Autor: dr Natalia Jackowska

Niemiecka Konferencja ds. Islamu jako przykad instytucjonalizacji dialogu pastwa z muzumanami w Republice Federalnej Niemiec

Wedug opublikowanego w 2009 r. studium Federalnego Urzdu ds. Migrantw i Uchodcw na terenie Republiki Federalnej Niemiec zamieszkuje od 3,8 do 4,3 miliona muzumanw1. Nie jest to grupa jednorodna z uwagi na rne pochodzenie, kultywowane tradycje dotyczce religijne bd sekularyzacj, stopie zakorzenienia Pojcie islamu w obecnym kraju pobytu, dugo i charakter pobytu czy przesanki przyszych perspektyw yciowych. w Niemczech wymaga w zalenoci od opisywanego kontekstu Nr 45 / 2010 151110 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna sprecyzowania, gdy dotyczy nie tylko sfery konfesji i tosamoci religijnej; stosowane w odniesieniu do caej populacji muzumanw w RFN uwzgldnia musi jej wewntrzne zrnicowanie. Prcz rnic religijnych (najwiksze grupy: sunnici 74%, alewici 12%, szyici 7%) najbardziej uchwytnym rdem odrbnoci jest narodowo i kraj pochodzenia; w tym zakresie dominujca pozycja przypada Turcji, z ktr identyfikuje si ponad 2,5 mln zamieszkujcych w Niemczech Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki muzumanw. Drug, pmilionow rzesz wyznawcw tworz przybysze z poudniowo-wschodniej Europy. Okoo 45% muzumanw yjcych w Niemczech posiada niemieckie obywatelstwo2.
1

Bundesamt fr Migration und Flchtlinge, Deutsche Islam Konferenz, Muslimisches Leben in Deutschland, Nrnberg 2009, s. 80. 2 Tame, s. 80-84.

Proces instytucjonalizacji islamskich wsplnot kulturalnych i wyznaniowych zapocztkowany zosta w pierwszej poowie lat siedemdziesitych, co jest uznawane za cezur rozgraniczajc okres islamu gastarbeiterw od epoki islamu w Niemczech. Powstawanie organizacji i zwizkw pocigno za sob rozwj aktywnoci spoecznej i komercyjnej, sucej zaspokojeniu potrzeb kultowych i kulturowych czonkw (sklepy z rytualn ywnoci i strojami, ksigarnie, szkolnictwo, rodki masowego przekazu, itp.). Miejsce stowarzysze i zwizkw zaczy zajmowa gminy wyznaniowe skupione wok meczetw, ktre stay si wyrnikami muzumaskiej tosamoci w niemuzumaskim otoczeniu, same jednak powielay charakteryzujce islam rnice natury religijnej, politycznej i kulturowej krajw pochodzenia swoich czonkw, co zreszt odbywao si czsto przy finansowym i organizacyjnym wsparciu tych krajw. Istotne jest te podkrelenie, e mimo wieloci i rnorodnoci organizacji religijnych i spoecznych, przytaczajca wikszo (okoo 80%) muzumanw zamieszkujcych kraj midzy ab a Renem nie angauje si w dziaalno tych instytucji. Trudno rwnie opisywa spoeczno muzumask w Niemczech w sposb podobny jak inne religie, a szczeglnie Kocioy chrzecijaskie, gdy islam nie jest religi uznawan przez pastwo. Z tego wzgldu wsplnoty jego wyznawcw nie mog korzysta m.in. z pastwowego wsparcia w gromadzeniu podatku, z innych form wsparcia finansowego, a take z dostpnoci opieki duszpasterskiej w wojsku, szpitalach, domach opieki i wizieniach, czy dostpu do publicznych rodkw masowego przekazu. Organizacje i instytucje muzumaskie dziaaj w formie zarejestrowanych stowarzysze bd wedug prawa cywilnego. Powoana do ycia w 2006 r. z inicjatywy Wolfganga Schublego, ministra spraw wewntrznych w pierwszym gabinecie Angeli Merkel, Niemiecka Konferencja ds. Islamu (Deutsche Islam Konferenz3) stanowi sta paszczyzn dialogu midzy pastwem a wsplnotami muzumaskimi. Jej zadaniem jest rozstrzyganie kwestii
3

Podstawowe informacje na temat struktury oraz prac patrz: http://www.deutscheislam-konferenz.de.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

zwizanych z funkcjonowaniem tej grupy wyznaniowej na gruncie ustroju i prawa wyznaniowego RFN, a take projektowanie nowych rozwiza organizacyjnych i prawnych. Podstawowy problem stanowi zaznaczone postulaty ju na wstpie zrnicowanie z czteromilionowej innymi religiami spoecznoci muzumanw w Niemczech oraz wyraane przez ni traktowania rwnoprawnego praktykowanymi w RFN, zwaszcza z Kocioami chrzecijaskimi. Ze strony Konferencji formuowane jest denie do stworzenia podstaw uznania muzumanw za integraln cz niemieckiego spoeczestwa; jej mottem jest haso muzumanie w Niemczech niemieccy muzumanie. W pierwszych latach swego istnienia Konferencja dziaaa w trzech grupach tematycznych: ad spoeczny w Niemczech i konsens wok wartoci, Problemy religii w wietle niemieckiej konstytucji oraz Gospodarka i rodki przekazu jako pomosty jak rwnie na forum dyskusyjnym Bezpieczestwo i islam, a wyniki swoich prac prezentowaa w formie deklaracji i zalece na dorocznym forum plenarnym. W 2009 r. struktura organizacyjna Konferencji zostaa zmodyfikowana i obecnie tworzy j plenum, komitet wykonawczy oraz grupy robocze powoywane ad hoc. Obradujce raz w roku zgromadzenie plenarne konstytuuj przedstawiciele rzdu federalnego, konferencji resortowych krajw federacji oraz wadz samorzdowych, a po stronie muzumaskiej reprezentanci organizacji oraz eksperci (naukowcy, prawnicy, teologowie i duchowni). Zwraca uwag, e w liczcym obecnie 32 osoby plenum przedstawiciele organizacji muzumaskich to zaledwie 6 osb w 16-osobowej delegacji muzumaskiej. Gospodarzem posiedze plenarnych jest federalny minister spraw wewntrznych. Komitet wykonawczy debatuje co dwa miesice i powouje, w zalenoci od potrzeb, specjalne grupy opracowujce szczegowe projekty. Na forum Niemieckiej Konferencji ds. Islamu reprezentowane s obecnie trzy organizacje religijno-kulturalne: Turecka Islamska Unia Biur ds. Religii (DITIB), Zwizek Islamskich Centrw Kultury (VIKZ) oraz Gminy Alewitw w Niemczech (AABF), a take wiecka organizacja Gmin Tureckich w Niemczech (TGD). Dodatkowo zaproszone zostay:

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Centralna Rada Gmin Islamskich Boniakw w Niemczech oraz Centralna Rada Marokaczykw w Niemczech. Cele wyznaczone pierwszej fazie funkcjonowania Konferencji w latach 2006-2009 zwizane byy zarwno z kwestiami oglnymi, jak i konkretnymi problemami codziennego funkcjonowania muzumanw w spoeczestwie niemieckim. Dyskutowano o wartociach i ich integrujcej roli w wietle obowizujcego prawa oraz zasad wynikajcych z Ustawy Zasadniczej RFN. Konsens wok wartoci prowadzi do stwierdzenia, e integracja oznacza musi wicej ni tylko znajomo jzyka kraju pobytu, a ramy wyznaczone przez demokratyczne pastwo wieckie stwarzaj warunki do praktykowania wolnoci religii i wyznania przy poszanowaniu akceptowanych granic tej wolnoci. Podkrelono odpowiedzialno obywateli za praktyk demokracji, gwarantujcej wolno i bezpieczestwo. Wanym dorobkiem pierwszej fazy dziaalnoci Konferencji jest zainicjowany przez jedn z jej grup roboczych projekt naukowy ycie muzumanw w Niemczech, ktry zaowocowa obszernymi badaniami prowadzonymi przy wsparciu Federalnego Urzdu ds. Migrantw i Uchodcw nad struktur, charakterem i liczebnoci spoecznoci muzumanw w RFN. Opublikowane w 2009 r. niemal pisetstronicowe studium ycie muzumanw w Niemczech jest nieocenionym kompendium aktualnej wiedzy o tej grupie. Konferencja zajmowaa si kwestiami nauczania religii w szkoach, sposobami wyrwnywania szans dzieci imigrantw w edukacji oraz tworzenia i funkcjonowania miejsc kultu religijnego. Ministerstwo Spraw Wewntrznych w 2008 r. byo organizatorem spotkania politykw, dziennikarzy i znawcw mediw powiconego roli rodkw masowego przekazu w procesie integracji oraz ksztatowania spoecznego obrazu migrantw i spoecznoci islamskiej. Zainicjowano rwnie dziaania informacyjno-prewencyjne polegajce na kooperacji organizacji muzumaskich z policj i innymi subami zapewniajcymi bezpieczestwo publiczne. Obustronne korzyci z tej wsppracy obejmuj m.in. realizacj projektw informacyjnych i edukacyjnych dla funkcjonariuszy sub pastwowych w zakresie specyfiki wsppracy z instytucjami muzumaskimi.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Rozpoczta dorocznym posiedzeniem plenarnym w dniu 17 maja 2010 r. tzw. druga faza funkcjonowania Niemieckiej Konferencji ds. Islamu podja dalsze prace nad implementacj prawa ustrojowego oraz wyznaniowego w realiach ycia spoecznoci muzumanw w RFN. W programie, obok dotychczasowych tematw, znalaza si m.in. sprawa teologii islamskiej jako kierunkw studiw na uczelniach wyszych (pierwsze dwusemestralne studium uruchomione zostao w 2010 r. na Uniwersytecie Osnabrck), ksztacenia imamw w Niemczech, rwnouprawnienia kobiet, przeciwdziaania ekstremizmowi i radykalizmowi oraz polaryzacji spoecznej. Z udziau w Konferencji wycofaa si Centralna Rada Muzumanw w Niemczech, krytykujc brak konkretnie sformuowanych celw oraz niewaciwy jej zdaniem - skad Konferencji, a take nieadekwatne odniesienia do problemu wrogoci wobec islamu4 oraz Rada Islamska w RFN (wskutek sprzeciwu najwikszej organizacji czonkowskiej Milli Grs)5. Opozycyjne partie polityczne krytykuj take obecnego ministra spraw wewntrznych Thomasa de Maizirea za zbyt wiele bdw popenionych realizacji, w przygotowaniu uczestnikw poznawczej i kolejnej prby dla fazy Konferencji6. jako Kwestionowana jest nie tyle sama idea Konferencji, lecz sposb jej dobr potraktowania gdy ekskluzywnego dugofalowej
7

klubu pracy

dyskusyjnego,

podczas

potrzeba

osignicia

zrozumienia

i porozumienia . Krytyka Niemieckiej Konferencji ds. Islamu wskazuje na brak odzwierciedlenia w jej skadzie przekroju rnorodnych instytucji i organizacji skupiajcych muzumanw w Niemczech. Naley jednak zwrci uwag, e Konferencja ma by paszczyzn dialogu prowadzonego w kontekcie prawa ustrojowego i wyznaniowego RFN,
4

Zentralrat der Muslime verlsst Islamkonferenz, Frankfurter Allgemeine FAZ.net, 13 maja 2010, w: http://www.faz.net/s/Rub594835B672714A1DB1A121534F010EE1/Doc~E8B10FB B537D54664A887AD120C47A5AC~ATpl~Ecommon~Scontent.html . 5 Raus auf die Strae und in die Moscheen, Frankfurter Allgemeine FAZ.net, 17 maja 2010, w: http://www.faz.net/s/Rub594835B672714A1DB1A121534F010EE1/Doc~E3A2AC6 EDFFDD44548E9EDDC612A9D00B~ATpl~Ecommon~Scontent.html . 6 Tame. 7 Ist die Fortsetzung der Islamkonferenz sinnvoll, http://de.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-469/_nr-1202/i.html .

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

nie

instytucj

przedstawicielsk norm, z co

niemieckich funkcjonalnej widzenia

muzumanw. implementacji spoecznoci

Rozwizania systemowe wypracowywane na jej forum dotycz nie tyle projektowania obowizujcych nowych przepisw punktu

muzumanw w Niemczech. Idzie to w parze z klarownymi deklaracjami inicjatora Konferencji - federalnego ministra spraw wewntrznych, i w adnym razie jej celem nie jest asymilacja, lecz usuwanie problemw wynikajcych z tych aspektw odmiennoci, ktre s kontrowersyjne w wietle dotychczasowych regulacji oraz praktyki. Konferencja stanowi form instytucjonalizacji dialogu pastwa z religi na szczeblu federalnym, co znajduje odbicie w konkretnych rozwizaniach wdraanych na poziomie krajw federacji. Najlepszym przykadem s regulacje dotyczce nauczania religii Bawarii, muzumaskiej, wprowadzane w zrnicowanej formie, poczynajc od 1999 r. w Pnocnej Nadrenii-Westfalii, Dolnej Saksonii, Nadrenii-Palatynacie, Badenii-Wirtembergii, SzlezwikuHolsztynie, Hesji, Berlinie i Bremie. S wrd nich zarwno programy pilotaowe, jak i programy wdraane dziki wsppracy na poziomie lokalnym czy elementy islamu nauczane w ramach etyki. rodki budetu federalnego z dyspozycji ministerstwa spraw wewntrznych przeznaczane s take na wspieranie projektw sucych dialogowi midzyreligijnemu, szczeglnie z muzumanami, jak rwnie na Nagrody Integracji, ktre zostay po raz pierwszy wrczone w Berlinie 12 listopada 2010 r. za realizacj konkretnych projektw sucych spoecznociom lokalnym Dorobek Konferencji, wypracowany w cigu zaledwie czterech lat, uzna naley za istotny z punktu widzenia instytucjonalnego wsparcia procesw integracji muzumanw w systemie pastwowym RFN. Konferencja sprawno funkcjonowania zawdzicza z pewnoci swej niewielkiej liczebnoci oraz usytuowaniu instytucjonalnemu w strukturze wadzy wykonawczej. Wtpliwoci budzi moe kwestia proporcji w doborze uczestnikw Konferencji ze strony muzumaskiej; dziesicioosobowe grono ekspertw mogoby zyska lepsze wsparcie ze strony praktykw dziki wczeniu do prac Konferencji wikszej liczby reprezentantw organizacji religijnych

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

i kulturalnych. Odzwierciedlaoby ono lepiej faktyczn rnorodno charakteryzujc spoeczno muzumask w RFN, nawet przy uwzgldnieniu niskiego stopnia jej zaangaowania w dziaalno instytucji i organizacji wyznaniowych.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Nr 45 / 2010 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M. Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl