Plan wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku.

Omwienie

Wprowadzenie We wrzeniu 2012 r. ministerstwo Spraw Zagranicznych przedstawio do konsultacji zarys Planu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku. Co prawda w podobny sposb MSZ prbowa formuowa zaoenia polityki polonijnej na 2012 r., jednak ze wzgldu na fakt, i zosta on zaprezentowany zbyt pno, niemoliwa bya powana dyskusja nad jego zaoeniami ani take uwzgldnienie powaniejszych zastrzee. Wyjtkowo Planu wsppracy polega na zarysowaniu najwaniejszych zasad oraz obszarw dziaa podejmowanych w ramach realizacji polityki polonijnej oraz poddanie ich pod publiczn dyskusj. Jest to tym Nr 91 / 2012 260912 istotniejsze, e mamy obecnie do czynienia z tworzeniem zrbw nowej polityki polonijnej, ktra jak si wydaje ma si znaczco rni od dziaa podejmowanych do tej pory. Plan INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna wsppracy nie jest jedynie dokumentem tworzonym ad acta, ale suy ma raczej za rodzaj drogowskazu zarwno dla samej administracji rzdowej realizujcej poszczeglne dziaania w ramach polityki polonijnej, jak i dla instytucji i organizacji dziaajcych w Polsce, a take polonijnych dziaajcych na Autor: Micha Nowosielski Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski rzecz Polakw za granic. Bdzie on bowiem podstaw do alokacji rodkw finansowych na konkurs Wsppraca z Poloni i Polakami za granic bdcy w gestii MSZ.

Przygotowany przez MSZ dokument docelowo skada si ma z 6 czci: 1. Zaoenia Planu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku; 2. Zasady realizacji wsppracy z Poloni i Polakami za granic; 3. Obszary wsppracy z Poloni i Polakami za granic; 4. Podzia rodkw w ramach rezerwy celowej; 5. Metody wdraania dziaa; 6. Ewaluacja oraz dziaania informacyjno-administracyjne.

Przedstawiona do konsultacji wersja dokumentu zawiera jedynie punkty 1-3, co uprawnia do wypowiadania si na temat zaoe raczej ni konkretnych planowanych dziaa na 2013 r.

Zaoenia, zasady realizacji oraz obszary wsppracy z Poloni i Polakami za granic Przedstawiajc zaoenia Planu wsppracy autorzy podkrelaj, i ma on suy realizacji polityki pastwa polskiego. Jest to sformuowanie znamienne, ktre w pewnym sensie sygnalizuje kierunek jaki zostaje nadany nowej polityce polonijnej. Kierunek ten mona scharakteryzowa stwierdzeniem, i w kwestii priorytetw przechodzi ona ze sfery realizacji wartoci do sfery realizacji interesw. Podstawowym zaoeniem jest wic podejmowanie wobec Polakw mieszkajcych za granic dziaa majcych na celu wsparcie polskiej racji stanu. Po drugie zakada si, e w dziaania te aktywnie wczani bd sami Polacy mieszkajcy za granic. Oznacza to w pewnym sensie take upodmiotowienie samej Polonii staje si ona nie tyko przedmiotem polityki polonijnej, ale take do pewnego przynajmniej stopnia jej podmiotem. Jednoczenie autorzy planu podkrelaj bardzo wyranie, i wsppraca z Polsk nie moe oznacza konkurencji wobec polityki integracji grup etnicznie mniejszociowych. Sformuowanie to ma na celu unikniecie podejrze o to, e dziaalno Polakw za granic i ich organizacji wspierana przez organy realizujce polityk polonijn bdzie de facto dziaalnoci pitej kolumny co jest szczeglnie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

istotne w przypadku pastw, gdzie kwestia mniejszoci etnicznych stanowi istotny polityczny problem. Zaoenia planu wsppracy bardzo wyranie wskazuj, e podmiotem odpowiedzialnym zarwno za okrelanie celw polityki polonijnej, jak i koordynacj dziaa podejmowanych w celu jej realizacji przez organy administracji pastwowej i podmioty nienalece do sfery budetowej jest Minister Spraw Zagranicznych. Fakt ten naley oceni pozytywnie ze wzgldu na to, e dotychczas polskiej polityce polonijnej wyranie brakowao wsplnego mianownika. Podejmowane dziaania sprawiay wraenie nieskoordynowanych mimo czynionych w przeszoci prb ich skonsolidowania. Jednoczenie w zaoeniach bardzo silnie podkrelona jest ch jeli nie konieczno wsppracy w realizacji polityki polonijnej z innymi, szeroko zdefiniowanymi, podmiotami. Podmioty nienalece do sfery budetowej zdaniem autorw Planu wsppracy musz by traktowane jako autonomiczne. Co wicej, Plan wsppracy zakada take i jest to szczeglnie istotne z punktu widzenia podziau rodkw na konkurs Wsppraca z Poloni i Polakami za granic, e preferowana jest kooperacja z wikszymi podmiotami, ktre w domyle mog suy jako porednik w kontakcie z mniejszymi organizacjami. Plan wsppracy wskazuje na pi obszarw tematycznych, ktre maj by realizowane. Pierwszym z nich jest edukacja Polonii i Polakw za granic, w tym ksztacenie modziey polonijnej w Polsce. Jest to bez wtpienia jeden z waniejszych obszarw dziaa, susznie zdefiniowany jako priorytetowy. Wi modych pokole Polakw mieszkajcych za granic z jzykiem polskim i kultur bdzie w przyszoci take jednym z podstawowych cznikw z ojczyzn. Warto w zwizku z tym intensyfikowa dziaania majce na celu zapewnienie dostpu do polskich szk i nauczania jzyka polskiego zarwno jako jzyka pierwszego jak i drugiego wyboru. Kolejny obszar wsppracy to mobilizacja do aktywnoci we wszelkich dziedzinach ycia w pastwach zamieszkania dla promocji Polski i polskoci. Zgodnie z oczekiwaniami obszar ten wydaje si w planach MSZ zyskiwa na znaczeniu. Wykorzystanie potencjau Polonii do promocji Polski i wzmacniania jej pozytywnego wizerunku w Europie i wiecie wydaje si uzasadnione zarwno z punktu widzenia interesw Polski, jak i postaw samej Polonii, ktrej przedstawiciele ju teraz angauj si w dziaania z tego zakresu. Wsparcie ich w tych wysikach i umoliwienie profesjonalizacji tych dziaa jest wanym zadaniem. Co wicej, istotn rol w tych dziaaniach odgrywa maj nie tylko jak do tej pory elity polonijne czsto zwizane z organizacjami, ale take osoby niezrzeszone, dotychczas nie angaujce si w dziaalno promujc Polsk lub polsko. Autorzy Planu wsppracy wskazuj tu na

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

grup,

ktra

nierzadko

osigna

wysoki

status

spoeczny,

cieszy

si

wiarygodnoci czy autorytetem rodowisk lokalnych. Dodatkowym pomysem jest wciganie przez Poloni do wsppracy take osb zainteresowanych Polsk i polskoci, a nie bdcych Polakami. Trzecim obszarem wsppracy jest wspieranie rodowisk polskich, w szczeglnoci dotyczy to praw mniejszoci polskich, Polonii i Polakw za granic. Polega ono ma na prowadzeniu klasycznej dziaalnoci rzeczniczej zarwno w kontekcie przestrzegania praw mniejszoci, jak i co bardziej istotne w przypadku poakcesyjnych migrantw zarobkowych take praw pracowniczych. Jednak w ramach realizacji tego obszaru przewiduje si nie tylko dziaania reaktywne, ale take promujce odpowiednie postawy wrd Polakw mieszkajcych za granic. Przede wszystkim chodzi o postawy prodemokratyczne, zaangaowanie obywatelskie oraz aktywne wczanie si w ycie spoeczne, kulturalne, ekonomiczne i polityczne w kraju zamieszkania. Zaangaowanie Polonii i Polakw za granic we wspprac gospodarcz pastw zamieszkania naszych rodakw z Polsk jest kolejnym obszarem wskazanym przez Plan wsppracy. Wyznacza on w tej dziedzinie szczegln rol Ministerstwu Gospodarki. Ponadto dziaania, ktre maj skada si na ten obszar, s opisane w porwnaniu do dziaa wytyczonych we wczeniejszych obszarach najbardziej szczegowo. Wymienia si na przykad: organizowanie przez Wydziay Promocji Handlu i Inwestycji corocznych spotka Forum Polskiego Biznesu z udziaem przedstawicieli ministerstwa, podsumowujcych dziaalno polskich rodowisk biznesowych na terenie wybranych krajw unijnych. Inne przykady takich dziaa to organizowanie konkursw Lidera Polskiego Biznesu czy powoywanie lokalnych Klubw Polskich Profesjonalistw. Ponadto zakada si take docieranie do Polakw i osb polskiego pochodzenia, ktrzy pracuj dla duych korporacji. Celem takich dziaa miaoby by pozyskanie ich dla promocji polskiego biznesu. Rwnie tym wypadku Plan wsppracy wspomina o wspieraniu zakadania organizacji takich jak Klub Biznesu Polonijnego czy Klub Polskich Przedsibiorcw. Ostatnim z obszarw wsppracy jest wspieranie powrotw Polakw do ojczyzny. Konieczno jego wdraania wynika ma z sytuacji demograficznej Polski oraz jej dodatkowego zagroenia emigracj. Stymulowanie powrotw moe by jednym z niewielu narzdzi dostpnych administracji w walce z niekorzystnymi skutkami nadmiernej emigracji. Mona zaryzykowa twierdzenie, e jest to jeden z bardziej zoonych i trudnych obszarw dziaania wymaga on bowiem wsppracy kilku ministerstw. Ponadto zakada on podejmowanie wielokierunkowych dziaa

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

majcych na celu z jednej strony wzmacnianie wizi migrantw

z Polsk (take

poprzez nauczanie dzieci migrantw jzyka polskiego) a z drugiej wsparcie dla osb powracajcych w postaci szkole oraz uatwie dla dzieci migrantw podejmujcych nauk w polskich szkoach. Dodatkowo zakada si take polepszenie sytemu monitorowanie dynamiki procesw migracji powrotnych. Ostatni czci udostpnionego do oceny Planu wsppracy s obszary geograficzne wsparcia. Wyodrbnia si 14 obszarw zamieszkiwanych przez liczn Poloni oraz rnicych si specyfik sytuacji Polakw oraz ich charakterystyk wynikajc z dynamiki historycznie uwarunkowanych procesw migracyjnych. Obszary te to: 1. Biaoru 2. Litwa 3. Niemcy i Austria 4. USA, Kanada 5. Wielka Brytania, Irlandia 6. Ukraina 7. Rosja, Kazachstan, Modawia, Gruzja, Armenia, Azerbejdan, Uzbekistan, Tadykistan, Turkmenistan, Kirgistan 8. Holandia, Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia, Szwecja 9. Grecja, Hiszpania, Portugalia, Wochy, Francja, Belgia, Luksemburg, Szwajcaria, Malta 10. Brazylia i Argentyna 11. Czechy, Rumunia, otwa, Estonia 12. Bugaria, Wgry, Sowacja, Chorwacja, Serbia, Czarnogra, Bonia i Hercegowina, Albania, Kosowo, Sowenia, Macedonia, Cypr 13. Australia, RPA, Nowa Zelandia 14. Pozostae pastwa: Ameryki aciskiej, Afryki, Azji (w tym Turcja i Izrael), Oceanii.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

Podsumowanie i ocena Plan wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku to dokument, ktry co prawda nie ma charakteru strategicznego przeciwnie odnosi si jedynie do dziaa, ktre maj by podejmowane w 2013 r. lecz zarysowuje zrby nowej filozofii polityki polonijnej pastwa polskiego, realizowanej w kolejnych latach. Definiuje on zasady oraz obszary (zarwno merytoryczne jak i geograficzne) wsppracy z Polakami mieszkajcymi za granic, a take porednio aktorw za t wspprac odpowiedzialnych. Bez wtpienia pozytywnie naley oceni fakt, i tym kontekcie bez wtpienia na pierwszy plan wysuwa si Ministerstwo Spraw Zagranicznych, ktre bierze na siebie odpowiedzialno nie tylko za wyznaczanie kierunku polityki polonijnej, ale take za jej koordynacj. Jest ona bowiem realizowana przez kilka ministerstw, m.in. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej. Ponadto w zwizku z przeniesieniem na pocztku 2012 r. rodkw finansowych przeznaczonych na wspprac z Poloni i Polakami za granic z Kancelarii Senatu do MSZ stao si ono gwnym dysponentem tych rodkw i tym samym grantodawc Polakami za granic. Podstawow zalet Planu wsppracy jest fakt, e taki dokument powsta i zosta skierowany do konsultacji. Jest to bowiem dowodem na to, e wreszcie polityka polonijna wychodzi poza sfer oglnych i czasem grnolotnych projektw i zmierza do w miar precyzyjnie zarysowanego planu dziaa, ktry opiera si na zestawie zaoe i zasad. Wyznacza on ponadto obszary dziaa i wskazuje na geograficzne obszary wsparcia. Wydaje si, e to dobry krok w kierunku zmiany sposobu mylenia o polityce polonijnej. Analiza zaoe i zasad oraz obszarw wsparcia pokazuje, e celem nadrzdnym tej polityki jest realizowanie interesu i racji stanu pastwa. W duym stopniu jest to nowy sposb mylenia wczeniej bowiem dominowao podejcie oparte si na sferze wartoci (przede wszystkim solidarnoci z rodakami) i wynikajca z tego ch wsparcia Polonii. W nowym ujciu akcentuje si raczej interesy pastwa polskiego i wspprac z Polakami za granic w celu ich realizacji. do zmieniajcej si rzeczywistoci i w efekcie moe by bardziej efektywne. Jednym ze sw-kluczy Planu jest wsppraca. Wizi wsppracy maj poczy nie tylko Polsk i Polakw mieszkajcych za granic, ale take aktorw realizujcych polityk polonijn MSZ, inne ministerstwa oraz co bardzo wane inne podmioty, w tym take organizacje pozarzdowe. To zaoenie rwnie powinno Cho dla niektrych ta zmiana moe by bolesna, to wydaje si, e jest ono lepiej dopasowane w konkursach Wsppraca z Poloni i

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

by ocenione pozytywnie. Nie jest moliwe realizowanie zada tak skomplikowanych i rozlegych zarwno merytorycznie, jak i geograficznie jedynie za pomoc organw pastwa. Wsppraca z innymi instytucjami, czsto posiadajcymi pogbion wiedz lub dowiadczenie w realizowaniu podobnych zada, moe wpyn pozytywnie na moliwoci realizacji Planu. Obszary wsppracy s okrelone poprawnie. Cho na pierwszy rzut oka mona odnie wraenie, e ich zakres zosta sformuowany niekiedy zbyt wsko, to jednak ich opis, a zwaszcza uszczegowienie konkretnych dziedzin wsppracy wydaj si wyczerpywa moliwe kierunki i formy wsppracy. Pewnym brakiem jest stosunkowo rzadko pojawiajca si kwestia wsppracy regionalnej i lokalnej, take transgranicznej. Warto te podkreli, e Plan wsppracy zakada rwnie wsparcie bada nad procesami migracji (w tym take migracji powrotnych) oraz pozycj i przemianami polskiej diaspory. Jest to szczeglnie istotne, gdy wemie si pod uwag obecn sabo finansowania bada stosowanych w naukach spoecznych. Podstawow wad Planu wsppracy jest jego zawieszenie w prni. Oglne zaoenia polityki polonijnej jeszcze nie zostay oficjalnie ogoszone, co moe sprawia wraenie, e Plan wsppracy jest tylko doranym dokumentem, a nie czci wikszego planu. Brak zaoe polityki polonijnej moe take utrudnia bardziej perspektywiczne dziaania. Pewne wtpliwoci budzi rwnie zakres dziaa przewidzianych przez Plan oraz okrelenie, kto jest za ich realizacj odpowiedzialny. W czci powiconej opisowi obszarw wsppracy w kilku miejscach pojawia si odniesienie do konkretnych aktorw, np. Ministerstwo Edukacji Narodowej czy Ministerstwo Gospodarki. W wielu jednak przypadkach brak takich odniesie. Nie jest okrelony zakres dziaa podejmowanych przez polsk dyplomacj. Wiadomo, e cz dziaa przewidzianych w Planie ma by realizowana przez grantobiorcw konkursu Wsppraca z Poloni i Polakami za granic, jednak nie zawsze mona stwierdzi, w jakim stopniu wyczerpuj one cao zada. Stwarza to zagroenie, e Plan wsppracy moe by w pewnych obszarach nie zrealizowany. Ze wzgldu na swoj wieloaspektowo Plan wsppracy pokrywa si w niektrych punktach z innymi inicjatywami podejmowanymi przez MSZ, nie zwizan ymi wprost z polityk polonijn, takimi jak dyplomacja publiczna czy mechanizm wsparcia wymiaru obywatelskiego i samorzdowego polskiej polityki zagranicznej. Brak jednak

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

w ocenianym dokumencie powizania z tymi politykami resortu. Istnieje w zwizku z tym moliwo dublowania si rnych dziaa. Nie do koca mona si zgodzi z zaoeniami dotyczcymi ksztacenia w Polsce, szczeglnie na poziomie szk wyszych, Polakw mieszkajcych za granic. O ile bez wtpienia podtrzymywanie wizi z Polsk oraz wspieranie utalentowanych modych Polakw w ich prbach zdobywania wyszego wyksztacenia jest dziaaniem waciwym, to jednoczenie naley zwrci uwag na pewne negatywne konsekwencje zaoenia, i nacisk powinien zosta pooony na odbywanie studiw w Polsce. Ukoczenie wyszej uczelni w Polsce moe by zwizane z polepszeniem szans yciowych dla czci modych Polakw, np. ze wschodu, jednak dla innych ju wcale nie musi by takie atrakcyjne. Ponadto atwo mona wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej absolwent polskiego uniwersytetu decyduje si na pozostanie w kraju. Wizaoby si to z realizacj zada z obszaru dotyczcego uatwiania powrotw do kraju, ale jednoczenie staoby w sprzecznoci z postulatem budowania dyplomacji publicznej. Wydaje si, e warto przemyle w tym aspekcie wiksz dywersyfikacj moliwoci i wpiera take studia uzdolnionych modych Polakw za granic, wzbogacajc ich program studiw o pobyty stypendialne w Polsce. Mimo e Plan wsppracy, bez wtpienia susznie, zakada aktywizacj nowych rodowisk niezrzeszonej polskiej inteligencji, autorytetw w lokalnych rodowiskach, osb nieznajcych jzyka polskiego, to jednoczenie stosunkowo niewiele miejsca powica konkretnym sposobom dotarcia do tych osb. Rzeczywicie dotychczas dominujce organizacje polonijne cho bardzo istotne czsto nie s w stanie dotrze do szerokich spoecznych mas. Wykorzystanie osb dobrze zakorzenionych i cieszcych si szacunkiem w spoeczestwach przyjmujcych jest dobrym pomysem, jednak nieatwym do realizacji. Konieczne jest zatem dokonanie analizy moliwoci jego realizacji oraz doprecyzowanie moliwych sposobw dziaania. Cho zasady realizacji Planu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku nie wykraczaj znaczco poza ramy nakrelone w zaoeniach, to jednak zwracaj uwag punkty, ktre do pewnego stopnia wiadczy mog o tym, e w polityce polonijnej zaczyna dominowa kwestia wydatkowania rodkw finansowych. Mwi one o wydatkowaniu rodkw zakresie wsppracy z Poloni zgodnie z zaoeniami polityki pastwa w planw i Polakami za granic i zaoeniami

strategicznych MSZ, maksymalizowaniu efektw dziaa finansowanych ze rodkw publicznych przy ograniczaniu kosztw podmiotw realizujcych te dziaania, racjonalnym, rzetelnym, zdyscyplinowanym i maksymalnie skutecznym gospodarowaniu rodkami publicznymi, jawnoci i przejrzystoci wydatkowania

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8

rodkw, bezstronnoci i obiektywizmie w rozdziale rodkw. Mimo i nie ma nic zego w przyjmowaniu takich zaoe przeciwnie mog by one wiadectwem dbaoci o powierzone rodki finansowe to jednoczenie naley podkreli, i stanowi one niemal poow z przedstawionych w Planie wsppracy zada. Taki nacisk na kwestie finansowe oznaczaby, e realizacja polityki polonijnej moe si zacz ogranicza ze szkod dla jej realizacji do organizowania systemu finansowania.

Micha Nowosielski - dr, p.o. dyrektora Instytutu Zachodniego, socjolog, specjalista w zakresie bada migracyjnych, zwaszcza Polakw w Niemczech i organizacji imigranckich.

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Stowarzyszenie Instytut Zachodni.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 9