Autor: dr Marta Goetz, dr Joanna Dobrowolska-Polak

2010 Europejski Rok Walki z Ubstwem i Wykluczeniem Spoecznym. Bieda w Polsce i Niemczech

W Unii Europejskiej co szsta osoba yje poniej granicy ubstwa. Wedug danych Komisji Europejskiej 17% ludnoci UE (85 mln) ma zbyt mae przychody, by finansowa swoje podstawowe potrzeby yciowe. Obszary biedy koncentruj si nie tylko w stygmatyzowanych postkomunistycznych modszych czonkach Unii, ale i w postrzeganych jako filary europejskiego dobrobytu pastwach UE-15. Wedug Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia (EU Statistics on Income and Living Condition EU SILC) przeprowadzonego przez Eurostat w 2008 r. Polska bya na rednim poziomie w UE pod wzgldem odsetka populacji zagroonego bied. 17% ludnoci yo na granicy biedy, tj. zarabiao mniej ni wynosi 60% mediany dochodw; w Niemczech wskanik ten wynosi 15%1. O ile jednak w Polsce granic biedy wyznacza poziom 3900 PPS2 (okoo 9,4 tys. z rocznie), o tyle w Niemczech 10600 PPS. Polska granica biedy bya trzeci najnisz spord pastw czonkowskich UE (po Rumunii 1.900 PPS i Bugarii), niemiecka sytuowaa si na szstym miejscu od gry (po Luksemburgu 16500 PPS, W. Brytanii, Holandii, Austrii i Irlandii)3. Europejska bieda, podobnie jak na caym wiecie, w najwikszym stopniu dotyka dzieci (0-17 lat) oraz osb starszych (65+). redni unijny

Nr 41 / 2010 160610 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Wedug ubstwa relatywnego, okrelajcego grup ludnoci bdc w najtrudniejszej sytuacji w pastwie, bez porwna kwotowych z innymi pastwami. Eurostat. Living conditions in 2008. 17% of EU27 population at risk of poverty.18.01.2010, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-18012010-AP/EN/318012010-AP-EN.PDF 2 PPS Purchasing Power Standards to Jednostka umoliwiajca porwnania midzynarodowe - wskanik parytetu siy nabywczej 3 Wszystkie dane w tekcie, jeli nie zaznaczono inczej, za EU-SILC, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/microdata/eu_silc

poziom zagroenia bied dzieci wynosi 20% (w Polsce 22%, w Niemczech 15%). Najwyszy jest w Rumunii 33%, a najniszy w Danii 9%. Procent osb starszych naraonych na ubstwo wynosi w caej UE 19% (w Polsce - 12%, w Niemczech 15%). Na czele listy znajduje si otwa 51%, na drugim jej kracu Wgry 4%. Tak drastycznie rozbiene wskaniki s efektem odmiennej polityki spoecznej pastw, a nieefektywna implementacja wytycznych zawartych w strategiach unijnych nie wpywa na spaszczenie tych rozbienoci. W porwnaniu z rozwijajcymi si pastwami Afryki, Karaibw i Pacyfiku problemy pastw unijnych s niewielkie. Wedug Banku wiatowego w 2009 r. 46 mln ludzi yo za mniej ni 1,25 dolara dziennie, a kolejne 53 mln dysponowao na dzie kwot 2 dolarw. Jednak zgodnie z badaniami Eurobarometru (27.10.2009) 73% Europejczykw uwaa, e bieda dotyka w ich kraju znaczn cz spoeczestwa, a 89% oczekuje od swoich rzdw podjcia szybkich dziaa wobec tego problemu. Zdaniem Vladimra pidla, komisarza do spraw spoecznych, wyniki te wykazuj, e Europejczycy s w peni wiadomi istnienia we wspczesnym spoeczestwie problemw ubstwa i wykluczenia spoecznego i oczekuj podjcia w reakcji na nie bardziej zdecydowanych dziaa. Cho wikszo osb uwaa, e gwna odpowiedzialno spoczywa na rzdzie krajowym, trzy czwarte oczekuje take od UE odegrania znaczcej roli. Wychodzc naprzeciw oczekiwaniom spoecznym, politycy unijni podejmuj rne dziaania na rzecz eliminacji ubstwa, szczeglnie za porednictwem Europejskiego Funduszu Spoecznego. Informacja o nich nie przedostaje si jednak do powszechnej wiadomoci spoecznej. W agendzie spoecznej na lata Walki 2005-2010 z Komisja i Europejska zaproponowaa nagonienie tych dziaa poprzez proklamowanie roku 2010 Europejskim
4

Rokiem

Ubstwem

Wykluczeniem

Spoecznym . Propozycja ta nieprzypadkowo zostaa zatwierdzona przez Parlament Europejski i Rad w 2008 r.5 W tyme roku efekty globalnego kryzysu ekonomicznego szczeglnie silnie odbiy si na najbiedniejszych czonkach europejskich spoeczestw6.

We wczeniejszych latach proklamowano: Europejski Rok Mobilnoci Pracownikw (2006), Europejski Rok Rwnych Szans dla Wszystkich (2007) oraz Europejski Rok Dialogu Midzykulturowego (2008). 5 Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej, L 298, 7.11.2008. 6 W dugiej perspektywie dziaanie europejskich technokratw jest jednak motywowane nie tylko chci polepszenia sytuacji ekonomicznej najbiedniejszych

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Biecy Europejski Rok Walki z Ubstwem i Wykluczeniem Spoecznym ma przede wszystkim zwikszy wiadomo mieszkacw Unii Europejskiej o skali ubstwa na kontynencie i uwraliwi ich na los drugiego czowieka; uwiadomi powszechno zagroenia ubstwem i zminimalizowa negatywny stereotyp osb biednych. Zaoone w projekcie Roku uznanie praw7 ma przyczyni si do Upenego uczestnictwa [osb ubogich przyp. aut.] w yciu spoeczestwa. Odpowiedzialnoci za pozytywny efekt realizacji tego celu obarczeni zostali wszyscy, zarwno aktorzy pastwowi (rzdowi i samorzdowi), jak i pozarzdowi (tak organizacje, jak i obywatele, dziki obchodom Roku bardziej wiadomi koniecznoci dziaania). Europejski Rok bdzie propagowa spoeczestwo wspierajce i rozwijajce jako ycia, w ktrym obywatele przejm znaczn odpowiedzialno za los gorzej sytuowanych, przede wszystkim poprzez urzeczywistnianie solidarnoci midzy- (dziaania na rzecz najbardziej zagroonych ubstwem: osb 65+ oraz dzieci) oraz wewntrzpokoleniowej. Promocj tych dziaa maj prowadzi obok instytucji rwnie spoeczni ambasadorzy8. Polski Krajowy Program Wdraania Europejskiego Roku Walki z Ubstwem i Wykluczeniem Spoecznym 2010 r. oraz niemiecki Mit neuem Mut. Nationale Strategie fr Deutschland zur Umsetzung des Europischen Jahres 2010 gegen Armut und soziale Ausgrenzung opieraj si na wytycznych unijnych (Europejski Rok Walki z Ubstwem i Wykluczeniem Spoecznym (2010). Strategiczny dokument ramowy. Priorytety i wytyczne dla dziaa w ramach Europejskiego Roku 2010, dokument KE z 1.12.2008), powielajc ww. cele i przede wszystkim promujc dziaania informacyjno-medialne o skali zagroenia ubstwem i wykluczeniem spoecznym. Skala zagroenia ubstwem relatywnym w Polsce w latach 20052008 zmalaa z 21 do 17% (przy realnym wzrocie dochodw ludnoci), jednak wskanik wzrsby automatycznie do poziomu 25%, gdyby zlikwidowa wszystkie wiadczenia socjalne (transfery socjalne inne ni

grup spoecznych, ale rwnie wol zrealizowania ekonomicznych strategii zakadajcych popraw konkurencyjnoci i siy gospodarczej UE na globalnym rynku. 7 Europejski Rok Walki z Ubstwem i Wykluczeniem Spoecznym (2010). Strategiczny dokument ramowy. Priorytety i wytyczne dla dziaa w ramach Europejskiego Roku 2010, Dokument Komisji Europejskiej, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Spoecznych i Rwnoci Szans z 1.12.2008. 8 W Polsce s to m.in.: Jolanta Fajkowska, Emilian Kamiski, Jan Mela i Patricia Kazadi, a w Niemczech m.in.: Reinhold Beckmann, Dieter Pfaff, Imke Duplitzer i Julitta Mnch.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

emerytury), ktre otrzymuj rodziny. Szczeglnie pogorszyaby si sytuacja dzieci zagroenie bied wrd osb poniej 18. roku ycia wzrosoby do 33% (w grupie 65+ wyniosoby 15 %). Naley rwnoczenie zauway, e wsparcie socjalne w Polsce obejmuje tylko te osoby, ktre osigaj dochd poniej granicy ubstwa ustawowego (a nie relatywnego bdcego podstaw bada Eurostatu). Granica ta w 2009 r. wynosia 75% puapu ubstwa relatywnego. Dochody na poziomie niszym ni ustawowa granica ubstwa osiga 8,3% ludnoci, a poniej ubstwa skrajnego yje 7% obywateli9. Wymowny dla okrelenia poczucia biedy w Polsce jest wskanik deprywacji materialnej10, ktry w Polsce wynosi 32% (co oznacza prawie podwjn warto wskanika dla caej UE, wynoszcego 17%). Co piaty Polak nie je penowartociowych posikw (21%, rednia UE 9%), rwnie co pity nie ogrzewa mieszkania odpowiednio do potrzeb (20%, rednia UE 10%), a 6 na 10 nie sta na tygodniowy wyjazd wakacyjny raz w roku (63%). Jedynie co trzeci (28%) deklaruje, e nie jest dotknity adnym z symptomw ubstwa. Dua polaryzacja zagroenia bied jest widoczna pomidzy miejskimi aglomeracjami (11,8% ubstwa relatywnego i 3,5% skrajnego) a obszarami wiejskimi, gdzie zagroenie bied jest trzykrotnie wiksze (odpowiednio: 26,1% i 9,2%). Zagroenie bied ronie proporcjonalnie do liczby dzieci. 49,2% maestw z co najmniej czwrk dzieci ma dochody poniej granicy ubstwa relatywnego, a 21% poniej ubstwa skrajnego. Wrd rodzin z dwjk dzieci wskaniki te wynosz 14,7% i 4,2%, a z jednym 7,3% i 2%. W najlepszej sytuacji s maestwa bezdzietne (6%

Puap ubstwa relatywnego w 2009 r. wynosi w Polsce 633 z miesicznie dla gospodarstw jednoosobowych i 1706 z dla rodziny (2+2); ubstwa ustawowego odpowiednio 477 z i 1404 z, a ubstwa skrajnego, okrelanego te jako mimimalny poziom egzystencji (pozwalajcy przey unikajc biologicznego wyniszczenia) wynosi 443 i 1196 z. Raport GUS: Ubstwo w Polsce. Zasig ubstwa w Polsce w 2009 r. na podstawie wynikw badania budetw domowych, d 2010, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_8292_PLK_HTML.htm 10 Na wskanik deprywacji materialnej skada si 9 symptomw ubstwa deklarowanego braku rodkw finansowych na zakup podstawowych dbr/realizacj potrzeb: posiki z misa lub ryb co drugi dzie, ogrzewanie mieszkania odpowiednio do potrzeb, pokrycie niespodziewanego wydatku (w Polsce w wysokoci 784 z), tygodniowy wyjazd rodziny na wypoczynek wakacyjny raz w roku, opacenie rachunkw i rat kredytw, kupno samochodu, telewizora kolorowego, pralki i telefonu. Obecno w gospodarstwie domowym trzech z powyszych sygnalizuje deprywacj.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

i 1,5%), ich kondycja finansowa jest silniejsza anieli gospodarstw jednoosobowych (7,2% i 2,1%)11. Podobnie jak w innych pastwach, take w Polsce, zagroenie ubstwem ulega znacznemu terytorialnemu zrnicowaniu, wahajc si zalenie od regionu od 12 do 28%. Najwysz warto osiga w wojewdztwach poudniowo-wschodnich: lubelskim (28%), podkarpackim (26%) i witokrzyskim (24%). Najnisz w wojewdztwach: mazowieckim (12 %), lskim (13%), dolnolskim i maopolskim (po 15%). Jednoczenie silnie zrnicowane s wartoci wskanikw skadajcych si na miar deprywacji materialnej. Co trzecia osoba w woj. podkarpackim nie je misa lub ryby minimum co dwa dni (31%), a w woj. lubelskim, lubuskim, maopolskim, witokrzyskim i warmisko-mazurskim co czwarta (odpowiednio: 27%, 27%, 25%, 26% i 25%). Najlepsza sytuacja pod tym wzgldem panuje w woj. podlaskim, gdzie penowartociowych posikw nie jada co dziesita osoba (12%). Przy czym co jest zastanawiajce - w wojewdztwach: podlaskim, lubelskim i witokrzyskim zblione s puapy ubstwa skrajnego (powyej 8%). Uwag na konieczno uwzgldnienia aspektu przestrzennego ubstwa zwraca rwnie niemiecka inicjatywa Das Projekt Armutsatlas12. Operujc kategoriami podziau terytorialno-administracyjnego obnaa ona niesatysfakcjonujcy rozwj RFN jeszcze przed nadejciem kryzysu finansowego 2008-2009. Ponad 20 lat po zjednoczeniu w Niemczech wci z pogbia si rozwarstwienie spoeczne. Wedug si raportu pomoc jest nazywanego Regionalnym atlasem biedy przygotowanym przez jedn najwikszych
13

niemieckich co pity

organizacji

zajmujcych NRD

najuboszymi,

mieszkaniec

byej

zagroony

ubstwem . Nowym krajom zwizkowym grozi wrcz wpadnicie w zaklty krg biedy. Opracowanie posuguje si mapami, uwidaczniajc wystpujce wewntrz Niemiec zrnicowanie i wizualizujc regiony biedy. Prezentowane w ramach projektu Armutsatlas badania wykorzystuj metod ankiet spisu powszechnego mikrocenzusu (Mikrozensus), ktre dostarczaj istotnych informacji na temat ekonomicznej i spoecznej

11

Raport GUS: Ubstwo w Polsce, op. cit. Das Armutsatlas, Der Paritaetische Gesamtverband, Berlin 1 Mai 2009. 13 Szokujcy raport: Rozwarstwienie spoeczne w Niemczech, na www.biznes.onet.pl pozyskane 18.05.2009.
12

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

sytuacji niemieckich gospodarstw domowych. Dla celw analizy jako podstawow jednostk geograficzn przyjto grup okrgw (zusammengefasste Kreise), czyli regiony porzdku przestrzennego (Raumordnungsregionen), a bied zdefiniowano posugujc si kategori ubstwa relatywnego, co oznacza w Niemczech dochody nisze ni 764 euro14. Tak przyjte kryteria obejmujcej i zastosowane wszystkie metody landy pozwoliy wcznie na wyodrbnienie trzech czci Niemiec: wschodniej, nowe z Berlinem. W najuboszym kraju zwizkowym MeklemburgiiPomorzu Przednim prawie 25% mieszkacw yje w ubstwie, podobnie w Saksonii i Saksonii-Anhalt. poudniowej, gdzie znajduje si tzw. biegun zamonoci Badenia- Wirtembergia i Bawaria, gdzie skala biedy wynosi okoo 10-11%, oraz Hesja. pnocno-zachodniej, w skad ktrej wchodz Szlezwik-Holsztyn, Hamburg, Dolna Saksonia, Brema, Nadrenia Pnocna Westfalia, Nadrenia Palatynat oraz Kraj Saary. Odsetek ubogich w regionach waha si od 7,4% w Szwarcwaldzie do 27% na Pomorzu Przednim15. Dla caych wschodnich Niemiec wynosi rednio 19,5%, dla zachodnich 12,9%, rednia dla RFN to 14%. Rnica na korzy starych landw jest widoczna dla wszystkich grup wiekowych. Konkludujc autorzy raportu wskazuj, e jego wyniki jednoznacznie potwierdzaj jak gboko rozwarstwionym, tak spoecznie jak i regionalnie, pastwem s Niemcy, a 20 lat po upadku muru mona mwi nie o dwch, ale trzech czciach kraju. Take w ocenie Niemieckiego Urzdu Statystycznego, cho ryzyko ubstwa relatywnego w kraju spado, nadal utrzymuj si znaczne rnice pomidzy poszczeglnymi landami16. Wszystkie pi nowych krajw zwizkowych cznie z Berlinem wykazuje okoo 10% ryzyko wpadnicia w bied osb aktywnych zawodowo (Armutsrisiko der Erwerbsttigen), znacznie wysze anieli notowane dla zachodnich Niemiec (5,3%). Najniszym ryzykiem obarczeni s mieszkacy Bawarii
14 15

Ibidem. RP Online strona internetowa www.rp-online.de/public/article/wirtschaft/news pozyskane 18.05.2009. 16 Wo das Armutrisiko am groessten ist?, Mikrozensus 2008 / Statistisches Bundesamt, Handelsblatt, 20.08.2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

(4%), Badenii-Wirtembergii (4,1%) i Hesji (4,2%). W Hamburgu wynosi ono 5,5%, 5,9% w Nadrenii-Pnocnej Westfalii, tyle ile w SzlezwikuHolsztynie, 6,2% w Nadrenii Palatynacie, 6,7% w Dolnej Saksonii i 7,1% w Kraju Saary. Drastycznie pogorszya si sytuacja stolicy, o ile przed 10 laty w Berlinie ryzyko biedy oceniano na 4,8%, to w 2008 r. wskanik ten wzrs do 8,3%. Nieco mniej pogorszya si w ostatnim dziesicioleciu sytuacja Brandenburgii, gdzie ryzyko biedy wzroso do 8,8% z 7,1% w 1998 r.. Jednak najwiksze pogorszenie sytuacji odczuli mieszkacy Bremy, gdzie zaobserwowano najsilniejszy wzrost ryzyka biedy z 3,8% w 1998 r. do 9,2% w 2008 r. Pitk najbardziej zagroonych bied krajw federacji, w caoci skadajc si z landw byej NRD zamyka Turyngia z poziomem 9,8%, kolejne s Saksonia 10,4% i Saksonia-Anhalt 11,6%. Krajem, ktrego mieszkacy najbardziej naraeni s na bied jest Meklemburgia-Pomorze Przednie (12,3%). Oglnie w porwnaniu z 1998 r. ryzyko biedy wzroso w caych Niemczech z 4,6% do 6,2%, w czci zachodniej z 4,1% do 5,3%, we wschodniej z 6,7% do 10%. Dane opublikowane w 2009 r. wskazuj na wci utrzymujce si dysproporcje17. Podczas gdy w czci zachodniej ryzykiem ubstwa zagroony jest prawie co 8 obywatel (13,1%), to na wschodzie a co 5 (19,5%). Najwikszy odsetek populacji zagroonej ubstwem znajduje si we wschodnioniemieckiej Meklemburgii-Pomorzu Przednim 24%, a najniszy tylko 10,2% w bogatej Badenii-Wirtembergii i 10,8% w Bawarii. Wedug najnowszego rankingu Fundacji Bertelsmanna (2010), to stolica kraju ma najwysze ryzyko biedy co pity mieszkaniec Berlina zdany jest na pomoc pastwa18. Liczne, przygotowane z okazji dwudziestolecia zjednoczenia analizy wskazuj, e Wschodnie Niemcy osigny 80% poziomu zachodnioniemieckiego PKB na osob aktywn zawodowo19. Jednoczenie notuj niszy stopie zrnicowania pod wzgldem dochodu rozporzdzalnego per capita. Warto minimalna w nowych krajach zwizkowych to 13.076 euro, maksymalna 16879 euro, co daje relacj maksimum do minimum na poziomie 129,1% podczas gdy

17

Armutsgefhrdung. Groe Kluft zwischen den Bundeslndern, Wirtschaftwoche, 15.12.2009. 18 Schere zwischen Arm und Reich dramatisch gespreizt , Wirtschaftwoche, 19.01.2010. 19 J. Ragnitz, Angleichung der Lebensverhltnisse in Ostdeutschland: Eine regional differenzierte Analyse, Ifo Dresden berichtet nr 4/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

w zachodnich Niemczech wynosi ona 187,9% (minimum = 14.874 euro, maksimum = 27.952 euro). Strukturalne deficyty (strukturelle Defizite) uwaa J. Ragnitz za gwn przyczyn utrzymujcych si rnic midzy wschodni i zachodni czci kraju20. Zalicza do nich brak przedsibiorstw tworzcych w acuchu gospodarczym najwysz warto dodan, niskie wyniki w obszarze dziaalnoci badawczo-rozwojowej czy dominacj firm z sektora niskiej produktywnoci elementy bdce wyrazem pewnej zawodnoci rynku nieoptymalnej alokacji zasobw. Jak argumentuje J. Ragnitz, odbudow Wschodu (Aufbau Ost) w zasadzie sprowadzi mona do wyrwnywania warunkw ycia midzy regionami (Angleichung der Lebensverhltnisse) do czynienia tych wschodnich bardziej atrakcyjnymi. Jak postuluje Komisja Europejska, celem Europejskiego Roku Walki z Ubstwem i Wykluczeniem Spoecznym (2010) bdzie oddanie gosu osobom na co dzie ich dowiadczajcym. adnego pastwa, nawet tak zamonego jak Niemcy, nie sta na ignorowanie ubstwa i skrajnej biedy. Czonkowie grup pozostajcych na marginesie rynku pracy lub cakiem z niego wykluczonych, stygmatyzowani spoecznie, przenosz swj status finansowy i spoeczny na kolejne pokolenia, co w duszej perspektywie nie przyczynia si do poprawy unijnej konkurencyjnoci, efektywnoci i innowacyjnoci. Ministrowie ds. spoecznych pastw unijnych uzgodnili 14 czerwca br. w Brukseli ograniczenie do roku 2020 liczby osb biednych o minimum 15 %. Strategia Europa 2020 ma by przyjta na najbliszym szczycie szefw pastw i rzdw w Brukseli 17 czerwca 2010 r.

20

Ibidem.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Nr 41 / 2010 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M.Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl