Autor: dr Krzysztof Malinowski, doc. dr hab.

Zbigniew Mazur, dr Piotr Kubiak

Polityka zagraniczna koalicji CDU/CSU-FDP

Uwagi wstpne Utworzenie nowej koalicji rzdzcej w Niemczech jesieni 2009 r. daje asumpt do postawienia pytania o program jej polityki zagranicznej, a waciwie o to, w jakim zakresie potwierdzi ona zamiar kontynuacji dotychczasowej polityki, i czy wprowadzi elementy zmian. Programy wyborcze CDU/CSU (Wir haben die Kraft gemeinsam fr unser Land. Regierungsprogramm 20092013 z 28 czerwca 2009), FDP: Die Mitte strken. Deutschlandprogramm der Freien Demokratischen Partei (15-17

Nr 30 / 2009 250110 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut NaukowoBadawczy, Pozna

maja 2009) oraz ukad koalicyjny midzy CDU, CSU i FDP Wachstum. Bildung. Zusammenhalt. Der Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU und FDP (26 padziernika 2009)

wyznaczajcy kierunki dziaania nowej koalicji rzdzcej, jak i expos dotyczce polityki rzdu wraz z odnon debat parlamentarn mog suy za podstaw do prognozy przyszej polityki zagranicznej tylko w ograniczonym stopniu (w dokumentach tych powicono polityce zagranicznej znacznie mniej miejsca ni problemom wewntrznym). Podobnie analiza celw deklarowanych

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

przez poszczeglnych aktorw koalicji rzdzcej odpowiedzialnych za polityk zagraniczn, jak rwnie ukadu si w koalicji pozwala sobie wyrobi pogld jedynie o sferze intencjonalno-koncepcyjnej

bd z

moliwych

preferencjach. zewntrznymi, a

Dopiero zwaszcza

zestawienie dynamik

uwarunkowaniami

stosunkw midzynarodowych, umoliwia szersze spojrzenie i ewentualne prognozy co do przyszych wariantw niemieckiej polityki zagranicznej. Cele nowej koalicji naley interpretowa w kontekcie przywizania do podstawowych kanonw niemieckiej polityki zagranicznej. Ten punkt wyjcia jest oczywisty i podzielany przez og obserwatorw, cho moe niekiedy sprzyja bagatelizowaniu ewentualnych elementw zmian.

Konkluzje Wymienione dokumenty odzwierciedlaj kilka wanych tendencji w niemieckiej polityce zagranicznej, potwierdzajcych jej przywizanie do kontynuacji, historyczne azymuty i stae dylematy. (1) Koalicja CDU/CSU-FDP bdzie realizowaa

dotychczasowe strategiczne zaoenia w najwaniejszych obszarach polityki zagranicznej RFN. Zarwno dobre relacje z USA, jak i integracja europejska oraz bliska wsppraca z Francj konstytuuj stabilne osadzenie midzynarodowe Niemiec i jednoczenie zapewniaj rozszerzanie si ich wpyww i zakresu wspdecydowania w kluczowych sprawach midzynarodowych. Im cilej Niemcy uzgadniaj agend z USA, tym atwiej osigaj swoje cele i tym wiksze ich znaczenie w Europie; im efektywniejsza UE, tym wicej do powiedzenia maj one w relacjach transatlantyckich. (2) Koalicja CDU/CSU-FDP deklaruje kontynuowanie stara

o zwikszenie znaczenia RFN w polityce midzynarodowej w kilku jej emanacjach: w roli partnera administracji prezydenta Obamy w sprawach bezpieczestwa midzynarodowego (Bliski Wschd, Iran, Afganistan)i odnonie do wiatowego kryzysu gospodarczego i problemw globalizacji;w roli siy napdowej i przywdcy Unii Europejskiej, dcego do nadania jej w wiecie znaczenia

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

rwnorzdnego orodka siy, oraz w stosunkach z Rosj jako reprezentanta UE i najwaniejszego jej partnera. (3) U podoa tych rl ley oglny projekt tosamociowy

zjednoczonych Niemiec, uwaajcych si za zwornik zachodniego systemu (w wymiarze transatlantyckim i integracji europejskiej), a jednoczenie za liberalne i koncyliacyjne mocarstwo zarwno o regionalnym, jak i globalnym zasigu interesw, odpowiedzialne za ksztatowanie midzynarodowych stosunkw gospodarczych, pomoc rozwojow, ochron klimatu oraz szerzenie demokracji i idei dobrych rzdw. Dla tosamoci Republiki Berliskiej istotne s wic pozytywne intencje midzynarodowe i aktywna postawa w rozwizywaniu problemw wspczesnoci. (4) Nowe akcenty w sferze deklaratoryjnej (postulat

rozbrojenia nuklearnego, partnerskie traktowanie mniejszych pastw UE, rozwijanie stosunkw z Polsk) wynikaj, po pierwsze z intencji wyartykuowania wasnego oryginalnego profilu przez ich autora, czyli ministra spraw zagranicznych Guido Westerwellego i FDP, po drugie na og s aprobowane przez chadecj i kanclerz Angel Merkel, bo w duej mierze wpisuj si w now multilateraln konstelacj w stosunkach transatlantyckich czy nowy rozdzia integracji europejskiej. Czciowo jednak mog nie mieci si w profilu ideowym chadecji, podkrelajcej fundamentalny z RFN). (5) W sferze bezpieczestwa midzynarodowego wobec charakter stosunkw z USA (postulat Westerwellego w sprawie wycofania amerykaskiej broni nuklearnej

kryzysw i konfliktw polityk Niemiec nadal bdzie cechowa strukturalny dylemat midzy z jednej strony aspirowaniem do objcia wspprzywdczej roli w zachodnim sojuszu, powizanej z sojuszniczym multilateralizmem a z drugiej - kulturowo zakorzenionym ostronym nastawieniem do polityki z pozycji siy, uycia siy militarnej i wojny jako takiej oraz preferowaniem rozwizywania kryzysw midzynarodowych na drodze koncyliacji.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

(6)

Program polityki zagranicznej koalicji CDU/CSU-FDP Korzystne mog okaza si podejcie do stosunkw

otwiera pewne nowe moliwoci i pola, ale take wyzwania w stosunkach polsko-niemieckich. w przyszoci jej afirmatywne

transatlantyckich i ch wsppracowania z administracj USA, i - przede wszystkim pomys dokooptowania do niemiecko francuskiego motoru w ramach UE partnerstw z mniejszymi i rednimi pastwami. Szanse kryj si w propozycji ustanowienia specjalnego partnerstwa z Polsk w kontekcie unijnym i to zarwno bilateralnie, jak i w Trjkcie Weimarskim. Jest oczywiste, e bdzie to wymaga od polskiej strony wyegzekwowania tych zapowiedzi nowej koalicji poprzez sformuowanie i przedoenie konkretnych propozycji pogbienia dialogu i wsppracy. Newralgiczne z polskiego punktu widzenia obszary weryfikacji chadecko-liberalnej oferty to sprawa budetu unijnego na lata 2014 - 2020, bezpieczestwo energetyczne w UE i intensyfikacja Partnerstwa dotyczy Wschodniego. Inne na polskie postulaty powinny jak wspdziaania rzecz prymatu NATO,

i komplementarnoci projektu Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony (np. poprzez dokoczenie planw ewentualnociowych w NATO, rozszerzenie porozumienia Berlin Plus, wydzielenie w NATO struktury planistyczno-dowdczej dla ESDP), przekonania RFN do amerykaskiego pomysu obrony przeciwrakietowej z udziaem Polski, bliszych konsultacji w sprawie stosunkw z Rosj, a w tym na przykad zapatrywa rzdu CDU/CSU-FDP odnonie do rosyjskiego pomysu tworzenia oglnoeuropejskiej architektury bezpieczestwa.

Wybory i ich konsekwencje Zmiana ukadu si Rezultaty wyborw do Bundestagu z 27 wrzenia 2009 r. zasadniczo odpowiaday sondaom przedwyborczym. CDU/CSU uzyskaa nieco mniej gosw ni w wyborach z 2005 r., lecz utrzymaa pozycj najsilniejszego stronnictwa. SPD stracia a 11,2

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

punktw procentowych gosw i uzyskaa najgorszy wynik w historii RFN. Partie chadeckie wraz z FDP uzyskay wikszo w Bundestagu i zgodnie z oczekiwaniami utworzyy nowy rzd. Koalicja ta ma take wikszo w Bundesracie. FDP okazaa si prawdziwym triumfatorem. Uzyskaa swj najlepszy wynik w historii i po 11 latach powrcia do rzdu. Rwnie Lewica i Zieloni odnotowali wyrany wzrost poparcia. Widoczne wzmocnienie partii rednich nastpio kosztem obu wielkich partii masowych. Najnisza frekwencja wyborcza w dziejach RFN (70,8%, blisko 7 p.p. mniej ni w 2005 r.) uwidocznia spadek zaufania spoecznego do partii politycznych, szczeglnie duych partii oglnospoecznych, czyli CDU/CSU i SPD. Uzyskay one jedynie 56,8% gosw, gdy w 2005 r. - 69,4% gosw. Nie bez znaczenia by tutaj oglnowiatowy kryzys gospodarczy, ktrego skutki Niemcy odczuli najbardziej w ostatnich miesicach rzdw wielkiej koalicji, jak rwnie spory wewntrz samej koalicji. Rnice regionalne Wybory pokazay wyrane rnice pomidzy Wschodem a Zachodem Niemiec. W zachodnich krajach federacji zwyciya koalicja CDU/CSU-FDP, co przesdzio o zwycistwie tej koalicji w ogle, a we wschodnich znacznie wiksze poparcie uzyskay partie lewicowe, szczeglnie Lewica. Jednak SPD poniosa druzgocc klsk na obszarze byej NRD, gdzie utracia na rzecz Lewicy pozycj najsilniejszej partii lewicowej. Na utrzymujce si rnice pomidzy zachodnimi i wschodnimi krajami federacji wskazuj m.in. znaczne rnice we frekwencji wyborczej: Zachd 72,2% - Wschd 64,7%, jak preferencje wyborcze. Przemiany w systemie partyjnym Wybory ugruntoway system piciu partii parlamentarnych. Partia Lewica umocnia swoj pozycj. Z drugiej strony mona mwi o perspektywie przywrcenia istniejcego praktycznie od lat osiemdziesitych systemu dwublokowego. Blok mieszczaski nadal tworz CDU/CSU i FDP, a dotychczasowy blok lewicowy (SPDrwnie znacznie odmienne

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Zieloni) moe zosta poszerzony o Lewic. Moliwo takiego rozwizania wydaje si bardzo prawdopodobna, gdy wszystkie trzy ugrupowania znalazy si w opozycji, co otwiera drog do ich dalszej wsppracy. Koalicja Koalicja CDU/CSU-FDP na pierwszy rzut oka wydaje si spjna. Oba ugrupowania wielokrotnie tworzyy koalicje na szczeblu federalnym i krajowym. Programowo obie partie s bliskie sobie. Naley zauway zmian proporcji wewntrz samej koalicji. Dotychczas liberaowie byli na og dodatkiem dla chadekw, swego rodzaju uzupenieniem niezbdnym dla osignicia wikszoci w parlamencie. Tym razem pozycja FDP w rzdzie jest znacznie silniejsza. CDU/CSU musi si liczy z gosem FDP szczeglnie w jej domenach: polityce gospodarczej i zagranicznej. FDP nie bdzie ulegym partnerem wobec chadecji. Z drugiej strony stanowisko rzdu CDU/CSU-FDP bdzie w wielu kwestiach bardziej spjne, anieli stanowisko rzdu wielkiej koalicji. Najwikszym wyzwaniem dla tandemu Merkel/Westerwelle bdzie przezwycienie inercji spoeczestwa i przekonanie go do zmian. Dziaania rzdu bd do utrudnione z uwagi na czste wybory krajowe, ktre mog blokowa koalicj przed przeprowadzeniem reform, koniecznych dla zrwnowaenia budetu i wprowadzenia niszych podatkw, lecz zarazem wywoujcych ograniczenia w sferze socjalnej. Opozycja Socjaldemokraci ponieli najwiksze straty; zepchnici do opozycji i stracili pozycj najsilniejszej partii lewicowej we wschodnich krajach federacji. Wybory stay si rwnie osobist klsk Franka Waltera Steinmeiera i rodowiska bliskich wsppracownikw Gerharda Schrdera. SPD poniosa najwiksze koszty wsplnych rzdw z chadecj. W efekcie znaczna cz dotychczasowych jej zwolennikw popara Lewic. W samej partii od kilku lat toczy si ostra rywalizacja pomidzy lewym jej skrzydem

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

a umiarkowanymi zwolennikami dawnego schrderowskiego kursu. Pogrona w kryzysie SPD bdzie si staraa przej na forum Bundestagu rol gwnego krytyka nowego rzdu, aby odzyska dawn pozycj. Z drugiej strony nieuniknione wydaje si rozstrzygnicie stosunku do Lewicy. Wsppraca midzy obydwiema partiami jest moliwa. Moe to oznacza zwrot SPD w lewo. Lewica bdzie drugim najsilniejszym ugrupowaniem opozycyjnym. Jej ostoj s wschodnie kraje federacji, gdzie wystpuje najwiksze niezadowolenie spoeczne (m.in. ze wzgldu na wysokie bezrobocie, nisze ni na zachodzie pace) i podatno na postulaty zwikszenia interwencjonizmu pastwowego. Zblienie po lewej stronie sceny politycznej spowoduje, e opozycja w Bundestagu 17. kadencji bdzie bardzo silna. Bdzie ona znacznie bardziej jednolita z uwagi na swj lewicowy charakter Wykrystalizowanie a lewicow opozycj. CDU/CSU i FDP starzy i nowi aktorzy w polityce zagranicznej Angela Merkel W odrnieniu od wielkiej koalicji, tym razem koalicja nie zostaa narzucona przywdczyni chadecji i jest formowana przez kanclerz Merkel na podstawie wasnego wiadomego wyboru i okoliczno ta na pewno doda jej pewnoci siebie w dziaaniach na scenie wewntrznej i midzynarodowej. Dominacja kanclerz Merkel w sferze polityki zagranicznej jest nie do podwaenia, poniewa w czasie pierwszej kadencji miaa mono zaprezentowania si na arenie midzynarodowej jako jeden z wanych przywdcw Zachodu. Moe to sprzyja umocnieniu jej pozycji na arenie wewntrznej. Kanclerz Merkel bdzie staraa si prowadzi bezkolizyjn wspprac z nowym ministrem spraw zagranicznych Guido Westerwellem, zachowujc przy tym jednak kontrol nad priorytetowymi sprawami. si dwublokowej konstelacji sugeruje zaostrzenie dyskursu politycznego pomidzy rzdem i koalicj

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Guido Westerwelle Stanowisko Westerwellego w wielu sprawach polityki zagranicznej nie byo dotd tak dobrze znane jak stanowisko kanclerz Merkel. Minister spraw zagranicznych zapowiada, e w razie koniecznoci bdzie prowadzi konsultacje z byym ministrem spraw zagranicznych Hansem-Dietrichem Genscherem. Na razie trudno oceni, w jakim zakresie postulaty FDP zawarte w ukadzie koalicyjnym i expos, su profilowaniu si nowego ministra spraw zagranicznych i jednoczenie maj wiadczy o autorskim wkadzie FDP do programu polityki nowej koalicji, a w jakim stopniu zostan rozwinite operacyjnie. Jakiekolwiek pomysy nie formuowaby Westerwelle, i tak nie byby w stanie stworzy w rzdzie orodka narzucajcego kierunek dziaania i skutecznie konkurujcego o wpywy w sferze midzynarodowej z kanclerz i jej urzdem. Prawdopodobnie moe liczy na innego polityka FDP, Dirka Niebela, ktry stan na czele ministerstwa rozwoju. Wpywy tego resortu maj wzrasta ze wzgldu rosnce znaczenie cywilnych aspektw spr polityki midzy bezpieczestwa FDP a (co zadeklarowano w ukadzie koalicyjnym). Ju pierwszy powany spr wewntrzkoalicyjny chadecj o obsad miejsca w radzie fundacji Ucieczka Wypdzenie Pojednanie, w razie przeforsowania swojej linii przez Westerwellego i FDP, lub ich fiaska, moe ukaza rzeczywiste moliwoci oddziaywania FDP na polityk zagraniczn rzdu. Karl-Theodor zu Guttenberg Mianowanie na stanowisko ministra obrony K.-T. zu Guttenberga potwierdza fundamentalne znaczenie stosunkw niemiecko-amerykaskich dla polityki zagranicznej nowego rzdu. Ten silny, charyzmatyczny polityk CSU, specjalista od polityki zagranicznej, sta si popularny po tym, jak obj urzd ministra gospodarki i technologii (w lutym 2009 r.). Jego aspiracje mog sta si przyczyn tar i zagroe dla kierowniczej roli kanclerz Merkel w polityce zagranicznej, jeli zu Guttenberg bdzie optowa za kontrowersyjnymi posuniciami w polityce bezpieczestwa, np.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

odnonie do zwikszenia udziau Bundeswehry w operacji NATO w Afganistanie. Najprawdopodobniej z ministrem spraw zagranicznych dyskontowa zarwno o bdzie on konkurowa prymat jego na w sprawach

bezpieczestwa midzynarodowego. Z drugiej strony kanclerz Merkel i zamierza popularno forum Sojuszu proatlantyck orientacj

Pnocnoatlantyckiego, jak i wobec niemieckiej opinii publicznej, niechtnej misji Bundeswehry w Afganistanie oraz jednoczenie na uytek zachowania dobrych relacji z USA. Ponadto bdzie on konfrontowany z problemami wynikajcymi z restrukturyzacji Bundeswehry i skrcenia suby wojskowej do 6 miesicy. Stosunki RFN USA Przywdztwo USA i rola midzynarodowa Niemiec Ukad Kluczowe koalicyjny znaczenie dla wymienia partnerstwo ze Stanami Zjednoczonymi jako ywotne dla polityki zagranicznej Niemiec. polityki zagranicznej rzdu koalicji CDU/CSU-FDP ma to, w jakim zakresie i w jaki sposb bdzie koordynowana wsppraca z administracj prezydenta Obamy na rzecz rozwizywania problemw midzynarodowych. Pewne otwarcie w stosunkach z USA wynika nie tylko z multilateralnego podejcia administracji prezydenta Obamy wobec partnerw europejskich, czyli jej oczekiwania poparcia zwaszcza przez now koalicj rzdzc w Niemczech. Naley je zawdzicza rwnie kanclerz Merkel, dbajcej o wypracowywanie wsplnej linii wobec problemw midzynarodowych przez uzgadnianie niemieckiego stanowiska z Waszyngtonem. Rzd Merkel/Westerwelle moe odgrywa wspkierownicz rol w dziaaniach na rzecz okrelenia nowego partnerstwa midzy USA i UE w takich sprawach, jak regulowanie konfliktw midzynarodowych czy ochrona klimatu. W tej ostatniej dziedzinie Niemcy pragn by wiatowym liderem (dla rozwizywania globalnych problemw w ogle np. zaopatrzenia w energi i stworzenia nowego adu finansowego, jak i kryzysw - nowa koalicja postuluje take angaowanie si Chin, Indii i Japonii). Chadecja i liberaowie jak to zapisano w ukadzie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

koalicyjnym zakadaj, e partnerstwo i koordynacja dziaa z USA jest dwigni do umacniania pozycji RFN w UE i wiecie oraz vice versa, e silniejsza UE moe podnosi znaczenie Niemiec w polityce amerykaskiej. jest gotowa W zamian za konsultowanie przez USA Obamy Linia i kooperatywne okrelanie agendy spraw midzynarodowych, RFN popiera UE, Rosji, administracj a take prezydenta i deklarowane przez ni nowe otwarcie wobec sojusznikw europejskich, wiata islamskiego. strategiczna prezentowana przez administracj Obamy, zarwno cele, jakie sobie ona stawia, jak i styl przywdztwa, odpowiada w pewnej, duej czci interesom polityki niemieckiej w odniesieniu do bezpieczestwa midzynarodowego, ale w pewnej, mniejszej czci ju nie tak bardzo (rosnce uzalenienie UE od importu nonikw energii z Rosji). USA oczekuj zwikszenia zaangaowania RFN w rozwizywanie w tym problemw wikszej bezpieczestwa militarnej midzynarodowego, aktywnoci

(w siach ISAF) w Afganistanie oraz polityczno-finansowego w ramach pomocy dla Pakistanu, jak i zaangaowania w rozwizanie kwestii programu nuklearnego Iranu, konfliktu izraelskopalestyskiego. Taki wzorzec wspdziaania Niemcy s w stanie zaakceptowa zarwno z pewnymi nadziejami, jak i obawami, gdy moe to implikowa w mniejszym czy wikszym stopniu konieczno zaaprobowania przez RFN przywdztwa USA. Kontrola zbroje Jak bardzo kopotliwe jest wpisywanie wasnych elementw w agend midzynarodow polityki amerykaskiej pokazuje sprawa rozbrojenia nuklearnego. W programie koalicji artykuowane jest za spraw FDP i ministra Westerwellego pozytywne podejcie do procesu kontroli zbroje. Ukad koalicyjny wyraa poparcie dla prezydenta Obamy w jego inicjatywach w sprawie kontroli zbroje, co na pewno suy poszerzaniu konsensu z USA odnonie do agendy bezpieczestwa. Stanowisko rzdu RFN ma trzy wymiary dotyczce: poparcia dla redukcji broni strategicznych USA i Rosji, usunicia amerykaskiej broni nuklearnej z terytorium Niemiec oraz

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

10

zwalczania proliferacji w przypadku Iranu. Drugi i trzeci wymiar s kontrowersyjne i problematyczne. Wycofanie nielicznej broni nuklearnej z terytorium RFN moe jeszcze sta si powodem zadranie w koalicji i stosunkach z partnerami w NATO. W sprawie powstrzymania ambicji nuklearnych Iranu - jak stwierdza ukad koalicyjny - nowy rzd jest gotowy do cilejszego wspdziaania z USA poprzez udzia w ewentualnych twardszych sankcjach po konsultacjach z sojusznikami. W praktyce ze wzgldu na wizi gospodarcze z Iranem moe to okaza si dla rzdu Merkel trudne, poniewa RFN posiada silne wizi gospodarcze z Iranem oraz tym bardziej e FDP, ktra reprezentuje krgi biznesu, moe okaza si mniej skonna ni chadecja do poparcia sankcji. Jednak rzd Merkel/Westerwelle negatywne nie moe dla wyama na si arenie ze wsplnego zachodniego twardego frontu, choby miao implikacje koalicji to przynie wewntrznej,

w przeciwnym razie w stosunkach z sojusznikami i Izraelem grozioby natomiast powanymi napiciami. Kryzysy midzynarodowe i ich destrukcyjne znaczenie Rol midzynarodow Niemiec moe stymulowa przede wszystkim udana kooperacja z USA i sukcesy strategiczne w polityce na rzecz stabilizacji bliskowschodnich i rodkowoazjatyckich ognisk zapalnych. Zaley wic ona od rozwoju sytuacji midzynarodowej, a w razie eskalacji napi od sposobu reagowania przez administracj Obamy. Moe to mie te niekorzystne implikacje dla roli Niemiec. Bowiem fiasko wsplnych strategii i eskalacja konfliktw (Afganistan, Pakistan, Iran) przy jednoczesnym deniu USA do unilateralnego ich rozwizywania, moe wywoa wzrost napi w polityce Niemiec, czyli odtworzenie kluczowego strukturalnego dylematu midzy uwarunkowan wobec sojusznicz uycia siy wewntrzpolitycznie midzynarodowego ostronoci znaczenia i

militarnej/polityki z pozycji siy a deniem do zwikszania lojalnoci. Konsekwencj tego moe sta si usztywnienie stanowiska rzdu CDU/CSU-FDP wobec USA i pojawienie si napi w stosunkach

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

11

transatlantyckich, podobnych do tych z okresu kryzysu irackiego. Unilateralizacja polityki USA, uruchamiajc kulturowe uwarunkowania polityki RFN dotyczce uycia siy militarnej, stwarzaaby powane wyzwania dla rzdu koalicji chadecko liberalnej, ktry zapowiada si bardziej proatlantycko ni rzd koalicji CDU/CSU-SPD. Czciowo wbrew swojej woli byby on zmuszony do krytycznego dystansowania si od USA, ponisby uszczerbek na swojej proatlantyckiej orientacji i w konsekwencji wbrew swoim intencjom - przyczyniby si do odwieenia niemieckiego ekscepcjonalizmu. Naley zakada, e po lekcji irackiej koalicja CDU/CSU-FDP w razie eskalacji kryzysw midzynarodowych staraaby si jednak za wszelk cen ogranicza polaryzacj wewntrznych zaoe w trosce o kontynuacj niemieckiej polityki zagranicznej. Afganistan W umowie koalicyjnej wspomniano jedynie o kontynuacji obecnoci Bundeswehry w Afganistanie. Uwarunkowania wewntrzne w postaci kulturowych ogranicze w sprawie uycia siy militarnej decyduj, e udzia Bundeswehry w siach ISAF to dla nowego rzdu do kopotliwy czynnik regulowania stosunkw niemiecko-amerykaskich. Z jednej strony narastajca debata wewntrzna nad sensem udziau Bundeswehry w operacji ISAF i warunkach jej zakoczenia powoduje, e koalicja chadecko liberalna staje przed podobnym dylematem jak koalicja CDU/CSUSPD konfrontowana z amerykaskimi i szerzej sojuszniczymi postulatami dotyczcymi zwikszenia zaangaowania wojskowego, ale i cywilnego. Nie mona spodziewa si, e koalicja chadeckoliberalna zniesie polityczne ograniczenia dotyczce charakteru dziaa wojskowych Bundeswehry w Afganistanie, lub te e zwikszy kontyngent. Z drugiej strony agodzi ten dylemat do pewnego stopnia fakt, e nowa strategia administracji prezydenta Obamy w Afganistanie siom (przekazanie odpowiedzialnoci exit za bezpieczestwo afgaskim warunkiem strategy),

podzielana przez now koalicj, jest bliska koncepcji tzw.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

12

powizanego bezpieczestwa (vernetzte Sicherheit), wspierania wymiaru militarnego dziaaniami cywilno-rekonstrukcyjnymi, w tym poprzez szkolenie afgaskich si specjalnych i policji, co zapowiedziano w ukadzie koalicyjnym. Administracja prezydenta Obamy wyranie oczekuje od rzdu Merkel/Westerwelle przede wszystkim finansowania tej formy, i w mniejszym stopniu zwikszenia kontyngentu Bundeswehry. Zaangaowanie finansowe moe okaza si wanym atlantyckim atutem nowego rzdu w sojuszniczej debacie o warunkach stabilizacji Afganistanu i zarazem o celach misji NATO i moliwym harmonogramie wycofania. NATO Potwierdzenie przez koalicj zbiorowej obrony w NATO ma nie tylko wymiar fundamentalny dla tosamoci polityki Niemiec, lecz take funkcjonalne znaczenie, umoliwiajc w ogle dziaanie Sojuszu out of area oraz zapewnia niezbdn spjno midzy pastwami czonkowskimi, zwaszcza w odniesieniu do pastw czonkowskich zapowiadanej w z Europy rodkowej. Jako wany NATO aspekt rzd zmiany gdy koncepcji jego strategicznej

Merkel/Westerwelle bdzie traktowa cywilny wymiar strategii Afganistanie, ryzyko RFN, dowartociowanie ze wspomnianego kooperacji pozwolioby dylematu niemieckoograniczy intencj wynikajce to

strukturalnego polityki RFN. Jeli administracja Obamy podzieli moe sprzyja amerykaskiej. USA widz RFN jako lidera w reformowaniu NATO, a rzd chadecko-liberalny oczekuje od administracji Obamy wsplnego rozwizywania konfliktw poprzez NATO. Deklaracja zawarta w ukadzie koalicyjnym, i Rada NATO ma sta si znowu centralnym miejscem debaty o polityce bezpieczestwa w Sojuszu wiadczy, e Stany Zjednoczone s traktowane przez koalicj CDU/CSU-FDP jako mocarstwo europejskie, a wic RFN chce konsultowa i decydowa o sprawach bezpieczestwa wsplnie z USA. Oznacza to, e w polityce Niemiec ma obowizywa tradycyjna zasada przyznajca pierwszestwo Sojuszowi

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

13

Pnocnoatlantyckiemu, zasada naruszona w okresie rzdw koalicji SPD/Zieloni. Moe to wiadczy porednio, e nowa koalicja bdzie rozwija Europejsk Polityk Bezpieczestwa i Obrony w zgodzie z tym priorytetem i nie bdzie dy do przyznania UE pierwszestwa w procesie decyzyjnym dotyczcym reagowania na kryzysy midzynarodowe. Stosunki z Rosj Wymiar strategiczny Zresetowanie przez USA stosunkw z Rosj (odnoszce si m.in. do kontroli zbroje, rezygnacji z projektu tarczy antyrakietowej, modus vivendi w relacjach z NATO) moe tworzy nowy kontekst polityki RFN wobec Rosji. W ukadzie koalicyjnym z aprobat przyjto inicjatywy administracji amerykaskiej wobec Rosji. Nowa koalicja widzi w Rosji partnera przy opanowywaniu regionalnych wyzwa w zakresie bezpieczestwa (Iran, Afganistan, Bliski Wschd) i globalnych (ochrona klimatu, terroryzm). Administracja prezydenta Obamy oczekuje, e nowy rzd bdzie skonny do koordynowania dziaa w sprawie stosunkw z Rosj Odnosi si to take do stanowiska rzdu Merkel/Westerwelle wobec przyszoci NATO. Ponadpartyjny sceptycyzm i negatywne stanowisko wobec pomysu przyjcia do NATO Ukrainy i Gruzji (cho ukad koalicyjny podtrzymuje deklaracj otwartych drzwi), wynikaj nie tyle z obawy o rozwodnienie funkcji zbiorowej obrony, ile z obawy o to, i Sojusz utraciby polityczn sterowalno, poniewa zostaby wcignity zanadto w sprawy peryferyjne i dodatkowo naraony na zasadnicze pogorszenie stosunkw z Rosj. Rzd Merkel/Westerwelle bdzie zabiega w nowej koncepcji strategicznej Sojuszu o zapewnienie jeszcze cilejszego wczenia Rosji do wsppracy z NATO (poprzez Rad NATO Rosja, co potwierdza ukad koalicyjny). Niewykluczone, e bdzie apelowa o konsultowanie z Rosj sprawy zmodyfikowanego projektu obrony przeciwrakietowej w Europie, lansowanego przez administracj Obamy. To, czy nowy rzd bdzie bardziej skonny uwzgldnia sugestie administracji Obamy co do polityki wobec Rosji, jest

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

14

kwesti na razie otwart. Drug paszczyzn angaowania Rosji w bliskie partnerstwo z Zachodem, jak nowa koalicja proponuje, jest euroatlantycka architektura bezpieczestwa na podstawie wyprbowanych instytucji wcznie z OBWE i Rad Europy. Kontynuacje i modyfikacje Ukad koalicyjny tradycyjnie podkrela podstawowe zaoenia strategiczne to z likwidowaniem zawierajce si w obietnicy popierania kursu modernizacji Rosji, przy czym zakada si bezkrytycznie, e bdzie automatycznie deficytw wizi zalenoci. dotyczcych gospodarczych dotyczcych Pewne praw i poczone czowieka, tworzenia energii bez akcenty

praworzdnoci i demokracji. Drugie zaoenie to imperatyw rozbudowywania perspektywicznych jednostronnych partnerstw

przesunite

w stanowisku nowej koalicji bd by moe odzwierciedla zmieniajce si wewntrzne proporcje strategii wobec Rosji. Nowoci maj rny charakter. Chadecko-liberalna koalicja i rzd, popierajc kontrol zbroje, zamierzaj poszerza agend we relacjach z Rosj. Jednak sprawy kontroli zbroje Rosja reguluje samodzielnie z USA i nie ma tu miejsca na specjaln rol Niemiec. Z drugiej natomiast strony widoczne s w porozumieniu koalicyjnym pewne wtpliwoci, jakie rzeczywicie znaczenie posiada wschodnie mocarstwo w niemieckiej polityce zagranicznej. Z jednej strony resetowanie moe nada now dynamik stosunkom Niemiec z Rosj, z drugiej wyczuwalne jest lekkie zdystansowanie w stosunku do tonacji wczeniejszych opisw relacji z Rosj. I tak Rosja zostaa okrelona tylko jako wany partner na arenie midzynarodowej, potrzebny dla rozwizania problemw bliskowschodnich i Afganistanu; zrezygnowano tutaj jednak z pojcia strategiczne partnerstwo (wszake zaraz w trakcie wizyty w Moskwie minister Westerwelle zapewni ministra Siergieja awrowa o takim strategicznym partnerstwie). Moe to sugerowa, e nowa koalicja traktuje relacje z Rosj z du ostronoci i ma problem z odpowiedni nomenklatur. Obawia si

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

15

sformuowa, ktre mogyby by kojarzone ze zbyt daleko idcymi powizaniami bilateralnymi Niemiec z Rosj, ksztatowanymi wyranie poza kontekstem unijnym, a nawet bez uwzgldniania wynikajcych ze zobowiza i ogranicze. Mona spodziewa si, e wczeniejsz formu zastpi bardziej zniuansowane podejcie, np. nawizujce do programu wyborczego FDP, gdzie wspomniano o krytycznym dialogu i pragmatycznej kooperacji. Nowy rzd zamierza a wzmacnia stosunki gospodarcze spraw z Rosj, wic kontynuuje program ministra zagranicznych

F.-W. Steinmeiera, deklarujc zarazem ch uniknicia uzalenienia w dziedzinie energetyki od rosyjskich dostaw. Nie oznacza to, e w polityce wobec Rosji bdzie w wikszym stopniu ni dotd uwzgldnia zastrzeenia cho Polski ukad i innych pastw e uwzgldnia rodkowoeuropejskich, koalicyjny zapewnia,

ksztatujc relacje z Rosj

nowy rzd bdzie

uprawnione interesy naszych ssiadw. Polityka wobec Rosji w sferze bezpieczestwa energetycznego - bdzie jednak miaa jakie mniejsze czy wiksze implikacje dla stosunkw nowego rzdu z USA, a take Polsk. Niemcy w Unii Europejskiej Zaraz na wstpie do czci dotyczcej polityki zagranicznej, ukad koalicyjny podkrela znaczenie Unii Europejskiej jako drugiego obok partnerstwa z USA elementarnego uwarunkowania niemieckiej polityki zagranicznej i wyznacznika jej kontynuacji. W kontekcie UE wymienia partnerstwo z Francj jako kluczowe dla jej rozwoju i przyszoci. Nowoci jest odniesienie do partnerstwa transatlantyckiego i intencja jego pogbienia w sferze ekonomicznej. Zaznaczya si ona ju wczeniej, kiedy w trakcie prezydencji Niemiec w 2007 r., kanclerz Merkel wprowadzia Transatlantyck Rad Gospodarcz. Integracja - postulaty Oczywicie we wszystkich dokumentach koalicjantw mniej lub bardziej dobitnie nawizuje si do traktatu lizboskiego i mwi si jednym tchem o wzmocnieniu i demokratyzacji Unii

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

16

Europejskiej, o zacienieniu politycznego wspdziaania midzy pastwami i zblieniu midzy spoeczestwami. Ukad koalicyjny zapowiada podejmowanie inicjatyw wraz z partnerami unijnymi, a w szczeglnoci uruchomienie kilku uznanych za kluczowe projektw: w zakresie polityki energetycznej, nadzoru bankowego oraz w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony, ale take wsppracy w zakresie owiaty, ochrony klimatu. Zwracaj uwag passusy dotyczce budetu unijnego: wprowadzenie mechanizmw korygujcych obcienia czonkowskie, restrukturyzacja budetu unijnego (przesunicie rodkw na obszary strategiczne), odrzucenie podatku unijnego, unijnego systemu socjalnego (groba obnienia standardw niemieckich), due zwikszenie wydatkw na wspln polityk obronn i zagraniczn. Mona zakada, e nowy rzd wprowadzi zmiany w skali podatkowej w Niemczech traktowane jako czynnik wspomagajcy Europejska, w taki uzdrowienie gospodarek Centralny. Z w porozumieniu pewnoci te z partnerami z rnych krgw wsppracy: G-20, UE, Komisja Europejski aby Bank modyfikacje fiskalne (redukcja podatkw) bd przeprowadzane sposb, dotrzyma zobowiza wynikajcych z europejskiego paktu stabilnoci i nie zachwia stabilnoci euro i spoistoci UE, o co z pewnoci bdzie stara si zadba minister finansw Wolfgang Schuble. koalicji Dokument bdzie potwierdza, na e rzecz podstawowym zadaniem dziaanie

wzmocnienia konkurencyjnoci ekonomicznej UE w wiecie, co bdzie decydowa o jej profilu. Czciowo w tym kontekcie w umowie koalicyjnej zapowiada si denie do uzyskania dla UE wsplnego staego miejsca w Radzie Bezpieczestwa ONZ (wprawdzie deklaruje si zaraz, e na drodze do tego Niemcy s gotowe do przyjcia staego czonkostwa indywidualnie, aby mc ponosi tak postulowan przez sojusznikw wiksz odpowiedzialno za sprawy midzynarodowe).

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

17

Unijne partnerstwa Powoanie rzdu koalicji CDU/CSU-FDP zbiego si w czasie z zakoczeniem procesu ratyfikacji traktatu lizboskiego. partnerstwa W ukadzie koalicyjnym podkrelono znaczenie

niemiecko-francuskiego dla pogbiania integracji i efektywnego funkcjonowania UE. Program wyborczy chadecji i wystpienia ministra Westerwellego w Bundestagu rozwijaj t deklaracj, wskazujc na potrzeb rwnorzdnego traktowania wszystkich czonkw Unii. Wystpienia te sugeruj zatem, e politycy niemieccy maj wiadomo, e UE jest zdominowana przez dyrektoriat Berlina i Parya, interesy mniejszych pastw a wic porednio przyznaj, e czonkowskich moe nie byy

wystarczajco albo zawczasu brane pod uwag. Partie koalicji liberalno-chadeckiej zapewniy, e niemiecka polityka europejska bdzie ukierunkowana na uwzgldnienie interesw rwnie maych i rednich pastw czonkowskich UE. Jak mona zakada, kryje si za tym najprawdopodobniej intencja wczania, czy te skuteczniejszego integrowania tej kategorii pastw wok niemieckich inicjatyw. Polska partner w UE W tym kontekcie novum jest umieszczenie w ukadzie koalicyjnym zapowiedzi dalszego pogbienia relacji z Polsk: cisej przyjani i wsppracy z Polsk oraz intensywnego wykorzystania w tym celu Trjkta Weimarskiego, wszystko przy zaoeniu, e dziki wsppracy niemiecko-polskiej pojawi si nowe impulsy dla zjednoczenia Europy. Orientacja na wczesne integrowanie mniejszych i rednich pastw wok niemieckich inicjatyw w UE moe wprowadza nowe elementy do relacji Polski z Niemcami, zarwno korzystne, jak i kopotliwe. Wzmianka o Polsce znalaza si w ukadzie zapewne z inspiracji gwnie liberaw. Ot w programie FDP jednoznacznie przesunito akcent z rozszerzenia Unii na wewntrzne zintegrowanie nowych czonkw ze starymi, aeby politycznie motywowan decyzj (obecnie liberaowie t praktyk odrzucaj) o rozszerzeniu Unii zakotwiczy

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

18

spoeczestwie

obywatelskim.

Charakterystyczne

byo

przyznanie przez Westerwellego stosunkom z Polsk tego samego znaczenia dla integracji w UE co relacjom francusko-niemieckim. Westerwelle potwierdzi t lini w Bundestagu, powoujc si na tradycj polityki Brandta i Genschera intensyfikowania stosunkw z wschodnimi ssiadami i zadeklarowa rwnorzdne traktowanie mniejszych pastw czonkowskich. Turcja i ssiedzi Deklaratywnie partie koalicyjnie nie przekrelaj rozszerzenia Unii Europejskiej, ale zwracaj uwag na rygorystyczne warunki przestrzegania kryteriw kopenhaskich, gotowo kandydatw do przystpienia oraz na zdolno Unii zaabsorbowania nowych czonkw. W odniesieniu do Turcji zaznacza si wyranie podejcie pragmatyczne, do pewnego stopnia kunktatorskie, co dokumentuje porozumienie koalicyjne i wystpienia parlamentarne. Partie koalicyjne opowiadaj si za kontynuowaniem negocjacji akcesyjnych, ktre jednak powinny by prowadzone bez konkluzji dotyczcej czonkostwa w UE; w razie ich fiaska Turcja powinna otrzyma ofert preferencyjnego partnerstwa z UE. Porozumienie koalicyjne ma znamiona kompromisu, poniewa obaj koalicjanci poprzednio rnili si w sprawie Turcji. Kiedy FDP nie wykluczaa jej czonkostwa, chadecja bya i pozostaje nadal zdecydowanie temu przeciwna. W podobnym kierunku idzie projekt rozbudowania unijnej polityki ssiedztwa, majcej na celu zacienianie powiza z pastwami w otoczeniu Unii Europejskiej. Pojawia si w tym miejscu take poparcie dla rozbudowania wsppracy z krajami Partnerstwa Wschodniego (na bazie wsplnych wartoci). Europejska Polityka Bezpieczestwa i Obrony Ukad koalicyjny wskazywa, e skuteczno dziaa midzynarodowych RFN zaley w istocie od zwartoci wystpie UE; popraw ich jakoci czono jednoznacznie z innowacjami traktatu lizboskiego. Szczeglne nadzieje przywizuje si do intensyfikacji Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony, odwieajc postulat z okresu rzdw koalicji SPD/Zieloni w sprawie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

19

nadania UE zdolnoci w zakresie planowania i dowodzenia oraz deklarujc przywizanie do koncepcji powoania w przyszoci armii europejskiej pod pen kontrol parlamentarn (co notabene miaoby odwzorowywa niemiecki model decyzyjny). Skoro jednak analizowane dokumenty jako potwierdzaj wag stosunkw transatlantyckich towarzyszya gwaranta intencja powiza europejsko

amerykaskich, to trudno przypuszcza, aby koalicji CDU/CSU-FDP jednoczenie inspirowania elementw konkurencyjnoci midzy NATO a ESDP. Gwni aktorzy na niemieckiej scenie s zgodni, e sprawa euroarmii jest obecnie raczej wizj a nie elementem agendy politycznej w UE i bd si pragmatycznie koncentrowa na umocnieniu mechanizmu kooperacji pomidzy NATO a ESDP, co w gruncie rzeczy wynika bdzie z nowego otwarcia w stosunkach transatlantyckich i je zwrotnie wzmacnia. Dlatego naley zaoy - postulat unijnej zdolnoci planistyczno-dowdczej moe by zrealizowany jedynie na gruncie kooperacji z NATO poprzez wykorzystanie i rozszerzenie mechanizmu Berlin Plus, a wic wykorzystanie struktury militarnej Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Oznaczaoby to faktyczn europeizacj NATO; inaczej otwieraoby to nowe pole tar z USA.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

20

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

NOWOCI WYDAWCZNICZE INSTYTUTU ZACHODNIEGO: K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009, Pozna 2009; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Pozna 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Pozna 2008; M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Pozna 2008.

Nr 30 / 2009 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut NaukowoBadawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

21