czy bliski zrwnowaeniu deficyt finansw publicznych wyrniaj Niemcy na tle innych najbardziej uprzemysowionych gospodarek wiata. W opinii analitykw o prawdziwym niemieckim cudzie gospodarczym bdzie mona jednak mwi dopiero wwczas, gdy pokonane zostan dotychczasowe saboci, tj. saba konsumpcja wewntrzna i niedorozwinity sektor usug. Statystyki, zwaszcza te dotyczce krajowych wydatkw prywatnych, wskazuj, e tak si powoli dzieje. Kryzys wydaje si rewidowa dotychczasowe spojrzenie na wzrost

gospodarczy. Waniejsz od niego, rozumianego jako przyrost PKB, spraw staje si odporno gospodarek na oglnogospodarcze krajowe i zagraniczne zawirowania. O takiej wytrzymaoci wiadczy mog midzy innymi zdrowe fundamenty makroekonomiczne, zrwnowaona struktura gospodarki. Potwierdzaj j z kolei pozycje zajmowane przez kraj w midzynarodowych rankingach czy oceny wydawane przez agencje ratingowe. I cho Moodys latem 2012 r. obniy perspektywy oceny dla Niemiec i kilku innych krajw, utrzyma jednak wysok sam ocen. Niemcy nadal ciesz si opini kraju konkurencyjnego, co moe potwierdzi 6. miejsce na 144 w edycji The Global Competitiveness Index 2012-2013 wiatowego Forum Ekonomicznego, i przyjaznego biznesowi, o czym wiadczy 19. miejsce wrd 183 gospodarek w rankingu Doing Business 2012 Banku wiatowego. W duszej perspektywie o sukcesie gospodarczym pastwa decydowa bdzie oczywicie wiele czynnikw. Za jeden z waniejszych w przypadku Niemiec uwaa si zmiany demograficzne i zapotrzebowanie na wykwalifikowan si robocz. Nie do przecenienia pozostaje jak zawsze sytuacja zewntrzna, co w przypadku gospodarki niemieckiej wiza naley gwnie z kondycj partnerw gospodarczych zainteresowanych niemieck ofert eksportow. Jednoczenie warto zauway, e moliwoci pozytywnego zaraania innych gospodarek, tj. transmisji pozytywnych sygnaw z Niemiec do innych krajw s ograniczone. Niemcy, jak wynika z bada ekonomistw MFW (Hlne Poirson, Sebastian Weber, Can Germany be Europes engine of growth? 2011), nie s w stanie peni roli silnika wzrostu gospodarki europejskiej ze wzgldu na sabe efekty spillovers generowane przez niemieck gospodark. Innymi sowy, o ile poprawa gospodarcza w Niemczech moe wynika ze zmian wiatowych, a wic mie swoje rdo na zewntrz, o tyle sama nie jest na tyle

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

silna, by stanowi bodziec do rozwoju innych gospodarek. Jeli tak byoby faktycznie, za ponne naleaoby zatem uzna nadzieje, e poprawa sytuacji w Niemczech przyczyni si zdecydowanie do poprawy koniunktury w pozostaych krajach EU. Podsumowujc, kondycja makroekonomiczna Niemiec powinna sprzyja wzrostowi gospodarczemu. Jedno z najniszych w strefie euro bezrobocie i umiarkowana inflacja, a take dodatnie saldo na rachunku obrotw biecych i bliska zrwnowaeniu sytuacja finansw publicznych stanowi silne fundamenty gospodarcze. Czyni kraj nie tylko predestynowanym do wzrostu, ale przede wszystkim do odpornym na zawirowania gospodarcze. Cieniem na tym wizerunku moe ka si ujemny wkad czynnika pracy we wzrost PKB, jaki wyania si z analiz wykorzystujcych makroekonomiczn funkcj produkcji. Natomiast pozytywnie oceni naley, zwaszcza na tle systematycznie pod adresem Niemiec zgaszanych zastrzee, wzrost roli prywatnej konsumpcji krajowej we wzrocie gospodarczym.

Marta Gtz ekonomista, adiunkt w Instytucie Zachodnim, zainteresowania badawcze: klastry, zagraniczne inwestycje bezporednie, gospodarka Niemiec.

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Stowarzyszenie Instytut Zachodni.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8