Autor: dr Marta Gtz

Niemiecki wzrost gospodarczy i czynniki o nim decydujce

Opublikowane w ostatnich dniach listopada szacunki wzrostu gospodarczego dla Niemiec (na poziomie 3,7% wedug Rady Mdrcw i 3,4% wedug Komisji Europejskiej) stanowi dobr okazj do przegldu najwaniejszych czynnikw za ten wzrost odpowiadajcych. I to nie tylko w krtkiej perspektywie. Biorc pod uwag rnorodno i wielo elementw determinujcych zmiany PKB, a wic wzrost gospodarczy, warto w ich analizie przyj szersz perspektyw, tj. uwzgldni zarwno czynniki dziaajce w krtkim, jak i dugim czasie, Nr 47 / 2010 221210 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna bezporednio i porednio, od strony popytowej jak i podaowej. Przedstawiony poniej schemat, ukazujcy eklektyczne

podejcie do czynnikw wzrostu, uatwia ich analiz. Tak zarysowane ramy starano si wypeni odpowiedni treci. Analiza zarwno pimiennictwa akademickiego, raportw rzdowych i organizacji biznesowych a take think tankw czy prasy branowej pozwala na zaakcentowanie pewnych tendencji, tj. stylizowanych faktw odnonie do czynnikw wzrostu gospodarki Niemiec. 1. W przypadku czynnikw odwoujcych si do funkcji produkcji, tj. stosujc rachunkowo wzrostu (growth accounting), ktra umoliwia jego dekompozycj na czci

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki

skadowe,

czyli

kapita

fizyczny,

ludzki

tzw.

cakowit

Schemat 1. Czynniki wzrostu (podejcie eklektyczne)

Aspekt Ujcie podaowe wzrostu gospodarczego I Zakres analizy Czynniki makroekonomicznej funkcji produkcji: sia robocza L, kapita K postp techniczny T, cakowita produktywno czynnikw wytwrczych Ukad branowy Koniunktura II gospodarcza III Udzia Ujcie popytowe poszczeglnych (kardynalne rwnanie sektorw w rwnowagi tworzeniu PKB: makroekonomicznej): rolnictwa export, przemysu import budownictwa konsumpcja prywatna, usug wydatki rzdowe, inwestycje Kondycja gospodarcza IV Oglny stan gospodarki (tzw.magiczny piciobok): 1. Tempo wzrostu PKB, 2. Stopa bezrobocia 3. Stopa inflacji 4. Saldo na rachunku obrotw biecych 5. Deficyt/ nadwyka sektora publiczne-go Klimat gospodarczy V Geografia, instytucje, determinanty gospodarki opartej na wiedzy; np. system fiskalny struktura gospodarki - rola MP, innowacyjno klastry dostpno funduszy UE

produktywno czynnikw produkcji TFP (postp techniczny) naley zwrci uwag, e: wedug bada KLEMS (Capital, Labour, Energy, Material and Service Inputs), w latach 1995-2004 w Niemczech redni roczny wzrost wartoci dodanej na poziomie 1% wynika z 1% wzrostu czci kapitaowej z rwnym udziaem czci telekomunikacyjno-informacyjnej i pozostaej, 0,4% wzrostu cakowitej produktywnoci czynnikw produkcji i towarzyszy mu spadek w obrbie czynnika pracy na poziomie 0,3%, na ktry skada si wzrost 0,1% jakoci pracy i spadek 0,5% liczby przepracowanych godzin.; wedug szacunkw Rady Mdrcw (SVR) w 2006 r. wzrost PKB wynosi 1,3%, z czego 1,1 pp. przypado na TFP, 0,4 pp. (punktu procentowego) na kapita i -0,2 pp. na prac; obliczenia OECD wskazuj, e w okresie 1985-2006 wzrost gospodarczy w Niemczech warunkowany by podobnie jak w Finlandii i Japonii wzrostem TFP przy jednoczesnym

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

negatywnym wpywie czynnika pracy. Wykazywa odwrotn prawidowo w porwnaniu np. z Kanad czy Hiszpania gdzie wzrost opiera si gwnie na pracy; stosunkowo nisk rol odgrywa we wzrocie, w porwnaniu np. z krajami Europy rodkowo-Wschodniej, cakowita produktywno czynnikw produkcji (TFP), znaczny jest za to (cho nie zawsze dodatni) udzia we wzrocie PKB nakadw pracy; kraju; systematycznie ronie znaczenie postpu technicznego i substytucji pracy przez kapita. Obserwuje si te lekki wzrost zatrudnienia w grupie osb najbardziej wykwalifikowanych; rosn problemy z atwym pozyskiwaniem kapitau. Zdobywanie rodkw na prowadzenie dziaalnoci gospodarczej wydaje si centralnym tematem w przyszych pokryzysowych latach. Prawdopodobnie rozwin si nowe metody i modele pozyskiwania rde finansowych1; niestety, brak szczegowych danych dotyczcych rachunkowoci produktu w przekroju na wschodnie i zachodnie Niemcy. Dane dotyczce produkcyjnoci pozwalaj jednak zauway pozytywn, cho powoln, tendencj na rynku wschodnioniemieckim. Zamykanie luki midzy produktywnoci (wydajnoci zatrudnionego konkurencyjnoci; we wschodnich Niemczech od momentu zjednoczenia obserwuje si heterogeniczno cieki rozwoju, jeli uwzgldni dwie zmienne dotyczce czynnika pracy: zmiany produktywnoci i zmiany poziomu zatrudnienia. Niektre regiony, np. miasta takie jak Lipsk, Drezno, czy Poczdam, odnotoway jednoczesny wzrost
1

odwrotne kierunki miay masowe przepywy czynnikw

produkcji migracja ludnoci na zachd i kapitau na wschd

pracy)

przecitnym si rynku jako pracy

wynagrodzeniem pewn na szans wzrost

na dla jego

traktuje

wschodnioniemieckiego

Kapital wird schwieriger zu beschaffen. Familienbetriebe, Wirtschaftswoche z 17.12.2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

obu kategorii, jednak w wikszoci przypadkw poprawie efektywnoci towarzyszy spadek wielkoci zatrudnienia (redukcja zatrudnienia)2; coraz wiksz rol przypisuje si dotychczas ignorowanemu elementowi ziemi i jej zasobom (wyniki bada Institute der deutschen Wirtschaft IW3 i Zwizku Przemysu Niemieckiego BDI4, apele o wprowadzenie aktywnej polityki surowcowej w obliczu quasi -monopolu Chin na dostawy wielu metali, nieodzownych w produkcji dbr zaawansowanych technologicznie i rozwoju energetyki odnawialnej5). 2. W ujciu branowym zaznaczy naley, e: wedug oficjalnych statystyk usugi finansowe i okoobiznesowe stanowiy 26% PKB w 2009 r., przemys przetwrczy 23%, inne usugi 19%, transport i handel 16%, budownictwo 4%, a rolnictwo 0,7%; podczas gdy w czci zachodniej przemys (budownictwo, produkcja, wytwarzanie energii i wydobycie) odpowiada za 29% wartoci dodanej, na wschodzie kraju za 27%. Przy czym budownictwo wschodnioniemiecki miao w porwnaniu z zachodnioniemieckim o okoo 3 pp. wikszy udzia w wartoci dodanej. Jednoczenie podczas gdy przetwrstwo tworzyo 23% wartoci dodanej na zachodzie, to tylko 16% na wschodzie. Rolnictwo miao wkad na poziomie 2% na wschodzie i 1% na zachodzie. Rola usug bya podobna (okoo 70% udziau w wartoci dodanej), z tym e na wschodzie udzia usug zorientowanych na przedsibiorstwa (nie usugi komunalne) nie przekracza 25% w wartoci dodanej, a ponad 30%; na zachodzie siga

20 Jahre Deutsche Einheit Rckblick und Ausblick, IWH Halle Sonderheft 1/2009, s. 78. 3 IW: Deutschland droht Rohstoff-Engpass, Handelsblatt z 25.08.2008. 4 Rohstoff-Engpass knnte Jobkrise verschrfen, Wirtschaftswoche z 25.08.2009. 5 Industrie fordert aktive Rohstoffpolitik, Wirtschaftswoche z 21.11.2009; Die neue Rohstoff OPEC, Wirtschaftswoche z 21.11.2009; Rohstoffklemme bedroht die deutsche Wirtschaft, Wirtschaftswoche z 20.11.2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

budownictwo

we

wschodnich

Niemczech,

ktre

pocztkowo rozwijao si w rednim tempie okoo 5%, stao si ostatecznie hamulcem zmian (spadek wartoci dodanej w latach 1996-2001 1,5%); rosncego znaczenia, sektor zwaszcza technologii i we wschodnich Niemczech, tamtejszy Anhalt; wci sabo na tle midzynarodowym rozwinity jest sektor usug. Dominujca pozycja przemysu w gospodarce Niemiec znajdzie w kolejnych latach potwierdzenie zgodnie z przewidywaniami Instytutu Prognos, warto PKB wytwarzana w tym sektorze wzrasta bdzie o okoo 1,5% rocznie, podczas gdy w usugach o niecay 1%6; mniejsze ICT anieli krajach (ICT w OECD innych, jest zaawansowanych znaczenie bran zwaszcza technologicznie, produkujcych nabiera przemys rodowiskowych w Turyngii,

i klimatycznych (CLEANTECH). Wysoko oceniany jest te precyzyjny optyczny mikroelektroniki w Saksonii, chemiczny i fotowoltaiki w Saksonii-

producing

industries),

oprogramowanie (a nie sprzt), i relatywnie wiksze przemysw korzystajcych z usug ICT (ICT using industries)7. Jednoczenie niepokoi stosunkowo saby proces przenoszenia si pozytywnych efektw ze sfery produkcji ICT do sektorw korzystajcych; branami przyszoci s w Niemczech biotechnologia, nanotechnologia i inne tzw. zielone technologie (wzrost do 2020 r. szacowany na 100%). Przy czym nie chodzi tylko o nowe prorodowiskowe firmy specjalizujce si w produkcji turbin wiatrowych czy paneli sonecznych, ale tradycyjnych przedstawicieli sektora samochodowego czy maszynowego, ktrzy w zwizku z wymogami ekologicznymi ju dokonali niezbdnego przeorientowania procesw produkcji Dobre s te, i zmodernizowali oferowan gam produktw.
6 7

Prognos Der Deutschland Report, za: Wirtschaftswoche z 20.05.2010. T. E i c h e r, T. S t r o b e l, Information Technology and Productivity Growth. German Trends and OECD Comparisons, Ifo Economic Policy (Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA) 2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

w zwizku ze starzejcym si spoeczestwem i rozwojem tzw. silver economy, rokowania dla sektora opieki medycznej (+36% w 2030 r. wobec 2007 r. wedug prognozy Rheinischwestflisches Institut fr Wirtschaftsforschung RWI z 2009 r.). 3. Odwoanie do tzw. koniunktury, czyli kardynalnego rwnania wytworzony w 2009 r. PKB w wysokoci 2492 mld euro,

makroekonomii, pozwala skonstatowa, e: wedug danych niemieckiego urzdu statystycznego, stanowiy w 56,26% wydatki prywatne, w 18,14% wydatki publiczne a 19,29% przypadao na inwestycje. Nadwyka eksportu nad importem sigajca 157 mld euro miaa 6,30% wkad w PKB.; dominacja eksportu tradycyjnego koa zamachowego gospodarki we wzrocie gospodarczym nie wydaje si traci na znaczeniu w obliczu kryzysu (cho Niemcy utraciy pod tym wzgldem na rzecz Chin wiatowe przywdztwo), przy czym wci wyrane s rnice midzy nowymi i starymi krajami zwizkowymi. Udzia eksportu w PKB ma do 2035 r. wzrosn z obecnych 48% do 72%8. Mimo e w okresie 1995-2007 eksport wschodnioniemiecki rs w tempie dwukrotnie wyszym od zachodniego, nadal wolumen eksportu w relacji do PKB pozostaje na poziomie o poow niszym od zachodnioniemieckiego; stosunkowo maa (w porwnaniu z innymi gospodarkami rozwinitymi i wobec udziau eksportu) jest konsumpcja prywatna; wydatki publiczne, opierajce si na zasadzie rwnego przydziau, w zakresie pomocy ukierunkowanej na wyrwnywanie poziomu rozwoju ocenianie s jako mao efektywne. Transfery socjalne na emerytury, w ramach ubezpiecze zdrowotnych oraz jako zasiki dla bezrobotnych, stanowiy w Niemczech 19,2% PKB w 2005 r. wobec 11,9% w USA i 13,4% w Wielkiej Brytanii; okres pozjednoczeniowy charakteryzowa si we wschodnich Niemczech du nierwnowag midzy popytem a poda. Nadwyka popytu nad wytworzonym w regionie PKB
8

Prognos Der Deutschland Report za: Wirtschaftswoche z 20.05.2010.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

(der Nachfrageberhang) malaa jednak systematycznie od okoo 72% w 1991 r. do 10% w 20079. 4. Ocena kondycji niemieckiej gospodarki wskazuje na: korzystn, nisk inflacj. Wedug prognoz Komisji 2010 r., poziom HICP

Europejskiej (ECFIN Outlook) z

(harmonised index of consumer prices) wyniesie 1,3%; zaskakujco wysoki 3,4% wzrost PKB w 2010 r., po systematycznie spadajce bezrobocie, ktre wedug spektakularnym tpniciu gospodarki o -5% w 2009 r.; szacunkw KE (ECFIN Outlook 2010) w 2010 r. wyniesie 7%. Wci utrzymuj si jednak dysproporcje midzy zachodni i wschodni czci kraju, gdzie ponadto wystpuje zjawisko Mismatch niedopasowania na rynku pracy i dominuje bezrobocie dugoterminowe (ponad 1 rok); budet, omal zrwnowaony w 2008 r., ktry w efekcie kryzysu finansowego w 2015 r. moe osign deficyt wysokoci 6% PKB, a dug publiczny siga 2 bln euro w 2013 r., jakkolwiek wprowadzenie konstytucyjnego hamulca dugu ma umoliwi konsolidacj finansw publicznych. Deficyt budetu pastwa wynis 3,2% PKB (Federalny Urzd Statystyczny w Wiesbaden, 12.01.2010), wedug szacunkw KE (ECFIN Outlook 2010) 5%, dug 79%; potencjalny negatywny wpyw spadku eksportu (rezultat oglnowiatowej recesji) na dotychczas rewelacyjne saldo bilansu obrotw biecych. Jakkolwiek, wedug Instytutu Prognos, do 2035 r. warto nadwyki na rachunku obrotw handlowych ma wzrosn z obecnych 4,4% do 8,5%. 5. Ocena pozostaych elementw klimatu gospodarczego, tj.

katalizatorw i inhibitorw wzrostu gospodarczego, odwoujca si do innych analiz zwraca uwag na:

20 Jahre Deutsche Einheit Rckblick und Ausblick, IWH Halle Sonderheft 1/2009, s. 36.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

jeden z najbardziej skomplikowanych na wiecie (sdzc

po liczbie poradnikw 10% wiatowej literatury, roczne koszty zarzdzania tak skomplikowanym systemem wyceniane s na 1,4% PKB) system podatkowy (zwaszcza w obrbie podatkw dochodowych PIT); negatywny z punktu widzenia i tak sabej w Niemczech konsumpcji prywatnej poziom podatkw porednich, zwaszcza w wietle decyzji o podniesieniu w 2007 r. stawki VAT o 3 pp. do 19%; dobrze rozwinity sektor maych i rednich przedsibiorstw. Z jednej strony stanowi to o sile niemieckiej gospodarki10, z drugiej strony jest przyczyn negatywnego rozdrobnienia wschodnich Niemiec (Kleinteilige Wirtschaftsstruktur); raczej negatywnie wypadajc ocen oglnego systemu utrudniony dostp do kapitau ryzyka11, o renty, charakterze nadmierne kooperacyjnym, socjalne regulacje rynku a nie pracy, instytucjonalnego administracyjny konkurujcego poszukiwania funkcjonowanie faktyczn

gorset ogranicze Unii Gospodarczo-Walutowej12, system federalizmu, zwizkw warto czynniki postawa

cechowych, pozyskanego

rzemielniczych, w formie BIZ

utrudniony dostp do zawodu; (bezporednie inwestycje zagraniczne) kapitau, ktra pozostaje na niszym poziomie anieli wynikaoby to z potencjau tkwicego w gospodarce. Dane z lat 2005-2007 klasyfikuj Niemcy na wysokim 6. miejscu pod wzgldem potencjalnych moliwoci przycigania kapitau zagranicznego i jednoczenie na odlegym 108. miejscu pod wzgldem rzeczywicie pozyskanych BIZ13;
10

Mittelstandmonitor 2007 Jhrlicher Bericht zu Konjunktur- und Strukturfragen kleiner und mittlerer Unternehmen, Frankfurt am Main 2007. 11 J. H e c k m a n, Flexibility and Job creation: lessons for Germany, NBER Working Paper 9194, 2002, s. 20. 12 M. F e l d s t e I n, Britain must avoid Germanys mistake, Financial Times z 23.04.2003. 13 Por. Raport UNCTAD WIR 2005 dotyczcy internacjonalizacji dziaalnoci B+R, UNCTAD World Investment Report 2005: Transantional Corporations and Internationalization of R&D.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

regionalne zrnicowanie dziaalnoci BIZ i utrzymujce

si wrd zagranicznych podmiotw preferowanie Niemiec zachodnich (tam znajduj si siedziby gwne firm Head Quarters i laboratoria B+R); niepowodzenia polityki rwnomiernego i przydziau oraz rodkw, zmian paradygmatu rozwoju regionalnego i sukces prototypowych inicjatyw BioReggio InnoReggio rozwijajcych si w czci wschodniej klastrw wykorzystujcych tradycje silnych orodkw przemysowo-naukowych, np. w Jenie, Drenie, ktre stymuluj w Niemczech dalszy rozwj polityki promowania skupisk, jakkolwiek dotychczas niejednoznacznie ocenianej; bardzo dobrze rozwinit infrastruktur transportow popraw od momentu zjednoczenia w czci znaczn

wschodniej, paradoksalnie lepszy jej stan ni w starych landach, i apele o zwikszenie pomocy dla czci zachodniej. syntetyczny indeks innowacyjnoci ESI opracowywany przez Komisj Europejsk obejmujcy m.in.: kapita ludzki, wydatki na badania i rozwj (B+R), innowacyjno sektora MP oraz wasno intelektualn, pod wzgldem ktrego Niemcy w 2007 r. z poziomem 0,59 zajmoway wysok czwart lokat na tle 27 krajw UE i zaliczone zostay do grupy liderw innowacyjnoci. Zwraca uwag rozdwik w ocenie potencjau B+R orodkw midzynarodowych (np. KE14), a instytucji niemieckich (np. RWI)15. Najnowsze dane na temat zrewidowanego wskanika syntetycznego wskazuj, e Niemcy w 2008 r. z poziomem EIS rwnym 0,581 (wzrost o 2,2% wobec 2007 r.) nale do czowki europejskiej, s za Szwecj i Finlandi, najbardziej innowacyjnym krajem EU. Atutami niemieckiemu systemu innowacji s do wysoka komercjalizacja, znajdujca swj wyraz np. w wartoci eksportu, i liczba firm

14

Jest to zestawienie na wzr tradycyjnego bilansu handlowego, ale dotyczy tylko db okrelanych jako zaawansowane technologicznie. European Research Area 2007 - Key Figures. 15 Beschftigungswirkungen von Forschung und Innovation , RheinischWestflisches Institut fr Wirtschaftsforschung, RWI-Kurzberichte Mai 2005.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

wprowadzajcych innowacje, natomiast zagroe upatruje si w dostpnoci i jakoci kapitau ludzkiego i moliwociach finansowania. Tytuy Aufschwung prasowe z kilku hebt ostatnich auf, tygodni: Das XXL

Deutschland

Deutsche

Erfolgsmodel, Deutschland belacht, beschimpft, bewundert, Deutschlands erstaunliches Comeback, Germany strong recovery becoming more broad-based (Wirtschaftswoche i Handelsblatt) oraz raport EU Interim Forecast, September 2010 wskazuj na triumfalne wrcz odrodzenie gospodarki Niemiec. Okoo 3,5% tempo wzrostu gospodarczego to powd do dumy, biorc pod uwag sytuacj reszty krajw UE, i chyba warto go doceni, mimo e ma miejsce rok po spektakularnym 5% spadku PKB.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

10

Nr 47 / 2010 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M. Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

11