Biuletyn specjalny nr 2 z okazji 20.

rocznicy podpisania polskoniemieckiego traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy

Autor: dr Maria Wagiska-Marzec Rozwj czy stagnacja? Wsppraca kulturalna Polski i Niemiec po podpisaniu traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy 1. Okres przeomu zmiana uwarunkowa Od lat wsppraca i wymiana kulturalna midzy Polsk a Republik Federaln Niemiec bya t sfer ycia, ktra rozwijaa si mniej lub bardziej intensywnie, w pewnym sensie niezalenie od stanu stosunkw politycznych midzy obu pastwami. Rwnie w ostatnim dwudziestoleciu bya realizowana na wielu paszczyznach: rzdowej, krajowej, regionalnej, komunalnej i instytucjonalnej. Przemiany ustrojowe i polityczne w Polsce i krajach Europy rodkowo-Wschodniej na przeomie lat Nr 59 / 2011 80611 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna osiemdziesitych i dziewidziesitych sprawiy, e zmieniy si znaczco uwarunkowania zagranicznej polityki kulturalnej oraz realia barier wsppracy politycznych kulturalnej. i Otworzyy si moliwoci si do nawizywania dialogu kulturalnego na innych zasadach. Zniknicie ideologicznych przyczynio zwikszenia moliwoci podejmowania inicjatyw przez rne podmioty, instytucje kulturalne i osoby prywatne. Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki Formaln podstaw do realizacji wsppracy kulturalnej midzy Polsk a Republik Federaln Niemiec stanowiy zapisy traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 17 czerwca 1991 r. Miay one jednak raczej charakter deklaratywny i stwarzay jedynie pewne oglne ramy do

kontynuowania i rozwijania dialogu w sferze kultury; byy zobowizaniem do intensyfikowania wymiany kulturalnej we wszystkich dziedzinach i na wszystkich szczeblach, popierania wsppracy midzy stowarzyszeniami twrcw i artystw, midzy instytucjami i organizacjami kulturalnymi, a take deklaracj woli popierania bezporednich kontaktw midzy polskimi i niemieckimi artystami. Zakres i obszary wspdziaania konkretyzowaa bardziej umowa o wsppracy kulturalnej zawarta midzy obu pastwami 14 lipca 1997 r. 2. Partnerzy dialogu Du rol w ksztatowaniu dialogu kulturalnego i upowszechnianiu polskiej kultury w Niemczech speniay m. in. Instytut Polski w Berlinie i jego filia w Lipsku, Instytut Polski w Dsseldorfie, Deutsches Polen-Institut w Darmstadt, Instytut Adama Mickiewicza w Warszawie oraz placwki dyplomatyczne: Ambasada RP w Berlinie, Konsulaty Generalne w Kolonii, Monachium i Hamburgu, jak rwnie organizacje polonijne i Towarzystwa Polsko-Niemieckie (Deutsch-Polnische Gesellschaften) w Niemczech i w Polsce. Natomiast rol porednikw w promowaniu kultury niemieckiej i kreowaniu pozytywnego wizerunku Niemiec w Polsce podejmowaa Ambasada RFN w Warszawie i Konsulaty Generalne RFN we Wrocawiu, Gdasku i Krakowie, a take placwki Goethe-Institut w Warszawie i Krakowie. Szczeglnie istotn rol spenia rwnie Fundacja Wsppracy Polsko-Niemieckiej finansujc wiele projektw i przedsiwzi artystycznych polsko-niemieckich w sferze kultury. Do istotne zmiany w funkcjonowaniu Instytutw Kultury miay miejsce ju na przeomie 1988/1989 r. i polegay na: 1) zmniejszeniu iloci imprez i skoncentrowaniu uwagi na jakoci przedsiwzi; 2) pooeniu nacisku na sta i trwa obecno polskiej kultury w Niemczech (przekady literatury, obecno utworw kompozytorw polskich w repertuarze orkiestr i solistw oraz sztuk autorw polskich w tamtejszych teatrach etc.); 3) rozwijaniu nauki jzyka polskiego; 4) zintensyfikowaniu

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

kontaktw ze rodowiskami opiniotwrczymi; 5) oywieniu wsppracy z fachow pras, krytyk literack i filmow; 6) docieraniu do rodowisk modziey pracujcej i uczcej si (uniwersytety, szkoy, domy kultury); 7) zwikszeniu dziaalnoci zewntrznej poza siedzib Instytutu (wsppraca z miejscowymi organizatorami); 8) umocnieniu kontaktw z liczcymi si impresariatami zagranicznymi, galeriami, instytucjami muzycznymi, producentami filmowymi, etc. 9) wzmocnieniu bazy technicznej z penym wykorzystaniem techniki video i in. W ostatnich latach Instytuty pooyy wikszy nacisk na kooperacje z partnerami niemieckimi i podejmowanie projektw realizowanych w rnych miejscach oraz poredniczenie midzy instytucjami w Polsce i w Niemczech. Tomasz Dbrowski, dyrektor Instytutu Polskiego w Berlinie tak okreli now rol podlegej mu placwki: "Dymy do tego, by pozyskiwa jak najwicej niemieckich partnerw i wychodzi jak najszerzej poza Instytut. Jestemy take swego rodzaju porednikiem przy realizacji nie swoich projektw, ktre postrzegamy jako istotne z punktu widzenia promocji kultury polskiej w Niemczech. Zyskujemy dziki temu kontakt z cakowicie now publicznoci, z ktr na co dzie jako instytucja publiczna nie mamy do czynienia". 3. Formy wsppracy Wsppraca paszczyznach: kulturalna bya realizowana na rnych pastwowej (organizowanie kompleksowych

imprez typu Dni (Tygodnie) Kultury Polskiej w rnych miastach RFN oraz Dni Kultury Niemieckiej (Bawarskiej) w Polsce, Spotkania kulturalne Polska/ Badenia-Wirtembergia 1997/1998, Rok Polsko-Niemiecki 2005/2006, obchody Roku Chopinowskiego 2010 i in.), regionalnej (m. in. wsppraca transgraniczna miast i regionw) i lokalnej (midzy zaprzyjanionymi powiatami, miastami, gminami). W szybkim tempie rozwijaa si gsta sie partnerstw miast i szk. Coraz wicej umw i porozumie (obejmujcych rwnie sfer kultury) zawieranych byo na szczeblu lokalnym. W dalszym cigu bardzo owocnie przebiegaa

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

bezporednia wsppraca i wymiana midzy poszczeglnymi instytucjami i placwkami kulturalnymi. Rozwina si wsppraca na zasadach komercyjnych, moliwa dziki zmianom ustrojowoprawnym, jakie si dokonay po przeomie. Nadal kontynuowana bya wsppraca na bazie indywidualnych kontaktw midzy twrcami. Pod wzgldem ilociowym prezentacj wasnego dorobku kulturalnego w kraju ssiada (w RFN i w Polsce) po roku 1990 do chwili obecnej, mona uzna za imponujc. Imprezy odbyway si zarwno w wielkich orodkach miejskich, jak te w maych miejscowociach. Ich inicjatorami byy czynniki pastwowe, wadze regionalne i samorzdowe, jak te instytucje, szkoy, organizacje i stowarzyszenia kulturalne, zwizki twrcze i przede wszystkim osoby prywatne. Organizowano liczne koncerty muzyki powanej, popularnej i jazzowej, wystawy plastyczne zbiorowe i indywidualne, przedstawienia teatralne, projekcje filmowe, wieczory literackie, warsztaty artystyczne, wystpy zespow muzycznych etc. Polscy artyci i instytucje kulturalne bray udzia ponadto w festiwalach i konkursach muzycznych, teatralnych i filmowych na terenie Niemiec a artyci niemieccy uczestniczyli w podobnych imprezach w Polsce (Warszawska Jesie, Midzynarodowy Konkurs Chopinowski w Warszawie, Midzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. H. Wieniawskiego w Poznaniu i in.). Porwnujc obecno polskiej kultury w Niemczech i niemieckiej w Polsce uderza utrzymujca si wci dysproporcja na korzy polskich prezentacji na terenie RFN. Trudno oceni przyczyn tego zjawiska; by moe wynika to z wikszego zainteresowania promocj naszych artystw na Zachodzie i wiksz atrakcyjnoci niemieckiej sceny kulturalnej ni odwrotnie. 4. Polska w strukturach UE Przystpienie Polski do Unii Europejskiej wpyno w zasadniczy sposb na charakter wymiany i wsppracy kulturalnej. W wikszym stopniu zaczto podejmowa wsplne polsko-niemieckie przedsiwzicia obejmujce rne dziedziny

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

kultury

sztuki.

Nie

oznaczao

to

jednak

rezygnacji

z prezentowania indywidualnego dorobku artystycznego w kraju ssiada. Zauwaalne byo te poszukiwanie nowych form wsppracy, realizowanie projektw multimedialnych i wydarze artystycznych z wykorzystaniem nowoczesnych technik i rodkw wyrazu, a take promowanie modych, mao jeszcze znanych twrcw, zwaszcza artystw eksperymentujcych, awangardowych. Zwikszya si liczba przedsiwzi realizowanych na szczeblu lokalnym. Wyranie dostrzegalna bya tendencja do zmiany formuy wsppracy poprzez udzia w wymianie nie tylko kultury wysokiej, ale coraz czciej te popularnej (zespow rockowych, teatrw i filmw eksperymentalnych, etc.) Obok bilateralnej wymiany indywidualnej i bezporedniej wsppracy midzy poszczeglnymi instytucjami i placwkami kulturalnymi coraz wiksze znaczenie zaczto przykada w ostatnich latach do tworzenia wsplnych projektw polsko niemieckich. Fachowcy zwracali uwag, aeby przy planowaniu tego rodzaju przedsiwzi dostrzega istniejce po obu stronach potrzeby w wymianie kulturalnej i uwzgldnia je w tworzeniu programw. Podkrelano konieczno elastycznego podejcia do wszystkich aktorw dialogu, odejcia od dawnych zasad mylenia w kategoriach eksportu importu i niestawiania uczestnikw przed gotowym projektem. Chodzi o to, aby pomysy i impulsy przybray posta solidnej i dugofalowej kooperacji, a take by dociera do mniejszych miast i miasteczek, gdzie dotd niewiele lub prawie nic si nie dziao. O ile bowiem na linii Warszawa-Berlin od lat prowadzona jest oywiona wymiana kulturalna (podobnie jak midzy innymi wikszymi miastami), o tyle w mniejszych orodkach potrzeba, zdaniem specjalistw, wicej pracy u podstaw. Wymaga to znacznie wikszego wysiku, cho oddwik w prasie jest znacznie mniejszy. Oferty kulturalne naley dostosowa przy tym do zainteresowa miejscowych rodowisk. Interesujce s zwaszcza inicjatywy lokalne wychodzce poza granice poszczeglnych

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

dziedzin kultury i wczajce pewne aspekty spoeczne (np. koncert hip-hopowy skierowany do modziey w blokowiskach, ktry moe mie wiksze znaczenie dla spoecznoci lokalnej ni np. gocinny spektakl teatralny przeznaczony dla innej widowni w wikszych miastach). Zwracano uwag, e przy tworzeniu wsplnych projektw naley uwzgldnia rnice w odbiorze i estetyce w obu krajach. W ostatnim czasie zauwaalne byo coraz czstsze siganie po niekonwencjonalne akcje artystyczne, jak np. wymiana DJ-w (w ramach partnerstwa wsplnych w miast Krakw-Norymberga) bd uczestnicy czy organizowanie fotograficznych, projektw warsztatw przemierzajc

ktrych

w mieszanych grupach polsko-niemieckich oba kraje utrwalali w fotografii ciekawe zjawiska spoeczno-kulturalne w kraju ssiada. Zebrane materiay udostpnili nastpnie agencjom prasowym uaktualniajc w ten sposb ich zbiory. Po przystpieniu Polski do struktur unijnych nastpia te wyrana zmiana problematyki projektw; zwracao uwag podejmowanie tematw uniwersalnych, globalnych, zwizanych z szeroko pojt europejskoci; koncentrowanie si w wikszym stopniu na sprawach i problemach europejskich. Charakterystyczne byo ponadto (zwaszcza w drugiej dekadzie) siganie po nowoczesne rodki wyrazu artystycznego i korzystanie z najnowszych osigni techniki (np. rnego rodzaju akcje artystyczne w przestrzeni publicznej, warsztaty filmu komrkowego, projekty performatywne, klubowej i instalacje jazzowej, artystyczne, wykorzystanie muzyki

niestandardowe filmy o modzie wykonane technik 3D, design pop-up-shops, wystawy o nanotechnologii i matematyce etc.). Wiele projektw kierowanych byo zwaszcza do modych odbiorcw (np. przygotowany w ramach obchodw 20-lecia traktatu z 1991 r. festiwal nowoczesnego ssiedztwa pt. Ssiedzi 2.0). 5. Przykady wikszych projektw: Rok Polsko -Niemiecki 2005/2006

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

Biorc pod uwag sam tylko liczb rnego rodzaju (polskich, niemieckich, bd wsplnych) przedsiwzi i imprez artystycznych, koncertw, wystaw, przedstawie teatralnych, pokazw filmowych, wieczorw autorskich, spotka z literatur i poezj polsk, wystpw rozmaitych zespow i grup muzycznych: od rockowych po jazzowe, a take sympozjw i konferencji etc., zrealizowanych w przecigu roku zarwno w Niemczech jak i w Polsce, naley stwierdzi, e byo to przedsiwzicie jedyne w swoim rodzaju, zorganizowane na tak du skal i z takim rozmachem, e trudno znale podobne w okresie ostatnich dwudziestu lat. Bez wtpienia bya to najbardziej zmasowana promocja kultury polskiej w Niemczech i niemieckiej w Polsce, aczkolwiek obecno kultury niemieckiej w naszym kraju miaa (w niektrych sferach) skromniejszy wymiar. Odbiorcy w obu krajach mieli mono zapoznania si z najnowszym dorobkiem rnych dziedzinach kultury i sztuki w kraju ssiada: od muzyki, teatru, filmu, sztuk wizualnych po literatur i projekty multimedialne. Uczestniczyy w nich zarwno renomowane orkiestry, teatry, solici wykonujcy repertuar powany, klasyczny (w tym rwnie wspczesny), jak te zespoy muzyczne i teatralne mniej wykonujce znane (teatry alternatywne, repertuar awangardowy, eksperymentalne) nowoczesny. Imprezy odbyway si zarwno w wielkich metropoliach (Berlin, Dsseldorf, Kolonia, Drezno, Lipsk) jak te maych miejscowociach na terenie zarwno starych jak i nowych krajw federacji. Niektre adresowane byy do publicznoci o wysokich wymaganiach *** Biorc pod uwag okres minionego dwudziestolecia od podpisania traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy, mona uzna, i wsppraca w dziedzinie kultury rozwijaa si midzy obu pastwami zupenie swobodnie, z coraz i wyrobionych gustach artystycznych; inne skierowane byy do szerokiej publicznoci.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

wikszym zaangaowaniem na rnych paszczyznach, co nie oznacza, e we wszystkich sferach rwnie intensywnie. Trzeba zaznaczy, i nie brakowao problemw trudnych, jak: problem rewindykacji dbr kultury, wspieranie dziaalnoci kulturalnej mniejszoci narodowych, zwaszcza polskiej w RFN, asymetria w nauczaniu jzyka niemieckiego w Polsce i polskiego w Niemczech, problemy zwizane z nielegalnym obrotem dzieami sztuki, sprawa ksztatowania obrazu Polski i Polakw przez media niemieckie, problem obecnoci polskiej kultury w mediach RFN, kontrowersje wok problematyki miejsc pamici narodowej zwizanych z okresem II wojny wiatowej, etc. Z pewnoci nie we wszystkich obszarach wsppraca w dziedzinie kultury ukadaa si jednakowo. Nie wszystkie kontakty byy pielgnowane z takim samym nateniem. Po obu stronach nie brakowao jednak dobrej woli. Pewien problem w realizowaniu niektrych przedsiwzi powodujcych, e cz imprez nie dochodzia do skutku albo bya realizowana w mocno okrojonej formie, stanowiy ograniczenia finansowe (zwaszcza po stronie polskiej), cho i tak spor cz kosztw organizacyjnych braa na siebie strona niemiecka. Trudno oceni, jaki oddwik miay i jakie zainteresowanie budziy wzajemne prezentacje kulturalne w kraju ssiada oraz czy i na ile przebiy si do wiadomoci powszechnej opinii publicznej, gdy nie wszystkie znajdoway omwienie w prasie centralnej (niekiedy tylko lokalnej). Nie ulega jednak wtpliwoci, e zaistniay w miejscowych rodowiskach. A ma to ogromne znaczenie dla ksztatowania oddolnie wizerunku o kulturze kraju ssiada. Trudno te stwierdzi, ktre dziaania zwizane z wymian i wspprac w sferze kultury byy bardziej efektywne, czy te zwizane z promocj wysokiej kultury i sztuki, czy te nastawione na szersz popularyzacj kultury masowej. Wydaje si, e dziaania w przyszoci powinny i rwnolegle, tzn. nie wolno zaniedbywa prezentacji wybitnych, uznanych artystw i ich dokona to oni daj bowiem wiadectwo o poziomie polskiej

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8

kultury i sztuki. Ale jednoczenie warto promowa modych twrcw i ich poszukiwania w zakresie stosowania nowych rodkw wyrazu artystycznego jako wiadectwo de do twrczego przeksztacania rzeczywistoci. Licz si wszelkie inicjatywy i przedsiwzicia, zarwno te wielkie, kompleksowe, bardziej widoczne na zewntrz, jak te te mniejsze, elitarne, a nawet niszowe. Chodzi o pokazanie rnorodnoci. W kadym przypadku wana jest dbao o wysoki poziom artystyczny danej prezentacji. Rol nie do przecenienia w dialogu kulturalnym speniay i speniaj po obu stronach aktywne jednostki; to one s faktycznym motorem dziaania i animowania rozmaitych przedsiwzi na rzecz upowszechniania wiedzy o kraju ssiada i jego kulturze. Dotyczy to rnych paszczyzn wsppracy. Be z inicjatywy i zaangaowania wielu podmiotw i osb na rzecz wsppracy i wymiany kulturalnej, zapisy traktatu, umw i porozumie pozostayby jedynie martw liter.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 9

Nr 59 / 2011 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: J. Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny. Ludno cywilna podczas wspczesnych konfliktw zbrojnych, Pozna 2011; A. Sakson, Od Kajpedy do Olsztyna. Wspczeni mieszkacy byych Prus Wschodnich: Kraj Kajpedzki, Obwd Kaliningradzki, Warmia i Mazury, Pozna 2011; M. Tomczak, Ewolucja terroryzmu. Sprawcy metody finanse, Pozna 2010; P. Eberhardt, Migracje polityczne na ziemiach polskich (19391950), Pozna 2010; Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; T. Budnikowski, Bezrobocie wyzwaniem wspczesnoci, Pozna 2009; M. Goetz, Atrakcyjno klastra dla lokalizacji bezporednich inwestycji zagranicznych, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M. Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 10