Autor: prof. dr hab.

Bogdan Koszel

PARTNERSTWO DLA MODERNIZACJI NIEMIECKI SUKCES, CZY PORAKA?

12 listopada 2009 r. w dorocznym ordziu przed poczonymi izbami parlamentu i przedstawicielami administracji pastwowej prezydent Dmitrij Miedwiediew zapowiedzia wszechstronn modernizacj Federacji Rosyjskiej i odejcie od surowcowego modelu jej rozwoju. Oferta rosyjska w pierwszej kolejnoci adresowana bya do Niemiec, ktre w szczeglnoci za rzdw kanclerza Gerharda Schrdera uwaane byy za promotora interesw rosyjskich w Unii Europejskiej. W pierwszej dekadzie XXI wieku polityka RFN wobec Rosji opieraa si na zaoeniu o koniecznoci zbliania tego kraju do Nr 54 / 2011 090511 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna struktur europejskich i NATO Miaa i zarazem ona by wspierania gwnym tzw. demokratycznych przemian.

komponentem niemieckiej Ostpolitik, wan czci niemieckiej polityki zagranicznej i - w szerszym wymiarze wschodniego wymiaru Unii Europejskiej. Filary tej polityki powinny stanowi kooperacja ekonomiczna i wspieranie rozwoju czterech obszarw okrelonych w porozumieniach UE-Rosja.

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Polityka strategicznego partnerstwa miaa na celu pozyskanie Rosji jako bliskiego sojusznika w walce z midzynarodowym terroryzmem, utrzymania pokoju na Bliskim Wschodzie, stabilizacji Azji rodkowej, izolacji Iranu i Korei Pnocnej i wspierania akcji sojuszniczej w Afganistanie. Rosja wyraaa

zrozumienie dla niemieckich ambicji do staego czonkostwa w Radzie Bezpieczestwa ONZ, a Niemcy z kolei do czonkostwa Rosji w wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Kanclerz Schrder opowiada si za uwzgldnianiem stanowiska Rosji we wszystkich problemach natury globalnej. Moskwa natomiast bya przydatna Niemcom w procesie emancypacji polityki zagranicznej, tworzenia nowego patriotyzmu i nowej tosamoci niemieckiej w stosunkach midzynarodowych. Rzdy koalicji CDU/CSU-SPD i nastpnie CSU/CDU-FDP sygnalizoway, e istnieje iunctim pomidzy kooperacj gospodarcz z Rosj a przestrzeganiem przez to pastwo wsplnych demokratycznych wartoci i regu pastwa prawa. Ale w praktyce pod naciskiem wpywowych k gospodarczych, pierwszestwo przyznawano wymianie handlowej. Liczono na szybkie i szerokie otwarcie rynkw rosyjskich dla niemieckich produktw, stworzenie korzystnego klimatu dla dziaalnoci niemieckich przedsibiorstw na terenie Rosji oraz stabilnego i pewnego zaopatrzenia Niemiec w surowce energetyczne. W szeroko propagowanym przez Rosjan za granic wystpieniu Miedwiediewa Niemcy dostrzegli szans na zwrcenie wikszej uwagi przez ca Uni Europejsk na zainicjowane przez ministra spraw zagranicznych Franka-Waltera Steinmeiera (13.05.2008) i preferowane przez siebie Partnerstwo dla Modernizacji (PdM; uwagi Partnership Komisji for Modernisation). na realizacji Skoncentrowanie Europejskiej

Partnerstwa i wykorzystanie zasobw UE do forsowania wasnych planw dotyczcych Rosji byo klasycznym przykadem jak dyplomacja niemiecka doskonale potrafia za pomoc europejskiej retoryki realizowa w zasadzie wasne, partykularne cele. Niemieckie naciski i perswazje spowodoway, e na szczycie Rosja-Unia Europejska 18 listopada 2009 r. w Sztokholmie w okresie prezydencji Szwecji przewodniczcy Komisji Europejskiej Jos Manuel Barroso oficjalnie przedstawi Rosji wstpne ramy projektu Partnerstwo dla Modernizacji. Z jednej strony inicjatyw KE odczytywano jako odpowied UE na

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

wezwanie do modernizacji Rosji, ktre zaproponowa kilkanacie dni wczeniej prezydent Miedwiediew, a z drugiej uwaano, e PdM moe stanowi szans na przeamanie impasu w pracach nad nowym Porozumieniem o Partnerstwie i Wsppracy midzy UE a Rosj (Partnership and Cooperation Agreement - PCA). Wstpny projekt w oglnych konturach i zaprezentowany wzmocnienia w Sztokholmie zachowywa dwa gwne postulaty niemieckiego pierwowzoru: reformy administracji praworzdnoci. Prcz tego zakada walk z korupcj, rozwj organizacji pozarzdowych oraz tworzenie sprzyjajcego klimatu inwestycyjnego naprzeciw poprzez adoptowanie unijnych na norm rzecz i standardw prawnych i technicznych. Propozycja KE wychodzia zabiegom prezydenta Miedwiediewa unowoczenienia FR oraz uniezalenienia wpyww budetowych od sprzeday surowcw. Przedstawiciele UE w stolicy Szwecji podkrelali, e bd popiera starania Rosji o czonkostwo w wiatowej Organizacji Handlu, a rosyjski prezydent przekonywa, e proponowana unia celna midzy jego krajem a Biaorusi i Kazachstanem nie bdzie miaa negatywnych skutkw dla UE. W sprawach wsppracy energetycznej ustalono niewiele. Ju w przeddzie szczytu obie strony podpisay porozumienie o stworzeniu mechanizmu wczesnego ostrzegania w wypadku zamknicia przez Rosj przepywu gazu do Europy Zachodniej. Nie osignito postpu w kwestii Karty Energetycznej, ani te w przyspieszeniu rokowa nad PCA, ktre Rosja prbowaa powiza z uatwieniami wizowymi UE dla swoich obywateli. W tej sytuacji sukcesem byo skonienie Rosji do obnienia emisji gazw cieplarnianych o 20-25%, co byo istotne przed szczytem klimatycznym w Kopenhadze, zaplanowanym na grudzie 2009 r. Wane te byo podpisanie piciu projektw ssiedzkich. Kosztem 400 mln euro UE miaa promowa wspprac przygraniczn pomidzy Polsk, pastwami batyckimi i obszarem Kaliningradu oraz Finlandii i Szwecji z pnocnymi regionami Rosji ( m.in. Pwysep Kola). Jako gwne obszary wsppracy wymieniano kultur,

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

energi, sport, ochron rodowiska naturalnego i rozwj gospodarczy. W marcu 2010 r. frakcja CDU/CSU w Bundestagu ogosia, e relacje niemiecko-rosyjskie s w tej kadencji jednym z priorytetowych obszarw zaangaowania partii chadeckich. Na stanowisko sprawujcego koordynatora t funkcj niemiecko-rosyjskiej od marca 2006 r. wsppracy Andreasa ds. zakresie spoeczestwa obywatelskiego ponownie powoano Schockenhoffa (CDU). Rwnie SPD zgosia w Bundestagu wniosek postulujcy zwikszenie wsppracy z Rosj. Zadaniem Schockenhoffa bya rozbudowa istniejcych niemiecko-rosyjskich programw partnerstwa i wymiany w tym w ramach nowej struktury Forum spoeczestwa obywatelskiego w Rosji, w ktrym brayby udzia niemieckie i rosyjskie organizacje pozarzdowe. Partie Unii zamierzay nada nowego impulsu Partnerstwu dla Modernizacji, ktre mogo uatwia wejcie na rosyjski rynek niemieckich maych i rednich firm oraz ma stymulowa podnoszenie standardw rosyjskiej administracji. Socjaldemokraci wzywali rzd chadecko-liberalny do wikszego zaangaowania w wypracowanie wsplnej polityki unijnej wobec Rosji oraz postulowali m.in. dyskusj o nowej europejskiej architekturze bezpieczestwa w ramach nie tylko OBWE, ale rwnie NATO i UE. Przed kolejnym szczytem Rosja-UE ministrowie spraw zagranicznych Siergiej awrow i Guido Westerwelle 31 maja 2010 r. na amach opiniotwrczej Frankfurter Allgemeine Zeitung opublikowali artyku zapowiadajcy rozwijanie wsppracy obu pastw w zakresie wsparcia dziaa na rzecz modernizacji Rosji. Apelowali, aby w tym celu jak najlepiej wykorzysta ogromny potencja, wypywajcy ze cisej wsppracy niemiecko-rosyjskiej. Nie ukrywali, e pomidzy obu pastwami istniej rnice zda, ale oba pastwa potrafi mwi o nich otwarcie. Jak podkrelali, bilateralne dowiadczenia obu pastw we wsppracy modernizacyjnej stay si wzorem dla inicjatywy Partnerstwo dla Modernizacji pomidzy ca UE

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

a Rosj. Uwaali, e ta wsppraca ju przyniosa rezultaty. Jako przykad podano powstanie rosyjsko-niemieckiej agencji ds. energii RUDEA, ktra zajmowa si miaa popraw efektywnoci zaopatrywania i wykorzystania energii. Przewidywano intensywn wspprac naukowcw z obu krajw w dziedzinie zdrowia, demografii, prawa i logistyki. W ramach programu PdM zapowiedzieli poszerzenie wsppracy na takie obszary, jak prawo gospodarcze i administracyjne, walka z korupcj i uatwienia w podrowaniu pomidzy Niemcami i Rosj. W zakoczeniu stwierdzili, e Partnerstwo dla Modernizacji nie jest celem samym w sobie. Suy Europie, ktra opiera si na szerokiej wsppracy bez linii podziaw, wsplnocie demokratycznych, praworzdnych porzdkw spoecznych ze zrnicowanymi gospodarkami rynkowymi oraz wysokim standardem ycia. W dniach 31 maja - 1 czerwca 2010 r. odby si szeroko propagowany, ale jak si okazao mao udany szczyt rosyjskounijny w Rostowie nad Donem z udziaem prezydenta D. Miedwiediewa, J. M. Barroso i nowego przewodniczcego Rady Europejskiej Hermana van Rompuya. Ograniczy si on ponownie do omwienia zaoe inicjatywy Partnerstwa dla Modernizacji, ale adne konkretne ustalenia nie zostay podjte. Szef wpywowego Ostausschuss der Deutschen Wirtschaft Klaus Mangold podsumowa postpy w realizacji PdM dosadnie: wiele retoryki po obu stronach, ale mao konkretnej substancji. W komunikacie prasowym oglnikowo poinformowano, i po politycznym poparciu przez obie strony projektu Partnerstwa dla Modernizacji i przyjciu na szczycie wsplnego owiadczenia okrelajcego gwne priorytety, projekt bdzie dalej opracowywany w szczegach przez koordynatorw z UE i Rosji. W kluczowej sprawie zniesienia obowizku wizowego dla obywateli Rosji do UE Barroso i van Rompuy uchylili si od wicych obietnic. Za takim rozwizaniem opowiadali si Niemcy, obawiajc si nielegalnej migracji i zorganizowanej przestpczoci oraz Polacy, ktrzy domagali si rwnoprawnego traktowania wszystkich pastw Partnerstwa Wschodniego, a

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

zwaszcza Ukrainy. Komisja Europejska uzalenia liberalizacj wizow m.in. od wprowadzenia konkretnych ustaw dotyczcych paszportw biometrycznych i ochrony danych osobowych. W Rostowie nad Donem udao si podpisa natomiast porozumienie o ochronie informacji niejawnych, co miao sprzyja bliszej wsppracy Rosji i UE w sferze bezpieczestwa. Podsumowanie szczytu UE - Rosja nastpio w kilka dni pniej (4-5.06), na nieformalnym spotkaniu kanclerz Angeli Merkel z prezydentem Miedwiediewem na zamku Meseberg w w Brandenburgii. uatwieniach Niemcy obiecali wiksze wizowych utworzenie dla Rosjan. zaangaowanie We wsplnym Komitetu

memorandum ku zdziwieniu unijnych partnerw Niemiec zaproponowano Unijno-Rosyjskiego Politycznego i Bezpieczestwa, ktrego czonkiem mieliby by ministrowie spraw zagranicznych pastw czonkowskich UE oraz Rosji wraz z Wysokim Przedstawicielem UE ds. Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa. Gremium to miaoby opracowa zasady funkcjonowania cywilnego i wojskowego mechanizmu zarzdzania konfliktami w Europie. RFN przedstawia niemieckorosyjsk inicjatyw 8 czerwca na forum Komitetu Politycznego i Bezpieczestwa UE. Proponujc podniesienie rangi obrad unijno-rosyjskich, RFN zamierzaa doprowadzi do zacienienia wsppracy UERosja w sferze bezpieczestwa, ktr uwaaa za niewystarczajc i wyj naprzeciw propozycji Miedwiediewa sprzed roku, kiedy zaapelowa on o utworzenie nowej architektury bezpieczestwa europejskiego. Niemiecko-rosyjskie rozmowy na tematy gospodarcze i wdraania programu PdM przewidziano w czasie podry kanclerz Angeli Merkel i ministra spraw zagranicznych Guido Westerwellego do Jekaterynburga w poowie lipca 2010 r. Niemieckiej Na miejscu delegacji rzdowej towarzyszya dua grupa Koncern przedstawicieli najwikszych niemieckich firm i zrzesze biznesu. podpisano wielomiliardowe umowy. Siemensa zobowiza si dostarczy Rosji 240 regionalnych pocigw za sum 2,2 mld euro, zmodernizowa rosyjskie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

bocznice kolejowe (600 mln euro) i wesprze budow centrum badawczego w podmoskiewskim Skokowie, ktre ma si sta orodkiem innowacyjnoci na wzr Doliny Krzemowej w USA. Z dwoma partnerami rosyjskimi Siemens planowa utworzenie joint venture Wind Energy i dostarcza turbiny do elektrowni wiatrowych. W Jekaterynburgu podpisano te deklaracj intencji w sprawie szkole rosyjskich menederw w Niemczech. Umowy podpisane w Jekaterynburgu miay by niemieckim wkadem w Partnerstwo dla Modernizacji, ktre do tej pory na dobr spraw nie wyszo poza krg deklaracji i owiadcze. Nietrudno byo zauway, e pomimo zacieniajcej si wsppracy politycznej, kulturalnej i naukowo-technicznej, powikszajcych si (po krtkim spadku w 2009 r.) systematycznie obrotw handlowych PdM nie mogo poszczyci si adnymi znaczcymi osigniciami. Wszechwadna rosyjska biurokracja i powszechna korupcja na rnych szczeblach wadzy, niedostatek Brakowao gospodarczego rozwiza prawodawstwa a utrudniay zwaszcza prywatyzacji wchodzenie maych i rednich przedsibiorstw z RFN do Rosji. systemowo-prawnych, elit na rzecz zaangaowania kremlowskich

gospodarki. Istniejcy ukad oligarchiczny w Rosji utrudnia niemieckim koncernom prowadzenie przejrzystych interesw. Sterowana demokracja tandemu W.Putin/D.Miediediew, nieprzestrzeganie praw czowieka, kneblowanie wolnoci mediw byy wyjtkowo nie na rk tym politykom niemieckim, ktrzy stawiali na wielopaszczyznowy strategiczny sojusz niemieckorosyjski. Reim wizowy UE rwnie nie uatwia nawizywania kontaktw gospodarczych, jakkolwiek wana bya obietnica niemiecka zoona w Mesebergu o niemieckich wewntrznych zarzdzeniach dotyczcych uatwie wizowych dla obywateli Federacji Rosyjskiej. Zbyt wolna jak na niemieckie oczekiwania liberalizacja rosyjskiej gospodarki spowodowaa, e Niemcy postanowili uaktywni ca Uni Europejsk na rzecz PdM. Wychodzili

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

z zaoenia, e skoordynowany wysiek Komisji Europejskiej i pastw czonkowskich przyniesie lepsze efekty i jednoczenie oddali zarzuty o monopolizowanie przez RFN kontaktw z Rosj. O zastrzeeniach wobec PdM mwili rwnie Rosjanie. Podejrzewali Niemcw, e gwnym celem ich polityki jest przede wszystkim eksport do Rosji gotowych zaawansowanych technologicznie produktw i inwestowanie tylko w wybranych sektorach gospodarki. Rosjanie domagali si wzajemnoci i yczliwego stanowiska niemieckiego rzdu w kwestii przejmowania udziaw czy pakietw kontrolnych w niemieckich przedsibiorstwach. Liczyli na transfer najnowoczeniejszych technologii, co ze zrozumiaych powodw nie byo moliwe. Niemiecki rzd mia ograniczone moliwoci wpywu na dziaalno prywatnych firm, nie by wic w stanie speni tych oczekiwa. Pomimo politycznego wsparcia ze strony Berlina niepowodzeniem zakoczyy si prby przejcia przez rosyjskie firmy Opla, co zablokowaa strona amerykaska, sieci domw handlowych Karstadt czy Infineonu (firmy produkujcej podzespoy, oprogramowanie komputerowe, w tym z zakresu zabezpieczania i szyfrowania danych). Niemcy nadal maj ambicje, aby odgrywa rol czoowego pastwa unijnego zaangaowanego w proces demokratyzacji Rosji, ale od 2009 r. nie jest to ju traktowane w bezwzgldnych kategoriach Russia first!. W RFN nie ma powszechnego consensusu i jednolitego punktu widzenia na polityk wschodni tego kraju. cieraj si tam rne opcje reprezentowane przez koa biznesu, partie polityczne, organizacje pozarzdowe, obrocw praw czowieka i wolnoci mediw czy ochrony rodowiska. Elity niemieckie dobrze te orientuj si, e bez zaangaowania samych Rosjan w proces demokratyzacji ycia publicznego i dziaa na rzecz przejrzystoci gospodarki, ich wysiki mog si atwo zakoczy niepowodzeniem. Wojna Rosji z Gruzj w 2008 r. dodatkowo pokazaa, e na Rosjanach nie mona polega, gdy w istotnych dla nich kwestiach ignoruj niemieckie sugestie i zastrzeenia.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8

Nr 54 / 2011 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: J. Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny. Ludno cywilna podczas wspczesnych konfliktw zbrojnych, Pozna 2011; M. Tomczak, Ewolucja terroryzmu. Sprawcy metody finanse, Pozna 2010; P. Eberhardt, Migracje polityczne na ziemiach polskich (19391950), Pozna 2010; Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; T. Budnikowski, Bezrobocie wyzwaniem wspczesnoci, Pozna 2009; M. Goetz, Atrakcyjno klastra dla lokalizacji bezporednich inwestycji zagranicznych, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M. Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 9