Radykalizm prawicowy w RFN

Ujawnienie w listopadzie 2011 r. nieznanej policji, skrajnie radykalnej trzyosobowej grupy, ktrej czonkowie przyznali si do zamordowania w latach 2000 2006 dziesiciu osb, w tym dziewiciu cudzoziemcw (8 Turkw i Greka), wstrzsno Republik Federaln Niemiec. Dyskusja rozgorzaa, gdy okazao si, e dokonane przez neonazistw zamachy policja skonna bya dotd przypisywa mafii tureckiej, czy porachunkom midzy cudzoziemcami. Pojawiy si pytania: Jaki jest prawdziwy wymiar radykalizmu prawicowego w RFN? Jak mona byo tak nieudolnie prowadzi ledztwa? Czy zawiedli ludzie, czy system bezpieczestwa? Czy caa sprawa wie si z frustracja spoeczn panujc na obszarze dawnej NRD?

Radykalizm prawicowy towarzyszy RFN od samego pocztku, lecz form terroryzmu zacz przybiera w latach 80. Nasilenie Nr 72/ 2012 020112 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna tego zjawiska mona byo obserwowa po zjednoczeniu. Wybuch ze szczegln si w nowych krajach federacji, na obszarze dawnej NRD, ktrej obywatele nie brali udziau w zachodnioniemieckich debatach nad nazistowsk przeszoci. W warunkach wywoujcych frustracj szybkich zmian oraz towarzyszcych im przewartociowa, skrajna prawica wydawaa si wielu interesujca i godna wsparcia, zwaszcza wtedy, gdy jej akcje skierowane byy przeciwko cudzo ziemcom, Autor: Maria Tomczak Redakcja: Marta Gtz Piotr Cichocki Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski rzekomo odbierajcym prac Niemcom. Liczba atakw rosa w zastraszajcym tempie, a wielu obywateli Niemiec wydawao si nie widzie w tym niczego niepokojcego. O rozmiarach problemu wiadczyo i to, e policja we wschodnich krajach federacji z reguy w takich przypadkach dziaaa opieszale.

Mona byo wrcz odnie wraenie, e gotowa bya tolerowa rne przejawy radykalizmu prawicowego, w tym take akty przemocy. Ataki na cudzoziemcw w Rostocku czy Hoyerswerda spotykay si wrcz z aprobat spoeczn. Dopiero tragiczne wydarzenia w Mlln w Szlezwiku-Holsztynie we wrzeniu 1992 r. zmieniy atmosfer wok tego zjawiska. W wyniku podpalenia dwu domw zamieszkaych przez rodziny tureckie zginy tam 3 osoby. Odpowiedzi byy zorganizowane w caych Niemczech marsze protestacyjne oraz bardziej zdecydowane dziaania policji, efektem wyrane stumienie tego rodzaju przemocy. Poniewa mniej wicej w tym samym czasie nastpio zawieszenie broni przez terrorystw skrajnej lewicy, uznano do powszechnie, e niemiecki terroryzm ideologiczny zosta ostatecznie pokonany. Uwaga, zarwno opinii publicznej, jak i niemieckich sub bezpieczestwa skupia si na radykaach islamskich. Rodzimych neonazistw nie uznawano odtd za szczeglnie gronych. wiadczyy o tym kolejne, roczne sprawozdania Federalnego Urzdu Ochrony Konstytucji, w ktrych podkrelano, e w RFN nie istniej ju jakiekolwiek prawicowe struktury terrorystyczne. Na taki stan rzeczy wskazyway te publikowane statystyki. Zgodnie z nimi prawicowe bojwki miay od zjednoczenia Niemiec zamordowa 47 osb. Tymczasem dokonane w listopadzie 2011 r. obliczenia niezalenych ekspertw pokazuj, e ofiar moe by kilkukrotnie wicej od 137 do ponad 140. Policja przyznaa, e obecnie ponownie analizowane s wszystkie przypadki niewyjanione. Najwaniejszy zarzut, ktry pojawi si w debacie dotyczy bagatelizowania czy niedostrzegania prawicowej przemocy przez policj i funkcjonariuszy Urzdw Ochrony Konstytucji. Komentatorzy wskazywali na fakt, e ujawnienie dziaalnoci trjki neonazistw nie jest zasug policji, ale zostao sprowokowane przez samych sprawcw, ktrzy rozpoczli makabryczn kampani propagandow. Informacje na temat dziaalnoci grupy pochodz z pyt CD rozesanych przez samych terrorystw do rnych instytucji i z odnalezionego przez policj pen-driva. Z materiaw tych wynika, e oprcz zabjstw grupa dokonaa te przynajmniej 14 napadw na banki. Nagrania sugeruj te, e grupa moe odpowiada za seri podpale dokonanych w latach 2006 2011 w miejscowoci Vlkingen w Kraju Saary. W ich wyniku ucierpiao 20 osb, powstay te znaczne szkody materialne. Zaczto si zastanawia, czy moliwe jest, e policja wykazaa si w tej sprawie tak niewiarygodnym dyletantyzmem, czy te raczej jej funkcjonariusze wiadomie pomagali trjce neonazistw, kierujc ledztwa w innych kierunkach. Motywy takiego dziaania mogy by rozmaite: od sympatii politycznych poszczeglnych funkcjonariuszy, poprzez ch

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

wybielania wasnego kraju, le rozumian obron dobrego imienia Niemiec, po zwyke wygodnictwo, przyjmowanie, e teza o obcym pochodzeniu sprawcw przemocy, w gruncie rzeczy usprawiedliwia zaniechanie ich cigania. Moe nawet troje neonazistw, informatorw, ktrzy umoliwili im funkcjonowanie przez 14 lat w byo informatorami policji czy innych sub? A moe mieli w tych subach wasnych warunkach konspiracyjnych? Trudno ju teraz rozstrzyga o przyczynach. Warto jednak przypomnie, e to samo zjawisko pojawio si wczeniej we Woszech i w Austrii. Take tamtejsza policja gotowa bya nie tylko przymyka oko na dziaalno prawicowych radykaw, ale take zaciera lady i kierowa ledztwa w innym kierunku. W jednym i drugim przypadku chodzio o sympatie polityczne. Kwestia informatorw przypomniaa o podjtej w 2001 r. przez wczesnego ministra spraw wewntrznych Otto Schillyego prbie delegalizacji neonazistowskiej partii NPD (Nationaldemokratische Partei Deutschlands). Przygotowany starannie wniosek do Federalnego Trybunau Konstytucyjnego, zosta wstrzymany po ujawnieniu, e wielu czonkw tej partii wykorzystywanych jest, jako tajni informatorzy. Ta sama kwestia skonia w 2003 r. sdziw Trybunau do odrzucenia wniosku. Pytano wwczas, jak moliwa jest wsppraca instytucji pastwowych z neonazistami, oskaranymi o dziaalno wywrotow. Pytanie to powraca rwnie obecnie. Ujawnienie trzyosobowej komrki terrorystycznej ukazao te luk w niemieckim systemie prawnym. Dotyczy ona kwestii gromadzenia danych, ktre mogyby by pomocne w zwalczaniu radykalizmu. Nie ulega wtpliwoci, e sprawcy nie byli w stanie dziaa sami, musieli korzysta z pomocy innych. Poniewa sami yli w warunkach konspiracyjnych, kto musia za nich wynajmowa mieszkania, samochody, pomaga w zakupie broni itp. Liczba tych pomocnikw nie jest znana, cho kilka osb udao si ju zatrzyma. W odnalezieniu innych pomocne byyby bilingi rozmw telefonicznych, jednak w 2010 r. Federalny Trybuna Konstytucyjny uzna, e zbieranie takich danych bez konkretnych podejrze, tylko ze wzgldu na mogce si pojawi potencjalne zagroenie, jest nielegalne i nakaza usunicie zbieranych wczeniej informacji. Sdziowie trybunau wskazali przy tym na brak dostatecznych zabezpiecze zbieranych informacji oraz na brak regulacji uniemoliwiajcych ewentualne naduycia. Elementem, ktry pojawia si w analizach, jest te niejasny podzia kompetencji midzy rnymi urzdami, a take rywalizacje utrudniajce wspprac na rnych szczeblach. Z jednej strony jest to rywalizacja midzy policj i Urzdem Ochrony Konstytucji, ktra w Turyngii w latach 90. najwidoczniej osigna takie rozmiary, e obie suby zamiast wsppracowa, dziaay przeciwko sobie. Z drugiej strony federacyjny ustrj RFN sprawia, e niemiecki system bezpieczestwa zosta podzielony midzy

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

poszczeglne kraje federacji. Ta fragmentaryzacja zostaa po 2001 r. w znacznej mierze przezwyciona w ramach walki z terroryzmem islamskim, wydaje si jednak utrzymywa w sprawach walki z przejawami rodzimego radykalizmu. Wadze federalne zareagoway szybko. Kanclerz Merkel mwia o niemieckiej habie, przewodniczcy Bundestagu o wstydzie wywoanym nieudolnoci niemieckich sub, ktre nie potrafiy ochroni ludzi zamordowanych przez neonazistw, a minister spraw wewntrznych ostrzega przed ogromnymi szkodami w zaufaniu do systemu bezpieczestwa. Radykalizm prawicowy sta si tematem obrad Bundestagu. Pokazay one niezwyky konsensus polityczny. W sprawie koniecznoci wzmoenia walki z radykalizmem prawicowym wszystkie partie mwiy jednym gosem. Wszystkie te uznay, e potrzebne s nie tylko dziaania policyjne, ale rwnie zmiany organizacyjne i prawne. Zaproponowano rozmaite rodki majce doprowadzi do ostatecznej rozprawy z radykalizmem prawicowym: nowe centrum informacyjne, zbierajce dane na temat radykalizmu prawicowego pochodzce od rnych sub, ponown prb delegalizacji NPD, ustalenie, obowizujcego dla wszystkich operatorw sieci komrkowych i internetowych, terminu przechowywania danych. Dziaania s niezbdne, co uznaje najwyraniej rwnie niemiecka opinia publiczna. W badaniu przeprowadzonym na zlecenie telewizji ARD a 81% respondentw uznao, e niemiecki wymiar sprawiedliwoci jest lepy na prawe oko i e stan ten powinien szybko ulec zmianie. Wydarzenia z listopada odbiy si echem w prasie zagranicznej. Caa sprawa rzucia zwaszcza cie na relacje niemiecko-tureckie. Rzd Turcji zareagowa bowiem do zdecydowanie na ujawnione fakty, wskazujc na potrzeb wikszego zaangaowania w walk z nurtami ekstremistycznymi. Zadano od wadz niemieckich wyjanienia wszystkich okolicznoci i wtkw. Podkrelono, e ledztwa musz by prowadzone, bez wzgldu na moliwe uwikania. Wadze tureckie zapowiedziay pomoc dla wszystkich tureckich ofiar prawicowego terroryzmu w Niemczech. W tureckich mediach, goniej ni gdzie indziej zaczto mwi o niemieckiej historii i o tym, e najwidoczniej nie wycignito z niej odpowiednich wnioskw. Z polskiego punktu widzenia istotne znaczenie ma, raczej pomijany w relacjach medialnych, fakt pochodzenia trjki terrorystw z dawnej NRD. Wychowali si na osiedlu z wielkiej pyty w Jenie. Ich pogldy prawicowe uksztatoway si w pierwszych latach po zjednoczeniu Niemiec. Tak jak wielu modych enerdowcw, odczuwali wwczas lk, frustracj i rozczarowanie. Cho pochodzili z bardzo rnych rodowisk, poczya ich niech do nowego, demokratycznego systemu. Nazwali si Kameradschaft Jena i wraz z kilkorgiem innych modych przeciwnikw cudzoziemcw, lewicowcw i policjantw, stali si znani w caym miecie. Poszukiwani przez policj, zdecydowali si na ycie w konspiracji.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Przez 14 lat swobodnie poruszali si po caym kraju, realizujc swoje zbrodnicze plany jako Narodowosocjalistyczne Podziemie (Nationalsozialistisches Untergrund). Tym, co musi zaskakiwa jest trwao postaw radykalnych. Na pocztku lat 90., w warunkach gwatownych przemian sympatie nazistowskie wydaway si zjawiskiem krtkotrwaym, typowym dla ludzi bardzo modych. W ponad 20 lat po zjednoczeniu Niemiec wskazuj na pewne nierozwizane problemy, w tym na utrzymujce si niedostosowanie i frustracj czci obywateli dawnej NRD. Uwag zwrci trzeba zwaszcza na rwnolatkw ujawnionych terrorystw ludzi liczcych dzisiaj ok. 35 lat i nazwanych ju przez niemieckie media pokoleniem Hoyerswerda. O rozmiarach caego problemu wiadcz informacje prasowe o dzielnicach wschodnioniemieckich miast (w tym Berlina), ktrych cudzoziemcy raczej nie powinni odwiedza. Wydarzenia z listopada 2011 r. pokazay zatem przede wszystkim, e wbrew zapewnieniom w Niemczech nadal istnieje terroryzm skrajnej prawicy. Przy tej okazji ujawniono kilka niepokojcych zjawisk: Bagatelizowanie przez policj i suby bezpieczestwa zagroenia prawicowego; Nagminne wykorzystywanie prawicowych radykaw jako tajnych informatorw; Luki prawne uniemoliwiajce prawidowe zbieranie informacji; Niejasny podzia kompetencji i rywalizacje midzy rnymi subami, pogbione przez struktur federaln; Niedostosowanie i frustracj czci obywateli byej NRD.

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Stowarzyszenie Instytut Zachodni.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5