Autor: prof. dr hab.

Zbigniew Mazur

Nowa Rada Fundacji Ucieczka, Wypdzenie, Pojednanie

Zgodnie z porozumieniem osignitym midzy rzdem federalnym a Bund der Vertriebenen frakcje CDU/CSU i FDP zoyy 20 kwietnia 2010 r wniosek w sprawie zmodyfikowania ustawy z 21 grudnia 2008 r. o ustanowieniu Fundacji Niemieckie Muzeum Historyczne, a dokadniej rzecz biorc tej czci wspomnianej ustawy, ktra dotyczya niesamodzielnej Fundacji Ucieczka, Wypdzenie, Pojednanie. W dniu 22 kwietnia 2010 r. odbyo si pierwsze czytanie nowelizacji ustawy; w dniu 20 maja przyjto j gosami wycznie frakcji chadeckiej i liberalnej. Dla porwnania ustawa grudniowa przesza gosami chadecji, socjaldemokratw i liberaw, zieloni wstrzymali si wtedy od gosu, lewica gosowaa przeciwko. Wyranie zaama si istniejcy uprzednio konsens chadekw i socjaldemokratw w sprawie Nr 44 / 2010 241010 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna Widocznego Znaku. Socjaldemokraci nie wycofali si z generalnego poparcia dla idei muzeum wypdzonych, ale sprzeciwili si nowelizacji ustawy w duchu ustpstw pod presj Bund der Vertriebenen. Zmiany wprowadzone do ustawy grudniowej byy nastpujce: 1. Rad Fundacji powouje Bundestag, a nie jak uprzednio rzd federalny; 2. Bundestag gosuje nad zblokowan list, a nie nad poszczeglnymi kandydatami; 3. Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki Skad Rady Fundacji zostaje zwikszony z 13 do 21 osb, skad naukowego koa doradcw z 9 do 15 osb; 4. Do Rady Fundacji czterech kandydatw wystawia Bundestag, po jednym ministerstwo spraw zagranicznych, ministerstwo spraw wewntrznych i penomocnik do spraw kultury

i mediw, po dwch koci ewangelicki, koci katolicki i Centralna Rada ydw w Niemczech, szeciu zgasza Bund der Vertriebenen; z urzdu czonkiem Rady jest zwyk wikszoci gosw. prezydent Fundacji Dom Historii Republiki Federalnej; 5. kadencja Rady trwa pi lat, decyzje zapadaj Rada Fundacji ma si ukonstytuowa 25 padziernika 2010 r. Sens nowelizacji sprowadza si do przesunicia w duej mierze odpowiedzialnoci za dziaalno Widocznego Znaku z rzdu federalnego do Bundestagu oraz wzmocnienia przedstawicielstwa Bund der Vertriebenen w Radzie Fundacji. Wszystko to za cen rezygnacji Eriki Steinbach z kandydowania do Rady Fundacji. Wspomniane debaty oraz wyniki gosowa w Bundestagu ujawniy rnice stanowisk midzy partiami rzdzcymi i opozycyjnymi. Opozycja bya zgodna w potpieniu ustpstw jakie rzd poczyni pod naciskiem Bund der Vertriebenen .Angelica Schwall-Dren (SPD) stwierdzia 22 kwietnia: U pocztkw przedoonego projektu zmiany ustawy jest skandal. Erice Steinbach udao si wywrze presj na koalicj rzdow (...) Unia i FDP negocjoway z Erik Steinbach jako przewodniczc Bund der Vertriebenen tak jakby BdV byo frakcj Bundestagu. A przecie chodzi tu w fundacj prawa publicznego, a nie o instytucj BdV. Podkrelano, e Fundacja Ucieczka Wypdzenie Pojednanie jest przedsiwziciem rzdowym a nie Bund der Vertriebenen, a tym bardziej osobicie przewodniczcej Eriki Steinbach. Z powszechn krytyk spotka si pomys gosowania na zblokowan list, a nie na poszczeglnych kandydatw. Nie bez racji ostrzegano, e zblokowana lista umoliwi to Bund der Vertriebenen wprowadzenie do Rady Fundacji osb, ktre nie gwarantuj rzeczywistego denia do pojednania z wschodnimi ssiadami, zwaszcza z Polsk. Opozycja zgodnie krytykowaa wzrost wpyww Bund der Vertriebenen w Radzie Fundacji (sze osb zamiast trzech). Procentowo wzrost ten by nieznaczny, ale w Radzie pojawi si zwarta i liczna grupa wypdzonych, praktycznie dominujca. Spord partii opozycyjnych najbardziej radykalne stanowisko zajmowaa Die Linke, ktra w ogle odrzucaa konsekwentnie pomys utworzenia Widocznego Znaku, odwoujc si do trzech

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

podstawowych argumentw wyoonych 22 kwietnia przez Lukrezi Jochimsen. Po pierwsze, lewica podwaaa sam koncepcje Widocznego Znaku, zadajc retoryczne pytanie, kto z kim ma si pojedna, poniewa pomys wewntrz niemieckiego pojednania jest nie do przyjcia w przypadku instytucji zajmujcej si pamici o drugiej wojnie wiatowej. Po drugie, lewica odrzucaa lokalizacj Widocznego Znaku w Berlinie, a wic miejscu skd wyszy wszystkie mordercze zbrodnie, ktre ostatecznie doprowadziy take do ucieczki i wypdzenia. Po trzecie, lewica kwestionowaa nadmierny zakres wpyww Bund der Vertriebenen w fundacji sponsorowanej przez rzd federalny. Niezalenie od tego Die Linke, podobnie jak Bndnis90/Die Grnen oraz SPD, ostro krytykowaa procedur gosowania na czonkw Rady Fundacji. Procedur t odrzucay wszystkie partie opozycyjne. Podczas debaty w Bundestagu 20 maja 2010 r. Wolfgang Thierse (SPD) protestowa przeciwko zwikszeniu przedstawicielstwa wypdzonych w Radzie Fundacji podkrelajc, e nie moe ona sta si przeduonym ramieniem Bund der Vertriebenen. Zwraca uwag na to, e skad Rada nie odzwierciedla politycznego spektrum w Niemczech i zagranic. Dlaczego tylko BdV jest reprezentowany w Radzie a nie rwnie inne stowarzyszenia i projekty, ktre od lat skutecznie pracuj na rzecz pojednania? Dlaczego w Radzie Fundacji nie ma przedstawicieli zagranicy i s oni tylko w naukowym kole doradczym, dlaczego nie ma tam rwnie przedstawiciela wsplnoty muzumaskiej? Projekt powinien mie wymiar europejski, a nie wycznie niemiecki, a tym bardzie nie powinien zosta zdominowany przez Bund der Vertriebenen. Do historycznej prawdy naley nie tylko punkt widzenia zawodowych wypdzonych, lecz rwnie perspektywa naszych europejskich ssiadw. Koncepcja staej wystawy powinna by przedyskutowana w gronie midzynarodowych ekspertw. Zieloni i Lewica domagali si wczenia do Rady przedstawicieli Sinti i Roma, rodowiska muzumaskiego, jak rwnie przedstawicieli narodw bakaskich, ktre zostay dotknite przymusowymi przesiedleniami.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Wydaje si jednak, e wci podstawowym problemem jest przede wszystkim caociowa koncepcja Widocznego Znaku. Przynajmniej deklaratywnie gwne partie zgadzaj si, e Fundacja powinna dziaa w duchu pojednania i e ucieczka i wypdzenie powinny by ukazane w historycznym kontekcie drugiej wojny wiatowej oraz narodowosocjalistycznej polityki ekspansji i eksterminacji. Jednake gdy przychodzi do omawiania szczegw rnice s ewidentne. Patrick Kurth (FDP) 22 kwietnia oczywicie zacz od niemieckiej winy i odpowiedzialnoci za wojn, ale szybko wrci do wtku dobrze znanego z propagandy wypdzonych. Zbrodni Niemcw nie pomniejszaj zbrodnie na Niemcach. I: zbrodnie Niemcw nie usprawiedliwiaj zbrodni na Niemcach. Nie powinnimy rwnoway zbrodni. Cierpienie i wina s zawsze indywidualne, przy czym holokaust i przestpstwa dyktatury nazistowskiej zajmuj szczeglne miejsce i musz takie miejsce nadal zajmowa. Ale rwnie wypdzenie caych warstw ludnoci ze stron rodzinnych byo win, ktrej nie mona zapomina i banalizowa. Pose ten 20 maja 2010 w Bundestagu raz jeszcze podkreli: Zbrodnie Niemcw nie bd mniejsze przez zbrodnie na Niemcach, i zbrodnie Niemcw nie usprawiedliwiaj zbrodni na Niemcach. Partie przede rzdzce oficjalnie opowiadaj si za wspprac Inaczej z ekspertami zagranicznymi, ale nie ulega wtpliwoci, e akcentuj wszystkim niemiecki charakter przedsiwzicia. opozycja, zwaszcza socjaldemokraci. Angelica Schwall-Dren (SPD) postulowaa 22 kwietnia 2010 r.: Fundacja musi w kocu przystpi do powanego dialogu z naszymi europejskimi ssiadami. Pilnie potrzebujemy dyskursu na wikszej temat transparencji. ukierunkowania Potrzebujemy fundacji oraz otwartego wystawy

i potrzebujemy powanie rozumianej wymiany zda o otwartych i krytycznych kwestiach. Musimy zada sobie pytanie, jak naley przedstawia relacje midzy wypdzeniami a holokaustem na tle drugiej wojny wiatowej. Musimy wyjani jak ma si pojednanie w zwizku z tematem wypdze. Musimy przesta mwi o stuleciu wypdze, poniewa w ten sposb relatywizujemy holokaust!. Claudia Roth (Bndnis90/Die Grnen) 22 kwietnia domagaa si rwnie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

gruntownego przemylenia koncepcji dziaania Fundacji, zwaszcza zastanowienia si czy w ogle jest ona w stanie speni zadanie pojednania ze wschodnimi ssiadami. Wolfgang Thierse (SPD) wrci do tego podstawowego problemu 20 maja w Bundestagu: Potrzebujemy w kocu projektu koncepcji wystawowej zasugujcego na dyskusj (...) Liczne sprawy pozostaj jak dotd niewyjanione. Co powinno by pokazane na wystawie? Jaka wiedz ma ona przekazywa? Czym ma si ta wystawa rni od innych wystaw na ten temat? Jakie historie wypdze maj by ukazane? Te kwestie powinny by przedyskutowane wsplnie z innymi, renomowanymi zagranicznymi historykami (...) Dyskusja o tym projekcie musi by prowadzona otwarcie i wsplnie z naszymi ssiadami. Niemiecka historia nie naley tylko do nas Niemcw. Jest sprawa europejsk. Wtek oglnej koncepcji oraz przesania Widocznego Znaku wci powraca w publicznej debacie najwyraniej w reakcji na szerzona przez wypdzonych tez o stuleciu wypdze i wyjtkowoci cierpie przesiedlonej ludnoci niemieckiej, cierpie otwarcie lub milczco porwnywanych z losem wymordowanej ludnoci ydowskiej. Wpywy Bund der Vertriebenen w Radzie Fundacji zapowiadaj forsowanie koncepcji wystawowej pozostajcej pod wpywem tradycyjnej propagandy wypdzonych. Wyjtkowo burzliwy przebieg miaa krtka debata 8 lipca poprzedzajca wybr czonkw Rady Fundacji. Dzie wczeniej frakcje CDU/CSU, SPD i FDP przedstawiy wspln list czonkw oraz ich zastpcw (czonkowie z ramienia chadecji: Klaus Brhmig, Stephan Mayer; socjaldemokratw Angelica Schwall-Dren, liberaw Lars Lindemann). Penomocnik do spraw kultury i mediw przedoy list pozostaych czonkw (oraz ich zastpcw): ministerstwo spraw zagranicznych Cornelia Pieper, ministerstwo spraw wewntrznych Gabriele Hauser, penomocnik do spraw kultury Bernd Neumann, koci ewangelicki Petra Bahr, Helge Klassohn, koci katolicki HansJochen Jaschke, Jrg Ler, Centralna Rada ydw Salomon Korn, Lala Ssskind. Bund der Vertriebenen przedstawi szeciu czonkw: Bernd Fabritius, Adolf Fetsch, Stephan Grigat, Alfred Herold, Christian Knauer, Albrecht Schlger oraz szeciu ich zastpcw: Bernhard Krastl,

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Sibylle Dreher, Michaela Hriberski, Oliver Dix, Arnold Tlg, Harmut Saenger. Do Rady Fundacji nie wydelegowano posw z frakcji Die Linke i Bndnis90/Die Grnen. Jak byo do przewidzenia zblokowana lista spotkaa si ponownie z ostr krytyk. Lukrezia Jochimsen (Die Linke) odrzucia ten tryb gosowania jako skrajnie niedemokratyczny. Przy takiej caociowej propozycji wola parlamentu dochodzi do gosu w niewystarczajcym stopniu lub zafaszowana. Ostatecznie moemy tylko powiedzie tak lub nie. To ubezwasnowolnia parlament. W imieniu frakcji zielonych Volker Beck rwnie odrzuci gosowanie nad zblokowan list, posanka SPD Angelica Schwall-Dren take skrytykowaa procedur, ale tym niemniej wezwaa do przyjcia proponowanej listy. Burz w Bundestagu wywoay dwie osoby wytypowane przez Bund der Vertriebenen na funkcj zastpcw czonka Rady Fundacji: Hartmuta Saengera i Arnolda Tlga. Angelica Schwall-Dren (SPD) zacytowaa wypowied Hartmuta Saengera o antypokojowej polityce pastwa polskiego po pierwszej wojnie wiatowej, jak rwnie militarystycznej polityce brytyjskiej w czasie drugiej wojny wiatowej (Dopiero Anglia uczynia wojn o Gdask wojn ogarniajca wiat, ktra potem przez przystpienie do wojny USA ze wzgldu na ich interesy na Pacyfiku przeksztacia si w wojn globaln). Przytoczya take wypowied Arnolda Tgla na temat robotnikw przymusowych, gdzie porwna zbrodnie hitlerowskie z traktowaniem niemieckich robotnikw po wojnie. W imieniu zielonych Volker Beck powoa si na wypowied Saengera, e w lecie 1939 r. wielkie mocarstwa chciay wojny, zwaszcza Polska, ktra dokonaa mobilizacji w marcu 1939. Beck skomentowa to krtko: a wic wynika z tego, e Polska zacza wojn, podczas gdy Niemcy tylko odpowiedziay na strzay! Arnold Tlg w wywiadzie radiowym dla Deutschlandfunk 3 sierpnia 2010 r. przyzna wprawdzie, e hitlerowskie Niemcy popeniay zbrodnie, ale doda od razu, e na Niemcach potem rwnie popeniono zbrodnie. Niemcy byy tylko w pierwszej linii odpowiedzialne za wybuch wojny; wojna umoliwia Polakom zrealizowanie starego planu wypdzenia ludnoci niemieckiej. Istnia

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

dugofalowy plan Polakw i czciowo Czechw, ju w 1848 chciano ustanowi lini Szczecin-Triest. I tak si to spotkao. Z jednej strony bya wojna Hitlera, ktra przyniosa tym krajom okropiestwa; z drugiej strony wysza ona naprzeciw polityce polskiej i czeskiej, spjrzmy na rzd emigracyjny w Londynie, ktry intensywnie si stara aeby dosta w swoje rce niemieckie ziemie wschodnie, a wic trzeba tu widzie rwnie win po drugiej stronie. Angelica Schwall-Dren powiedziaa na to: Wypdzeni bez wtpienia doznali wielkich cierpie. Wielu z nich angaowao si mimo to w pojednanie w pojednanie i wspprace. Wypowiedzi Tlga relatywizujce zbrodnie nazistowskie s jednak potnym policzkiem wymierzonym w naszych ssiadw, ktrych miliony pady ofiar nazistowskiego terroru. Centralna Rada ydw w Niemczech postanowia zawiesi czonkostwo w Radzie Fundacji w zwizku z zastrzeeniami do dwch delegowanych czonkw przez Bund der Vertriebenen, zaakceptowanych przez Bundestag. W specjalnym owiadczeniu penomocnik do spraw kultury i mediw Bernd Neumann wprawdzie odci si od wypowiedzi Tlga i Saengera, ale jednoczenie decyzj Rady ydw uzna za niesuszn, zapewniajc, i pluralistyczny skad Rady gwarantuje ujcie ucieczki i wypdzenia w XX wieku w historycznym kontekcie drugiej wojny wiatowej oraz narodowosocjalistycznej polityki ekspansji i eksterminacji. W dniu 29 wrzenia 2010 r. frakcja zielonych zoya wniosek domagajcy si odwoania Arnolda Tlga i Hartmuta Saengera z Rady Fundacji, jak rwnie zawieszenia prac Rady celem wyjanienia przez Bundestag, czy fundacja w obecnej postaci moe suy pojednaniu. z ssiadami. Frakcja zielonych ponowia danie zmiany skadu Rady celem uwzgldnienia wszystkich grup dotknitych ucieczk i wypdzeniem. (Sinti, Roma, ofiary przesiedle na Bakanach). I raz jeszcze zieloni zadali, aby zaprzesta procedury gosowania na zblokowan list. Historia powstania Centrum przeciwko Wypdzeniom lub Widocznego Znaku staje si coraz bardziej nudna i nuca. Wci powtarza si te same argumenty, wci ten sam konflikt o wpywy w muzeum wypdzonych i wci mniej lub bardziej wyrane denie do uczynienia z narodu niemieckiego ofiary. Mci si trwajca

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

dziesiciolecia gra polityczna polegajca na wspieraniu przez rzd federalny oraz partie chadeckie nacjonalistw z Bund der Vertriebenen. Dosza do tego dwuznaczna (a moe raczej jednoznaczna?) polityka koalicji chadecko-liberalnej i osobicie kanclerz Angeli Merkel. Nowelizacja ustawy grudniowej niczego tu nie rozwie i niczego nie zmieni. Bardzo wtpliwe, eby przygotowana koncepcja Widocznego Znaku oraz staej wystawy spotkaa si z szersz akceptacj nawet w samych Niemczech, a tym bardziej w Polsce. Wszystko zdaje si wskazywa na to, e jaowy spr wok Widocznego Znaku bdzie si toczy dalej.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Nr 44 / 2010 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M. Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl