Autor: dr Marta Gtz

Niemcy w przededniu 20 rocznicy zjednoczenia wci rnice?

Noblista Gnter Grass w jednym z ostatnio udzielonych wywiadw przyzna, e w jego oczach zjednoczenie Niemiec dokonao sijedynie na papierze1. Ma wymiar prawny, ale niestety nie znajduje penego odbicia w rzeczywistoci. Jedno nie zostaa osignita. Utrzymujce si dysproporcje w poziomie ycia i znaczne rnice w wartoci podstawowych wskanikw ekonomicznych, zwaszcza na rynku pracy (34 000 modych Niemcw migrujcy co roku do czci zachodniej), wiadcz o tym wyranie. Takie rozczarowanie dotychczasowymi osigniciami w przededniu 20. rocznicy zjednoczenia wymaga refleksji. Historia dwch krajw G. Grass nawizuje w swojej wypowiedzi do koncepcji konwergencji, oznaczajcej w najprostszym ujciu procesy zbienoci i stopniowego upodabniania si integrujcych gospodarek. Przypadek zjednoczonych Niemiec, z perspektywy naukowej, stanowi swoiste laboratorium
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna

Nr 28 / 2009
231109

oferujce

wyjtkowe

warunki

bada

nad

tym

zagadnieniem2. Termin zjednoczenie Niemiec (Deutsche Wiedervereinigung) oznacza unifikacj Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Republiki Federalnej Niemiec w jeden organizm pastwowy3. Zapocztkowane w Polsce w ramach ruchu Solidarno, procesy demokratyzacji krajw

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Dos. unity has been achieved but only on paper, za DPA, wywiad dla Die Zeit, 22.02.2009 2 C. Buch, Preface What Went Wrong in East Germany and What Can Be Done?, A Collection of Kiel Working Papers, No.1, Kiel Institute, January 2007 3 W artykule oznaczenia Niemcy Zachodnie (NZ) i Niemcy Wschodnie (NW) odnosz si odpowiednio do 11 starych i 5 nowych krajw zwizkowych.

w Europie rodkowo-Wschodniej w 1989 roku byy przyczyn nasilenia si tendencji zjednoczeniowych obu niemieckich pastw. Nie kwestionujc wymiaru solidarnociowego i historycznego zwraca si uwag, e koszt zjednoczenia to 1,5 biliona euro jakie Niemcy Zachodnie przekazay do 2004 r. nowym krajom zwizkowym w celu dostosowania wschodnioniemieckiej gospodarki i infrastruktury do poziomu zachodniego. Rozwaania na temat stopniowego upodabniania si obu czci Republiki Federalnej naleaoby zacz od najczciej obecnej w debacie publicznej kwestii infrastruktury (kapitau fizycznego) i sfery spoecznej. Blhende Landschaften ... Tu po upadku muru kanclerz RFN H. Kohl, w pomiennych mowach, podkrelajc historyczn donioso zjednoczenia Niemiec, obiecywa mieszkacom wschodnich krajw zwizkowych dosownie kwitnce krajobrazy. Dzi po latach mona stwierdzi, e rozbudzi w ten sposb nadzieje nie tyle na popraw sytuacji, co wrcz na szybkie dokonanie skoku cywilizacyjnego nowych krajw zwizkowych. Obietnic Kohla, jeli idzie o infrastruktur drogow rzeczywicie dotrzymano, o czym wiadczy moe rozmach podejmowanych inwestycji (wykres 1 ).
Wykres 1. Drogi szybkiego ruchu indeksy jednopodstawowe o staej podstawie (1989=100)
220,0% 200,0% 180,0% 160,0% 140,0% 120,0% 100,0% 80,0% 1989

1991

1993 BB

1995 MVP

1997 S

1999 SA

2001 T

2003

2005

2007

NZ red

Legenda: BB = Brandenburgia, MVP = Meklemburgia Pomorze Przednie, S = Saksonia, SA =Saksonia Anhalt, T = Turyngia, NZ red. warto rednia dla 11 starych krajw zwizkowych

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Eurostat, Regional Statistcis. pozyskane 22.01.2009

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Dugo

drg

ekspresowych

(motorways)

nowych

krajach

zwizkowych w 2006 r. wzrosa w stosunku do 1990 r. od niecaych 7% w Brandenburgii do ponad 117% w Meklemburgii -Pomorzu Przednim. W tym okresie redni przyrost dla Niemiec Zachodnich wynis 11%. Imponujce, zwaszcza w pocztkowym okresie, byy inwestycje dokonywane w celu pozyskania trwaych rodkw produkcji, podwyszenia wartoci majtku nierzeczowego i poprawiajce jako uytkowanych gruntu.
Wykres 2. Inwestycje brutto w cenach biecych, roczne przyrosty (%, lata 1992-2006)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie VGRL pozyskane 23.01.2009

Stopy wzrostu tej kategorii w Niemczech Zachodnich i Wschodnich ulegy niemal zrwnaniu w 1995 r. i ponownie w 2004 r. (wykres 2). Niepokoi fakt, e ta pozytywna dynamika bardzo wysokich wzrostw z lat 1992-1994 zostaa nie tylko zahamowana, ale od 1995 r. do poowy 2005 r. przyjmowaa wartoci ujemne, co oznaczao spadki nakadw inwestycyjnych brutto. W latach 1992-1994 rokroczne przyrosty inwestycji brutto ponoszonych na infrastruktur budowlan obejmujc nakady na budynki mieszkalne i niemieszkalne, mosty, drogi i lotniska wynosiy odpowiednio 61,2%, 29,4% i 26,9% (wykres 3). Niestety poczwszy od 1995 r. wartoci nakadw ponoszonych na t kategori malay z roku na rok.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Wykres 3. Inwestycje budowlane w cenach biecych, roczne przyrosty (%, lata 1992-2006)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie VGRL pozyskane 23.01.2009

Kategoria brutto nie informuje jednak o rzeczywistym stopniu unowoczeniania infrastruktury, ktrego przyblieniem moe by stopa modernizacji. Zestawia ona wydatki inwestycyjne netto, tj. uwzgldniajce amortyzacj (spadek wartoci kapitau rzeczowego) z wartoci brutto abstrahujc od malejcej w czasie wartoci majtku. Wskanik ten informuje, jaka cz majtku nie zosta jeszcze poddana odpisom amortyzacyjnym (wykresy 4 i 5).
Wykres 4. Stopa modernizacji majtku produkcyjnego i budowlanego (1992-2006)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie VGRL pozyskane 23.01.2009

Wykres 5. Stopa modernizacji w budownictwie (1992-2006)

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

rdo: Opracowanie wasne na podstawie VGRL pozyskane 23.01.2009

Ujemne wartoci wskanika modernizacji obserwowane poczwszy od 2000 r. i 2001 r. (w przypadku budowli) sugeruj, e majtek uleg amortyzacji, a nowe inwestycje nie byy dokonywane w odpowiedniej skali (por. wykresy 2 i 3). I cho infrastruktury w Niemczech Wschodnich nie mona okreli teraz jako nowej, to ponoszone w minionych latach nakady zdecydowanie pozwoliy na rozbudowanie majtku produkcyjnego i popraw infrastruktury budowlanej. Porwnanie wartoci tego wskanika midzy Niemcami Wschodnimi i Zachodnimi zarwno dla zbiorczej kategorii inwestycji, jak i inwestycji budowlanych pozwala stwierdzi, e faktycznie procesy modernizacji zostay we wschodnich krajach zwizkowych przeprowadzone na szerok skal. W latach 1992-2000 rodki trwae produkcji i infrastruktur budowlan okreli mona byo jako now, tj. tak, ktra nie zostaa jeszcze poddana odpisom amortyzacyjnym. Pewnym potwierdzeniem znacznej poprawy sytuacji infrastrukturalnej wschodnich Niemiec s take najnowsze dane dotyczce planw inwestycji komunalnych w starych i nowych krajach zwizkowych4. Wedug informacji Niemieckiego Instytutu Urbanistyki do 2020 r. nakady na nowe przedsiwzicia komunalne bd w Niemczech Zachodnich przewyszay rodki przeznaczane na ten cel w czci wschodniej, nie tylko w wymiarze bezwzgldnym, ale take przy uwzgldnieniu powierzchni (wykres 6).

Die Studne der Kommune, Wirtschaftswoche, nr 51, 15.12.2008.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Wykres 6. Inwestycje komunalne szacunki na lata 2006-2020 w NZ i NW (euro na km2)5.

rdo: Opracowanie na podstawie VGRL pozyskane 23.01.2009 i danych Deutsches Institut fur Urbanistik

Na konieczno zintensyfikowania inwestycji infrastrukturalnych w starych krajach zwrci uwag minister w nowym koalicyjnym rzdzie P. Ramsauer6. Good bye Lenin ? Wedug bada z 2005 r. cytowanych przez Centrum fr Angewandte Politik, 6% Niemcw chciaaby odwrcenia biegu historii negujc tym samym korzyci ze zjednoczenia. 15% w czci wschodniej i 8% w zachodniej deklarowao rozczarowanie i niezadowolenie z faktu unifikacji Republiki Federalnej. Na pytania dotyczce przyszoci 30% obywateli byej NRD odpowiedziao, e spodziewa si wyrwnania poziomw ycia za okoo 10 lat; 43% byo bardziej sceptycznych orzekajc, e czas niezbdny w tym wzgldzie wynosi co najmniej 20 lat, a 23% przyznao, e w ogle wtpi w moliwoci penej konwergencji standardu ycia. Bilans przed 20. rocznic obalenia muru berliskiego nie wypada dobrze ani na wschodzie, ani na zachodzie Niemiec. Z sondau instytutu badania opinii publicznej Forsa ze stycznia 2009 r., wynika,
5 6

NW obejmuj w tym przypadku take Berlin Infrastruktur: Ramsauer fordert Aufholprogramm Wirtschaftswoche 31.10.2009

fr

den

Westen,

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

e mniej ni poowa obywateli dawnej NRD uwaa, e yje im si lepiej ni przed 20 laty. Obecnie tylko 39 %. mieszkacw wschodniej czci Niemiec, ocenia sw sytuacj jako lepsz ni w 1989 r., a jedna osoba na cztery jest przekonana, e jej sytuacja jest gorsza ni przed 1989 r. Uzyskane rezultaty wskazuj, e zarwno Niemcy ze wschodu, jak i z zachodu skar si na brak sprawiedliwoci spoecznej. Jedni i drudzy oczekiwali bowiem od zjednoczenia Niemiec znacznie wicej. Opinia publiczna na zachodzie uwaa, e zmusza si ich do pacenia rachunkw za winy systemu komunistycznego czci wschodniej, podczas gdy mieszkacy nowych krajw zwizkowych czuje si wci obywatelami drugiej kategorii. Wyrane s te tendencje do gloryfikowania okresu NRD. Mitologizujc tamte czasy, mieszkacy o wszelkich wschodnich Niemiec i zdaj si jednak ycia zapomina w reimie trudnociach niewygodach

komunistycznym. Trudna ocena Nadrabianie zalegoci przez Niemcy Wschodnie i stopniowe upodabnianie si obu czci Republiki Federalnej jest widoczne w przypadku infrastruktury, ale nie dokonao si w wymiarze spoecznym. Mur psychologiczny istnieje wci w umysach obywateli. Do ambiwalentnych wnioskw prowadzi te spojrzenie z innej perspektywy. Odwoujc si stanu wyjciowego gospodarki byej NRD trudno nie dostrzec niewyobraalnego wrcz postpu jakiego dokonano. Dochd w 2005 r. wzrs ponad dwukrotnie w stosunku do wartoci z 1991 r.. Porwnujc jednak sytuacj Niemiec Wschodnich z poziomem referencyjnym, czyli Niemcami Zachodnimi wci widoczna jest luka. Wedug Institut fr Wirtschaftsforschung (Ifo) z Monachium, w 2004 r., okoo 20% ludnoci wschodnich krajw zwizkowych byo bezrobotnych, pace osigny 75%, a wydajno pracy dwie trzecie wartoci zachodnioniemieckiej. Dodatkowo stopa wzrostu gospodarczego (rokroczne przyrosty PKB) bya o poow nisza od tej notowanej w Niemczech Zachodnich. Ocena niewtpliwie dokona od przyjtej okresu pozjednoczeniowego Paradoksalnie zaley jednak, perspektywy.

rozbudzone na pocztku nadzieje

prawdopodobnie utrudniy

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

pniejszy ekspertw oczekiwa.

rzetelny odbir pesymizm

zachodzcych ze

procesw. jest

W opinii wynikiem

Niemcw

wschodu

wiadomego negowania faktw, nostalgii za NRD oraz wygrowanych Proces unifikacji byej NRD jak dotd si nie zakoczy, a gospodarka nowych krajw zwizkowych pena jest kontrastw7. Proces konwergencji po okresie szybkich postpw w pierwszych latach po zjednoczeniu, utkn w martwym punkcie. Dzi oceniany jest, zarwno pozytywnie, jak i negatywnie, ale nie sycha ju tak kontrowersyjnych okrele jak Supergau Deutsche Einheit8. Z jednej strony nadal istnieje bardzo wysokie bezrobocie, moda i wyksztacona sia robocza poszukuje zatrudnienia w Niemczech Zachodnich, w wielu miastach pustoszej cae osiedla (gwnie w Brandenburgii), trudna jest sytuacja finansowa krajw i gmin. Z drugiej za strony, ludno realizuje poziom ycia, ktry by nieosigalny i wikszoci za czasw NRD, poprawia zosta uleg si sie drogowa rodowiska komunikacyjna, zmodernizowany aparat stan produkcyjny

przedsibiorstw,

poprawie

naturalnego, Niemcy ze wschodnich krajw zwizkowych otrzymali wszystkie instytucje potrzebne do rozwoju gospodarki rynkowej9. 20 lat po upadku muru proces wypowiedzi na temat konsekwencji najlepiej gospodarczych zjednoczenia s znacznie bardziej stonowane, a cay dotychczasowy zjednoczeniowy streszcza stwierdzenie wiele dokonano, wiele wci pozostaje do zrobienia10.

U. Ludwig, H.-U. Brautzsch, R. Grunert, I. Haschke, B. Loose, Ostdeutsche Wirtschaft 2002 und 2003: Schwche wird berwunden, Wirtschaft im Wandel 2002, Nr. 9, s. 248 258; A. Albach, Blhende Landschaften? Ein Beitrag zur Transformationsforschung, Discussion Papers FS IV 98 4, Wissenschaftszentrum Berlin fr Sozialforschung, Berlin 1998, s. 1 38. w J. Czech Rogosz, Gospodarka Wschodnich Niemiec w 12 lat po Zjednoczeniu. Niedokoczony proces unifikacji gospodarczej wybrane problemy, http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Czech-Rogosz-Katowice.pdf pozyskane 18.11.2008 8 U. Mller, Supergau-Deutsche Einheit, Rowohlt, Berlin 2005 za: materiay IWH Halle i IFO Monachium 9 J. Czech Rogosz, op.cit 10 J. Ragnitz, S. Scharfe, B. Schwirtz, Bestandsaufnahme der Wirtschaftlichen Fortschritte im Osten Deutschlands 1989-2008, Gutachten im Auftrag der INSM GmbH Kln, Dresden Juli 2009

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

NOWOCI WYDAWCZNICZE INSTYTUTU ZACHODNIEGO: M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009, Pozna 2009; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Pozna 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Pozna 2008; M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Pozna 2008.

Nr 28 / 2009
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl