Europa w kryzysie.

Kryzys w Europie
To ju czwarty rok globalnego kryzysu, ktry w rnych fazach w rnych krajach przyjmuje inne postacie, ewoluujc od zaburze na amerykaskim rynku nieruchomoci, poprzez kryzys zaduenia wystpujcy gwnie w Europie, a po coraz dotkliwej odczuwany kryzys sfery realnej gospodarki i rynku pracy. W Unii Europejskiej dodatkowym tem dla biecych wydarze staje si naglcy deficyt demokracji. Problemy z jakimi przychodzi si boryka, s bowiem w coraz wikszym stopniu nie tyle stricte ekonomicznymi, ale te politycznymi. Apelom o reformy, o wicej solidarnoci z jednej strony, ale i odpowiedzialnoci gospodarczej oraz dyscypliny finansowej z drugiej, towarzyszy rosnce przekonanie o braku prostych rozwiza. T ambiwalentno wielu proponowanych rodkw dodatkowo wzmacnia wysoki stopie powiza midzy krajami czonkowskimi i wystpujce midzy nimi nierwnowagi uniemoliwiajce wprowadzenie zmian satysfakcjonujcych wszystkie strony. Na pynce zewszd pytanie Quo vadis Nr 77/ 2012 270212 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna Euro(po)?, a przy okazji i wiele innych wci nie ma satysfakcjonujcej odpowiedzi. Mimo to warto dokona pewnej rekapitulacji najwaniejszych kwestii zwizanych z obecn faz kryzysu w Europie. Zastanawia powinna skala i szybko rozprzestrzeniania si kryzysu. Panika i tempo zaraania si kolejnych gospodarek kae zapyta, czy faktycznie nikt (rynki finansowe?) nie Autor: przewidzia zbliajcych si problemw? W kocu narastanie dugw publicznych to proces dugotrway, atwy do obserwacji, nie bdcy jednorazowym zdarzeniem typu atak terrorystyczny czy katastrofa tsunami, ktrych skala i niespodziewane nadejcie uzasadniayby wybuch paniki.

Marta Gtz Tomasz Budnikowski

Redakcja: Marta Gtz Piotr Cichocki Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Tymczasem zachowania tzw. rynkw nieodparcie sprawiaj wraenie spekulacji, w tym ulegania efektom stadnym (np. wycig o przekroczenie 7% progu rentownoci obligacji kolejnych krajw euro). O ile modna koncepcja zrwnowaonego wzrostu (sustainability) na dobre przyja si w zakresie ochrony rodowiska, zyskuje na popularnoci w obliczu problemw demograficznych w polityce spoecznej, o tyle jest wci zupenie nieznana w sektorze finansowym. Jego rozrost do niebotycznych rozmiarw (aktywa finansowe kilkukrotnie przekraczajce warto globalnego PKB) i brak zwizku z realn gospodark zbyt dugo by ignorowany. Analitycy s w zasadzie zgodni co do koniecznoci ustalenia na przyszo dla obszaru wsplnej waluty strategii wyjcia, tzw. exit strategy, ktra pozwalaby na opuszczenia strefy euro i precyzowaa jego warunki. Brak klarownych przepisw w tym wzgldzie jest jednym z elementw bdnego zarzdzania kryzysowego, ktrego notabene brakuje w caej UE, a ktre jest niezbdne dla prawidowego funkcjonowania gospodarek. Stworzenie i implementacja takich regu niesie liczne korzyci, do ktrych ekonomici zaliczaj przede wszystkim stworzenie pozytywnej presji mobilizujcej krajowych decydentw do przeprowadzenia reform i jednoczenie uspokojenie rynkw zewntrznych. Zamiast ad hoc, prowizorycznie, gasi przysze poary (pewnie nieuniknione), lepiej ju teraz dobrze przygotowa i wyposay odpowiedni system ratownictwa. Brak zarzdzania kryzysowego i mechanizmu ratunkowego uznaje si za jeden z gwnych czynnikw zaostrzajcych przebieg kryzysu. Kolejne, coraz bardziej przeomowe i historyczne szczyty unijne owocoway nowymi zestawami wskanikw. Uzgadniane progi, limity itp. maj w zamyle speni bardzo wan rol informacyjno-porwnawcz i dyscyplinujc. Nie kwestionujc zasadnoci ich wprowadzania celem koniecznej w EU konwergencji, naley zaakcentowa pojawiajce si coraz czciej obawy o tzw. government by statistics dyktat cyfr nad rzdami, czyli de facto pocig za wypenianiem kolejnych kryteriw. Bardziej subtelne podejcie wydaje si niezbdne. Takie wanie postuluj analitycy wiodcych orodkw europejskich, mwic o koniecznoci uwzgldniania midzy innymi: procesw doganiania gospodarek sabiej rozwinitych i towarzyszcego im wzrostu cen (tzw. efekt Penna); tendencji zmian wartoci deficytw i dugu publicznego w relacji do PKB, a take rodzajw wydatkw publicznych, co pozwalaby na odrnienie perspektywicznych nakadw inwestycyjnych, np. zwizanych z ochron rodowiska czy edukacj, od wydatkw socjalnych; a w kontekcie poziomu zaduenia uwzgldnianie terminu jego zapadalnoci czy rodzaju wierzycieli (krajowi, zagraniczni).

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

Charakterystyczne dla procedury nadmiernego deficytu i nadmiernej nierwnowagi elementy prewencyjne i korekcyjne ka zastanowi si nad ich zasadnoci i skutecznoci, co istotne jest zwaszcza w tym drugim przypadku. Czy kraj dotknity spadkiem PKB, wdraajcy tumice wzrost pakiety oszczdnociowe bdzie jeszcze sta na uiszczanie kary za amanie przepisw? Czy faktycznie nie naley rozway innego rodzaju sankcji, np. w postaci odebrania prawa gosu, zawieszenia czasowego decyzyjnoci w gremiach unijnych, ewentualnie obniki wiarygodnoci w rankingach midzynarodowych? Ponadto, wprowadzanie nowych regu i procedur celem wczeniejszego wykrywania zagroe i ich korygowania, jak np. zakada to procedura nadmiernej nierwnowagi, niesie ze sob okrelone wyzwania praktyczne. Uwag zwraca si midzy innymi na: procesy rozlewnia si (zaraania) midzy krajami, tzw. spillover, zdolno do reform pastw objtych ewentualn procedur, czy obserwowane tendencje rozwojowe w zakresie monitorowanych kategorii. Kryzys unaoczni niestabilno rwnowagi, jak jest unia walutowa pozbawiona elementu fiskalnego. Zgodnie z sekwencj B. Balassy, w procesie integracji gospodarki rezygnuj z kolejnych uprawnie i zacieniaj wspprac, przechodzc kolejne etapy poczwszy od unii celnej, poprzez stref wolnego handlu, jednolity rynek, uni monetarn do unii politycznej. Euro zdao egzamin jako (faszywa?) waluta na dobra pogod (fairweather currency), ale w obliczu turbulencji wiatowej gospodarki obnaone zostay podstawowe saboci eurostrefy jako optymalnego obszaru walutowego. Dalsze trwanie w tym szpagacie nie jest moliwe. Europa musi si zdecydowa, czy jest faktycznie gotowa na wicej Europy. Krok wstecz nie wydaje si realny, majc na uwadze choby pewne koszty poniesione, czyli przedsiwzite do tej pory rozwizania, np. synny szeciopak, semestr europejski, nowe elementy architektury nadzoru makro- i mikroostronociowego. Trudno oprze si wraeniu, e wszystkie poczynione kroki majce na celu wydwignicie euro z kryzysu, opieraj si na tzw. negatywnym bodcowaniu. Tymczasem prawidowa logika sprawnie dziaajcego systemu zakada powinna zarwno obowizki, jak i prawa, kary, ale i przywileje. Zatem dania Niemiec odnonie do dyscypliny fiskalnej powinny oznacza w efekcie dla przestrzegajcych je krajw pewne korzyci, np. jak argumentuj proeuropejscy eksperci uwsplnotowienie dugu poprzez emisj euroobligacji. Podejmowane dotd dziaania sami polityce europejscy okrelaj jako zbyt mao, zbyt pno. Unia uczy si jednak na bdach, a obecne problemy staj si okazj do testowania koncepcji doing by learning reagowania i szybkiego dostosowywania si

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

do coraz to nowych wyzwa, w miar jak zmieniaj si okolicznoci, a decydenci dysponuj now wiedz. Kryzys w Europie jest gwnie kryzysem politycznym, co odzwierciedla kakofonia gosw, brak zgody i gotowoci do konsensusu. Dodatkowe ograniczenia wynikajce z cykli wyborczych i zobowiza wobec elektoratu, a take dziaa maj cych na celu za wszelk cen uspokojenie rynkw finansowych. Samo euro jest te bardziej projektem politycznym anieli ekonomicznym. Historia eurostrefy, w tym przyjcie do niej Grecji, notoryczne przekraczanie progw zaduenia przez zaoycielskie kraje twardego jdra, np. Belgi, ignorowanie i amanie przepisw przez Francj i Niemcy nie pozostawiaj wtpliwoci w tym wzgldzie. Trwajce spory midzy innymi na linii Niemcy-Francja zaostrzajce przebieg kryzysu de facto odzwierciedlaj rnice kulturowe gboko zakorzenione rnice w podejciu do roli rynku i pastwa w gospodarce, charakteru przywdztwa, roli regulacji itp. Kryzys euro jest kryzysem ekonomicznym w tym sensie, e obnaa gwne problemy wspczesnych gospodarek monstrualne rozmiary pastwa dobrobytu mierzone skal deficytw i dugw publicznych, rozrost sektora finansowego nie majcy przeoenia na realn stref gospodarki i w kocu nisk konkurencyjno wielu krajw w poczeniu z fundamentaln wad unii walutowej, tj. brakiem filara fiskalnego. U podstaw problemw ley te brak konwergencji midzy krajami czonkowskimi i tym samym brak synchronizacji w przebiegu cykli koniunkturalnych. Niespenienie przez eurostref warunku kluczowego dla optymalnego obszaru walutowego wynika z faktu rnorodnoci gospodarek krajw czonkowskich, przed wszystkim braku synchronizacji midzy nimi (koncepcja rotating slumps, czyli pojawiajcych si rzadko niezsynchronizowanych spadkw dziaalnoci gospodarczej), co skutkuje asymetri szokw, jakie dotykaj te gospodarki. Nieodporno wanie na tego typu zawirowania, w warunkach jednej wsplnej stopy procentowej i braku autonomicznych polityk monetarnych umoliwiajcych niezbdne wwczas dostosowania, dodatkowo zaostrza problem. Pojawiaj si nawet opinie, e sama eurostrefa moe stanowi przykad takiego masywnego szoku asymetrycznego (zaaplikowane przez EBC stopy procentowe byy za niskie dla gospodarek poudniowej Europy i doprowadziy do ich przegrzania, powodujc wanie taki asymetryczny szok). Analitycy, zwaszcza ci reprezentujcy brukselskie prounijne think tanki, podwaaj istnienie tzw. problemu fiskalnego, jak i uchwalanej umowy fiskalnej. Nie kwestionujc nadmiernego etatyzmu wielu gospodarek, trudno uzna na tle reszty wiata redni dla eurostefy poziom deficytu 4% PKB za wysoki. Podobne wnioski wysnu mona porwnujc poziom dugw publicznych krajw eurostrefy z poziom em

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

zaduenia amerykaskiego czy japoskiego. Trudno te nazywa przyjte podczas grudniowego szczytu propozycje dyscypliny fiskalnej za faktyczn uni fiskaln. Eksperci brukselscy uznaj to wrcz za powane naduycie. O takiej fiskalnej unii mona by mwi w sytuacji wsplnego budetu, wsplnych rde finansowych, np. funkcjonowania unijnego podatku finansowego, czy w kocu emisji euroobligacji. Wedug propozycji ekspertw, unia fiskalna powinna mie wasnego ministra finansw dysponujcego zarwno autorytetem politycznym jak i odpowiedni legitymacj demokratyczn, z prawem weta wobec planw budetowych poszczeglnych krajw, oceniajcego stan ich sektorw publicznych, ustanawiajcego gwarancj depozytw czy w kocu dysponujcego rodkami z podatku federalnego. Postuluj oni zarwno federalizm fiskalny, jak i bankowy, w duszej perspektywie wzmocnienie demokratycznych instytucji UE (np. poprzez zmian trybu wyborw do Parlamentu Europejskiego), a w okresie przejciowym niezbdnych dostosowa utworzenie instytucji katalizujcych i moderujcych zmiany na wzr niemieckiego pozjednoczeniowego Treuhandanstalt. Ponadto, co sygnalizuj eksperci, przeforsowanie proponowanych rozwiza bdzie wymagao Himalajw prawniczej ekwilibrystyki w zwizku z faktem, e wprowadzanie nowych umw midzyrzdowych napotyka ograniczenia wynikajce z porozumie traktatowych, ktrych zmiany wymagaj jednomylnoci krajw czonkowskich. Podejmowane decyzje, wprowadzane pakiety, nowe wskaniki, uruchamiane fundusze, jakkolwiek niezbdne dla uzdrowienia strefy euro, skaniaj do zastanowienia si nad problemem ich legitymizacji, a w przypadku nowych instytucji ich rozliczalnoci (accountability). Kwestia deficytu demokracji nabiera w obliczu kryzysu nowego wymiaru. To ju nie tylko daleka od wyborcw Komisja Europejska i sabnca rola Europarlamentu natomiast rosnca nieformalnych grup, np. frankfurckiej, ale coraz to nowe ciaa wyposaone w wyjtkowe prerogatywy nadzorcze i kontrolne z jednej strony (EBA Nadzr Bankowy) a z drugiej rzdy technokratyczne w wielu krajach poudnia Europy mianowane przez Bruksel. Sensowno przyjmowanych rozwiza majcych spenia rol remedium na aktualny kryzys, tj. trzymanie si uparcie jedynie kwestii dyscypliny fiskalnej i wieczne zaostrzanie norm Paktu Stabilnoci i Wzrostu, przypomina moe, jak to si metaforycznie okrela, usilne poszukiwanie zgubionego w nocy na ulicy klucza jedynie pod wiatem latarni, a nie obok w ciemno, gdzie moe si on faktycznie znajdowa (streetlamp syndrome). A co z rol sektora bankowego, zwaszcza niepochodzce z wyborw powszechnych, a raczej

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

wspzalenoci instytucji bankowych i finansw pastwowych czy permanentnymi nierwnowagami na rachunku obrotw biecych wewntrz eurostrefy? Czy z punktu widzenia Polski bardziej waciwa jest metoda lansowana przez Francj, zakadajca wiksz uznaniowo decyzji, arbitralno i dyskrecjonalno, czy podejcie niemieckie, ktre mona streci jako wikszy automatyzm oparty na jasno okrelonych kryteriach? Warszawa przyzwyczaia si do speniania kryteriw, przeprowadzania niezbdnych zmian, ktrych wymagano od nas przed wejciem do UE, i tzw. zasada warunkowoci (conditionality) jest nam dobrze znana. Jednak czy zastanawiamy si, jak cen gotowi jestemy paci za bycie przy stole i decydowanie? Czy w przeciwnym razie czekaj nas kolejne lata antyszambrowania w nowej elitarnej strefie europejskiej, jakakolwiek by ona bya? Wan lekcj dla Polski, pync z obecnego kryzysu, jest sytuacja krajw poudniowej Europy i ryzyko przegrzania gospodarki, ktre spowodowa mog nisze stopy procentowe wizane z wejciem do strefy euro; a take ewentualne pniejsze nage zatrzymanie ( sudden stop). Obecny kryzys jest te wyrazem braku zaufania, braku wiary we wzrost. Charakterystyczna jest dla niego interferencja z jednej strony zawodnoci rynku, czego czystym przykadem jest Irlandia i jej sektor bankowy oraz rozwj baki na rynku mieszkaniowym czy inne podobne skutki dziaania innowacji finansowych, ktre sam W. Buffet okrela mianem broni masowego raenia, i z drugiej zawodnoci Natomiast patrzc na kryzys z pastwa, ktrej egzemplifikacj jest Grecja.

perspektywy dugiego okresu, mona zaryzykowa stwierdzenie, e jest on by moe chwilowym zaamaniem w bardzo dugim cyklu koniunkturalnym (Kondratiewa), albo konieczn korekt dotychczasowego ycia na kredyt, ponad stan, czyli wysokiego lewarowania gospodarki lub te odzwierciedla przebieg historycznych zalenoci okrelanych mianem krzywej kapeluszowej (S. Gomuka). Europie potrzeba heterodoksyjnych rozwiza. Tradycyjny policy mix, do jakiego mog si odwoa USA czy Japonia, nie zdaje tu egzaminu. Std zgaszane przez proeuropejskich brukselskich ekspertw apele o wicej kreatywnoci w zarzdzaniu kryzysem UE, czy rozwizanie na miar tzw. krytycznej aplikacji. Ponadto, delewarowanie tak bankw, jak i budetw wydaje si koniecznoci w tzw. kapitalizmie finansowym (financial capitalism), patologicznym systemie, w ktrym finanse oderway si od realnej gospodarki, ktrej miay suy, w ktrym narodziy si instytucje too big to fail. Std pomysy rozdziau bankw inwestycyjnych i komercyjnych, leczenia fundamentw wspczesnego systemu finansowego midzy innymi poprzez okrelanie poziomu ufinansowienia gospodarki, rozmiarw instytucji

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

finansowych, zasad opodatkowania przepyww kapitaowych. Przy czym naley podkreli, e FAT (financial activity tax), zwany te podatkiem Tobina, jest dla jednych remedium, ktre ukrci spekulacyjny obrt i moe stanowi rdo dla funduszu gwarancji depozytw, dla innych perwersyjnym mechanizmem, ktrego koszt i tak, w zwizku z incydencj podatkow, zostanie przeniesiony na obywateli i ktry ostatecznie osabi wzrost gospodarczy. Uwzgldniajc liczb krajw czonkowskich i rnorodno ich interesw, UE

wydaje si skazana na integracj przez dezintegracj, tj. elastyczne procesy wedle idei la carte, Europy wielu prdkoci czy Europy zmiennej geometrii (A. Warleigh), albo funkcjonujc ju w praktyce w niektrych wymiarach wzmocnion wspprac, czyli jak okrelaj to niektrzy Uni w Unii. Dalsza integracja najpewniej oznacza bdzie rezygnowanie przez kraje z kolejnych uprawnie, zrzekanie si czci suwerennoci na rzecz moliwoci wspdecydowania o dalszym rozwoju Wsplnoty. Abstrahujc od przesanek historyczno-politycznych, o przetrwaniu euro

zadecyduj wzgldy ekonomiczne prosta analiza kosztw i korzyci, zarwno ewentualnego rozamu, jak i utrzymujcej si reanimacji strefy euro. Stopie powiza gospodarek i ekspozycji instytucji finansowych sugeruje, e skutki rozpadu byyby, poprzez dziaanie mnonikw, ogromne. Czy euro przetrwa niszczc mogc j krpowa UE, tj. z krgu 27 pastw UE wyoni si wska grupa awangardy, czy raczej rdze Unii, tj. klub 17 pastw euro, ustpi pod ciarem wyzwa i interesw nie do pogodzenia i ostanie si jedynie otoczka UE?

Marta Gtz ekonomista, adiunkt w Instytucie Zachodnim, zainteresowania badawcze: klastry, zagraniczne inwestycje bezporednie, gospodarka Niemiec. Tomasz Budnikowski profesor zw. w Instytucie Zachodnim, ekonomista, zainteresowania badawcze: rynek pracy w Polsce i na wiecie, gospodarka Niemiec, katolicka nauka spoeczna.

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Stowarzyszenie Instytut Zachodni.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7