INSTYTUT BADAWCZY DRG I MOSTW Zakad Diagnostyki Nawierzchni

z realizacji pracy pt.: Analiza moliwoci wykorzystania techniki radarowej w ocenie stanu pocze midzywarstwowych. SPRAWOZDNIE CZCIOWE Etap I zadania 1 i 2

SPRAWOZDANIE

Zleceniodawca: Generalna Dyrekcja Drg Krajowych i Autostrad Umowa nr 2176/2008 z dnia 06.08.2008 roku

Opracowali: mgr in. Jacek SUDYKA IBDiM dr in. Lech KRYSIOSKI Uniwersytet Warszawski mgr in. Przemysaw HARASIM IBDiM dr in. Piotr Jaskua Politechnika Gdaoska

Kierownik Zakadu Diagnostyki Nawierzchni

mgr in. Tomasz MECHOWSKI

Warszawa, listopad 2008

Spis treci
1 2
2.1

Wstp ................................................................................................................ 9 Analiza moliwoci identyfikacji poczeo midzywarstwowych ....................... 10

Podstawy techniki radarowej ...................................................................................... 10

2.1.1 Cechy elektryczne orodka ................................................................................................................. 10 2.1.2 Propagacja fal elektromagnetycznych ............................................................................................... 14 2.1.3 Rozdzielczod pozioma i pionowa ...................................................................................................... 18 2.1.4 Identyfikacja poczeo midzywarstwowych przy pomocy techniki radarowej ................................ 21 2.1.5 Charakterystyka stosowanych rozwizao sprztowych ..................................................................... 21 2.1.6 Zastosowania i ograniczenia metody ................................................................................................. 25

2.2

Rejestracja ugid nawierzchni metodami dynamicznymi .............................................. 27

2.2.1 Charakterystyka ugiciomierzy dynamicznych FWD .......................................................................... 31 2.2.2 Przydatnod uzyskiwanych wynikw w ocenie poczenia midzywarstwowego ............................. 33 2.2.2.1 2.2.2.2 2.2.2.3 Test motem impulsowym ............................................................................................................ 33 Metoda z uyciem FWD ................................................................................................................ 34 Metoda IBDiM .............................................................................................................................. 35

2.3

Laboratoryjne metody oceny stanu poczeo midzywarstwowych .............................. 38

2.3.1 Skutki braku sczepnoci midzywarstwowej ..................................................................................... 39 2.3.2 Przyczyny utraty sczepnoci i rodzaje czynnikw wpywajce na sczepnod ..................................... 41 2.3.3 Przegld istniejcych metod .............................................................................................................. 44 2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.3.3 2.3.3.4 2.3.3.5 2.3.3.6 2.3.3.7 2.3.3.8 2.3.3.9 Badanie cinania w aparacie skrzynkowym ................................................................................. 44 Test cinania ASTRA ...................................................................................................................... 45 Metoda Leutnera i jej modyfikacje .............................................................................................. 46 cinanie przy poziomym ciskaniu ................................................................................................ 52 cinanie przy uyciu aparatu Superpave Shear Tester (SST) ......................................................... 52 Rozszczepianie klinem .................................................................................................................. 53 Metoda Pull-off ............................................................................................................................. 54 Metoda skrcania (ang. Torque Bond Test) .................................................................................. 55 Badanie w urzdzeniu ATACKER ................................................................................................... 57

2.3.4 Zestawienie wymagao dotyczcych sczepnoci midzywarstwowej ................................................. 57 2.3.5 Podsumowanie ................................................................................................................................... 58

3
3.1 3.2

Laboratoryjna ocena moliwoci pomiarowych techniki radarowej ................... 59

Opis stanowiska badawczego ...................................................................................... 59 Badania laboratoryjne jakoci rejestrowanych sygnaw odbitych ............................... 60

3.2.1 Przewietlanie pyty parafinowej ....................................................................................................... 60 3.2.2 Przewietlania cienkiej szyby ............................................................................................................. 61 3.2.3 Wstpne rozpoznanie wasnoci procesu samplowania sygnau ....................................................... 62 3.2.4 Wstpne rozpoznanie wasnoci sygnau refleksyjnego .................................................................... 63 3.2.5 Badanie wasnoci refleksyjnych warstwy wody ................................................................................ 64

3.3

Analiza porwnawcza uzyskiwanych wzorw fal elektromagnetycznych i ocena kontrastw midzywarstwowych ................................................................................ 68

3.3.1 Pierwsze badania wasnoci refleksyjnych szczelin (poziomych) .................................................... 68 3.3.2 Badanie modelowego sygnau referencyjnego odbitego od blachy .................................................. 71

3.3.3 Przewietlanie szyb i stosw szyb szklanych ...................................................................................... 73

3.4

Ocena charakteru fal emitowanych przez anten pod ktem wykorzystania techniki radarowej w ocenie stanu poczenia warstw.............................................................. 77
i anten 77

3.4.1 Prby kalibracji zalenoci amplitudy refleksu od powierzchni blachy od odlegoci pomidzy blach 3.4.2 Przykady wpywu zoonoci geometrycznych powierzchni odbijajcej na postad sygnau ............. 79 3.4.3 Badanie rozwartoci stoka obserwacyjnego anteny......................................................................... 80 3.4.4 Rozpoznawanie ksztatu sygnau emitowanego przez anten i sygnau odbitego od blachy ............ 80 3.4.5 Badanie wasnoci sygnau transmisyjnego w ukadzie dwu-antenowym ......................................... 82

4 Podsumowanie ................................................................................................ 84 Bibliografia ............................................................................................................... 86 Zacznik Schemat stanowiska badawczego

Spis ilustracji
Rysunek 2.1 Rodzaje polaryzacji: (a) elektryczna, (b) jonowa, (c) molekularna i (d) midzyfazowa (Scaffer & Saxena, 1995) ............................................................................ 12 Rysunek 2.2 James Clark Maxwell (1831-1879)................................................................. 14 Rysunek 2.3 Powstawanie fali elektromagnetycznej ........................................................ 15 Rysunek 2.4 Mechanizmy rozpraszania fali: (a) odbicie kierunkowe, (b) refrakcja (zaamanie), (c) dyfrakcja, (d) rezonans ............................................................................. 16 Rysunek 2.5 Odbicie i przenikanie fali: (a) TE i (b) TM ....................................................... 17 Rysunek 2.6 Rozdzielczod pionowa v i pozioma h ....................................................... 18 Rysunek 2.7 Impulsy czasowe o szerokoci W; a) impulsy wyranie odseparowane gdy T>>W, b) impulsy rozrnialne do momentu gdy T W, c) impulsy nakadajce si (nierozrnialne) gdy T<<W ............................................................................................... 19 Rysunek 2.8 Rozdzielczod w funkcji czstotliwoci emitowanej fali ................................ 21 Rysunek 2.9 Zasada rejestracji sygnaw odbitych w systemach GPR (a uproszczony obraz przejcia impulsu elektromagnetycznego, b zarejestrowany sygna odbity, c uproszczony falogram z pomiarw radarowych) .............................................................. 22 Rysunek 2.10 System pomiarowy z umieszczon w wzku anten typu ground -coupled o czstotliwoci 400 MHz i umieszczon na wysokoci ok. 45 cm anten typu horn o czstotliwoci 1 GHz .......................................................................................................... 23 Rysunek 2.11 System pomiarowy amerykaoskiej firmy Penetradar (anteny typu ho rn o czstotliwociach 1 GHz).................................................................................................... 24 Rysunek 2.12 System pomiarowy kanadyjskiej firmy Road Radar (antena typu horn o czstotliwoci 3 GHz i antena typu ground-coupled o czstotliwoci 1 GHz) ................... 24 Rysunek 2.13 System pomiarowy norweskiej firmy 3D Radar (antena 63 elementowa typu stepped frequency o zmiennej czstotliwoci od 30MHz do 2 GHz) ........................ 24 Rysunek 2.14 Dane z pomiaru jednorodnoci warstwy asfaltowej; rysunek grny stan dobry, rysunek dolny nawierzchnia z ubytkami powierzchniowymi oraz lokalnie wystpujcym, zbyt maym zagszczeniem....................................................................... 25 Rysunek 2.15 Pomiar zawilgocenia warstw asfaltowych na gbokoci 4 8 cm (wg raportu z badao praca niepublikowana) ......................................................................... 26 Rysunek 2.16 Pomiar stanu podtorza antenami typu horn o czstotliwoci 1 GHz .......... 26 Rysunek 2.17 Model ideowy ugiciomierza oparty na a) masie pomidzy sprynami, b) masie na sprynie i tumiku ............................................................................................. 27 Rysunek 2.18 Ugiciomierz dynamiczny FWD A/S Phnix 1978 r. (www.pavementconsultants.com)................................................................................................................ 28 Rysunek 2.19 Zestaw pomiarowy FWD Phonix z elektronik firmy Dynatest (COST 336) 28 4

Rysunek 2.20 Wspczesna wersja ugiciomierza dynamicznego KUAB .......................... 29 Rysunek 2.21 Udzia w rynku producentw FWD w 1999 roku (COST 336)...................... 29 Rysunek 2.22 Ugiciomierz UL-1 ....................................................................................... 30 Rysunek 2.23 Traffic Speed Deflectometer (www.greenwood.dk) ................................... 30 Rysunek 2.24 Belka z zainstalowanymi czujnikami (www.greenwood.dk) ....................... 31 Rysunek 2.25 Ugiciomierz dynamiczny FWD ................................................................... 31 Rysunek 2.26 Pyta naciskowa z zestawem geofonw ...................................................... 32 Rysunek 2.27 Porwnanie analiz spektralnych dla testu motem impulsowym ze zym oraz dobrym powizaniem warstw.................................................................................... 33 Rysunek 2.28 Wykresy ugid i nacisku w miejscu dobrego powizania warstw (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) ............................................... 36 Rysunek 2.29 Wykresy ugid i nacisku w miejscu ograniczonego powizania warstw (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) ............................................... 36 Rysunek 2.30 Wykresy ugid rejestrowanych przez czujnik centralny w miejscu do brego i ograniczonego powizania warstw (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) .................................................................................................................................. 36 Rysunek 2.31 Wykresy ugid i nacisku w miejscu braku poczenia midzywarstwowego (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) ............................................... 37 Rysunek 2.32 Zmiennod ugicia nawierzchni pod czujnikiem centralnym w czasie wraz z punktami charakterystycznymi (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) ........................................................................................................................................... 38 Rysunek 2.33 Widok ksiycowatych spkao na skutek braku sczepnoci midzywarstwowej (fot. P. Jaskua)................................................................................... 40 Rysunek 2.34 Widok cakowitego polizgu warstwy na skutek braku sczepnoci midzywarstwowej (fot. P. Jaskua)................................................................................... 40 Rysunek 2.35 Schemat i widok aparatu skrzynkowego zaadaptowanego do badao mieszanek mineralno-asfaltowych (Pos, Kruntcheva, Collop, & Thom, 2003) .................. 45 Rysunek 2.36 Schemat aparatu skrzynkowego ASTRA (Canestrari & Santagata, 2005) ... 46 Rysunek 2.37 Typowe wykresy uzyskane w badaniu aparatem ASTRA (Canestrari & Santagata, 2005) ................................................................................................................ 46 Rysunek 2.38 Aparat Leutnera do cinania prbek (Von Becker, 1990) ........................... 47 Rysunek 2.39 Wykres z badania ........................................................................................ 48 Rysunek 2.40 Widok urzdzenia LPDS do cinania (Partl & Raab, 1998) .......................... 48 Rysunek 2.41 Przyrzd do badania cinania midzywarstwowego z USA (Sholar, Page, Musselman, Upshaw, & Moseley, 2002), (Tashman, Nam, & Papagiannakis, 2006) ........ 49 5

Rysunek 2.42 Aparat do badania Leutnera przygotowany na Politechnice Gdaoskiej w 2001 roku (for. P. Jaskua).................................................................................................. 50 Rysunek 2.43 Badanie cinania (Hakim B. A., 2002) .......................................................... 50 Rysunek 2.44 cinanie prbki z mieszanki mineralno-bitumicznej z geosyntetyczn warstw poredni............................................................................................................. 51 Rysunek 2.45 Schemat badania cinania przy poziomym ciskaniu (Romanoschi & Metcalf, 2002) .................................................................................................................... 52 Rysunek 2.46 Widok badania cinania w aparacie SST (Tashman, Nam, & Papagiannakis, 2006) .................................................................................................................................. 53 Rysunek 2.47 Metoda badania sczepnoci poprzez rozszczepianie klinem *21+ ............... 54 Rysunek 2.48 Widok urzdzenia do badania pull-off ........................................................ 55 Rysunek 2.49 Widok prbki podczas badania odrywania pull-off (Raab C & Partl M.N., 2004) .................................................................................................................................. 55 Rysunek 2.50 Badanie skrcania........................................................................................ 56 Rysunek 2.51 Aparat ATACKER do badania sczepnoci midzywarstwowej (West, Zhang, & Moore, 2005).................................................................................................................. 57 Rysunek 3.1 Schemat stanowiska badawczego ................................................................. 59 Rysunek 3.2 Ustawianie stanowiska badawczego ............................................................. 60 Rysunek 3.3 Sygna refleksyjny uzyskany przy przewietlaniu pyty parafinowej i wzorzec sygnau emitowanego ........................................................................................................ 61 Rysunek 3.4 Dekonwolucja sygnau wzorcowego i sygnau refleksyjnego przewietlania pyty parafinowej ............................................................................................................... 61 Rysunek 3.5 Sygna uzyskany w wyniku pierwszej prby refleksyjnego przewietlania cienkiej szyby i wynik dekonwolucji tego sygnau ............................................................. 62 Rysunek 3.6 Prba interpretacji strukturalnej sygnau refleksyjnego od cienkiej szyby ... 62 Rysunek 3.7 Porwnanie sygnaw (opis w tekcie) ......................................................... 63 Rysunek 3.8 Porwnanie sygnaw odbitych folii aluminiowej ........................................ 64 Rysunek 3.9 Zestawienie dekonwolucji sygnaw odbitych od pomitej folii aluminiowej. ........................................................................................................................................... 64 Rysunek 3.10 Badanie wpywu zawartoci soli na wasnoci refleksyjne i transmisyjne warstwy wody .................................................................................................................... 65 Rysunek 3.11 Dekonwolucyjny obraz podnoszcego si lustra wody ............................... 66 Rysunek 3.12 Interpretacja wyej opisanego obrazu dekonwolucyjnego (D2, D3,... kolejne odbicia wielokrotne od dna basenu) .................................................................... 66

Rysunek 3.13 Interpretacja ksztatu sygnau refleksyjnego (przy koocowym napenieniu wod) ................................................................................................................................. 67 Rysunek 3.14 Prba badania wpywu bocznych cian basenu .......................................... 67 Rysunek 3.15 Analiza zmian amplitudy gwnego refleksu powierzchniowego. .............. 68 Rysunek 3.16 Refleksyjny przekrj dekonwolucyjny przez dwie przylegajce powierzchniami pyty parafinowe ..................................................................................... 69 Rysunek 3.17 Refleksyjny przekrj dekonwolucyjny szczelina midzy pytami rozszerzajca si od 0 do 1 cm szerokoci ......................................................................... 70 Rysunek 3.18 Refleksyjny przekrj dekonwolucyjny szczelina midzy pytami rozszerzajca si od 0 do 3 cm szerokoci ......................................................................... 70 Rysunek 3.19 Porwnanie obrazw refleksyjnego przewietlenia stosu pyt parafinowych (echogramy po lewej, obrazy dekonwolucyjne po prawej) ............................................... 70 Rysunek 3.20 Skan poprzeczny stosu pyt parafinowych ze szczelin such rozwierajc si do szerokoci 1.2 cm (echogramy po lewej, obrazy dekonwolucyjne po prawej) ....... 71 Rysunek 3.21 Przykad skanu oddaleniowego (dekonwolucja sygnau odbitego od blachy w rnych odlegociach) ................................................................................................... 71 Rysunek 3.22 Porwnanie wzajemnie podobnych sygnaw odbitych od kilku blach ..... 72 Rysunek 3.23 Prba analizy zalenoci amplitudy sygnau odbitego od blachy od odlegoci pomidzy blach, a anten. .............................................................................. 72 Rysunek 3.24 Refleksyjny skan oddaleniowy blachy z dowizanymi skalami przestrzennymi .................................................................................................................. 73 Rysunek 3.25 Porwnanie sygnaw refleksyjnych od szyb o gruboci 4 i 10 mm ........... 74 Rysunek 3.26 Wstpne porwnanie przekrojw przez trzy szyby szklane 4, 10, 15 mm i przez stosy szyb 10/15 mm oraz 4/10/15 mm .................................................................. 74 Rysunek 3.27 Porwnanie przekrojw dekonwolucyjnych przez stos szyb 4/10/15 mm i stos 4/10/S/15 mm ze szczelin S 1.3 mm pomidzy dolnymi szybami ............................ 75 Rysunek 3.28 Porwnanie przekrojw dekonwolucyjnych przez stos szyb 4/10/Sk/15 mm z rozszerzajc si od 0 do 1.3 mm szerokoci szczelin klinow Sk pomidzy dolnymi szybami i przez ten sam stos ze szczelin Sk zalan wod. ............................................... 75 Rysunek 3.29 Skany poprzeczne wzdu stosu szyb z szczelinami: grn rozwierajca si do szerokoci 1.45 mm i doln zwajca si od szerokoci 1.45 mm do zera ................. 76 Rysunek 3.30 Sygna refleksyjny i jego dekonwolucja dwch zetknitych ze sob szyb szklanych - poczenie suche i mokre ................................................................................ 77 Rysunek 3.31 Prby dopasowania funkcji opisujcej zalenod amplitudy sygnau odbitego od blachy od odlegoci midzy anten i blach ................................................ 78

Rysunek 3.32 Prby dopasowania funkcji opisujcej zalenod amplitudy sygnau odbitego od blachy od odlegoci midzy anten i blach - wszy zakres dopasowania 78 Rysunek 3.33 Skan oddaleniowego powierzchni blachy (echogram po lewej, prba dekonwolucji przy uyciu modelu sygnau odbitego) ........................................................ 79 Rysunek 3.34 Echogram schodkowego obnienia poziomu skanowanej blachy i prba jego dekonwolucji. Obecnod blachy dolnej jest zauwaalna jeszcze pod blach grn w pobliu jej krawdzi. .......................................................................................................... 79 Rysunek 3.35 Echogram przejcia anteny ponad stref nieregularnie pogitej folii aluminiowej (czd rodkowa) lecej na blasze i prba jego dekonwolucji. ................... 80 Rysunek 3.36 Prba rozpoznania rozwartoci refleksyjnego stoka obserwacyjnego anteny ................................................................................................................................ 80 Rysunek 3.37 Sygna refleksyjny od powierzchni blachy rejestrowany za pomoc tej samej anteny. ..................................................................................................................... 81 Rysunek 3.38 Sygna emitowany przez anten 2 GHz rejestrowany bezporednio za pomoc drugiej anteny. ..................................................................................................... 81 Rysunek 3.39 Porwnanie kolekcji sygnaw odbitych od blachy z sygnaem rejestrowanym bezporednio za pomoc drugiej anteny. ................................................ 82 Rysunek 3.40 Zmiany sygnau w wyniku rotacji anteny odbiorczej (sygna po lewej, prba dekonwolucji po prawej). .................................................................................................. 83 Rysunek 3.41 Zmiany sygnau przy przesuwaniu anteny odbiorczej w poprzek paszczyzny polaryzacji sygnau i anten (sygna po lewej, prba dekonwolucji po prawej). ................ 83 Rysunek 3.42 Zmiany sygnau przy przesuwaniu anteny odbiorczej w paszczynie polaryzacji sygnau i anten w poprzek osi prostopadej do kierunku polaryzacji (sygna po lewej, prba dekonwolucji po prawej). ............................................................................. 83

Spis tabel
Tabela 2.1 Typowe wartoci staej dielektrycznej, przewodnoci, prdkod fali i tumienia wybranych materiaw geologicznych (Moorman, 2001) (Morey, 1998) ...................................... 13 Tabela 2.2 Zestawienie metod (urzdzeo) do okrelania sczepnoci w zalenoci od schematu badawczego .................................................................................................................................... 44 Tabela 2.3 Zestawienie wymagao sczepnoci midzywarstwowej (w porzdku chronologicznym). Wymaganie siy cinajcej podawane dla prbki o rednicy 150 ................................................ 58 Tabela 2.4 Wady i zalety metody Leutnera .................................................................................... 58

1 Wstp
Jednym z kluczowych parametrw konstrukcji nawierzchni jest prawidowe poczenie wszystkich jej warstw. Prawidowe oznacza w tym wypadku takie poczenie, ktre gwarantuje waciwe przekazywanie do warstw niej lecych odksztaceo generowanych przez koa pojazdw. Podane jest, wic by warstwy uoone bezporednio jedna na drugiej stanowiy caod, cigod, tworzyy zwarty kompleks budowlany (konstrukcj). Stan poczenia midzywarstwowego w sposb istotny wpywa na funkcjonalnod nawierzchni, lecz przede wszystkim stanowi o jej trwaoci i funkcjonalnoci. Waciwe poczenie peni dwie gwne funkcje: zwiksza wytrzymaod zespou warstw konstrukcji nawierzchni oraz uniemoliwia penetracj wody midzy warstwami. Z uwagi na krytyczne znaczenie stanu poczenia midzywarstwowego w jakoci nowych i remontowanych nawierzchni, coraz czciej mona spotkad si z badaniami prowadzonymi w ramach szeroko pojtej diagnostyki, ktre maj na celu zidentyfikowanie tej cechy. Jak dotd najpopularniejsze z nich to metody laboratoryjne takie jak Leutnera lub Sheare Box Test (dynamicznego cinania w skrzynce) , oparte na badaniach prbek nawierzchni pobranych z odwiercanych rdzeni. Jak zwykle w przypadku badao laboratoryjnych ograniczeniem jest ilod pobieranych prbek i punktowy charakter informacji uzyskiwanych z tego rodzaju badao. Dlatego naukowcy zajmujcy si ocen stanu nawierzchni drogowych coraz czciej zwracaj uwag na bezinwazyjne metody diagnostyczne NDT (Non-Destuctive Testig) takie jak Impulse Hammer Test (badanie motem udarowym) czy badanie z wykorzystaniem ugiciomierza dynamicznego FWD (Falling Weight Deflectometer), pozwalajce na uzupenienie lub niekiedy zastpienie metod laboratoryjnych. Jedn z technik pomiarowych NDT, zdobywajc coraz wiksz popularnod i uznanie wrd naukowcw, jest technika radarowa. Poznajc teori i zasady funkcjonowania tej metody, jak i zakres podstawowych pomiarw rutynowo prowadzonych w wielu orodkach badawczych, mona uznad, e jest to metoda relatywnie pros ta. Tak jest w istocie kiedy oceniamy przydatnod metody w prostych pomiarach, takich jak np. ocena cigoci warstw konstrukcyjnych nawierzchni. Gdy jednak poznamy zoonod zagadnieo i zjawisk towarzyszcych samej technice pomiarowej dojdziemy do wniosku, e niesie ona ze sob znaczn ilod informacji dotd niewykorzystywanych, a jednoczenie istotnych ze wzgldu na jakod dokonywanej oceny stanu odcinka drogi. Celem pracy jest ocena przydatnoci techniki radarowej w identyfikacji poczeo midzywarstwowych. W ramach pracy przewiduje si zastosowanie techniki radarowej wsplnie z innymi technikami diagnostycznymi takimi jak ugiciomierz dynamiczny. Wyniki obu tych badao bd wspomagane standardowymi badaniami prowadzonymi w warunkach laboratoryjnych. Pozytywne wyniki tej pracy pozwol na zwikszenie efektywnoci oceny stanu technicznego istniejcych nawierzchni, polepszajc jednoczenie jakod proponowanych w ramach remontw rozwizao technologicznych.

2 Analiza moliwoci identyfikacji pocze midzywarstwowych

2.1 Podstawy techniki radarowej
Aby prawidowo zrozumied zasady techniki radarowej naley poznad zjawiska zwizane z propagacj fal elektromagnetycznych w orodku, a take czynniki wpywajce na parametry orodka takie jak przenikalnod elektryczna, podatnod magnetyczna, przewodnod, polaryzacja i tumienie fali elektromagnetycznej. 2.1.1 Cechy elektryczne orodka Cechy elektryczne orodka s charakteryzowane przez przenikalnod elektryczn , podatnod magnetyczna i przewodnod (konduktywnod) . Wielkoci te mog byd tensorami zalenymi od kierunku w przestrzeni, a take poosiadad wartoci zespolone ze wzgldu na rne mechanizmy strat. Na potrzeby techniki radarowej mona przyjd, e s to wielkoci skalarne, ktre s wspczynnikami w tzw. rwnaniach materiaowych:
D B J E H E

(2.1) (2.2) (2.3)

gdzie:

D - wektor indukcji elektrycznej, E - wektor natenia pola elektromagnetycznego, B - wektor indukcji magnetycznej, H - wektor natenia pola magnetycznego,
J - gstod prdu elektrycznego,

- przenikalnod elektryczna, - podatnod magnetyczna, - przewodnod. Dla orodka okrela si rwnie wzgldn przenikalnod elektryczn podatnod magnetyczn r :
r 0
r

i wzgldn

(2.4) (2.5)
0

gdzie:
' r

'' r

- przenikalnod elektryczna

- przenikalnod elektryczna prni (8,85 10-12 F/m) 10

' r '' r

- czd rzeczywista (definiuje waciwoci orodka), - czd urojona (odpowiada za straty w orodku), - podatnod magnetyczna prni (1.26 10-6 H/m).

Najwaniejsz waciwoci elektryczn wpywajc na wyniki badao technik radarow jest przenikalnod elektryczna i zwizana z ni prdkod fali w orodku. Jest te wana ze wzgldu na precyzyjne okrelenie sposobu obliczenia poprawnej gbokoci obiektu. Wzgldna przenikalnod elektryczna (nazywana rwnie sta dielektryczn) jest liczb zespolon i wyraa zgodnie z wzorem 2.4 stosunek przenikalnoci elektrycznej do przenikalnoci elektrycznej w prni. Podatnod magnetyczna gruntu lub materiaw wystpujcych w warstwach nawierzchni drogowych uwaa si za rwn podatnoci w prni ( r 1 ) i dlatego nie ma ona wpywu na propagacj fali w tego rodzaju orodkach. Tym nie mniej znane s badania, miedzy innymi (Olhoeft & Capron, 1994), dowodzce przypadki, w ktrych podatnod magnetyczna wpywa na elektryczne waciwoci gruntw. Przewodnod elektryczna w orodkach takich jak grunty powoduje ruch nonikw adunkw z wolnym lub ograniczonym przemieszczeniem, ktre moe byd powodowane przez rone zjawiska. Wikszod jonowo lub kowalencyjnie1 zwizanych ska formuujcych mineray, takich jak kwarc lub mika, nie s przewodnikami i w momencie zetknicia si ich z wod tworz si na powierzchni elektrolity zdolne do przewodzenia prdu elektrycznego poprzez ruch wolnych jonw, generowany przez pole elektryczne. Ruch jonw jest proporcjonalny do wielkoci pola elektrycznego i zaley od temperatury, koncentracji jonw i ich wielkoci. Przewodnod elektryczna orodka wpywa na tumienie fali elektromagnetycznej i w pewnym zakresie na jej odbicie. Polaryzacja jest to zjawisko nierwnomiernego rozkadu czstek adunku elektrycznego na atomach poczonych wizaniem chemicznym. W materiaach znajdujcych si w polu elektrycznym mamy do czynienie z tzw. polaryzacj wymuszon. Ma ona miejsce w sytuacji gdy na czsteczk dziaa silne pole elektryczne i czsteczka znajduje si w otoczeniu innych silnie polarnych czsteczek lub wizanie zostao wzbudzone promieniowaniem elektromagnetycznym, ktrego dziaanie nie spowodowao jego rozerwania. Istniej cztery rne mechanizmy polaryzacji, ktre przedstawiono na Rysunku 2.1. Dla orodkw takich jak skay definiuje si rwnie opornod waciw jako odwrotnod przewodnoci:
1 [ m]

(2.6)

Wizanie kowalencyjne to rodzaj wizania chemicznego, ktrego istot jest istnienie pary elektronw, wspdzielonych w porwnywalnym stopniu przez oba atomy tworzce to wizanie.

11

Rysunek 2.1 Rodzaje polaryzacji: (a) elektryczna, (b) jonowa, (c) molekularna i (d) midzyfazowa (Scaffer & Saxena, 1995) Parametry, ktre naley dodatkowo zdefiniowad to impedancja falowa orodka, okrelana jako stosunek skadowych wektorw pl elektrycznego i magnetycznego prostopadych do siebie i do kierunku propagacji fali oraz stratnod orodka, definiowana jako stosunek prdu przewodzenia zwizanego z ruchem adunkw do prdu przesunicia zwizanego ze zmian indukcji w czasie (Morawski & Gwarek, 1985). Na podstawie analizy tych parametrw przeprowadzonej w (Karczewski, 2007) mona okrelid dwie, istotnie z punktu widzenia zastosowania techniki ra darowej w drogownictwie, cechy tj. wspczynnik tumienia fali oraz impedancja orodka maostratnego (takiego jak np. piaski , wiry). Wspczynnik tumienia fali jest wprost proporcjonalny do przewodnoci i przyjmuje w przyblieniu postad:

1,69 103
r

[dB / m]

(2.7)

natomiast impedancja orodka maostratnego zaley jedynie od staej dielektrycznej orodka i przyjmuje uproszczon postad:

(2.8)

Tumienie fali elektromagnetycznej jest zjawiskiem istotnym dla zakresu penetracji gbokociowej metody radarowej. Im wiksze tumienie tym mniejsza gbokod pomiaru i odwrotnie, mniejsze tumienie orodka pozwala uzyskad lepsz penetracj. Jak 12

podaje midzy innymi (A-CUBED, 1983) najwikszy wpyw na tumienie maj przewodnod i staa dielektryczna orodka, ktre z kolei zale od jego skadu mineralnego, porowatoci, wilgotnoci, skadu chemicznego, temperatury i czstotliwoci fali emitowanej w gb orodka. W Tabeli 2.1 przedstawiono typowe wartoci staych dielektrycznych, przewodnoci, prdkoci fali i wspczynnikw tumienia wybranych materiaw.

Tabela 2.1 Typowe wartoci staej dielektrycznej, przewodnoci, prdkod fali i tumienia wybranych materiaw geologicznych (Moorman, 2001) (Morey, 1998)
orodek staa dielektryczna
r

przewodnod [mS/m] 0 0,01 0,5 30000 0,01 0,01 0,1-1 2-1000 0,5-2 1-100 0,5-1,5 1-3 0,01-1 1-100

prdkod fali [cm/ns] 30 3,3 3,3 1 16 15 6 6 12 7 16-19 10-17 13 9

tumienie [dB/m] 0 0,002 0,1 1000 0,01 0,01 0,03-0,3 1-300 0,4-1,0 1-100 0,05-0,5 0,5-1,5 0,1-1 1-100

powietrze woda destylowana sodka woda sona woda ld suchy piasek piasek nasycony wod glina wapieo mu asfalt beton granit upek

1 80 80 80 3-4 3-5 20-30 5-40 4-8 5-30 2,5-3,5 3-9 4-6 5-15

Bardzo wanym parametrem jest prdkod rozchodzenia si fali elektromagnetycznej w orodku maostratnym. Dziki zdefiniowaniu tego parametru moliwe jest okrelenie prdkoci fali w orodku przy znanej staej dielektrycznej orodka. Korzystajc z definicji prdkoci fazowej:

vf
gdzie:

(2.9)

- czstotliwod ktowa (pulsacja), k - liczba falowa,

- wspczynnik fazy,

i zalenoci prdkoci fali elektromagnetycznej w prni c :

1
0 0

3 108 m / s

(2.10)

13

otrzymujemy nastpujcy wzr:

v
gdy:
r

c
r

(2.11)

1.

2.1.2 Propagacja fal elektromagnetycznych Propagacj fal elektromagnetycznych w dowolnym orodku opisuj prawa opracowane przez szkockiego fizyka Jamesa Clarka Maxwella (Rysunek 2.2). Prawa te ujte zostay w czterech podstawowych rwnaniach elektromagnetyzmu, opisujcych wasnoci pola elektrycznego i magnetycznego oraz zalenoci midzy tymi polami. Z rwnao tych wynika m.in. istnienie fal elektromagnetycznych, ktrych powstawanie jakociowo mona wyjanid nastpujco (Rysunek 2.3): jeeli w pewnym obszarze przestrzeni istnieje zmienne w czasie pole elektryczne E(r,t), powoduje ono, zgodnie z II rwnaniem Maxwella, powstanie w tym obszarze wirowego pola magnetycznego H(r,t), na og rwnie zmiennego w czasie. Zmienne pole magnetyczne H(r,t) wytwarza z kolei zmienne pole elektryczne E(r,t), zgodnie z I rwnaniem Maxwella, itd. W ten sposb w przestrzeni rozchodzi sie fala elektromagnetyczna.

Rysunek 2.2 James Clark Maxwell (1831-1879) rdo: http://pl.wikipedia.org/wiki/James_Clerk_Maxwell

14

Rysunek 2.3 Powstawanie fali elektromagnetycznej Poniej przedstawiono ukad rwnao Maxwella przy pewnych zaoeniach dotyczcych orodka geologicznego, a mianowicie: orodek jest nieograniczony, linowy, izotropowy, jednorodny, stratny i nie ma w nim adunkw i prdw. Przy takich zaoeniach ukad rwnao przedstawia si bdzie nastpujco (Karczewski, 2007):
E H 0
0

(2.12)

E
H
gdzie:

H t
E

(2.13) (2.14)

E t

(2.15)

E - dywergencja wektora E , E - przenikalnod magnetyczna prni.

Dla potrzeb techniki radarowej istotne jest rozwizanie tego ukadu rwnao w postaci fali paskiej. Moliwe jest poszukiwanie takiego uproszczonego rozwizania poniewa fal emitowan przez anten mona traktowad w przyblieniu jako fal pask jeeli odlegod od rda fali wielokrotnie przekracza dugod fali. Jak podaje (Karczewski, 2007) w takim przypadku rozwizaniem jest para wektorw w nastpujcej postaci: k E H k (2.16) i

15

k i

H k

(2.17)

gdzie:

- wektor propagacji. k k

Fale elektromagnetyczne rozchodzce si w orodkach o zmiennych waciwociach elektrycznych mog ulegad odbiciu, refrakcji, dyfrakcji i rezonansowi (Rysunek 2.4) (Daniels, 2000). Zjawiska te wpywaj zarwno pozytywnie jak i negatywnie na jakod uzyskiwanych wynikw.

Rysunek 2.4 Mechanizmy rozpraszania fali: (a) odbicie kierunkowe, (b) refrakcja (zaamanie), (c) dyfrakcja, (d) rezonans W technice radarowej najbardziej istotnym jest przypadek odbicia i refrakcji (zaamania) fali na granicy dwch materiaw o rnych waciwociach. Przypadek taki przedstawiono na Rysunku 2.5. Paszczyzn padania fali elektromagnetycznej (EM) tworzy normalna do powierzchni paskiej i fala padajca. Poprzeczna fala elektryczna (TE), nazywana fal o polaryzacji prostopadej, reprezentuje fal, ktrej wektor pola elektrycznego skierowany jest prostopadle do paszczyzny padania, natomiast wektor pola elektrycznego poprzecznej fali magnetycznej (TM) skierowany jest rwnolegle do paszczyzny padania i nosi nazw fali o polaryzacji rwnolegej. Speniajc warunki brzegowe rwnania Maxwella na powierzchni padania mona wyznaczyd wspczynn ik odbicia fali padajcej: wspczynnik odbicia fali TE
Z 2cos Z 2 cos
i i

Z1cos Z1cos

t t

(2.18)

wspczynnik odbicia fali TM

16

Z 2 cos Z 2 cos

t t

Z1cos Z1cos

i i

(2.19)

gdzie:
Z1 i Z 2 - odpowiednio impedancja fali w orodku 1 i 2,
i

- odpowiednio kt padania i zaamania

Rysunek 2.5 Odbicie i przenikanie fali: (a) TE i (b) TM Poniewa wikszod anten stosowanych w technice radarowej jest lin iowo i horyzontalnie spolaryzowanych (TE) naley rozwayd jeszcze jeden przypadek gdy paska 0 ). W fala elektromagnetyczna pada na paszczyzn pod ktem prostym ( i t takim przypadku wspczynnik odbicia fali bdzie nastpujcy:

Z 2 Z1 Z 2 Z1

r1 r1

r2 r2

(2.20)

Z powyszego wynika, e wspczynnik odbicia zaley od staych dielektrycznych orodkw, przez ktre propaguje fala. Jeeli orodek 2 ma wysz sta dielektryczn od orodka 1, to wspczynnik odbicia r bdzie liczb ujemn, co oznacza odwrotn polaryzacj fali. Im wysza bezwzgldna wartod wspczynnika odbicia tym silniejsze obicie od granicy midzy orodkami, wikszy kontrast midzy nimi i tym atwiejsza identyfikacja orodkw. Wzory (2.11) i (2.20) s najwaniejszymi rwnaniami stosowanymi w interpretacji danych z pomiarw infrastruktury drogowej technik radarow.

17

2.1.3 Rozdzielczo pozioma i pionowa Jednym z powaniejszych problemw zwizanych z technik radarow jest zdolnod rozrnienia obiektw bdcych blisko siebie i pooonych w tej samej linii lub paszczynie. W przypadku gdy poszukiwane obiekty zlokalizowan e s wzdu paszczyzny pionowej, prostopadej do kierunku badania zdolnod ta nazywana jest rozdzielczoci pionow, natomiast gdy obiekty zlokalizowane s wzdu paszczyzny poziomej, rwnolegej do kierunku badania zdolnod ta nazywana jest rozdzielczoci poziom (Rysunek 2.6).

Rysunek 2.6 Rozdzielczod pionowa v i pozioma h Analizujc moliwoci techniki w zakresie rozdzielczoci pionowej naley pamitad o tym, e mamy do czynienia z impulsami fali elektromagnetycznej wysyanymi w kierunku badanego orodka, ktry generuje fale odbite, rejestrowane przez urzdzenia pomiarowe jako sygnay zblione ksztatem do impulsu wysyanego. Sygnay te mog powracad z rnym opnieniem, zalenym od gbokoci danego obiektu, co oznacza, e w niektrych wypadkach mog si one nakadad. Wyjanienie tego zjawiska przedstawiono w formie graficznej na Rysunku 2.7. Jak podaje (Annan, 2001) jeeli obserwujemy dwa obiekty T1 i T2, pooone w jednej linii od punktu pomiaru, to rnica w czasie nadejcia impulsw odbitych bdzie bezporednio zwizana z odlegoci midzy tymi obiektami. Czasy nadejcia impulsw odbitych od obiektw T1 i T2 mona zapisad nastpujco:
t1 t2 2d v 2d v 2 r

(2.21) (2.22)

gdzie: d gbokod pooenia obiektu, v prdkod fali. 18

Rysunek 2.7 Impulsy czasowe o szerokoci W; a) impulsy wyranie odseparowane gdy T>>W, b) impulsy rozrnialne do momentu gdy T W, c) impulsy nakadajce si (nierozrnialne) gdy T<<W Rnica w czasie nadejcia impulsu moe byd wyraona jako:
t t 2 t1 2 r v

(2.23)

przy czym wymagamy, aby rnica w czasie bya wiksza ni poowa szerokoci impulsu W, std:
r Wv 4

(2.24)

Na podstawie wzoru (2.24) mona stwierdzid, e rozdzielczod pionowa zaley od szerokoci impulsu i prdkoci fali w orodku. W ten sam sposb moemy przeanalizowad moliwoci techniki radarowej pod ktem rozdzielczoci poziomej. Czasy nadejcia impulsw odbitych od obiektw T1 i T2 mona zapisad nastpujco:
t1 2d v

(2.25)

t2

2(d 2 v

h2 ) 2

(2.26)

natomiast rnica w czasie nadejcia impulsu moe byd wyraona jako:

2[(d 2

h2 ) 2 v

d]

(2.27)

19

W wikszoci przypadkw odlegod obiektw od anteny jest znaczna w porwnaniu z odlegoci pomidzy tymi obiektami. Stad mona przyjd, e :

t
co z kolei wskazuje, e:

h2 vd

(2.28)

vdW 2

(2.29)

Z powyszego wynika, e rozdzielczod pozioma zaley od prdkoci fali w orodku, szerokoci impulsu fali jak rwnie od odlegoci obiektu od anteny. Poniewa szerokod impulsu W jest odwrotnie proporcjonalna do szerokoci pasma impulsu odbieranego przez anten B i do czstotliwoci centralnej anteny f c:
W 1 B 1 fc

(2.30)

gdzie:
c

fc v

(2.31)

rozdzielczod pozioma moe byd wyraona nastpujco:

h
gdzie
c

d c 2

(2.32)

jest dugoci fali przy czstotliwoci centralnej anteny.

Przedstawiona powyej analiza dowodzi zalenoci midzy czstotliwoci sygnau emitowanego przez anten, gbokoci penetracji techniki radarowej i rozdzielczoci pomiaru. Na jej podstawie mona stwierdzid, e wraz ze wzrostem czstotliwoci emitowanej fali zmniejsza si gbokod penetracji, natomiast zwiksza si rozdzielczod pomiaru. W technice radarowej zalenod ta ma ogromne znaczenie, szczeglnie na etapie planowania pomiarw. Jak wczeniej wspomniano rozdzielczod zaley od staej dielektrycznej orodka. Zalenod t przedstawiono w formie graficznej (Rysunek 2.8), przygotowanej na podstawie (Morey, 1998), gdzie pokazano moliwe do zidentyfikowania, minimalne gruboci warstw w zalenoci od czstotliwoci emitowanej fali oraz staej dielektrycznej orodka. Z przedstawionych danych wynika, e dla orodka o pewnej staej dielektrycznej zastosowanie wyszej czstotliwoci fali pozwala na identyfikacj cieoszej warstwy. Analizujc te dane naley pamitad, e zostay one przygotowane przy zaoeniu, e moliwe jest zidentyfikowanie zarwno sygnau odbitego od grnej jak i od dolnej powierzchni badanej warstwy.

20

Rysunek 2.8 Rozdzielczod w funkcji czstotliwoci emitowanej fali 2.1.4 Identyfikacja pocze midzywarstwowych przy pomocy techniki radarowej Przedstawione rozwaania wskazuj na teoretyczne moliwoci zastos owania techniki radarowej w identyfikacji poczeo midzywarstwowych. Istotne znaczenie w takiej ocenie bd miay dwa parametry tj. czstotliwod emitowanej fali oraz wspczynnik odbicia fali w strefie poczenia midzywarstwowego. O ile problem czstotliwoci fali mona rozwizad w prosty sposb stosujc odpowiednie anteny, o tyle wspczynnik odbicia zaley od rnicy w budowie i waciwociach dwch rnych, stykajcych si ze sob materiaw i nie moe byd precyzyjnie stymulowany przez dziaanie czynnikw zewntrznych. Tym nie mniej wstpnie wydaje si, e to wanie ocena kontrastw (wspczynnikw odbicia) bdzie miaa decydujce znaczenie w ocenie tego parametru nawierzchni drogowych. Identyfikacja poczeo midzywarstwowych z pewnoci jest zagadni eniem trudnym, zwaszcza na etapie interpretacji otrzymywanych danych. W dostpnej literaturze, szczeglnie zagranicznej, nie znaleziono konkretnych przykadw zastosowania techniki radarowej w ocenie poczeo midzywarstwowych. W nielicznych opracowaniach takich jak prace doktorskie (Loulizi, 2001) i (Saarenketo T. , 2006) oraz publikacjach (Sculion & Saarenketo, 1995), (Forest & Utsi, 2004) i (Saarenketo T. , 1997) stwierdza si jedynie moliwod dokonywania tego rodzaju oceny. 2.1.5 Charakterystyka stosowanych rozwiza sprztowych Pierwsze pomiary georadarowe zostay wykonane przez niemieckiego geofizyka W. Sterna w 1929 roku, ale dopiero w latach 50 tego stulecia technik t zastosowano na szersz skal w samolotach US Air Force (Olhoeft G, 2003). W latach 70 i 80 udoskonalano zarwno technik pomiaru jak i metody interpretacji wynikw, a gwne prby praktycznego zastosowania GPR (Ground Penetrating Radar) dotyczyy midzy 21

innymi takich zagadnieo jak pomiar gruboci pokrywy lodowej, lokalizacja p odziemnych tuneli, uskokw, a take pooenia niewypaw (Geophysical Survey Systems, 2008). W poowie lat 80 powsta pierwszy cyfrowy system pomiarowy GPR, ktry swych analogowych poprzednikw wyprzedza pod wieloma wzgldami, a przede wszystkim oferowa moliwod zapisu danych w postaci cyfrowej na komputerach. Dziki szybkiemu rozwojowi techniki na przestrzeni ostatnich lat dostpnych jest dzi wiele metod pomiaru i oceny wynikw uzyskanych przy pomocy techniki radarowej. Jedn z takich metod jest wizualizacja danych w postaci wykresw 3D z moliwoci przedstawienia obrazu w funkcji czasu. Takie rozwizania pozwalaj naukowcom np. na przedstawianie ruchu obszaru zanieczyszczeo w gruncie. Systemy radarowe GPR skadaj si z a) generatora impulsw, ktry generuje impulsy o zadanej czstotliwoci i mocy, b) anteny, przy pomocy ktrej wygenerowany impuls kierowany jest w stron badanego obiektu oraz c) moduu zapisu, ktry przetwarza i zapisuje sygnay odbite. Emitowane w kierunku badanej konstrukcji impulsy elektromagnetyczne przenikaj przez kolejne warstwy materiaw o rnych waciwociach dielektrycznych, ulegajc na ich granicach czciowemu odbiciu. Dziki temu moliwe jest zarejestrowanie prdkoci fali w orodku oraz amplitudy sygnau odbitego z granic midzy materiaami o rnych waciwociach dielektrycznych (Rysunek 2.9) (Sudyka, J., 2006).

Rysunek 2.9 Zasada rejestracji sygnaw odbitych w systemach GPR (a uproszczony obraz przejcia impulsu elektromagnetycznego, b zarejestrowany sygna odbity, c uproszczony falogram z pomiarw radarowych) Rozrnia si dwa rodzaje anten: ground-coupled i air-coupled (horn) (Rysunek 2.10). Anteny typu ground-coupled pracuj w szerokim zakresie czstotliwoci centralnej tj. od 80 MHz do 1500 MHz. Ich zalet jest wiksza gbokod penetracji i lepsza pionowa rozdzielczod. Wad tych anten jest ich pooenie wzgldem badanego obiektu (anteny musz pozostawad w bliskim kontakcie z powierzchni obiektu) oraz powodowane przez 22

to pooenie zakcenia sygnau w obszarze styku z powierzchni. Z tego powodu anteny te mona stosowad midzy innymi w ocenie i lokalizacji spkao nawierzchni , lecz nie nadaj si one do pomiaru zawartoci wolnych przestrzeni (maa dokadnod pomiaru prdkoci sygnau).

Rysunek 2.10 System pomiarowy z umieszczon w wzku anten typu ground coupled o czstotliwoci 400 MHz i umieszczon na wysokoci ok. 45 cm anten typu horn o czstotliwoci 1 GHz Systemy pomiarowe przeznaczone do badao nawierzchni drg wyposaane s zazwyczaj w anteny typu horn, o czstotliwoci centralnej ok. 1 GHz i redniej gbokoci penetracji 60 cm. Anteny tego typu umieszczane s na wysokoci ok. 40 cm nad badan powierzchni. Czstotliwod pracy takich systemw pomiarowych jest bardzo wys oka i pozwala wykonywad pomiary z czstotliwoci 1000 skanw na sekund. W systemach tych staa dielektryczna wierzchniej warstwy obliczana jest z wykorzystaniem sygnau odbitego od metalowej pyty, ktrego amplitud porwnuje si z amplitud sygnau odbitego od badanej powierzchni (Maser, K.; Scullion, T., 1991). W celu uzyskanie wikszej iloci danych pojedyncze anteny mona zestawiad w kilka , tak, aby pracoway jednoczenie w wielu kanaach. Takie rozwizania s czsto spotykane poniewa zwikszaj wydajnod caego systemu pomiarowego. Przykady rozwizao technicznych stosowane przez ronych producentw przedstawiono na zamieszczonych poniej Rysunkach.

23

Rysunek 2.11 System pomiarowy amerykaoskiej firmy Penetradar (anteny typu horn o czstotliwociach 1 GHz)

Rysunek 2.12 System pomiarowy kanadyjskiej firmy Road Radar (antena typu horn o czstotliwoci 3 GHz i antena typu ground-coupled o czstotliwoci 1 GHz)

Rysunek 2.13 System pomiarowy norweskiej firmy 3D Radar (antena 63 elementowa typu stepped frequency o zmiennej czstotliwoci od 30MHz do 2 GHz) 24

2.1.6 Zastosowania i ograniczenia metody Technika radarowa stosowana jest w drogownictwie miedzy innymi: do pomiaru gruboci warstw nawierzchni dla potrzeb baz danych PMS (Pavement Management System), w pozyskiwaniu danych o konstrukcji do obliczeo trwaoci zmczeniowej nawierzchni, do celw projektowych np. podziau odcinka na sekcje jednorodne lub sprawdzenia gruboci warstwy pod ktem frezowania, w badaniach odbiorczych nowych nawierzchni jako sprawdzenie gruboci warstw i jednorodnoci zagszczenia w przypadku warstw asfaltowych. Oprcz zadao wymienionych powyej, rutynowo wykonywanych w wielu krajach, technika radarowa stosowana jest rwnie w bardziej skomplikowanych badaniach, takich jak ocena rozwarstwieo i ubytkw powierzchniowych nawierzchni (Rysunek 2.14), identyfikacja spkao oraz pomiar stopnia zawilgocenia (Rysunek 2.15) (Saarenketo & Scullion, 2000). W nawierzchniach betonowych oraz w diagnostyce mostowej technika radarowa dodatkowo wykorzystywana jest w ocenie rozwarstwieo, lokalizacji pustek oraz rozmieszczeniu zbrojenia. Naley rwnie wspomnied o szerokim stosowaniu GPR w ocenie stanu podtorza drg kolejowych, gdzie prowadzi si pomiary gruboci podsypki lub lokalizuje si strefy zamulenia (Rysunek 2.16) (Hyslip, Smith, Olhoeft, & Selig, 2003).

Rysunek 2.14 Dane z pomiaru jednorodnoci warstwy asfaltowej; rysunek grny stan dobry, rysunek dolny nawierzchnia z ubytkami powierzchniowymi oraz lokalnie wystpujcym, zbyt maym zagszczeniem

25

Rysunek 2.15 Pomiar zawilgocenia warstw asfaltowych na gbokoci 4 8 cm (wg raportu z badao praca niepublikowana)

Rysunek 2.16 Pomiar stanu podtorza antenami typu horn o czstotliwoci 1 GHz Ilod zastosowao techniki radarowej wzrasta z kadym dniem wraz ze zwikszajcymi si moliwociami pomiarowymi oferowanych urzdzeo. Tym nie mniej naley pamitad o ograniczeniach jakie niesie ze sob stosowanie tej metody. Odnosz si one gwnie do etapu interpretacji uzyskanych danych: obrazy uzyskane po obrbce sygnaw odbitych nie s zdjciami niecigoci lub obiektw wystpujcych pod badan nawierzchni, a jedynie zapisem amplitud sygnaw odbitych z granic midzy orodkami (warstwami) o rnych waciwociach dielektrycznych; uzyskanie poprawnego obrazu w duej mierze zaley od umiejtnoci i wiedzy dowiadczonego operatora,

26

dua ilod danych w zalenoci od np. czstotliwoci pomiarw wielkod pliku z pojedynczego przejazdu na dugoci 1 km moe sigad nawet 5-8 Mb, okrelenie poprawnej gruboci warstwy zaley od znajomoci waciwoci dielektrycznych orodka, ktre zale miedzy innymi od czstotliwoci emitowanej przez anten fali elektromagnetycznej, zmiany staej dielektrycznej oraz tumienie fal elektromagnetycznych powodowane zwikszon wilgotnoci lub warstwami o podwyszonej przewodnoci, nakadanie si impulsw fal odbitych od cienkich warstw, zbyt mae rnice waciwoci dielektrycznych orodkw (may kontrast) mog znacznie utrudniad identyfikacj warstw.

2.2 Rejestracja ugi nawierzchni metodami dynamicznymi

Gwnym oddziaywaniem niszczcym nawierzchni jest ruch pojazdw. Przez wiele lat poszukiwano metody pomiaru oddziaywania pojazdu na nawierzchni w warunkach rzeczywistych (in situ). W latach 50-tych opracowano metod pomiaru ugid nawierzchni bezporednio pod samochodem ciarowym przy uyciu belki Benkelmana. Jednak z uwagi na statyczny charakter tej metody a take jej ma efektywnod zaczto poszukiwad metod lepiej oddajcych dynamiczne oddziaywanie pojazdw. Idea ugiciomierza dynamicznego narodzia si we Francji (COST Action 336 "Falling Weight Deflectometer", 1996), gdzie po pocztkowych niepowodzeniach porzucono j na rzecz rozwoju metody poruszajcej si belki Benkelmana w ugiciomierzu Lacroix. Dowiadczenia francuskie wykorzystane jednak zostay przez inynierw duoskich z Paostwowego Laboratorium Drogowego (dzisiejszy Duoski Instytut Drogowy) oraz Duoskiego Uniwersytetu Technicznego, ktrzy ju w 1964 roku przeprowadzali pierwsze prby oceny nonoci nawierzchni przy uyciu nowego urzdzenia. Kluczowym w odwzorowaniu sinusoidalnego charakteru oddziaywania siy okaza si system dwch spryn i masy pomidzy nimi, zastpiony pniej mas na sprynie i tumiku (Bohn). Taki schemat ideowy urzdzenia pozosta niezmieniony a do dnia dzisiejszego.

Rysunek 2.17 Model ideowy ugiciomierza oparty na a) masie pomidzy sprynami, b) masie na sprynie i tumiku 27

Pierwsze 65 egzemplarzy ugiciomierza wyprodukowaa w latach 1968-1969 firma A/S Phnix. Byy to niezwykle skomplikowane urzdzenia. Dopiero w 1975 roku udoskonalono je wprowadzajc w miejsce S-ksztatnych spryn trzy gumowe odboje, hydrauliczny system podnoszenia obcinika, a take elektroniczny system pomiaru ugicia. Caod umieszczona zostaa na specjalnie przygotowanej przyczepie.

Rysunek 2.18 Ugiciomierz dynamiczny FWD A/S Phnix 1978 r. (www.pavementconsultants.com) W Wielkiej Brytanii, podobnie jak we Francji, rozwj ugiciomierzy dynamicznych traktowany by sceptycznie. Zarzucano metodzie nienaturalnie krtki czas oddziaywania na warstwy niej pooone oraz wzbudzan podczas pomiarw inercj materiaw drogowych. Wtpliwoci rozwiane zostay w 1973 roku kiedy na specjalnie przygotowanym odcinkach testowych przeprowadzono badania porwnawcze przy uyciu typowego pojazdu ciarowego, ugiciomierza FWD oraz belki Benkelmana. Analiza odksztaceo i napreo pod warstwami asfaltowymi nie wykazaa rnic w wynikach oddziaywania pojazdu i ugiciomierza.

Rysunek 2.19 Zestaw pomiarowy FWD Phonix z elektronik firmy Dynatest (COST 336) 28

W 1976 roku dziki kooperacji Duoskiego Instytutu Drogowego oraz Uniwersytetu Technicznego utworzono firm Dynatest, jednego z dzisiejszych liderw produkcji urzdzeo FWD. W tym samym czasie podobne prby przeprowadzano rwnie w Skandynawii, czego efektem by szwedzki ugiciomierz KUAB.

Rysunek 2.20 Wspczesna wersja ugiciomierza dynamicznego KUAB Lata 80-te przyniosy gwatowny rozwj produkcji FWD w Holandii, gdzie kilka firm wybudowao takie urzdzenia na wasny uytek. Konieczne stao si te ujednolicenie tamtejszych metod pomiaru i interpretacji wynikw, czego efektem byo wprowadzenie wytycznych. W 1987 rozpoczto produkcj JILS-FWD w Foundation Mechanics, Inc. w Stanach Zjednoczonych. Ugiciomierze dynamiczne FWD produkowane s rwnie w Japonii przez firm Komatsu.

FWD's 1999
Phonix KUAB Dynatest Komatsu JILS

Rysunek 2.21 Udzia w rynku producentw FWD w 1999 roku (COST 336) Na rysunku poniej przedstawiono polski ugiciomierz udarowy UL-1 opracowany na potrzeby badao nawierzchni lotniskowych w Instytucie Technicznym Wojsk Lotniczych.

29

Rysunek 2.22 Ugiciomierz UL-1 Najnowszym osigniciem w dziedzinie oceny nonoci nawierzchni jest duoski ugiciomierz laserowy TSD (Traffic Speed Deflectometer). Stworzony zosta do wykonywania sieciowych badao nonoci nawierzchni, ze szczeglnym uwzgldnieniem identyfikacji miejsc o obnionej trwaoci konstrukcji drogowej , w celu minimalizacji uycia tradycyjnych urzdzeo o powolnej specyfice dziaania.

Rysunek 2.23 Traffic Speed Deflectometer (www.greenwood.dk) Pomiar ugiciomierzem laserowym TSD oparty jest na zaawansowanej technologii laserowej. Do pomiaru pionowego przemieszczenia powierzchni nawierzchni wywoanego przez poruszajc si ciarwk stosowane s specjalne czujniki laserowe. Rnica przemieszczeo midzy punktem obcionym i nieobcionym jest wyraeniem aktualnego ruchu nawierzchni wywoanego przez ciarwk o znanym obcieniu. Wykorzystujc technik Dopplera moliwa jest ocena prdkoci ugicia powierzchni nawierzchni. W celu uzyskania optymalnych warunkw pomiarowych stosowane s systemy kontroli (system bezwadnociowy oraz serwomechanizm) pozwalajcy monitorowad pozycj czujnikw laserowych. Czujniki pomiarowe zainstalowano w tylnej czci naczepy, przed prawym tylnym koem. Sprzt do archiwizacji danych zosta umieszczony w kontenerze zamontowanym na naczepie, natomiast komputer sterujcy zlokalizowany jest w kabinie kierowcy. Proces pomiarowy jest automatyczny i moe go przeprowadzid jedna osoba. Pomiary wykonywane s zazwyczaj przy prdkoci 70 -80 30

km/h. Maksymalna prdkod pomiarowa wynosi 95 km/h, natomiast minimalna to 20 km/h. Typowa wielkod obcienia to 10 ton lub inna w zalenoci od wymagao projektowych.

Rysunek 2.24 Belka z zainstalowanymi czujnikami (www.greenwood.dk) Gwn zalet wynikajc z charakterystyki dziaania czujnika laserowego Dopplera jest prowadzenie pomiarw ugid nawierzchni bezdotykowo i w sposb cigy . Standard zbieranych danych odpowiada rezultatom uzyskanym z badao ugiciomierzem dynamicznym FWD lecz bez odstpw pomiarowych wynikajcych ze specyfiki badania wspomnianym urzdzeniem. Wyjtkowod ugiciomierza TSD polega rwnie na tym, e zbudowane zostao na bazie samochodu ciarowego z naczep, ktrego ruch odpowiada rzeczywistemu zachowaniu pojazdu na drodze (obcienia nawierzchni i prdkod), a nie jak w pozostaych urzdzeniach na symulacji takiego ruchu i przyjmowaniu pewnych zaoeo. 2.2.1 Charakterystyka ugiciomierzy dynamicznych FWD Urzdzenie FWD (Falling Weight Deflectometer) jest najbardziej rozpowszechnion aparatur badawcz tego typu na wiecie. Umoliwia badania nonoci nawierzchni drogowych, lotniskowych, a take duych powierzchni przemysowych, symulujc nacisk wywierany przez samochd ciarowy poruszajcy si z prdkoci 35 - 40 km/h.

Rysunek 2.25 Ugiciomierz dynamiczny FWD

31

Zasada dziaania urzdzenia FWD polega na pomiarze i rejestracji ugid nawierzchni powstaych w wyniku dziaania impulsowego obcienia dynamicznego o zadanej wielkoci. Po zatrzymaniu urzdzenia w danym punkcie pomiarowym, na nawierzchni ustawiana jest automatycznie pyta naciskowa wraz z geofonem centralny m (czujnikiem przemieszczeo) oraz geofonami znajdujcymi si na belce pomiarowej. Z okrelonej wysokoci wykonywany jest zrzut obcinika o ustalonej wczeniej masie. W zespole generatora indukowany jest impuls siy, przekazywany na badan nawierzchni za porednictwem pyty naciskowej. W wyniku dziaania obcienia konstrukcja nawierzchni oraz podoe ulegaj odksztaceniu sprystemu na pewnym obszarze, ktrego wielkod jest zalena od wielkoci zadanego obcienia testowego oraz od sztywnoci badanej konstrukcji. Wielkoci ugid nawierzchni mierzone s zazwyczaj za pomoc 7 do 9 geofonw ustawionych w cile okrelonych odlegociach od osi dziaania siy obciajcej np.: 200, 300, 450, 600, 900, 1200, 1500, 1800 mm. Przebiegi procesw obcienia i odksztacenia si konstrukcji s rejestrowane jednoczenie.

Rysunek 2.26 Pyta naciskowa z zestawem geofonw Na podstawie pomiarw czaszy ugid ugiciomierzem dynamicznym FWD dokonuje si analizy nonoci nawierzchni. Znajc konstrukcj nawierzchni oraz gbokod i ksztat czaszy ugid mona ocenid stan nawierzchni. Wyniki pomiarw mog byd wykorzystane nie tylko na poziomie projektu, ale rwnie na poziomie sieci drogowo -ulicznej. Na poziomie sieci uzyskane wyniki mona wykorzystad midzy innymi do budowy banku danych o nonoci drg, co pomocne jest w prawidowym ustalaniu budetu, podziau rodkw, typowaniu odcinkw do remontu lub przebudowy oraz hierarchizacji wanoci dziaao na sieci drogowej. Gwnym zadaniem FWD jest ocena nonoci nawierzchni, jednak wyniki pomiarw mog byd wykorzystane rwnie do innych celw np.: wzgldne porwnanie stanu poszczeglnych warstw nawierzchni na podstawie pomiarw ugid, okrelenie moduu sztywnoci poszczeglnych warstw konstrukcji, bezporednie obliczenia odksztaceo dla nawierzchni podatnych, strukturalna ocena stanu podbudw zwizanych, 32

ocena nonoci materiaw niezwizanych, badanie wsppracy krawdzi pyt w pkniciu, ocena jakoci poczenia warstw. 2.2.2 Przydatno uzyskiwanych wynikw w ocenie poczenia midzywarstwowego Istnieje kilka metod badawczych pozwalajcych na ocen powizania midzy warstwami. Nale do nich m.in. laboratoryjne metody: Leutnera i dynamicznego cinania w skrzynce (Sheare Box Test) omwione w punkcie 2.4 oraz metody nieniszczce z wykorzystaniem ugiciomierza udarowego FWD (Hakim B A, 1998) i (Sybilski, Mechowski, & Harasim, 2007) oraz badanie motem udarowym (Impulse Hammer Test) (Sangiorgi, Collop, & Thom, 2008). 2.2.2.1 Test motem impulsowym Metoda jest nowoczesnym rozwizaniem opracowanym na Uniwersytecie Nottingham. Pozwalaja na ocen powizania pierwszych dwch grnych warstw nawierzchni wykonanych z mieszanki mineralno-asfaltowej, bez koniecznoci wykonywania odwiertw w drodze. Zastosowana zasada pomiaru bazuje na tym, e udar motem wzbudza reakcj falow, ktra zostaje zmierzona przez przetwornik przyspieszeo. Przykadowe wyniki analiz spektralnych dla przypadkw bez powizania i z powizaniem przedstawia Rysunek 2.27. Ju tutaj wyrane s rnice w przebiegu krzywych. Wadliwe, wzgldnie nie istniejce powizanie warstw charakteryzuje si postrzpionymi wykresami przyspieszeo w odrnieniu od pynnych przebiegw dla ukadw dobrze poczonych.

Rysunek 2.27 Porwnanie analiz spektralnych dla testu motem impulsowym ze zym oraz dobrym powizaniem warstw

33

Z wykresw przedstawionych powyej widad, e pierwsze jakociowe oceny moliwe s ju bez dalszej matematycznej obrbki danych. Przeprowadzone badania porwnawcze z innymi metodami badawczymi dowodz wyranej zgodnoci badania motem impulsowym z ocen powizania warstw metod Leutnera. Z metod mota udarowego naley wizad due nadzieje w zastosowaniu praktycznym. Jest to badanie nieniszczce, ktre pozwoli na ocen powizania warstw bezporednio po uoeniu nowej warstwy w trakcie procesu budowlanego. 2.2.2.2 Metoda z uyciem FWD Ugiciomierz dynamiczny FWD (Falling Weight Deflectometer) wywouje powstanie na powierzchni drogi tzw. czaszy ugicia. Wartoci ugid, w poszczeglnych punktach pomiarowych su, jako dane wyjciowe, do obliczenia sztywnoci (moduu sztywnoci) warstw konstrukcyjnych nawierzchni. Dotychczas byo to podstawowe zastosowanie ugiciomierza FWD. Bezsprzeczne jest jednak, e jakod powizania midzywarstwowego wpywa na uzyskiwane wyniki w pomiarach FWD. Opracowana przez Hakima (Hakim B A, 1998) metoda pozwala dodatkowo na ocen zwizania warstw. Schemat postpowania w tej metodzie jest nastpujcy: zebranie danych z pomiarw czaszy ugid oraz danych o konstrukcji nawierzchni (gruboci i rodzaje warstw) i przyjcie staych materiaowych (wspczynnik Poissona), obliczenia przemieszczeo nawierzchni przy zadanych wartociach moduw sztywnoci warstw (tzw. analiza odwrotna) i przy zaoeniu penego pocze nia midzy warstwami (sztywnod przy cinaniu Ksi = 105 MN/m3), wielokrotny rachunek regresji (kolejne iteracje) a do otrzymania czaszy przemieszczeo najbardziej zblionej do czaszy ugid z pomiarw FWD, wyznaczenie moduw sztywnoci odpowiadajcych obliczonej czaszy przemieszczeo, przyjcie zaoenia, e warstwy lece poniej ocenianych warstw asfaltowych, dla ktrych dokonuje si analizy poczenia midzywarstwowego maj staa wartod moduu sztywnod wynikajc z wczeniejszych obliczeo, ponowne obliczenia moduw warstw asfaltowych wedug zasad opisanych w poprzednich punktach, ale przy zaoeniu zmiennego poczenia midzy warstwami (sztywnod przy cinaniu od Ksi = 105 MN/m3 pene poczenie do Ksi = 103 MN/m3 brak poczenia), wynikiem analiz s obliczone rzeczywiste wartoci moduw warstw, uwzgldniajce istniejcy podczas badania stan poczenia midzywarstwowego. Biorc wyznaczone wartoci za podstaw do dalszych obliczeo, moliwe jest dokadniejsze orzekanie np. o szkodliwych koncentracjach napreo i oczekiwanej trwaoci zmczeniowej konstrukcji nawierzchni.

34

2.2.2.3 Metoda IBDiM W latach 2005 2006 w Instytucie Badawczym Drg i Mostw wykonana zostaa praca pt Opracowanie metody oceny jakoci poczenia warstw w konstrukcji nawierzchni za pomoc ugiciomierza dynamicznego FWD zlecona przez Generaln Dyrekcj Drg Krajowych i Autostrad (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006). Jej rezultatem byo opracowanie metodyki interpretacji wynikw pomiarw ugid ugiciomierzem dynamicznym FWD w celu oceny jakoci poczenia midzywarstwowego. W ramach ww. pracy do badao wytypowano 12 odcinkw badawczych. Wyboru dokonano spord odcinkw drg, na ktrych stwierdzono zarwno ze jak i dobre powizanie warstw konstrukcyjnych. Na odcinkach badawczych dokonano rozpoznania konstrukcji, pobrano prbki do badao laboratoryjnych oraz wykonano pomiary ugid nawierzchni przy zastosowaniu ugiciomierza dynamicznego FWD. Podstawowym zaoeniem, jakie przyjto przy opracowaniu metody oceny jakoci poczenia midzywarstwowego, byo wykorzystanie penych moliwoci jakie daje ugiciomierz dynamiczny FWD. W programach komputerowych sucych do obliczania moduw warstw konstrukcyjnych, a nastpnie trwaoci zmczeniowej nawierzch ni korzysta si z pomiaru czaszy ugid, na ktr skadaj si wartoci maksymalnych ugid na poszczeglnych geofonach. Program Moddyn opracowany w IBDiM, oparty na teorii zjawisk falowych w ukadach wielowarstwowych, wykorzystuje pene przebiegi ugid nawierzchni i wartoci cinienia kontaktowego, od momentu dokonania zrzutu obcienia do chwili odprenia. Dotychczasowe wieloletnie dowiadczenia w wykonywaniu pomiarw ugid FWD upowaniaj do twierdzenia, e oprcz oceny nonoci nawierzchni mona tym urzdzeniem badad rwnie poczenie warstw konstrukcyjnych nawierzchni. Analizujc wyej wymienione metody oceny poczenia midzywarstwowego wydaje si, e ze wzgldw praktycznych najkorzystniejsze jest opracowanie metody zblionej do testu motem udarowym. W przypadku pomiarw FWD motem jest obcienie dynamiczne generowane przez urzdzenie, natomiast odbiornikiem geofony (czujniki przemieszczeo). Naley jednak opracowad odpowiedni procedur przetwarzania wynikw pomiarw ugid, pozwalajc na: okrelenie warstw konstrukcji charakteryzujcych si dobrym lub niedostatecznym poczeniem oraz zidentyfikowanie poczenia (midzy ktrymi warstwami), ktre jest wadliwe. Analiza wynikw pomiarw ugid na odcinkach badawczych wskazuje na rnice w charakterystykach ugicia nawierzchni z dobrym i zym poczeniem warstw. Na poniszych rysunkach przedstawiono wykresy ugid i nacisku pyty w dwch punktach pomiarowych. Dla lepszego porwnania obu wykresw wartoci ugid i naciskw znormalizowano do wartoci maksymalnych.

35

Znormalizowane ugicia i nacisk kkkkk

1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0

30

58

86

114

142

170

198

226

254

282

310

338

366

394

422

450

478

506

534

562

-0,2 Czas, ms Nacisk Df1 Df2 Df3 Df4 Df5 Df6 Df7

Rysunek 2.28 Wykresy ugid i nacisku w miejscu dobrego powizania warstw (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006)
Znormalizowane ugicia i nacisk kkkkk

1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2 -0,2 Czas, ms Nacisk Df1 Df2 Df3 Df4 Df5 Df6 Df7 32 62 92 122 152 182 212 242 272 302 332 362 392 422 452 482 512 542 572

Rysunek 2.29 Wykresy ugid i nacisku w miejscu ograniczonego powizania warstw (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006)
Znormalizowane ugicia kkkk
1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0

28

54

80

106

132

158

184

210

236

262

288

314

340

366

392

418

444

470

496

522

548

574

590

Czas, ms Brak poczenia Dobre poczenie

Rysunek 2.30 Wykresy ugid rejestrowanych przez czujnik centralny w miejscu dobrego i ograniczonego powizania warstw (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) 36

600

200

kkkkk Znormalizowane ugicia

150

100

50

28

54

80

106

132

158

184

210

236

262

288

314

340

366

392

418

444

470

496

522

548

574

-50 Czas, ms Df1 Df2 Df3 Df4 Df5 Df6 Df7

Rysunek 2.31 Wykresy ugid i nacisku w miejscu braku poczenia midzywarstwowego (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) Na wykresie obrazujcym dobre poczenie warstw widoczne s dwa punkty przegicia krzywej: pierwszy podczas zwikszania si nacisku wywieranego na nawierzchni i drugi podczas odprenia. Natomiast wykresy przedstawiajce ugicia na odcinkach o ograniczonym powizaniu warstw lub jego braku charakteryzuj si dodatkowym punktem przegicia po odpreniu nawierzchni. Po przeanalizowaniu wykresw dla wszystkich pomierzonych ugid stwierdzono, e dla odcinkw, na ktrych w wyniku wykonanych badao laboratoryjnych i odwiertw zaobserwowano brak poczenia midzywarstwowego przebiegi ugid s podobne jak na Rysunkach 2.29 i 2.31. Natomiast dla odcinkw o dobrym poczeniu midzywarstwowym otrzymano wykresy analogiczne jak na Rysunku 2.28. Aby zaobserwowane zjawisko mona byo oceniad w sposb jakociowy wprowadzono na roboczo wskanik poczenia warstw Wpw, ktrego wartod oblicza si ze wzoru:

Wpw
gdzie:

U end U min 100% U max

600

(2.33)

Wpw wskanik poczenia warstw, Uend wartod ugicia na koocu rejestrowanego przebiegu (po 600 ms), Umin najmniejsza wartod ugicia, Umax ugicie maksymalne. W przypadku niewystpowania wartoci Umin (np. w przypadku dobrego poczenia warstw) przyjmuje si, e Umin = Uend. Znaczenie wartoci uytych we wzorze obrazuje Rysunek 2.32. 37

250

kkkkk

200

Um ax

Znormalizowane ugicie

150

100

50

Uend Um in
Czas, ms

-50

Rysunek 2.32 Zmiennod ugicia nawierzchni pod czujnikiem centralnym w czasie wraz z punktami charakterystycznymi (Mechowski, Harasim, Kowalski, Kusiak, & Borucki, 2006) Na podstawie wykonanych pomiarw ugid ugiciomierzem dynamicznym FWD oraz konfrontacji uzyskanych wynikw ze stanem nawierzchni ocenionym na podstawie badao laboratoryjnych i wygldu prbek pobranych z odcinkw badawczych, przyjto nastpujc, wstpn klasyfikacj stanu poczeo midzy warstwami: Wpw = 0 pene poczenie warstw, dobre poczenie warstw, sabe poczenie warstw,

0 < Wpw 4 4 < Wpw 8 Wpw > 8

brak poczenia warstw.

Przedstawiana metoda wskazuje, e wyniki pomiarw ugiciomierzem dynamicznym FWD (pene przebiegi ugid w czasie) mog byd z powodzeniem wykorzystane do ocen y jakoci poczenia midzy warstwami konstrukcyjnymi nawierzchni drogowej. Wyznaczenie wskanika Wpw lub analiza wykresw ugid w funkcji czasu, pozwala na szybkie i proste, wstpne wnioskowanie o jakoci poczenia. Niest ety na obecnym etapie badao nie mona jednoznacznie okrelid, ktre warstwy charakteryzuj si zym poczeniem, poniewa stwierdzono brak korelacji wynikw pomiarw ugid z gbokoci wystpowania.

2.3 Laboratoryjne metody oceny stanu pocze midzywarstwowych

Sczepnoci midzywarstwow okrelamy poczenie midzy poszczeglnymi warstwami w konstrukcji nawierzchni. Podane jest by warstwy uoone bezporednio jedna na drugiej stanowiy caod, cigod, tworzyy zwarty kompleks budowlany (konstrukcj). Pene poczenie midzywarstwowe gwarantuje niezakcon prac nawierzchni zgodnie z zaoeniami projektowymi, czyli przenoszeniem obcieo od ruchu pojazdw na podoe. Poczenie midzywarstwowe peni dwie gwne funkcj (Cross & Shrestha, 2004): 38

- zwiksza wytrzymaod zespou warstw konstrukcji nawierzchni, - uniemoliwia penetracj wody midzy warstwami. Sczepnod midzywarstwowa w konstrukcji nawierzchni to zoone zjawisko, w ktrym dziaa wiele czynnikw, lecz gwne to sklejenie warstw i wsplne zazbianie si warstw nawierzchni (Glet, 2000). Sklejenie warstw nastpuje na skutek odpowiedniej zawartoci asfaltu w mieszance, ktry peni funkcj lepiszcza, kleju. Tak bywao w przypadku dawniej budowanych nawierzchni (Jimnez & Soto Sanchez, 2000). Warstwy asfaltowe miay due zawartoci asfaltu i kruszywo drobnoziarniste. Gwarantowao to wysok sczepnod, ale nie zapewniao wystarczajcej sztywnoci mieszanki. Dzisiejsze mieszanki maj inny skad, konieczne jest skropienie powierzchniowe np. za pomoc emulsji asfaltowych. Du rol odgrywa rwnie waowanie mieszanki, gdy proces ten wyciska asfalt z mieszanki na powierzchnie styku dwch warstw. Asfalt za ma wiksz zdolnod do sczepiania warstw. Zazbianie si warstw polega na tym, e ziarna kruszywa grnej warstwy klinuj si z ziarnami warstwy dolnej. W procesie sczepiania zimna warstwa dolna jest rozgrzewana przez wbudowywan gorc warstw grn. Dziki czemu miknie i jest moliwe zazbianie si ziaren kruszyw obu warstw. Gwnym czynnikiem przy zazbianiu si warstw jest wysoka temperatura i odpowiednia energia zagszczania (waowania). Zazbienie przejmuj wikszod dziaajcych poziomych napreo cinajcych (Glet, 2000). Najlepsze zazbienie uzyskuje si w technologii gorce na gorce oraz przez waciwe dobranie uziarnienia grnej mieszanki w zestawieniu z niej lec. Znajomod mechanizmu sczepnoci pozwala dobierad rodzaj metody badawczej, jak i interpretowad uzyskane wyniki przy ocenie poszczeglnych czynnikw wpywajcych na sczepnod midzywarstwow. 2.3.1 Skutki braku sczepnoci midzywarstwowej Sczepnod midzywarstwowa jest zagadnieniem niezwykle istotnym dla trwaego i prawidowego funkcjonowania nawierzchni drogowych podatnych i psztywnych. Skutki nieprawidowego wykonania poczenia midzywarstwowego, w nowo projektowanej konstrukcji jak i starej konstrukcji wzmacnianej, mog byd bardzo rne, od tak zwanych ksiycowatych spkao (Rysunek 2.33) do polizgu caej warstwy nawierzchni (Rysunek 2.34). Wedug (Chellgren, 1999) miejsca najczstszego wystpowania skutkw braku sczepnoci midzywarstwowej wystpuj tam, gdzie pojazdy regularnie i czsto hamuj i przyspieszaj np. przed sygnalizacj wietln, ponadto na ukach o mniejszych promieniach tzn. tam gdzie wystpuj due siy odrodkowe oraz na odcinkach o duych spadkach podunych, ktre generuj zwikszone naprenia cinajce w konstrukcji nawierzchni.

39

Rysunek 2.33 Widok ksiycowatych spkao na skutek braku sczepnoci midzywarstwowej (fot. P. Jaskua)

Rysunek 2.34 Widok cakowitego polizgu warstwy na skutek braku sczepnoci midzywarstwowej (fot. P. Jaskua) Romanoschi i Metcalf (Romanoschi & Metcalf, 2002) rwnie wskazuj na spkania lizgowe, jako najatwiej zauwaalne zniszczenie powstajce na skutek niewaciwego wizania midzy warstw cieraln a nastpn poniej. Spkania te wystpuj w miejscach, gdzie pojawiaj si due siy styczne midzy koami pojazdw a nawierzchni, chod mog wystpid rwnie na skutek prostego przejazdu k pojazdu. Uszkodzenia te maj wygld zbliony do pksiyca i o dwch koocach skierowanych przeciwnie do kierunku ruchu (Rysunek 2.33). Glet (Glet, 2000) wytypowa i opisa trzy rne przypadki oddzielenia si warstw: 40

dolna warstwa nie ma odpowiedniej spjnoci (kohezji); do chodzi do rozerwania warstwy; warstwa sczepna rozrywa si; grna warstwa nie przylega do caej powierzchni dolnej warstwy lub nie posiada odpowiedniej spjnoci. Wedug Judyckiego (Judycki & Jaskua, 2005/2006) i Zawadzkiego i innych (Zawadzki, Skierczynski, & Mechowski, 2003) skutkiem braku powizania midzy warstwami asfaltowymi jest wzrost ugicia poszczeglnych warstw. Utrata sczepnoci midzywarstwowej bardzo mocno wpywa na trwaod zmczeniow konstrukcji nawierzchni, ze wzgldu na due ugicia poszczeglnych warstw, powstanie spkao zmczeniowych w wyszych warstwach konstrukcyjnych ni na spodzie warstw asfaltowych i szybsz propagacj spkao zmczeniowych na powierzchni. Po czym nastpuje wnikanie wody w spkania i postpujce niszczenie nawierzchni. Judycki (Judycki J, 2003) stwierdza, e zmniejszenie sczepnoci wywouje zmian rozkadu odksztaceo rozcigajcych w warstwach asfaltowych. Przy braku sczepnoci warstwy oddzielnie przenosz zarwno ciskanie, jak i rozciganie. Nawet czciowa sczepnod 30% jest istotna, dopiero przy braku sczepnoci nastpuje radykalny wzrost odksztaceo rozcigajcych. Na skutek braku powizania oczekiwad naley wikszych odksztaceo i szybszego powstawania kolein w okresie letnim oraz wczeniejszych strukturalnych uszkodzeo, rys, wykruszeo (Von Becker, 1990). Dodatkowy skutek braku sczepnoci midzywarstwowej to powstawanie spkao w obszarze poza powierzchniami dziaania obcienia z niebezpieczeostwem pompowania, nagromadzenia drobnych czstek i zniszczenia warstwy wicej przy penetracji wody (Von Becker, 1990). Hakim i inni (Cheung, Hakim, & Armitage, 2000) wskazuje, e brak powizania midzywarstwowego przyczynia si do spadku moduu sztywnoci pakietu warstw asfaltowych konstrukcji, czego skutkiem jest skrcenie trwaoci zmczeniowej nawierzchni. Dzieje si tak, dlatego, e poszczeglne warstwy, wzajemnie niepowizane, posiadaj mniejsze wytrzymaoci na rozciganie, wskutek czego ich trwaod jest mniejsza i dochodzi do uginania si i niewaciwego przekazywania obcieo. Spkania zmczeniowe pojawiaj si nie na spodzie ostatniej (dolnej) warstwy bitumicznej, a tylko na spodzie warstwy lecej na paszczynie, przy ktrej wystpi spadek sczepnoci. 2.3.2 Przyczyny utraty sczepnoci i rodzaje czynnikw wpywajce na sczepno Judycki (Judycki J, 2003) wskazuje na fakt, e w Polsce problem ze sczepnoci midzywarstwowa zacz wystpowad po wprowadzeniu sztywnych i gruboziarnistych betonw asfaltowych odpornych na deformacje trwae, zawierajcych w dolnych warstwach mao asfaltu. Jednoczenie autor proponuje by czciej stosowad betony asfaltowe z drobniejszym uziarnieniem, a co za tym idzie z wiksz zawartoci asfaltu. Glet (Glet, 2000) zakcenia zwizania warstw asfaltowych uzaleniono od czterech gwnych przyczyn: 41

brak fizycznego zwizania; warstwy le jedna na drugiej oddzielnie, zwizanie jest za mikkie: warstwy przesuwaj si, wystpuje zbyt gruba bonka lepiszcza w warstwie sklejajcej: warstwy nie s stabilne, wystpuje zbyt mao zaprawy: warstwy miedzy sob dotykaj si tylko punktowo ziarna kruszywa ulegaj zmiadeniu. Judycki w publikacji (Judycki J, 2003) przedstawi opis konkretnego przypadku, jaki wystpi podczas remontu nawierzchni drogi o bardzo cikim ruchu, gdzie na pewnym dod krtkim odcinku wystpi problem ze sczepnoci midzywarstwow midzy warstwami podbudowy asfaltowej, ukadanej w dwch przejciach. Jako przyczyn utraty sczepnoci wyrniono kilka prawdopodobnych przyczyn dziaajcych jednoczenie: niekorzystne warunki atmosferyczne niska temperatura okoo 5C i znaczna wilgotnod powietrza opniay rozpad emulsji i zakcay przyczepnod, sztywna gruboziarnista mieszanka mineralno-asfaltowa niska zawartod asfaltu (3,8%) w mieszance 0/31,5 uniemoliwiy wcinicie si ziaren z grnej warstwy, by uzyskad zazbienie, sabe waciwoci klejce emulsji asfaltowej zastosowanej do skropienia zastosowano emulsj na bazie zwykego asfaltu w bardzo niekorzystnych warunkach, prawdopodobna segregacja gruboziarnistej podbudowy 0/31,5 tworzyy si skupiska grubych ziaren, ktre uniemoliwiay zazbienie si warstwy grnej. Judycki (Judycki J, 2003) stwierdzi midzy innymi, e lepsz sczepnod mona uzyskad przy zastosowaniu zawartoci asfaltu w podbudowie asfaltowej, nie mniejszej od 4%. Hakim i inni (Cheung, Hakim, & Armitage, 2000) wskaza inne rwnie wane przyczyny braku zwizania midzywarstwowego takie jak: saba kontrola powykonawcza, brak warstwy sczepnej, zabrudzenie dolnej warstwy i ukadanie mieszanek w zbyt niskich temperaturach. Katastrofalne skutki moe mied nieprawidowa przebudowa starej nawierzchni asfaltowej, jak opisano w pracy Gleta (Glet, 2000). Stara warstwa cieralna przejmuje po przebudowie cakiem nowy zakres obowizkw, ktremu czsto nie jest w stanie sprostad, czego przyczyn mog byd osabienie zwizania midzywarstwowego konstrukcji nawierzchni i jej degradacja. Dodatkowo zauwayd mona przypadki, gdzie po nowej warstwie wicej odbywa si ruch samochodowy, co wie si z pozostawianiem przez koa tych pojazdw czstek glin i innych zabrudzeo. Powoduje to w znacznym stopniu osabienie zwizania midzywarstwowego (Glet, 2000).

42

Bardzo wanym elementem wpywajcym na warunki pracy warstw sczepnych jest sposb wykonania i pielgnacja warstwy przed wbudowaniem warstwy grnej (Brendt, 1998). Jest to istotne zagadnienie zarwno w przypadku konstrukcji z warstw sczepn, skropieniem, jak i w warunkach bezporedniego wykonywania warstw. Szczegowe zalecenia znajdziemy w instrukcji niemieckiej (Brendt, 1998). Wymagania odnonie podbudowy zakadaj koniecznod zwracania uwagi na: rwnomiernod powierzchni, brak wykruszeo, ubytkw itp., chropowatod i porowatod, materiay oddzielajce np. kurz, zanieczyszczenia, woda, resztki rodkw oddzielajcych, luny materia. W przypadku wystpienia wymienionych objaww naley zastosowad rodk i zaradcze w celu oczyszczenia powierzchni. Wpyw wody na sczepnod przebadano w ramach pracy (Sholar, Page, Musselman, Upshaw, & Moseley, 2002). Na odcinkach testowych wyodrbniono sekcje, na ktrych zasymulowano dziaanie deszczwki. Warstw sczepn ang. tack-coat polano wod przed wbudowaniem grnej warstwy. Dowiedziono, e woda obniya siy wizania, w stosunku do rwnowanych sekcji bez zastosowania wody. Siy wizania w przypadku mokrych powierzchni rosy z czasem, ale nigdy nie osigay wartoci, jakie uzyskano na sekcjach bez deszczwki. W jednym przypadku nie udao si nawet pobrad prbek do badania cinania, jako, e prbka rozpada si- wystpi cakowity brak sczepnoci midzy warstwami nawierzchni. Hachiya i Sato (Hachiya & Sato, 1997) podaj, e znaczcy wpyw rodzaju warstwy sczepnej ma znaczenie dopiero w wysokiej temperaturze >30C, czas rozpadu emulsji jest zaleny od temperatury i wilgotnoci otoczenia. Podaj, e 16 godzin jest niezbdne do cakowitego rozpadu emulsji, przy uwzgldnieniu ekstremalnych warunkw atmosferycznych i zanieczyszczonego podoa. Glet (Glet, 2000) przebada zwizanie warstw trzema metodami: badanie cinania wedug Leutnera, badanie przyczepnoci i oderwania na prbce wzorcowej w badaniu wedug Heroina, badanie na rwni pochyej. W wyniku tych badao autor przedstawi nastpujce rezultaty: na wielkod siy cinajcej i drog cinania duy wpyw ma rodzaj mieszanki mineralno-asfaltowej i typ grnej warstwy, stopieo zagszczenia warstwy, zawartod lepiszcza w dolnej warstwie konstrukcji nawierzchni. Raab i Partl (Raab & Partl) przedstawili badania, dotyczce szwajcarskich nawierzchni asfaltowych. Badania wykonywano na rdzeniach pozyskanych nawierzchni i wykazay, e naprenia cinajce na granicy warstw wicej i cieralnej nowej nawierzchni zale gwnie od waciwoci warstwy cieralnej. Wykazano, e due znaczenie dla sczepnoci midzywarstwowej ma zawartod lepiszcza i wolnych przestrzeni, gdzie jest to szczeglnie widoczne w przypadku porowatego asfaltu i asfaltu lanego. Dla SMA siy cinania byy na poziomie 19 kN , natomiast dla asfaltu lanego na poziomie 40 kN, w temperaturze 20C. 43

Jaskua (Jaskua, 2006) na podstawie przeprowadzonych badao stwierdza, e sia sczepienia midzywarstwowego zalena jest od wielu czynnikw, z ktrych istotnie decydujce s: rodzaj emulsji zastosowany do skropienia midzywarstwowego i skutecznod zagszczenia warstw stykajcych si ze sob (sczepianych). 2.3.3 Przegld istniejcych metod Istnieje szereg metod laboratoryjnych do okrelania siy powizania warstw (Jimnez & Soto Sanchez, 2000), ktre ze wzgldu na wsplne cechy mona pogrupowad w odniesieniu do schematu obcienia prbki: cinanie proste, rozupywanie, odrywanie, skrcanie. Tabela 2.2 Zestawienie metod (urzdzeo) do okrelania sczepnoci w zalenoci od schematu badawczego
Lp. Model metody badawczej Metoda badania sczepnoci i kraj stosowania Aparat Leutnera - Niemcy, Polska Aparat LPDS - Szwajcaria Modyfikacje prasy Marshalla - USA, Hiszpania, Kanada Aparat skrzynkowy - Wielka Brytania, Wochy

cinanie proste

Rozupywanie

Klinowy test rozupywania - Austria

Odrywanie

Test odrywania "pull-off" - Austria, Niemcy

Skrcanie

Badanie cinania przez skrcanie Wileka Brytania

2.3.3.1 Badanie cinania w aparacie skrzynkowym W 1978 r Uzan i inni wprowadzili do badania mieszanek mineralno-asfaltowych specjalnie przystosowane urzdzenie, ktre odpowiada zasadzie badania bezporedniego cinania w skrzynce z mechaniki gruntw (ang. shear box) (Rysunek 44

2.35). Tu oprcz pomiaru cinania mona regulowad obcieniem pionowym w czasie badania. W Wielkiej Brytanii w 1986 roku aparat skrzynkowy zastosowa Hughes (Pos, Kruntcheva, Collop, & Thom, 2003).

Rysunek 2.35 Schemat i widok aparatu skrzynkowego zaadaptowanego do badao mieszanek mineralno-asfaltowych (Pos, Kruntcheva, Collop, & Thom, 2003) 2.3.3.2 Test cinania ASTRA Pewn modyfikacj aparatu skrzynkowego jest urzdzenie ASTRA (ang. Ancona Shear Testing Research and Analysis) (Rysunek 2.36). Pierwsze prace nad metod rozpoczto w 1992 rwnolegle na kilku woskich uczelniach. Celem byo blisze przyjrzenie si czynnikom wanym z punku widzenia konstrukcji i zachowania si nawierzchni, z czego gwna uwag skupiono na dominujcej roli cinania. Efektem byo opracowanie urzdzenia do badania warstw sczepnych ukadw wielowarstwowych zaprezentowanego po raz pierwszy w 1993 roku. Podstawowe moliwoci ASTRA zostay przedstawione w (Canestrari & Santagata, 2005). Przygotowanie dwuwarstwowych prbek bitumicznych odbywa si zazwyczaj poprzez statyczne zagszczanie warstwy jednej na drugiej, wraz z uyciem wymaganej wielkoci skropienia emulsj na powierzchni dolnej warstwy. Wedug nowych zaleceo naley zdefiniowad szereg czynnikw mogcych mied wpyw na wynik i dobrad je tak aby odzwierciedlay rzeczywiste warunki wbudowywania nawierzchni (np. typ i zagszczenie mieszanek, czas rozpadu i temperatura emulsji, temperatura badania). Test cicia 45

odbywa si poprzez przyoenie poziomego przesuwu, jednostajnie wzrastajcego, do dwch czci ramy wewntrz ktrej znajduje si prbka.

Rysunek 2.36 Schemat aparatu skrzynkowego ASTRA (Canestrari & Santagata, 2005) System gromadzenia danych rejestruje wielkod poziomego obcienia T oraz odczyt z dwch miernikw: przesunicie poziome grnej czci ramownicy oraz przesunicie pionowe pytki obciajcej prbk od gry. Typowe wykresy wynikw z ASTRA przedstawiono na Rysunku 2.37.

Rysunek 2.37 Typowe wykresy uzyskane w badaniu aparatem ASTRA (Canestrari & Santagata, 2005) 2.3.3.3 Metoda Leutnera i jej modyfikacje Pocztek badao cinania datujemy na koniec lat 70 XX wieku. Zwizany jest on z osob niemieckiego badacza Leutner, obecnie profesora z Politechniki w Karlsruhe, ktry uwaany jest za twrc pierwszego aparatu do badania wytrzymaoci warstw sczepnych. Dziaanie tego aparatu (znanego obecnie jako aparat Leutnera) opiera si na metodzie bezporedniego cinania.

46

Rysunek 2.38 Aparat Leutnera do cinania prbek (Von Becker, 1990) Dokadne dziaanie tej aparatury, jak rwnie sposb badania s przedmiotem instrukcji *24+. Badanie wykonuje si je na prbkach rdzeniowych rednicy 150 mm i mierzy si maksymalna si cinajc, przy ktrej nastpuje uszkodzenie warstwy sczepnej zerwanie w temperaturze 20C. Sia cinajca jest jedyn si dziaajc na prbk w trakcie badania. Instrukcja opisuje dokadny sposb pobierania prbek i warunki niezbdne, jakie powinny wykazywad pobrane prbki. Badanie stosuje si jako badanie kontrolne przed otwarciem nowej drogi do ruchu. Badanie okrela wpyw sklejenia i zazbienia si prbek. W tecie Leutnera musimy mied moliwod: regulacji prdkoci przesuwu szczek ciskajcych, normalnie rwnej 50mm/min oraz rwnoczesnego zapisu wykresu sia droga cinania oraz utrzymywania staej temperatury prbki. Przykadowe dane uzyskane z pomiaru przedstawiono na Rysunku 2.39. Naprenie cinajce wyznacza si z wzoru:
max P A max P D2 4

(2.34)

gdzie: maxP maksymalna sia cinajca *kN+, A powierzchnia przekroju prbki *mm2], D rednica prbki *mm+.

47

Rysunek 2.39 Wykres z badania Metoda Leutnera bya rozwijana i modyfikowana przez Raaba i Partla w instytucie EMPA w Szwajcarii (Partl & Raab, 1998). Powstao urzdzenie LPDS (ang. Layer-Parallel Direct Shear), (Rysunek 2.40) dziaajce na tej samej zasadzie, lecz z dokadnym, pneumatycznym mocowaniem prbki do badania.

Rysunek 2.40 Widok urzdzenia LPDS do cinania (Partl & Raab, 1998) Badacze wprowadzili dodatkowy parametr - sztywnod cinania, definiowana wzorem:

Smax
gdzie:

P ) max w

(2.35)

48

Smax sztywnod cinania *kN/mm+, P maksymalny przyrost siy cinajcej podczas badania *kN+, w maksymalny przyrost drogi cinania *mm+.

Prosty przyrzd opierajcy si na zasadzie prostego cinania przedstawili take Amerykanie (Rysunek 2.41) (Sholar, Page, Musselman, Upshaw, & Moseley, 2002). Stworzyli nowy przyrzd prosty w dziaaniu, ktry imitowa czyste cinanie i pozwala na uycie rnych parametrw testowych (metoda obciania, wielkod obcienia, temp itp.).

Rysunek 2.41 Przyrzd do badania cinania midzywarstwowego z USA (Sholar, Page, Musselman, Upshaw, & Moseley, 2002), (Tashman, Nam, & Papagiannakis, 2006) Jako aparat wyjciowy wybrano sprzt sucy do pomiaru wytrzymaoci na cinanie midzy cienk warstw betonu wbudowan na warstwie mieszanki mineralno asfaltowej na gorco. Na jego podstawie stworzono aparat, ktry bada prbki drogowe o rednicy 150mm. Wszelkie zaoone parametry s nastawne, a aparat jest dostosowany do poczenia z typow maszyn obciajc uywan w wikszoci laboratoriw. Od 2001 roku badania sczepnoci prowadzone s take na Politechnice Gdaoskiej, gdzie stworzono aparat do cinania (Rysunek 2.42) wzorem aparatu Leutnera i szwajcarskiego aparatu LPDS.

49

Rysunek 2.42 Aparat do badania Leutnera przygotowany na Politechnice Gdaoskiej w 2001 roku (for. P. Jaskua) Bardzo prost metod oceny warstwy sczepnej przy cinaniu opracowano na Politechnice Katalooskiej w Hiszpanii (Hakim B. A., 2002). Wycite prbki z nawierzchni o rednicy 100 mm montowane s w rurze stalowej o zblionej rednicy, tak by wystawaa jedna warstwa poza koniec rury (Rysunek 2.43). Nastpnie w schemacie belki wolnopodpartej, jedn podpor stanowi koniec rury, drug stanowi wysunita prbka (np. warstwa cieralna) wykonuje si obcienie rury w rodku rozpitoci. Bada nie wykonuje si w temperaturze 40C. W tym przypadku wystpuje jednak w cinanym przekroju dodatkowo moment zginajcy (Rysunek 2.43).

Rysunek 2.43 Badanie cinania (Hakim B. A., 2002) Na Politechnice Krakowskiej wdroono metod, opracowan w latach 70 -tych do badania sczepnoci midzywarstwowej. Urzdzenie wykorzystano w badaniach (Zielioski, 2004) sczepnoci midzywarstwowej pakietu warstw asfaltowych z warstw 50

poredni z geosyntetykiem. Urzdzenie do badao cinania przedstawiono na Rysunku 2.44.

Pm

45 Ps Pp

Pm

Rysunek 2.44 cinanie prbki z mieszanki mineralno-bitumicznej z geosyntetyczn warstw poredni Wytrzymaod na cinanie obliczana jest jako skadowa wzdu powierzchni kontaktu warstw wg nastpujcych wzorw:

P F
gdzie:

(2.36)

Pm , F 2

d s

Pm maksymalna sia dziaajca na prbk *N+, P maksymalna sia cinajca *N+, naprenie cinajce *MPa+, F powierzchnia cinania *mm2], s szerokod prbki = 75 mm, d dugod prbki = 75mm

Drugi z parametrw sczepnoci tj. sztywnod cinania jest wyraona jako stosunek moduu stycznego M przyrostu siy do odksztacenia przez powierzchni cinania F .

M , [N/mm/mm2]. F

(2.37)

51

2.3.3.4 cinanie przy poziomym ciskaniu Inn metod, opart na cinaniu, omwiono w artykule (Romanoschi & Metcalf, 2002). Prbki wycite z nawierzchni o rednicy 95 mm poddaje si badaniu w tecie cinania, lecz jednoczenie z si cinajc prbka jest obciana poziomo dziaajc si, prostopad do paszczyzny cinania. Schemat badania (Rysunek 2.45) przyblia rzeczywisty stan napreo w pracy nawierzchni.

Rysunek 2.45 Schemat badania cinania przy poziomym ciskaniu (Romanoschi & Metcalf, 2002) 2.3.3.5 cinanie przy uyciu aparatu Superpave Shear Tester (SST) Mohamed i inni (West, Zhang, & Moore, 2005) podczas badania cinania midzywarstwowego dla dokadniejszej symulacji obcienia od poruszajcego si pojazdu zasymulowali pulsacyjne obcienie zamiast statycznego. Zastosowali do tego celu aparat Superpave Shear Tester (SST) (Rysunek 2.46) opracowany podczas programu SHRP, ktry jednoczenie wywouje w dwch paszczyznach: dynamiczne cinanie (0,1 MPa) i ciskanie (0,13 MPa). Zwykle badanie trwa do 10000 cykli; obcienie co 1 sekund i czasie przyrostu 0,5 sekundy. Temperatura badania w przedziale od 25 do 55C.

52

Rysunek 2.46 Widok badania cinania w aparacie SST (Tashman, Nam, & Papagiannakis, 2006) 2.3.3.6 Rozszczepianie klinem Pierwsze prace nad sczepnoci midzywarstwow warstw asfaltowych nawierzchni przeprowadza Krenkel w 1957 roku, ktry odpornod na cinanie ustali za pomoc uderzenia klina (ang. Wedge Splitting Test) (Stockert, 2002). Spadajcy ciar z okrelonej wysokoci na uderzeniowy klin, ktry osadzony by w prbce asfaltowej wywoywa okrelone siy. Miarodajn si bya ta, ktra powstawaa przy okrelonej liczbie uderzeo (Rysunek 2.47). Metod klina rozwin Tscheg w 1986 roku, ktry zoptymalizowa obliczanie wynikw za pomoc koa Mohra i uzaleni od wielkoci prbki.

53

Rysunek 2.47 Metoda badania sczepnoci poprzez rozszczepianie klinem *21+ Zasada badania podana w (Tschegg, Kroyer, Dong-Ming, Stanzl, & Litzka, 1995) przedstawia si nastpujco: w prbce wycina si prostoktny rowek i nacina si warstw sczepn na dnie rowka miejsce, od ktrego postpuje pknicie wraz ze wzrostem obcienia. Sia ciskajca od maszyny obciajcej przekazywana jest poprzez klin i specjalne pytki; dla zmniejszenia wpywu tarcia podoone s te waeczki. Rozszczepienie powodowane jest przez powstajc si poziom, ktrej wartod jest prosta do wyznaczenia i zaley od smukoci uytego klina. Przy pomocy dwch czujnikw (umieszczonych na linii dziaania siy poziomej) mierzone jest przemieszczenie na boki rozczepianych warstw. W sposb cigy rejestrowane s trzy wartoci w trakcie testu: wartod obcienia i przemieszczenie boczne warstw; tworzony jest wykres obcienieprzemieszczenie, energi potrzebn do rozszczepienia warstwy wyprowadza si na podstawie wielkoci obszaru pod wykresem.W badaniu stosuje si prbki cylindryczne, jak i prostoktne, z rnym pooeniem warstwy sczepnej. 2.3.3.7 Metoda Pull-off Metoda Pull-off jest stosowana w Niemczech do sprawdzania napraw elementw betonowych. Strckert (Stockert, 2002) wskazuje, e metoda nadaje si sprawdzania poczeo cienkich warstw cieralnych z mieszanek mineralno-asfaltowych. W nawierzchni wierci si rdzeo na gbokod poniej badanej warstwy sczepnej. Nastpnie na wierzch wywierconego rdzenia nakleja si metalow pytk, a do niej mocuje si 54

urzdzenie dynamometryczne, ktrym wykonuje si test odrywania, ze sta si (Rysunek 2.48). Badanie przeprowadza si w temperaturze +10C. Jeeli rdzenie badane s w laboratorium to naley je przykleid do pyty betonowej, bdcej podstaw stanowiska badawczego (Rysunek 2.49). W Niemczech badanie jest wymagane dla cienkich warstw cieralnych na zimno.

Rysunek 2.48 Widok urzdzenia do badania pull-off

Rysunek 2.49 Widok prbki podczas badania odrywania pull-off (Raab C & Partl M.N., 2004) 2.3.3.8 Metoda skrcania (ang. Torque Bond Test) Jako pierwszy metod skrcania opublikowa Velske w 1982 roku (Stockert, 2002). Prbki Marshalla obcione symetrycznie staym ciarem (si), poddawane s skrcaniu. Najsabszy przekrj okrela wynik badania w temperaturze 40C.

55

Rysunek 2.50 Badanie skrcania W Wielkiej Brytanii badanie skrcania (ang. Torque Bond Test) polega na zasadzie dziaania klucza dynamometrycznego (Pos, Kruntcheva, Collop, & Thom, 2003). Badanie jest przydatne take w warunkach terenowych. Wykonuje si wiercenie o rednicy 100 mm lub 150 mm w warstwie mieszanki a na gbokod poniej 20 mm badanej warstwy sczepnej. Nastpnie na wierzch nakleja si metalow pytk, a do niej mocuje si urzdzenie dynamometryczne, ktrym wykonujemy test cicia (Rysunek 2.50). Podczas badania naley przykadad z moliwie sta prdkoci obrotow moment. Prba skrcania musi si zakooczyd w cigu 30-90 sekund. Po zerwaniu zapisuje si: czas do cicia, maksymalny moment obrotowy, temperatura na granicy warstw, opis granicy warstw. Jako wynik prby skrcania podaj si wytrzymaod na cinanie na granicy warstw:
12 M 10 6 D3

(2.38)

gdzie: - wytrzymaod na cinanie *kPa+, M maksymalny moment obrotowy [Nm], D rednica rdzenia *mm+.

56

2.3.3.9 Badanie w urzdzeniu ATACKER Badanie sczepnoci midzywarstwowej mona wykonad przy uyciu jest urzd zenia ATACKER (Rysunek 2.51) firmy Instrotek, Inc (West, Zhang, & Moore, 2005). Warstwa sczepna, skropienie jest aplikowane na metalow pytk, prbk z mieszanki mineralno asfaltowej lub nawierzchni a metalowy krek jest upuszczany na powierzchni z aplikowanym skropieniem. Sia sczepienia pomidzy paszczyznami moe byd mierzona poprzez rozciganie lub skrcanie.

Rysunek 2.51 Aparat ATACKER do badania sczepnoci midzywarstwowej (West, Zhang, & Moore, 2005) 2.3.4 Zestawienie wymaga dotyczcych sczepnoci midzywarstwowej Brak jest oficjalnych kryteriw, wymagao sczepnoci miedzywarstwowej na wiecie. Jedynie dwa kraje Szwajcaria i Austria znormalizoway metody badawcze i poday wymagania sczepnoci miedzywarstwowej dla nowo oddanych nawierzchni. Inne kraje publikuj propozycje wymagao na podstawie realizowanych prac badawczych. W Tabeli 2.3 zestawiono wymagania i propozycje wymagao sczepnoci midzywarstwowej stosowane na wiecie.

57

Tabela 2.3 Zestawienie wymagao sczepnoci midzywarstwowej (w porzdku chronologicznym). Wymaganie siy cinajcej podawane dla prbki o rednicy 150
Lp. Miejsce stosowania Austria Kryterium Sia cinajca -W 14 KN W-P 10 kN P-P 13 kN -W 23 kN -W 25 KN W-P 20 kN P-P 16 kN 23 kN -W 16 KN W-P 13 kN nie dotyczy brak -W 2,0-4 mm W-P 1,5-3 mm P-P 1,0-3 mm brak brak brak Droga cicia Naprenie -W 3,0 MPa W-P 2,0 MPa W-P 0,8 MPa -W 0,8 MPa W-P 0,6 MPa P-P 0,7 MPa e.zw. 1,0 MPa e.m. 1,5 MPa 1,3 MPa -W 1,4 MPa W-P 1,1 MPa P-P 0,9 MPa 1,3 MPa 0,7 MPa -W 0,9 MPa W-P 0,7 MPa Metoda Leutner Leutner Pull-off Leutner Pull-off Leutner Leutner Leutner Leutner Leutner Autor, Rok

1.

Fenz, 1987

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Niemcy Austria Szwajcaria Niemcy Polska USA Niemcy

Codja, 1994 Krzemien&Tschengg 1995 Raab&Partl 1999 Stockert, 2002 Zawadzki, 2002 West, 2005 Bald, 2006

Oznaczenia w tabeli: pole zaciemnione oznacza waciwod oryginalnie podan przez autora kryterium -W pomidzy warstwami cieraln i wic, W-P pomidzy warstwami wic i podbudow P-P pomidzy warstwami podbudow i podbudow, e.zw. emulsja zwyka, e.m. emulsja modyfikowana

2.3.5 Podsumowanie Jak widad zagadnienie kontroli sczepnoci midzywarstwowej w laboratorium nie jest do kooca rozwizane. Powstao wiele metod, co jednoczenie umoliwia wybr, dopasowanie metody badawczej do cechy, ktr chcemy badad. Ale wydaje si, i najwierniej oddajcymi prace nawierzchni s metody opierajce si na zasadzie bezporedniego cinania z symulacj siy normalnej. Jednak z zaprezentowanych powyej metod tego typu najbardziej popularna jest metoda Leutnera (szczeglnie, gdy wemiemy pod uwag aparaty powielajce jej sposb dziaania). Metoda Leutnera stosowana jest rwnie w warunkach polskich. W Tabeli 2.4 przedstawiono wady i zalety metody Leutnera. Tabela 2.4 Wady i zalety metody Leutnera cinanie proste wg. Leutnera
Wady Zalety prostota testu prostota wykonania prbek szybkod wykonania testu moliwod poczenia z powszechn pras Marshalla z racji czasu powstania metoda najszerzej opisana i poparta wiarygodnymi wynikami unormowana w materiaach niemieckojzycznych (Szwajcaria)

brak obcienia normalnego, przez co nie odwzorowuje w peni warunkw rzeczywistych

58

Metoda Leutnera jest jedn z pierwszych, jak opracowano w celu badania szczepnoci midzywarstwowej, jest ona najszerzej opisana w dostpnej literaturze. Popularnod metody wynika z jej prostoty i skutecznoci. Moe byd stosowana w kadym z laboratoriw dziki moliwoci obciania przy pomocy powszechnej prasy Marshalla. Czed pozostaych metod znajduje si jeszcze w fazie testw (np. aparat ASTRA) i stanowi autorskie pomysy badaczy z poszczeglnych krajw, ktre nie poddane zostay penej weryfikacji i unormowaniu. Aparat Leutnera, a w szczeglnoci aparat LPDS s czci norm krajw, z ktrych pochodz, gdzie okrelono ko nkretne wymagania wytrzymaoci na cinanie czy siy cinajcej. Przy doborze sposobu wykonania prbek do badania Leutnera sugeruje si korzystanie z prbek pobieranych z nawierzchni jeeli tylko jest to moliwe. W przypadku wykonywania prbek w laboratorium zaleca si jak najwierniejsze odwzorowanie warunkw panujcych na budowie. Badania laboratoryjne prowadzone na Politechnice Gdaoskiej (Judycki & Jaskua, 2005/2006) potwierdzaj nieskutecznod zagszczania walcem rcznym statycznym - nie zachodzi wtedy zjawisko klinowania si ziaren czonych warstw.

3 Laboratoryjna radarowej

ocena

moliwoci

pomiarowych

techniki

3.1 Opis stanowiska badawczego

Stanowisko badawcze zostao wykonane zgodnie z projektem autorw niniejszego opracowania (Rysunek 3.1). Szczegowe rysunki techniczne zamieszczono w Zaczniku.

Rysunek 3.1 Schemat stanowiska badawczego 59

Stanowisko zostao zaprojektowane i wykonane tak, aby moliwe byo badanie rnych materiaw o zmiennych gabarytach. Stela stanowiska wykonano w caoci z materiaw sabo odbijajcych fale elektromagnetyczne (winidur), bez uycia jakichkolwiek cznikw metalowych. Wprowadzono rwnie moliwod pynnego opuszczania i podnoszenia anteny co pozwala na prowadzenie tzw. pomiarw zblieniowych. Gotowe stanowisko przedstawiono na Rysunku 3.2.

Rysunek 3.2 Ustawianie stanowiska badawczego

3.2 Badania laboratoryjne jakoci rejestrowanych sygnaw odbitych

Przeprowadzone sesje pomiarowe dotyczyy wstpnej oceny procesu rejestracji i przetwarzania danych przez urzdzenie pomiarowe. Badania polegay midzy innymi na ocenie strukturalnej sygnaw odbitych, rozpoznaniu wasnoci procesu samplowania sygnau oraz badaniu wasnoci sygnaw refleksyjnych w pomiarach ronych materiaw. 3.2.1 Przewietlanie pyty parafinowej Prba wykonana w celu wstpnego oznaczenia wspczynnika zaamania parafiny (przy czstotliwoci 2 GHz), prdkoci falowej i gruboci pyty). Pomierzono sygna refleksyjny oraz wzorzec sygnau emitowanego ( Rysunek 3.3) w potrzebnego do dokonania dekonwolucji. Na Rysunku 3.4 przedstawiono wynik dekonwolucji sygnau wzorcowego i sygnau refleksyjnego przewietlania pyty

60

parafinowej pozwalajcy na wstpne oznaczenie wspczynnika zaamania parafiny (przy czstotliwoci 2 GHz), prdkoci falowej i gruboci pyty.

Rysunek 3.3 Sygna refleksyjny uzyskany przy przewietlaniu pyty parafinowej i wzorzec sygnau emitowanego

Rysunek 3.4 Dekonwolucja sygnau wzorcowego i sygnau refleksyjnego przewietlania pyty parafinowej

3.2.2 Przewietlania cienkiej szyby Prba interpretacji strukturalnej sygnau refleksyjnego od cienkiej szyby (okoo 6 mm gruboci). Pomierzono sygna uzyskany w wyniku pierwszej prby refleksyjnego przewietlania szyby, ktry nastpnie poddano dekonwolucji za pomoc sygnau wzorcowego odbitego od blachy (Rysunek 3.5). Rysunek 3.6 przedstawia wykres sygnau dekonwolucyjnego, gdzie widoczny jest gwny refleks od przedniej powierzchni szyby i nieco pniejszy refleks o przeciwnym 61

znaku od tylnej powierzchni. S tutaj take przedstawione wyniki wstpnego oszacowania staej dielektrycznej szka i odpowiadajcej jej prdkoci fali z amplitudy refleksu gwnego oraz wynik oszacowania gruboci szyby. Skala gbokoci w szkle (u gry) zostaa dowizana do tych wynikw

Rysunek 3.5 Sygna uzyskany w wyniku pierwszej prby refleksyjnego przewietlania cienkiej szyby i wynik dekonwolucji tego sygnau

Rysunek 3.6 Prba interpretacji strukturalnej sygnau refleksyjnego od cienkiej szyby 3.2.3 Wstpne rozpoznanie wasnoci procesu samplowania sygnau Prba wykonano w celu wstpnego rozpoznania wasnoci procesu samplowania sygnau (przez anten odbiorcz) poprzez zmian szerokoci czasowej okna skanu . W tym celu dokonano porwnania sygnaw refleksyjnego przewietlenia pyty parafinowej o gruboci 9.5 cm (linie zielone) ich dekonwolucji (linie liliowe). Powysze wykonano przy uyciu okien skanowania o rnych dugociach (5, 10, 15, 20 ns), z ktrych wybrano ten sam odcinek czasowy o dugoci 5 ns

62

Rysunek 3.7 Porwnanie sygnaw (opis w tekcie)

3.2.4 Wstpne rozpoznanie wasnoci sygnau refleksyjnego Prb wykonano w celu wstpnego rozpoznania wasnoci sygnau refleksyjnego od powierzchni stochastycznie zdeformowanej, co zasymulowano przy pomocy folii aluminiowej. Na Rysunku 3.8 przedstawiono porwnanie sygnaw odbitych od folii aluminiowej pomitej w rnym stopniu, zestawione z ich dekonwolucjami za pomoc sygnau odbitego od paskiej blachy. Rysunek 3.9 przedstawia wynik dekonwolucji sygnaw odbitych od nieregularnie pomitej folii aluminiowej. 63

Rysunek 3.8 Porwnanie sygnaw odbitych folii aluminiowej

Rysunek 3.9 Zestawienie dekonwolucji sygnaw odbitych od pomitej folii aluminiowej. 3.2.5 Badanie wasnoci refleksyjnych warstwy wody Prb przeprowadzono w celu zbadania wpywu zawartoci soli na wasnoci refleksyjne i transmisyjne warstwy wody (10.5 cm gruboci) oszacowania prdkoci falowej w wodzie przy uyciu czasu powrotu gwnego refleksu dennego przy znanej koocowej gbokoci wypenienia basenu wod 64

interpretacji ksztatu sygnau refleksyjnego odbitego od powierzchni wody, analizy zmian amplitudy gwnego refleksu powierzchniowego. Badanie wpywu zawartoci soli na wasnoci refleksyjne i transmisyjne warstwy wody (10.5 cm gruboci) (Rysunek 3.10) uwidacznio brak wpywu zawartoci soli na sta dielektryczn (brak zmiany amplitudy piku gwnego) oraz wyrany wzrost pochaniania przy duych zawartociach soli, ktry doprowadza do zaniku sygnau odbitego od metalowego dna basenu (w okolicy 1600-go sampla).

Rysunek 3.10 Badanie wpywu zawartoci soli na wasnoci refleksyjne i transmisyjne warstwy wody Rysunek 3.12 przedstawia prb interpretacji obrazu dekonwolucyjnego (Rysunek3.11) podnoszcego si lustra wody w basenie przewietlanym refleksyjnie od gry (D2, D3,... kolejne odbicia wielokrotne od dna basenu). Prba oszacowania prdkoci falowej w wodzie przy uyciu czasu powrotu gwnego refleksu dennego D1 przy znanej koocowej gbokoci wypenienia basenu wod wykazaa, e prdkod fali wynosi 3,33 cm/ns.

65

Rysunek 3.11 Dekonwolucyjny obraz podnoszcego si lustra wody

Rysunek 3.12 Interpretacja wyej opisanego obrazu dekonwolucyjnego (D2, D3,... kolejne odbicia wielokrotne od dna basenu) Interpretacj ksztatu sygnau refleksyjnego (w sytuacji koocowej) przy pomocy przekroju dekonwolucyjnego przedstawiono na Rysunku 3.13. Koocowy element rejestrowanego ksztatu przynaley do gwnego refleksu dennego. Aktywnod pojawiajca si zaraz za sygnaem gwnym moe byd skutkiem rozpraszania fali przez boczne ciany basenu.

66

Rysunek 3.13 Interpretacja ksztatu sygnau refleksyjnego (przy koocowym napenieniu wod) Dodatkowo przeprowadzono prb badania wpywu bocznych cian basenu, za pomoc dekonwolucji sygnau odbitego od dna pustego basenu (Rysunek 3.14). Analiz przeprowadzono z uyciem sygnau refleksyjnego od rozlegej blachy jako wzorca (B22, B33 pozycje sygnau rozproszonego odpowiadajce odlegoci anteny od cian basenu w odlegoci 22 i 33 cm). W ramach zadao dodatkowych przeprowadzono rwnie analiz zmian amplitudy gwnego refleksu powierzchniowego (Rysunek 3.15).

Rysunek 3.14 Prba badania wpywu bocznych cian basenu

67

Rysunek 3.15 Analiza zmian amplitudy gwnego refleksu powierzchniowego.

3.3 Analiza porwnawcza uzyskiwanych wzorw fal elektromagnetycznych i ocena kontrastw midzywarstwowych
Wstpne sesje pomiarowe dotyczyy rozpoznania moliwoci pomiarowych dostpnego sprztu georadarowego (oszacowania moliwych do uzyskania rozdzielczoci wgbnych w pomiarach refleksyjnych, wasnoci refleksyjnych typowych kontrastw materiaowych, moliwoci zestawienia dwu-antenowych ukadw pomiarowych). Przy tych pomiarach wstpnych wysiki skupiaj si przede wszystkim na ukadach wyidealizowanych, czyli na orodkach jednorodnych, z paskimi, rozlegymi (prawie nieskooczonymi) powierzchniami rozdziau midzy nimi, co daje szans poznawania regularnoci w propagacji i odbijaniu sygnaw oraz pozwala na oszacowanie maksymalnej moliwej do uzyskania rozdzielczoci wybranych metod pomiarowych i interpretacyjnych. Elementarna stabilnod obserwacji bya moliwa do uzyskania dziki skonstruowaniu stanowiska kalibracyjno-pomiarowego o waciwych, duych rozmiarach, przy zastosowaniu materiaw sabo odbijajcych fale elektromagnetyczne. 3.3.1 Pierwsze badania wasnoci refleksyjnych szczelin (poziomych) Przeprowadzono badania refleksyjnego przekrj dekonwolucyjnego zarejestrowanego podczas pomiarw przez dwie przylegajce powierzchniami pyty parafinowe (Rysunek 3.16). Szczelina pomidzy pytami ma nieregularny ksztat o zmiennej szerokoci osigajcej miejscami wartod kilku milimetrw, a mimo to nie jest widoczna na przekroju. Na Rysunku 3.17 przedstawiono refleksyjny przekrj dekonwolucyjny przez dwie przylegajce pyty parafinowe, pomidzy ktrymi znajduje si rozszerzajca si (od 0 do 68

1 cm szerokoci) szczelina. Szczelina pomidzy pytami jest widoczna na przekroju, gdy osiga szerokod okoo 0.5 cm, aczkolwiek pierwsze jej niepewne przejawy s identyfikowalne od szerokoci pierwszych kilku milimetrw. Przeanalizowano rwnie refleksyjny przekrj dekonwolucyjny przez dwie przylegajce pyty parafinowe, pomidzy ktrymi znajduje si rozszerzajca si (od 0 do 3 cm szerokoci) szczelina (Rysunek 3.18). Tak samo jak w poprzednim przypadku szczelina pomidzy pytami jest widoczna na przekroju, gdy osiga szerokod okoo 0.5 cm, z tym, e pierwsze przejawy s identyfikowalne od szerokoci pierwszych kilku milimetrw.

Rysunek 3.16 Refleksyjny przekrj dekonwolucyjny przez dwie przylegajce powierzchniami pyty parafinowe

69

Rysunek 3.17 Refleksyjny przekrj dekonwolucyjny szczelina midzy pytami rozszerzajca si od 0 do 1 cm szerokoci

Rysunek 3.18 Refleksyjny przekrj dekonwolucyjny szczelina midzy pytami rozszerzajca si od 0 do 3 cm szerokoci Dodatkowo przeprowadzono porwnanie obrazw refleksyjnego przewietlenia stosu pyt parafinowych (echogramy i obrazy dekonwolucyjne) (Rysunek 3.19 i 3.20). Na kadym z rysunkw po lewej stronie znajduje si obraz stosu, w ktrym kilkumilimetrowa szczelina pomidzy dwiema najwyszymi pytami jest zalana wod, za po prawej jest obraz tego stosu ze szczelinami suchymi. Tak dua szczelina w obu wypadkach ma wyrane odzwierciedlenia na przekrojach. Mona te zauwayd, e obraz dekonwolucyjny pomimo obecnych trudnoci jest znaczc pomoc w identyfikac ji szczeliny.

Rysunek 3.19 Porwnanie obrazw refleksyjnego przewietlenia stosu pyt parafinowych (echogramy po lewej, obrazy dekonwolucyjne po prawej)

70

Rysunek 3.20 Skan poprzeczny stosu pyt parafinowych ze szczelin such rozwierajc si do szerokoci 1.2 cm (echogramy po lewej, obrazy dekonwolucyjne po prawej)

3.3.2 Badanie modelowego sygnau referencyjnego odbitego od blachy Prby wykonano w celu okrelenia referencyjnego sygnau odbitego od blachy. Prby wykonano w kilku wariantach min. przeprowadzono testy oddaleniowe. Wyniki przedstawiono na Rysunkach 3.21 3.24. Na szczegln uwag zasuguj wyniki przedstawione na Rysunku 3.24, gdzie pokazano refleksyjny skan oddaleniowy blachy (z dowizanymi skalami przestrzennymi). Uzyskany obraz wykazuje na obecnod artefaktw w postaci poziomych linii. Na rysunku zaznaczone s hipotetyczne obiekty rozpraszajce, ktre mogyby byd odpowiedzialne za obecnod tych artefaktw. Dalsze testy nie potwierdzay tej interpretacji. Linie te s prawdopodobnie artefaktami procesu samplowania sygnau przez anten odbiorcz (tzw. kiksami), gdy s przywizane do skali czasowej okna skanu .

Rysunek 3.21 Przykad skanu oddaleniowego (dekonwolucja sygnau odbitego od blachy w rnych odlegociach) 71

Poniej przedstawiono porwnanie wzajemnie sygnaw odbitych od kilku blach w tej samej odlegoci od anteny (1, 2, 3). Sygna od blachy 3 ma nieco inny ksztat poniewa antena znajdowaa si w nieco wikszej odlegoci.

Rysunek 3.22 Porwnanie wzajemnie podobnych sygnaw odbitych od kilku blach

Rysunek 3.23 Prba analizy zalenoci amplitudy sygnau odbitego od blachy od odlegoci pomidzy blach, a anten. 72

Rysunek 3.24 Refleksyjny skan oddaleniowy blachy z dowizanymi skalami przestrzennymi

3.3.3 Przewietlanie szyb i stosw szyb szklanych Prby wykonane w celu oceny zdolnoci techniki radarowej do identyfikacji szczelin o maych rozmiarach. Na zamieszczonych poniej rysunkach przedstawiono prby analizy sygnaw uzyskanych przy rnych ukadach. Na Rysunku 3.25 przedstawiono porwnanie sygnaw refleksyjnych od szyb o gruboci 4 i 10 mm oraz obu tych szyb zetknitych powierzchniami. Natomiast na Rysunku 2.26 przedstawiono wstpne porwnanie przekrojw dekonwolucyjnych przez trzy szyby szklane 4, 10, 15 mm oraz przez stosy szyb 10/15 oraz 4/10/15 mm (numeracja szyb w stosie od gry tj. od strony anteny). Porwnanie to wskazuje midzy innymi na trudnod w identyfikacji powierzchni styku szyby 4 mm z innymi szybami.

73

Rysunek 3.25 Porwnanie sygnaw refleksyjnych od szyb o gruboci 4 i 10 mm

Rysunek 3.26 Wstpne porwnanie przekrojw przez trzy szyby szklane 4, 10, 15 mm i przez stosy szyb 10/15 mm oraz 4/10/15 mm W innym wariancie dokonano porwnania przekrojw dekonwolucyjnych przez stos szyb 4/10/15 mm i stos 4/10/S/15 mm ze szczelin S 1.3 mm pomidzy dolnymi szybami (Rysunek 3.27). Szczelina jest praktycznie niewidoczna, a sabymi znamionami jej obecnoci s jedynie nieco wczeniejsze przyjcia refleksw od wyej lecych horyzontw i mae, trudno interpretowalne zmiany amplitud w pniejszym sygnale. 74

Rysunek 3.27 Porwnanie przekrojw dekonwolucyjnych przez stos szyb 4/10/15 mm i stos 4/10/S/15 mm ze szczelin S 1.3 mm pomidzy dolnymi szybami Kolejny wariant to porwnanie przekrojw dekonwolucyjnych przez stos szyb 4/10/Sk/15 mm z rozszerzajc si (od 0 do 1.3 mm szerokoci) szczelin klinow Sk pomidzy dolnymi szybami i przez ten sam stos ze szczelin Sk zalan wod (Rysunek 3.28). Szczelina sucha jest praktycznie niewidoczna, podczas gdy szczelina mokra jest wyranie zauwaalna ju od szerokoci 0.5 mm. Wan waciwoci wody decydujc o rozpoznawalnoci szczeliny jest jej maa prdkod falowa, powodujca due opnienie refleksw od gbszych horyzontw (czerwony, przesuwajcy si w d refleks). Dziki temu opnieniu obecnod szczeliny manifestuje si przy maych jej szerokociach, nim jeszcze refleks od dolnej powierzchni szczeliny stanie si zauwaalny (zielony pas pojawiajcy si stopniowo pomidzy czerwonymi).

Rysunek 3.28 Porwnanie przekrojw dekonwolucyjnych przez stos szyb 4/10/Sk/15 mm z rozszerzajc si od 0 do 1.3 mm szerokoci szczelin klinow Sk pomidzy dolnymi szybami i przez ten sam stos ze szczelin Sk zalan wod. 75

Dodatkowo wykonano skany poprzeczne (dekonwolucje) wzdu stosu szyb, pomidzy ktrymi s dwie szczeliny: grna rozwierajca si do szerokoci 1.45 mm i dolna zwajca si od szerokoci 1.45 mm do zera (Rysunek 3.29). Na rysunku grnym przypadek obu szczelin suchych, a na dolnym przypadek grnej szczeliny zalanej wod (po lewej) i obu szczelin zalanych wod (po prawej).

Rysunek 3.29 Skany poprzeczne wzdu stosu szyb z szczelinami: grn rozwierajca si do szerokoci 1.45 mm i doln zwajca si od szerokoci 1.45 mm do zera Ciekawy obraz uzyskano w badaniu dwch szyb zetknitych ze sob powierzchniami. Ukad ten zbadano w dwch wariantach tj. przy zetkniciu szyb na sucho i na mokro, symulujc w ten sposb mikroskopijne szczeliny poziome. Na zamieszczonym poniej rysunku przedstawiono wynik tego badania w postaci sygnau refleksyjnego (po lewej) i jego dekonwolucji (po prawej).

76

Rysunek 3.30 Sygna refleksyjny i jego dekonwolucja dwch zetknitych ze sob szyb szklanych - poczenie suche i mokre

3.4 Ocena charakteru fal emitowanych przez anten pod ktem wykorzystania techniki radarowej w ocenie stanu poczenia warstw
3.4.1 Prby kalibracji zalenoci amplitudy refleksu od powierzchni blachy od odlegoci pomidzy blach i anten Przeprowadzono prby dopasowania funkcji opisujcej zalenod amplitudy sygnau odbitego od blachy od odlegoci midzy anten i blach (Rysunek 3.31). Otrzymano zaskakujco mae (zbyt ujemne) wartoci parametru b opisujcego pooenie centrum emisyjnego jednostkach numeru sampla. Dlatego wykonano prby dopasowania funkcji opisujcej t zalenod przy wszym zakresie dopasowania (Rysunek 3.32). Na podstawie tych danych wykonano skan oddaleniowy powierzchni blachy (na Rysunku 3.33 echogram po lewej, prba dekonwolucji przy uyciu jako modelu sygnau odbitego w odlegoci okoo 70 cm, po prawej). Na rysunku wyranie widoczny refleks gwny, element stowarzyszone translacyjnie z refleksem gwnym oraz lad sygnau asynchronicznego (prawdopodobnie podwjne odbicie od blachy lub ewentualnie efekt dyfrakcyjny zwizany z powierzchni tworzc stoka obserwacyjnego anteny).

77

Rysunek 3.31 Prby dopasowania funkcji opisujcej zalenod amplitudy sygnau odbitego od blachy od odlegoci midzy anten i blach

Rysunek 3.32 Prby dopasowania funkcji opisujcej zalenod amplitudy sygnau odbitego od blachy od odlegoci midzy anten i blach - wszy zakres dopasowania

78

Rysunek 3.33 Skan oddaleniowego powierzchni blachy (echogram po lewej, prba dekonwolucji przy uyciu modelu sygnau odbitego)

3.4.2 Przykady wpywu zoonoci geometrycznych powierzchni odbijajcej na posta sygnau Prby przeprowadzono w celu oceny wpywu zoonoci geometrycznych powierzchni odbijajcych na postad sygnau. Na rysunkach zamieszczonych poniej przedstawiono wyniki prb wykonanych w dwch wariantach. Pierwszy (Rysunek 3.34) dotyczy badania schodkowo obnionego poziomu blachy, ktry jest zauwaalna jeszcze pod blach grn w pobliu jej krawdzi. W drugim wariancie (Rysunek 3.35) przeprowadzono badania nieregularnie pogitej folii aluminiowej lecej na blasze.

Rysunek 3.34 Echogram schodkowego obnienia poziomu skanowanej blachy i prba jego dekonwolucji. Obecnod blachy dolnej jest zauwaalna jeszcze pod blach grn w pobliu jej krawdzi.

79

Rysunek 3.35 Echogram przejcia anteny ponad stref nieregularnie pogitej folii aluminiowej (czd rodkowa) lecej na blasze i prba jego dekonwolucji. 3.4.3 Badanie rozwartoci stoka obserwacyjnego anteny Prba wykonana w celu rozpoznania rozwartoci refleksyjnego stoka obserwacyjnego anteny. Badanie wykonano przez przesuwanie w poziomej paszczynie metalowego prta pod anten skierowan w d.

Rysunek 3.36 Prba rozpoznania rozwartoci refleksyjnego stoka obserwacyjnego anteny

3.4.4 Rozpoznawanie ksztatu sygnau emitowanego przez anten i sygnau odbitego od blachy Poniej przedstawiono prby wstpnego rozpoznawanie ksztatu sygnau emitowanego przez anten i sygnau odbitego od blachy. Badania przeprowadzono dla ukadu pojedynczego, w ktrym fala emitowana i rejestrowana jest przez jedn anten

80

(o czstotliwoci 2 GHz) (Rysunek 3.37) oraz dla ukadu podwjnego gdzie nadajnikiem bya antena 2GHz a odbiornikiem antena o czstotliwoci 1 GHz (Rysunki 3.38 i 3.39).

Rysunek 3.37 Sygna refleksyjny od powierzchni blachy rejestrowany za pomoc tej samej anteny.

Rysunek 3.38 Sygna emitowany przez anten 2 GHz rejestrowany bezporednio za pomoc drugiej anteny.

81

Rysunek 3.39 Porwnanie kolekcji sygnaw odbitych od blachy z sygnaem rejestrowanym bezporednio za pomoc drugiej anteny.

3.4.5 Badanie wasnoci sygnau transmisyjnego w ukadzie dwu-antenowym W ukadach podwjnych, opisanych w poprzednim punkcie, przeprowadzono dodatkowe pomiary polegajce na ocenie zmian sygnaw i polaryzacji przy rnych ustawieniach anten wzgldem siebie. Zmian sygnau rejestrowanego dokonano w trzech wariantach, w ktrych: dokonano rotacji anteny odbiorczej wok osi prostopadej do kierunkw polaryzacji obu anten przedstawiono (Rysunek 3.40), przesuwano anten odbiorcz w poprzek paszczyzny polaryzacji sygnau i anten, przesuwano anten odbiorcz w paszczynie polaryzacji sygnau i anten w poprzek osi prostopadej do kierunku polaryzacji.

82

Rysunek 3.40 Zmiany sygnau w wyniku rotacji anteny odbiorczej (sygna po lewej, prba dekonwolucji po prawej).

Rysunek 3.41 Zmiany sygnau przy przesuwaniu anteny odbiorczej w poprzek paszczyzny polaryzacji sygnau i anten (sygna po lewej, prba dekonwolucji po prawej).

Rysunek 3.42 Zmiany sygnau przy przesuwaniu anteny odbiorczej w paszczynie polaryzacji sygnau i anten w poprzek osi prostopadej do kierunku polaryzacji (sygna po lewej, prba dekonwolucji po prawej).

83

4 Podsumowanie
Technika radarowa Wstpne wyniki pokazuj, e moliwa do uzyskania w praktyce rozdzielczod wgbna przy pomiarach refleksyjnych (moliwod rozrnienia horyzontw odbijajcych) z uyciem anteny 2 GHz moe osigad rzd 1 mm, przy duych kontrastach materiaowych (jak kontakt dielektryka z wod), ale wymaga zwykle zastosowania dekonwolucji sygnau i jego detalicznej interpretacji. Dekonwolucja pozawala na kilkukrotne poprawienie rozdzielczoci czasowej przy rozrnianiu zinterferowanych sygnaw odbitych. Obecnie rozdzielczod ta jest na poziomie dziesitej czci okresu fali, czyli istotnie przekracza rozdzielczod uwaan za nominaln. W trakcie badao zostay take wstpnie zidentyfikowane przeszkody dalszego polepszania rozdzielczoci na drodze dekonwolucji, a s to przede wszystkim: zjawisko zmiany ksztatu sygnau przy odbiciu, artefakty procesu samplowania sygnau. Dalsze polepszanie rozdzielczoci na drodze dekonwolucji jest uzalenione od znalezienia ewentualnych regularnoci tych zjawisk. Poza tymi prbami poprawiani a rozdzielczoci uzyskiwanej przy bezporedniej identyfikacji horyzontw, plany dalszych badao przewiduj take badanie innych przejaww obecnoci cienkich warstw w orodku. Metody dynamiczne FWD i mot impulsowy Metoda opisana w punkcie 2.3.2.3 wskazuje, e wyniki pomiarw ugiciomierzem dynamicznym FWD (pene przebiegi ugid w czasie) mog byd z powodzeniem wykorzystane do oceny jakoci poczenia midzy warstwami konstrukcyjnymi nawierzchni drogowej. Wyznaczenie wskanika Wpw lub analiza wykresw ugid w funkcji czasu, pozwala na szybkie i proste, wstpne wnioskowanie o jakoci poczenia. Naley jednoczenie stwierdzid, e metoda wymaga, o ile to moliwe, gbszej weryfikacji i uszczegowienia, szczeglnie w zakresie identyfikacji warstwy charakteryzujcej si zym poczeniem. Obiecujce wyniki daje rwnie metoda mota impusowego, ktra tak jak FWD jest badaniem nieniszczcym, a jednoczenie, ze wzgldu na swoje mae rozmiary, pozwala na ocen powizania warstw bezporednio po uoeniu nowej warstwy w trakcie procesu budowlanego. Autorzy niniejszego opracowania zakadaj moliwod wykorzystania tego urzdzenia w dalszych etapach pracy, pod warunkiem jego dostpnoci. Badania laboratoryjne Zagadnienie kontroli sczepnoci midzywarstwowej w laboratorium nie jest do kooca rozwizane. Istnieje wiele metod, co jednoczenie umoliwia wybr, dopasowanie metody badawczej do cechy, ktr chcemy badad. Niemniej wydaje si, i najwierniej

84

oddajcymi prace nawierzchni s metody opierajce si na zasadzie bezporedn iego cinania z symulacj siy normalnej. Z zaprezentowanych powyej metod tego typu najbardziej popularna jest metoda Leutnera, ktra stosowana jest te w warunkach polskich. Metoda Leutnera jest jedn z pierwszych, jak opracowano w celu badania szczepnoci midzywarstwowej, jest ona najszerzej opisana w dostpnej literaturze, a popularnod metody wynika z jej prostoty i skutecznoci. Moe byd stosowana w kadym z laboratoriw dziki moliwoci obciania przy pomocy powszechnej prasy Marshalla.

W ramach Etapu I pracy przeprowadzono nastpujce prace: wykonano stanowisko badawcze do prowadzenia pomiarw radarowych w warunkach laboratoryjnych, przeprowadzono badania na materiaw podstawowych i oceniono jakod rejestrowanych sygnaw odbitych, przeanalizowano uzyskiwane wzory fal elektromagnetycznych i kontrastw midzywarstwowych, przeprowadzono wstpn weryfikacj zaoeo wykorzystania techniki radarowej w ocenie stanu poczenia midzywarstwowego. W nastpnym etapie pracy planuje si: przeprowadzenie badao laboratoryjnych na prbkach materiaw stosowanych w warstwach cieralnych nawierzchni (mieszanka mineralno asfaltowa, beton cementowy, itp.) wykonanie pomiarw radarowych, pomiarw ugiciomierzem dynamicznym oraz badao laboratoryjnych na wytypowanych odcinkach badawczych; zakada si rwnie wykorzystanie metody mota impulsowego, dokonanie analiza porwnawcza uzyskanych wynikw badao pod ktem identyfikacji poczeo midzywarstwowych.

85

Bibliografia
A-CUBED. (1983). General state of the art review of ground probing radar. Ontario: ACUBED. Annan, A. (2001). Ground Penetrating Radar. Workshop notes . Ontario, Kanada: Sensor&Software Inc. Bohn, A. O. (n.d.). The History of the Falling Weight Deflectometer (FWD). Brendt. (1998). Instrukcja, dotyczca wizania warstw, spoin, poczeo i ksztatowania asfaltowych poboczy powierzchni komunikacyjnych. tumaczenie z jzyka niemieckiego wykona mgr in Edmund Boito . Bonn: M SNAR. Canestrari, F., & Santagata, E. (2005). Temperature effects on the shear behaviour of tack coat emulsions used in flexible pavements. The International Jurnal of Pavement Engineering . Chellgren, J. D. (1999). Preventing Pavenemt Slipping. Local Highway Technical News , vol 11 no. 4. Cheung, M. W., Hakim, B. A., & Armitage, R. J. (2000). Use of FWD Data for Prediction of Bonding Between Pavement Layeres. International Journal of Pavement Engineering , vol. 1, s. 49-59. (1996). COST Action 336 "Falling Weight Deflectometer". FEHRL. Cross, S. A., & Shrestha, P. P. (2004). Guidelines for Using Prima and Tack Coats. Technical Report FHWA-CFL-04-001 , s 113. Daniels, J. (2000). Graund Penetrating Radar fundamentals. Appendix to Reprot to United States Environmental Protection Agency . Forest, R., & Utsi, V. (2004). Non Destructive crack depth measurements with Graund Penetrating Radar. Proceedings of the Tenth International Conference on Ground Penetrating Radar (pp. pp 799802). Delft: Slob, Yarovov & Rhebergen (eds). Geophysical Survey Systems, I. (2008). http://www.geophysical.com/militarysecurity.htm GSSI. Retrieved from

Glet, W. (2000). Ukad i zwizanie warstw w konstrukcjach nawierzchni asfaltowych. Nowoci w Zagranicznej Technice drogowej , s 37-53. Hachiya, Y., & Sato, K. (1997). Effect of Tack Coat on Bonding Characteristics at Interface Between Asphalt Concrete Layers. Proceedings of the 8th International Conference on Asphalt Pavements , s 349-362. Hakim B A. (1998). Pavement assessment including bonding condition: case studies. International Conference on Bearing Capacity of Roads and Airfields. Trondheim. Hakim, B. A. (2002). The importance of good bond between bituminous layers. Scott Wilson Pavement Engineering , s. 11. 86

Hyslip, J., Smith, S., Olhoeft, G., & Selig, E. (2003). Assessment of railway track substructure condition useing Groun Penetrating Radar. Jaskua, P. (2006). Ocena sczepnoci midzy warstwami asfaltowymi nawierzchni. Drogownictwo , s. 412-414. Jimnez, P. F., & Soto Sanchez, J. A. (2000). Special Modified Emulsions of Modified Bitumen for Tack Coats. 2 nd Eurasphalt &Eurobitume Congress Barcelona , s. 463-471. Judycki J. (2003, wrzesieo). Sczepnod miedzy warstwami asfaltowymi nawierzchni. Drogownictwo , pp. s. 275-279. Judycki, J., & Jaskua, P. (2005/2006). Badania i ocena wpywu sczepnoci midzywarstwowej na trwaod konstrukcji nawierzchni asfaltowej. Gdaosk: Raport z badao I i II etapu badao. Karczewski, J. (2007). Zarys metody georadarowej. Krakw: Wydawnictwa AGH. Loulizi, A. (2001). Development of Groud Penetrating Radar signal modeling and implementation for transportation infrastructure assessment. Praca doktorska . Maser, K.; Scullion, T. (1991). Automated detection of pavement layer thicknesses and subsurface moisture using ground penetrating radar. Transport Research Board. Mechowski, T., Harasim, P., Kowalski, A., Kusiak, J., & Borucki, R. (2006). Opracowanie metody oceny jakoci poczenia warstw w konstrukcji nawierzchni za pomoc ugieciomierza dynamicznego FWD. Warszawa: IBDiM, Praca niepublikowana, wykonana na zlecenie GDDKiA. Moorman, B. (2001). Ground-penetrating radar applications in paleolimnology. Dordrecht: Kuwer Academic Publishers. Morawski, T., & Gwarek, W. (1985). Teoria pola elektromagnetycznego. Warszawa: WNT. Morey, R. (1998). Ground penetrating radar for evaluating subsurface conditions for transportation facilities. NCHRP Synthesis 255 . Washington: Transportation Research Board. Olhoeft G. (2003). Retrieved from http://www.g-p-r.com/ Olhoeft, G., & Capron, D. (1994). Petrophysical causes of elektromagnetic dispersion. Proceedings of the Fifth Internationa Conference on Ground Penetrating Radar (pp. vol 1 of 3: 145-152). Waterloo: Waterloo Centre of Groundwater Research. Pays, M., Zawadzki, J., & Skierczynski, P. (2002). Poczenie miedzy warstwami nawierzchni asfaltowej- metoda badania wymagania. VIII Miedzynarodowa Konferencja Trwae i Bezpieczne Nawierzchnie Drogowe (pp. s. 299-306). Kielce: IBDiM. Partl, M. N., & Raab, C. (1998). Shear strength properties between asphalt pavement layers. Archives of Civil Engineering , s. 353-365. 87

Pos, J., Kruntcheva, M., Collop, A., & Thom, N. (2003). Powizanie asfaltowych warstw nawierzchni: badania, wpywy, ocena- rozwaania porwnawcze Niemcy- Wielka Brytania. Nowoci Techniki Zagranicznej, (opr. Mikulski J.) , s. 5-30. Raab Ch. (2002). Zwizanie warstw asfaltowych (Normalizacja badania w Szwajcarii). Nowoci w Zagranicznej Technice Drogowej, (opr. Wacka H.K.) , s. 13-32. Raab C, & Partl M.N. (2004). Interlayer shear performance experience with different pavement structures. Euroasphalt and Eurobitume Congress. Viena. Raab, C., & Partl, M. N. (n.d.). Inter-Layer and In-Layer Shear Strength of Swiss Asphalt Pavements. EMPA. Romanoschi, S. A., & Metcalf, J. B. (2002). The characterization of pavement layer interfaces. ICAP, (p. s. 18). Copenhagen. Saarenketo, T. (2006). Elektrical properties of road materials and subgrade soils and the use of Ground Penetrating Radar in traffic infrastructure surveys. Praca doktorska . Oulu: University of Oulu. Saarenketo, T. (1997). Using ground penetrating radar and dielectric probe measurements in pavement density quality control. Transport Research Record 1997, pp. 34-41. Saarenketo, T., & Scullion, T. (2000). Road evaluation with Ground Penetrating Radar. Journal fo Applied Geophysics 43 , 119-138. Sangiorgi, C., Collop, A. C., & Thom, N. H. (2008). A non-destructive impulse hammer for evaluating the bound between asphalt layers in a road pavement. International Symposium: Non-Destructive Testing in Civil Engineering. Berlin: Deutsche Gesellschaf fur Zerstorungsfreie Prufung E.V. Scaffer, J., & Saxena, A. (1995). The science and design of engeneering materials. Richard D. Irwin, Inc. Sculion, T., & Saarenketo, T. (1995). Ground Penetrating Radar Technique in Monitoring Defects in Roads and Highways. Proceedings of the Symposium on the Application of Geophysics to Engineering and Environmental Problems, SAGEEP. (pp. pp 6372.). Orlando, Florida.: Compiled by Ronald S. Bell. Sholar, G. A., Page, G. C., Musselman, J. A., Upshaw, P. B., & Moseley, H. L. (2002). Preliminary Investigation of a Test Method to Evaluate Bond Strength of Bituminous Tack Coats. Research Report FL/DOT/SMO/02-459, Florida Department of Transportation , s. 36. Stockert, U. (2002). Ein Beitrag zur Festlegung von Grenzwerten fr den Schichtenverbund im Asphaltstraenbau. Elektronische Publikationen Darmstadt , s. 145. Sudyka, J. (2006). Technika radarowa w drogownictwie nowa jakod w ocenie konstrukcji nawierzchni. Polski Kongres Drogowy. 88

Sybilski, D., Mechowski, T., & Harasim, P. (2007). Ocena polaczenia miedzywarstwowego nawierzchi ugieciomierzem FWD. Drogi i Mosty , 41-82. Tashman, L., Nam, K., & Papagiannakis, T. (2006). Evaluation of the influence of tack coat construction factors on the bond strength between pavement layers. Washington Center for Asphalt Technology . Tschegg, E. K., Kroyer, G., Dong-Ming, T., Stanzl, S. E., & Litzka, J. (1995). Investigation of Bonding Between Asphalt Layers on Road Construction. Journal of Transportation Engineering , s. 309-316. Von Becker. (1990). Wpyw sczepnoci midzywarstwowej na zachowanie si nawierzchni asfaltowych. FGSV 25/B5.1. Boon: tumaczenie z jzyka niemieckiego dla potrzeb Zakadu Budowy Drg PG wykona mgr in. Edmund Boito. West, R. C., Zhang, J., & Moore, J. (2005). Evaluation of bond strength between pavement layers. Alabama: NCAT Report 05-08, Auburn University. Zawadzki, J., Skierczynski, P., & Mechowski, T. (2003). Wpyw poczenia miedzy warstwami asfaltowymi na trwaod nawierzchni. IX Miedzynarodowa Konferencja Trwae i bezpieczne Nawierzchnie Drogowe (pp. s. 415-423). Kielce: IBDiM. Zielioski, P. (2004). Wybrane zagadnienia trwaoci nawierzchni asfaltobetonowej z geosyntetyczn warstw poredni. Praca doktorska . Politechnika Krakowska.

89