Biuletyn specjalny nr 4 z okazji 20.

rocznicy podpisania polskoniemieckiego traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy

Autor: prof. dr hab. Andrzej Sakson Problematyka mniejszoci narodowych w kontekcie realizacji polsko-niemieckiego traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 1991 r. Analiza protokow rokowa traktatowych wskazuje, i kwestia mniejszoci narodowych okazaa si jedn z najtrudniejszych w negocjacjach. Do dzisiejszego dnia wzbudza ona rozliczne kontrowersje zarwno w Polsce jak i w Niemczech. Dyskusja dotyczy zarwno statusu prawnego mniejszoci polskiej w Niemczech, jak rwnie asymetrii w realizacji postanowie traktatowych. Wrd 38 artykuw traktatu artykuy 20-22 traktuj o ochronie Niemcw mieszkajcych w Polsce i Polakw Nr 61/ 2011 80611 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna w Niemczech. Problemem okazao si przede wszystkim zdefiniowanie obu grup. Traktat bdcy najwaniejszym dokumentem regulujcym kwestie mniejszoci narodowych w stosunkach dwustronnych w artykule 20 definiuje w w nastpujcy Rzeczpospolitej sposb pojcie Jej mniejszoci niemieckiej Polskiej.

czonkowie to: osoby posiadajce polskie obywatelstwo, ktre s Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki niemieckiego pochodzenia albo przyznaj si do jzyka kultury lub tradycji niemieckiej. W stosunku do mniejszoci polskiej, wskutek sprzeciwu strony niemieckiej, nie zastosowano zasady wzajemnoci (penej symetrii). Artyku 20 okrela ludno polsk w Niemczech jako: osoby w Republice Federalnej Niemiec,

posiadajce polskiej.

niemieckie

obywatelstwo,

ktre

polskiego

pochodzenia albo przyznaj si do jzyka, kultury lub tradycji Niejako w zamian za asymetri dotyczc statusu obu grup, strona niemiecka wyrazia zasad, by postanowieniem traktatu obj take du grup Polakw, przebywajcych w Niemczech, ktrzy nie posiadaj obywatelstwa tego pastwa. Naley podkreli, e zakres praw przyznanych w traktacie obu grupom faktycznie odpowiada standardom midzynarodowym przysugujcym mniejszociom narodowym. W traktacie nie wystpuje zatem asymetria praw obu grup. Nieuycie sformuowania o polskiej mniejszoci narodowej nie ma grup znaczenia pena z punktu i widzenia symetria. prawnotraktatowego. Traktat gwarantuje W przypadku zobowiza obu pastw panuje w stosunku do obu wzajemno moliwoci nieskrpowanej manifestacji swojej przynalenoci narodowej oraz prawo do kultywowania odrbnoci jzykowej i kulturowej. Stwarza moliwoci tworzenia placwek owiatowych, kulturalnych i religijnych. Artyku 22 zobowizuje mniejszoci do lojalnoci wobec pastwa zamieszkania, a pastwa do przestrzegania wymienionych postanowie o mniejszociach. Sporne kwestie, takie jak np. sprawy podwjnego obywatelstwa, majtkowe czy te dwujzyczne napisy w zwartych rejonach zamieszkania mniejszoci nie zostay w traktacie uregulowane. Traktat uzna oficjalnie istnienie mniejszoci niemieckiej w Polsce. Stworzy po raz pierwszy od 1945 r. podstaw dla jej formalnego istnienia i rozwoju. Sta si take gwarancj dziaalnoci obu mniejszoci. Politycy, badacze i dziaacze mniejszoci z obu krajw s zgodni, e traktat zagwarantowa te same prawa obu mniejszociom. Niemniej jednak istnieje od lat asymetria w moliwociach i zakresie dziaania obu grup. Mniejszo niemiecka w Polsce znajduje si w uprzywilejowanej

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

pozycji wobec mniejszoci polskiej w Niemczech. Dotyczy to szczeglnie kwestii dotyczcych owiaty i kultury. Niemcy w Polsce, jako uznana mniejszo narodowa, korzystaj z wielu polskich rozstrzygni ustawowych (zawartych m.in. w specjalnej ustawie o mniejszociach z 2005 r.), ktre gwarantuj jej peni praw oraz okrelone przywileje. Mniejszo niemiecka w Polsce liczy okoo 300 tys. osb (wg spisu powszechnego z 2002 r. do niemieckoci przyznao si 153 tys. osb) i skada si w zdecydowanej wikszoci z ludnoci autochtonicznej (lzakw, Kaszubw, Warmiakw i Mazurw), w okresie powojennym przeszli oni proces weryfikacji narodowej, okrelajc swoj narodowo jako polsk, skadajc jednoczenie deklaracj wiernoci narodowi i pastwu polskiemu. Gwne skupisko polskich Niemcw znajduje si na lsku Opolskim. Mniejszo niemiecka w Polsce posiada wasne organizacje, wydawnictwa, pras, dostp do rodkw masowego przekazu (radia i telewizji) oraz mniejszociowy system owiaty. Korzystajc ze specjalnego ustawodawstwa (odejcie od klauzuli 5%), mniejszo dysponuje wasn reprezentacj parlamentarn (na pocztku lat dziewidziesitych posiadaa jednego senatora i siedmiu posw, obecnie jedynie jednego posa). Jej reprezentanci odgrywali i odgrywaj wan rol w samorzdach rnego szczebla w wojewdztwie opolskim. Tak np. w wyniku wyborw samorzdowych z maja 1990 r. mniejszo niemiecka na Opolszczynie uzyskaa 26,4%, tj. 74 tys. gosw i 388 mandatw na rnych szczeblach samorzdowych. W wyborach samorzdowych w listopadzie 2010 r. uzyskaa 17,8% i 54 tys. gosw. Do sejmiku wojewdzkiego wprowadzia 6 swoich przedstawicieli, posiadajc jednoczenie m.in. pokan reprezentacj wjtw i burmistrzw. W roku szkolnym 2007/2008 jzyka niemieckiego jako jzyka ojczystego uczyo si w Polsce 24 tys. uczniw w 261 szkoach podstawowych, 10 tys. w 87 gimnazjach oraz 69 osb w 2 liceach oglnoksztaccych.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Wedug szacunkw jedynie 4 tys. dzieci uczy si jzyka polskiego w szkoach prowadzonych przez organizacje polonijne w Niemczech (najwicej w Nadrenii Pnocnej-Westfalii 3,5 tys.). W roku szkolnym 2006/2007 jzyka polskiego jako obcego uczyo si okoo 6 tys. osb w 5 krajach federacji (najwicej w Brandenburgii 2 tys.). Porwnanie nastpujco: Mniejszo niemiecka 14 mln rocznie na edukacj 350 rocznie na dziecko Mniejszo polska 1 mln rocznie na edukacj 4 rocznie na dziecko nakadw finansowych na owiat mniejszociow wadz polskich i niemieckich przedstawia si

Od wielu lat wspycie pomidzy Niemcami w Polsce a spoeczestwem wikszociowym ukada si pomylnie (wyjtkiem w tym wzgldzie byy konflikty na tle domen symbolicznych zwizanych z upamitnieniem polegych w I i II wojnie wiatowej w latach 90.). Powanym problemem dla mniejszoci jest kwestia masowej emigracji zarobkowej na Zachd Europy oraz kwestia modego i redniego pokolenia, ktre nie przejawia wikszej aktywnoci w pielgnowaniu niemieckoci. Mniejszo niemiecka dofinansowana jest ze rodkw pyncych z obu pastw. Jej sytuacja uwaana jest za najkorzystniejsz ze wszystkich mniejszoci obecnych w Polsce. Podobnymi osigniciami nie mog si poszczyci niemieccy Polacy. Na terenie RFN dziaa okoo 180 polskich organizacji, ktre skupiaj rne grupy Polakw (tzw. stara mniejszo, polityczni i ekonomiczni emigranci z rnych okresw, pni przesiedlecy czy te najnowsza emigracja zarobkowa). Szacuje si, e w Niemczech mieszka okoo 1,5 mln Polakw lub osb polskiego pochodzenia. W sierpniu 2009 r. reprezentanci mniejszoci polskiej skierowali do kanclerz Angeli Merkel specjalny list zawierajcy

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

rozliczne postulaty zmierzajce do polepszenia ich pooenia. Nie bez znaczenia okazaa si specjalna ekspertyza przygotowana w 2010 r. w Instytucie Zachodnim oraz konferencja w Warszawie powicona tej problematyce, a zorganizowana w lutym 2010 r. przez Stowarzyszenie Wsplnota Polska i Instytut Zachodni. Dziaania te, a szczeglnie aktywno liderw niemieckiej Polonii, pozwoliy rozpocz konkretne rozmowy na temat jej statutu i pooenia. Poczynajc od 2010 r. trwaj rozpocz konkretne rozmowy na temat jej statusu i pooenia. Poczynajc do 2010 r. trwaj polsko-niemieckie rozmowy z udziaem przedstawicieli wadz obu krajw oraz przedstawicieli mniejszoci z Niemiec i Polski. Obie strony d do ich zakoczenia przed 20. rocznic podpisania traktatu. Podczas gwne kwestie: 1. Sprawa nauczania jzyka polskiego w Niemczech. Strona polska podkrela brak dostatecznego wsparcia finansowego ze strony wadz RFN dla dziaalnoci organizacyjnej Polonii, w tym niezapewnienie moliwoci nauczania jzyka polskiego jako obcego. 2. Przywrcenie z lutego 1940 r. nie o statusu delegalizacji przekrela mniejszoci polskich cigoci polskiej organizacji statusu w Niemczech. Strona polska argumentuje, i dekret H. Gringa mniejszociowej kolejnych polsko-niemieckich obrad tzw. okrgego stou na temat mniejszoci, na czoo wysuny si trzy

mniejszociowego, ktry posiadali Polacy w midzywojennych Niemczech. Strona niemiecka stoi na stanowisku, i Polacy mieszkajcy obecnie w Niemczech nie stanowi mniejszoci autochtonicznej, tj. zamieszkujcej tu nieprzerwanie od setek lat. Oficjalny, uznany statut mniejszoci posiadaj jedynie niemieccy Duczycy, Fryzowie, Serbouyczanie oraz Romowie. Interesujcy jest fakt, i linie podziau w tej kwestii przebiegaj niezalenie od rnic pastwowych. Tak np. prezydent Niemiec Christian Wulff oraz minister spraw zagranicznych RP Radosaw Sikorski uywaj pojcia polska

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

mniejszo

narodowa

Niemczech,

podczas

gdy

przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wewntrznych RFN oraz Biura ds. Dialogu Midzynarodowego przy premierze RP posuguj si kategori uyt w traktacie. Przedstawiciele mniejszoci niemieckiej w Polsce popieraj starania Polakw w Niemczech o uzyskanie identycznego co oni statutu prawnego. Zdania badaczy w Polsce i w Niemczech s take podzielone w tej sprawie. Co ciekawe, w obrbie poszczeglnych partii politycznych wystpuj odrbne stanowiska w tej kwestii. 3. Przyznanie odszkodowa za przeladowania i mier okoo 2 tys. dziaaczy i czonkw mniejszoci polskiej w Niemczech, dokonanych przez III Rzesz w czasie II wojny wiatowej. Osoby te byy przedstawicielami uznanej polskiej mniejszoci narodowej i obywatelami niemieckimi, zostay zamordowane i przebyway w obozach koncentracyjnych w wyniku postanowie wadz narodowosocjalistycznych i s jedn z ostatnich grup, ktre nie doczekay si odszkodowa i rehabilitacji (przypadki takie miay ostatnio miejsce wobec mniejszoci seksualnych czy te dezerterw z Wehrmachtu). Wadze niemieckie dokonay wwczas rekwizycji nieruchomoci polskich organizacji oraz jej majtku. Polskie organizacje w Niemczech zwracaj take uwag na inne problemy, takie jak: - prowadzenie polityki asymilacyjnej przez wadze niemieckie, - braku rodkw finansowych na wsparcie polskiej tosamoci narodowej, jzykowej i religijnej, - braku dostpu do rodkw masowego przekazu, - braku jednego partnera ze strony niemieckiej do realizacji traktatu. Przedstawiciele mniejszoci niemieckiej w Polsce, uczestniczcy w rozmowach okrgego stou, oczekuj natomiast od polskich wadz szerszego dostpu do mediw, dofinansowania dziaalnoci ich orodkw kulturalnych, utworzenia przy polskim MSW biura niemieckiego penomocnika ds. mniejszoci

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

niemieckiej oraz uznania zaj z jzyka niemieckiego dla polskich Niemcw za lekcje jzyka ojczystego. W trakcie dotychczasowych rozmw strona niemiecka zobowizaa si m.in. do rehabilitacji mniejszoci polskiej w Niemczech, co nastpi ma w formie uchway Bundestagu jeszcze przed 20. rocznic podpisania traktatu. Wadze niemieckie potwierdziy gotowo stworzenia przedstawicielstwa Polonii w Berlinie na takich samych zasadach jak inne uznane mniejszoci. Biuro to ma reprezentowa i koordynowa ycie polonijne. Dom Polski w Bochum, ktry jest wasnoci Zwizku Polakw w Niemczech Rodo, najstarszej polskiej organizacji w Niemczech, ma si sta muzeum polskiej mniejszoci i orodkiem badajcym jej histori. Ponadto w kadym kraju federacji wadze niemieckie maj ustanowi penomocnika ds. polskich. Obiecano take wiksze wsparcie finansowe nauczania jzyka polskiego.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

Nr 61 / 2011 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: J. Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny. Ludno cywilna podczas wspczesnych konfliktw zbrojnych, Pozna 2011; A. Sakson, Od Kajpedy do Olsztyna. Wspczeni mieszkacy byych Prus Wschodnich: Kraj Kajpedzki, Obwd Kaliningradzki, Warmia i Mazury, Pozna 2011; M. Tomczak, Ewolucja terroryzmu. Sprawcy metody finanse, Pozna 2010; P. Eberhardt, Migracje polityczne na ziemiach polskich (19391950), Pozna 2010; Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; T. Budnikowski, Bezrobocie wyzwaniem wspczesnoci, Pozna 2009; M. Goetz, Atrakcyjno klastra dla lokalizacji bezporednich inwestycji zagranicznych, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M. Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8