Autor: prof. dr hab.

Bogdan Koszel

Frank-Walter Steinmeier jako kandydat SPD na kanclerza Niemiec

Frank-Walter Steinmeier jest przykadem chyba najbardziej byskotliwej kariery politycznej w Niemczech w XXI w. Dziki olbrzymiej pracowitoci, uporowi i pewnej elastycznoci politycznej, wspi si na najwysze szczeble partyjnej kariery, by osign stanowisko ministra spraw zagranicznych, wicekanclerza, wiceprzewodniczcego SPD i nominacj partyjn na potencjalnego szefa rzdu po wyborach parlamentarnych 27 wrzenia 2009 r. Steinmeier urodzi si 5 stycznia 1956 r. w Detmold -Brakelsieg w niezbyt zamonej rzemielniczo-robotniczej rodzinie. W latach 1976-1982 studiowa prawo i od 1980 r. dodatkowo nauki polityczne na Uniwersytecie w Giessen. Wychowanie i rodowisko rodzinne na tyle wczenie uksztatoway jego pogldy, e jeszcze przed studiami , w 1975 r., wstpi do SPD. Ukoronowaniem jego kariery naukowej by doktorat (1991 r.) i praca naukowa na Uniwersytecie w Giessen i Wiesbaden. Karier polityczn zapocztkowa na posadzie skro mnego referenta ds. mediw i prawa prasowego w kancelarii premiera krajowego rzdu Dolnej Saksonii. Tam aktywnego i ambitnego
Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Nr 22 / 2009
280809
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna

urzdnika zauway premier rzdu krajowego Dolnej Saksonii Gerhard Schrder, ktry w 1993 r. powierzy mu najpierw stanowisko dyrektora ds. personalnych w swoim biurze i nastpnie (1996 r.) szefa kancelarii w randze wiceministra. W zgodnej opinii wsppracownikw Steinmeier imponowa powcigliwoci, umiarkowaniem, niesychan

pracowitoci i umiejtnoci rozwizywania trudnych problemw. Zauway to bynajmniej niesprzyjajcy SPD dziennik Sddeutsch e Zeitung, ktry ju w 1998 r. z uznaniem pisa o jego organizacyjnym talencie i umiejtnociach znajdowania kompromisowych rozwiza. Polityk nie okazywa emocji, utrzymywa pewien dystans, co raczej byo cech jego charakteru anieli wynikao ze subowego stanowiska. Uchodzi za osob kompetentn, do ktrej mona byo zwrci si z prob o rad. Wymaga wiele od siebie, ale take i od podwadnych. Nic dziwnego, e po zwyciskich dla SPD wyborach do Bundestagu w 1998 r. w koalicyjnym rzdzie SPD z Bndnis90/Die Grnen dla Steinmeiera znalazo si eksponowane miejsce. Pocztkowo jako sekretarz stanu w Urzdzie Kanclerskim zajmowa si subami wywiadowczymi, a po ustpieniu cenionego Bodo Hombacha przej kierownictwo caego urzdu. Doskonale potrafi si znale na tym stanowisku. Nadal podtrzymywa swoje kontakty ze subami specjalnymi, ale nie prbowa rozbudowywa swojej pozycji w partii. Nigdy nie aspirowa do stanowisk kierowniczych w zarzdzie, czy do mandatu poselskiego. Wprawdzie spotyka si z czonkami zarzdu SPD, szefami lokalnych organizacji partyjnych, bra udzia w konferencjach i konwentyklach partyjnych, ale - cho przyjazny, koleeski, pragmatyczny, uchodzcy za osob, na ktrej mona byo polega - nie potrafi zdoby sobie gbszego zaufania w poselskiej frakcji SPD i w aparacie partyjnym. Jako szara eminencja rzdu Schrdera, sprawny meneder i porednik ceniony by przez partyjnych kolegw i dobrze przyjmowany w koa ch opozycji chadeckiej, co zaprocentowao w przyszoci. Sam kanclerz po kolejnych wygranych wyborach parlamentarnych w 2002 r. w wywiadzie dla telewizji ZDP powiedzia, i poza wasn maonk, ma bezgraniczne zaufanie tylko do dwch osb: szefowej wasn ych sekretarek i do Franka. W czasie drugiej tury rzdw koalicji SPD-Zieloni przyszo Steinmeierowi dziaa w daleko trudniejszych warunkach. Musia wspfirmowa trudny pakiet reform spoecznych i gospodarczych (Agenda 2010), bezskutecznie prbowa dziaa w komisji, ktra zajmowaa si nowym podziaem kompetencji i pienidzy pomidzy

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

federacj i krajami zwizkowymi. Wrcz permanentnie agodzi naprenia pomidzy koalicjantami, a zwaszcza ministrem gospodarki Wolfgangiem Clementem i ministrem ochrony rodowiska z Partii Zielonych Jrgenem Trittinem. W poowie 2005 r. doszo do przesilenia politycznego w Niemczech. Wsprzdzca SPD po czerwcowej klsce w wyborach do parlamentu krajowego w Pnocnej Nadrenii-Westfalii, w obliczu zwikszajcego si i tak wysokiego bezrobocia (11,3 %) oraz niskiego wzrostu gospodarczego, przy stale sabncym poparciu spoecznym, zdecydowaa si na radykalny krok. 1 lipca kanclerz Schrder zwrci si do Bundestagu o udzielenie wotum zaufania, realizujc w ten sposb plan doprowadzenia do przedterminowych wyborw parlamentarnych w Niemczech. Za udzieleniem wotum zaufania gosowao 151, przeciw 296, a 148 parlamentarzystw - zgodnie z sugesti kanclerza- wstrzymao si od gosu. Poraka w gosowaniu umoliwia Schrderowi zwrcenie si do prezydenta Niemiec Horsta Khlera z wnioskiem o rozwizanie Bundestagu i rozpisanie przyspieszonych wyborw. Kanclerz pragn, aby wyborcy udzielili mu w jesiennych wyborach nowego mandatu dla kontynuowania polityki reform gospodarczych i spoecznych w ramach rzdowego projektu Agenda 2010. Zgodnie z wol kanclerza, prezydent po trzytygodniowym namyle, 21 lipca, przychyli si do jego wniosku o skrcenie o rok upywajcej jesieni 2006 r. kadencji parlamentu. Pomys kanclerza Schrdera, by przyspieszy wybory parlamentarne Steinmeier uzna za chybiony i prowadzcy do klski. Odczu bolenie, i pomimo podejmowanych wysikw nie udao mu si przekona kanclerza, by odstpi od tego kroku. Kampania wyborcza bya krtka, lecz jak na warunki niemieckie wyjtkowo brutalna. Staa pod znakiem spraw wewntrznych, czoowi politycy wstrzemiliwie wypowiadali si w kwestiach dotyczcych polityki zagranicznej. Typowana powszechnie na zwycizc szefowa CDU Angela Merkel musiaa przekn gorzk piguk, gdy w ostatnich dniach kampanii byemu kanclerzowi Schrderowi udao si odrobi straty i wyrwna szanse w sondaach. Po wyborach 18 wrzenia 2005 r. okazao si, e chadecja nie zdobya

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

przewidywanej wikszoci, uzyskujc ostatecznie 35,2%. Biorc pod uwag dokonania gospodarcze, SPD moga mwi o szczciu , gdy zdobya poparcie 34,2% wyborcw. O sukcesie moga mwi te FDP (9,8%) i sojusz partii lewicowych Linkspartei, z wynikiem 8,7%.Raczej zawiedli wyborcy Zielonych, gdy Bndnis 90/Die Grnen zdobya tylko 8,1%. Po kilkutygodniowych, mudnych negocjacjach chadecy i socjaldemokraci doszli do porozumienia w kwestii utworzenia rzdu wielkiej koalicji CDU/CSU-SPD z A. Merkejako kanclerzem (22.11.2005). G. Schrder podda si i zapowiedzia wycofanie z wielkiej polityki. Tak sam decyzj podj minister spraw zagranicznych Joschka Fischer. Ku zaskoczeniu krajowej i midzynarodowej opinii publicznej na ministra spraw zagranicznych przywdca SPD Franz Mntefering zaproponowa wicekanclerza. Steinmeier Steinmeiera Pozytywnie zachowujc przyjty i dla siebie kanclerz stanowisko A.Merkel, wany przez obejmuje

mia

wiadomo,

niezwykle

i prestiowy resort spraw zagranicznych, ktrym po raz ostatni SPD kierowaa w latach 1966-1969 za czasw Willyego Brandta. Do powszechnie wyraano obawy, czy pozostajcy dotd w cieniu, mao charyzmatyczny mistrz zakulisowych rozgrywek poradzi sobie z reprezentowaniem pastwa niemieckiego, majcego coraz wiksze ambicje na arenie midzynarodowej. Z drugiej strony zdawano so bie spraw, e nie naley oczekiwa powaniejszych zmian i gwatownych ruchw ze strony nowego ministra. Nowy rzd CDU/CSU-SPD za motto swojej polityki zagranicznej uzna kontynuacj i nowe wyraziste akcenty. Pocztki urzdowania nowego ministra nie byy atwe. Na wiato dzienne wyszy rnego rodzaju informacje o nie zawsze legalnych akcjach niemieckich sub wywiadowczych i kontrwywiadowczych na Bliskim Wschodzie i Afganistanie, za ktre odpowiedzialnoci obarczano byego koordynatora sub specj alnych. Mg jednak liczy na lojalno kanclerz Merkel, ktra pozwolia mu na do szeroki zakres autonomii w kierowaniu polityk zagraniczn i akceptowaa swoisty podzia rl w realizacji podstawowych zada w tej dziedzinie. Pani kanclerz naprawia stosunki transatlantyckie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

nadwtlone w okresie rzdw Schrdera i dla siebie ( Chefsache) rezerwowaa najwaniejsze decyzje dotyczce Unii Europejskiej. Steimmeier Wschodzie, natomiast zajmowa z powodzeniem si mediowa na Bliskim problemami bezpieczestwa

midzynarodowego i rozbrojeniem, prawami czowieka (podre do Chin i Afryki Pnocnej) oraz polityk wschodni Niemiec. Czsto jedzi do Moskwy i bez zastrzee popiera tez swojego mentora kanclerza Schrdera o prezydencie W. Putinie jako o krysztaow o czystym demokracie, Mona powiedzie, e dla Rosji rezerwowa uczucia i przyja, wobec Polski zachowywa jedynie yczliwo i polityczn poprawno. Bliska wsppraca i przyja z Kanclerz Merkel skoczya si, kiedy Steinmeier w 2007 r. zosta wicekanclerzem, a prasa zacza spekulowa na temat jego kanclerskich ambicji. Urzdnicy Merkel z Urzdu Kanclerskiego zaczli sabotowa prac urzdnikw MSZ. Gdy Steinmeier rusza w zagraniczn podr, otoczenie Merkel usiowao j bagatelizowa. Zorganizowan np. przez MSZ zbirk pienidzy dla Autonomii Palestyskiej Urzd Kanclerski usiowa przypisa sobie. Obie strony jednak dbay, aby nie ucierpia na tym wizerunek niemieckiej polityki zagranicznej. Ambicje do fotela kanclerskiego w 2009 r. mia przede wszystkim wczesny przywdca SPD Kurt Beck. Ale pod jego rzdami partia tracia na popularnoci na rzecz bardziej radykalnej Die Linke i przegrywaa w wyborach do parlamentw krajowych. Steinmeierowi udao si zmobilizowa zwolennikw i 7 wrzenia 2008 r. na zamknitym zjedzie zarzdu partii w Werder koo Poczdamu zmuszono Becka do ustpienia. Na stanowisku szefa partii zastpi go F. Mntefering, dawny przywdca SPD z czasw rzdw Schrdera. Jednoczenie poinformowano, e socjaldemokratycznym kandydatem na kanclerza bdzie Steinmeier. Nominacja ministra spraw zagranicznych dla Niemcw nie bya zaskoczeniem. Powszechnie uwaano, e by jedynym politykiem na lewicy, ktry mg zagrozi popularnej pani kanclerz. Do 2005 r. Steinmeier stroni od popularnoci i wystpie publicznych. Na stanowisku szefa dyplomacji niemieckiej jego medialny wizerunek uleg

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

olbrzymiej

metamorfozie.

Sta

si

politykiem

charyzm,

przystpnym, mwicym do rodakw prostym, zrozumiaym jzykiem , nie unikajc populistycznych i demagogicznych zwrotw. Nie mia adnego dowiadczenia w kampaniach wyborczych, ale szybko si uczy. Prbk nowego talentu da 13 wrzenia 2008 r. podczas pierwszego spotkania wyborczego w namiocie piwnym w Regensburgu, gdzie zadziwi suchaczy elokwencj i retoryczn brawur. Liczono, e tandem Steinmeier-Mntefering w okresie przedwyborczym ma szanse wyprowadzi SPD na prost w okresie przedwyborczym i zahamowa spadek notowa. Wstpne badania opinii publicznej pokazyway, e Steinmeier cieszy si duym poparciem spoecznym i niewiele ustpuje w popularnoci pani kanclerz. Jak pokazywa sonda na zlecenie telewizji ARD jeszcze w styczniu 2009 r. rysowaa si nawet niewielka przewaga Steinmeiera (65%) nad Merkel (63%) przy pytaniu o zadowolenie obywateli z politycznej dziaalnoci obu politykw.
Tabela 1. Poparcie dla politykw niemieckich (stycze 2009)

rdo: Sonda telewizji ARD

Po (18.10.2008) Jednake

zatwierdzeniu SPD pomimo wielu

nominacji stara i

Steinmeiera wysikw

na

kanclerza wyborcz. do

rozpocza

nieoficjaln

kampani

pretendenta

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

kanclerskiego urzdu sondae nadal wykazyway tendencje spadku popularnoci dla socjaldemokracji. Widoczne byo, e SPD paci haracz za ostre, ale niezbdne reformy, na ktre odway si pi lat temu kanclerz Schrder. Wwczas cicia socjalne uratoway budet i zahamoway lawinowy wzrost bezrobocia, ale do SPD przylega atka partii niewraliwej na los obywateli. W tej sytuacji nasila si odpyw elektoratu do reprezentujcej rzekomo prawdziw lewic partii Die Linke. Sama SPD wstrzsana bya wewntrznymi kryzysami. Cz dziaaczy nadal nie moga pogodzi si z odsuniciem Becka od wadzy i jawnie mwia o puczu Steinmeiera i Mnteferinga. W Hamburgu i Hesji doszo do wewntrznych rozamw. Na to wszystko naoya si recesja gospodarcza, bdca efektem kryzysu wiatowego. Pomimo e Steinmeier stawa w pierwszym szeregu obrocw niemieckich pracownikw i rzuca gromy na rekinw finansjery-sprawcw wiatowego kryzysu, odwiedza zakady Opla w Bochum, by broni tamtejszej fabryki Opla, wsptworzy kosztowne pakiety, ktre miay pobudzi gospodark, zwalcza plany chadekw i liberaw, dotyczce obnienia podatkw, szczeglnie dla najlepiej zarabiajcych, to w opinii wikszoci Niemcw popularna A. Merkel zdecydowanie lepiej poradzi sobie ze skutkami kryzysu. Gwnym problemem dla kandydata na kanclerza by wybr potencjalnego koalicjanta. Naturalny i sprawdzony partner Partia Zielonych bya zbyt saba, by mona byo utworzy z ni dwupartyjny gabinet. Jako e Steinmeier na obecnym etapie wyklucza moliwo wsppracy z Lewic, pozosta preferowany przez niego wariant sygnalizacji wietlnej koalicji czerwono-zielono tej (SPD-ZieloniFDP). Liberaom, ktrzy odnotowywali regularnie 13 -16% poparcie w sondaach i kuszeni byli przez chadeckie partie Unii, nie odpowiadaa zapowiadana przez SPD polityka gospodarcza i spoeczna. Inn alternatyw bya kontynuacja wielkiej koalicji CDU/CSU-SPD. Sondae z pocztku maja 2009 r. przeprowadzone na zlecenie stacji telewizyjnej RTL i tygodnika Der Stern pokazyway, e na CDU/CSU chciaoby gosowa 35-36%, na SPD-23%, FDP-16%. Zielonych 10% FDP 17%, Die Linke 11%. Partie Unii i socjaldemokratw mogyby utworzy po raz kolejny stabiln, siln wikszo. Problem jednak

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

w tym, e spoeczestwo odrzuca moliwo takiej kontynu acji. Powszechnie uwaa si, e oznaczaoby to dryfowanie w kluczowych zagadnieniach polityki wewntrznej i wzajemne blokowanie si obu partii. W zwizku z problemami demograficznymi i kryzysem gospodarczym spoeczestwo oczekuje si miaych reform. W t ej sytuacji zdolnoci koalicyjne SPD s znacznie utrudnione i nie posiada ona takiego komfortu wyboru partnera jak CDU/CSU czy FDP. SDP wkroczya w rok wyborczy wyranie osabiona przegranymi wyborami krajowymi w Hesji. Niezalenie od tej poraki,19 kwietnia w Berlinie ruszya batalia Steinmeiera o urzd kanclerski. Zaprezentowano program wyborczy ( Sozial und Demokratisch. Anpacken fr Deutschland) i Steinmeier obiecywa tward walk w obronie interesw wiata pracy. Ale ju w miesic pniej przyszo kolejne niepowodzenie. 23 maja 2009 r. Zgromadzenie Narodowe wybrao zdecydowan wikszoci gosw po raz drugi na prezydenta RFN H. Khlera i odrzucio wspieran przez SPD Gesine Schwan. Prawdziw klsk odnotowaa socjaldemokracja w wyborach do Parlamentu Europejskiego. 7 czerwca 2009 r. socjaldemokraci zdobyli zaledwie 20,9 %. gosw, (CDU/CSU-38,1%), podczas gdy sondae przedwyborcze daway im o 5 % wicej. Tak zego wyniku partia nie miaa nawet w schykowym okresie rzdu Schrdera, gdy rozczarowanie socjaldemokratami sigao szczytw. 14 czerwca w Willy-Brandt-Haus, berliskiej centrali partii, w obecnoci 525 delegatw dokonano podsumowania wyborw i nakrelono plan kampanii wyborczej. Nastroje byy pesymistyczne, ale w godzinnym przemwieniu Steinmeier zagrzewa do walki i dodawa delegatom otuchy. Uwaa, e wszystko jest spraw nadal otwart, chcemy wygra i wygramy. Zapowiedzia ostr walk wyborcz, akcentujc zasady sprawiedliwoci socjalnej i skierowan przeciwko chadecji kanclerz A. Merkel i coraz to bardziej liberalnej FDP. Socjaldemokratom przypisywa wszystkie zasugi w zwalczaniu kryzysu (np. premie za zomowanie starych samochodw, szukanie inwestorw dla fabryki Opla). Take Mntefering uzna, e przegrane eurowybory day partii niezbdny zastrzyk adrenaliny.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Prby zmobilizowania aparatu partyjnego i zaktywizowania walki wyborczej odnosiy niewielki skutek. Sabo sprzedawaa si napisana przez Steinmeiera we wsppracy z Thomasem E. Schmidtem i opublikowana przez wydawnictwo Bertelsmanna ksika (Mein Deutschland. Wofr ich stehe), gdzie kandydat na kanclerza zawar swoje przemylenia na temat Niemiec i wizji rzdzenia krajem. Partie Unii i FDP cznie w sondaach (22.06 2009 na zlecenie tygodnika Stern) regularnie sytuoway si powyej 50%, CDU/CSU36%, FDP 15%, SPD 22%. Wyniki alternatywnej koalicji sygnalizacji wietlnej oscyloway w okolicach 45%. Czerwcowe badanie opinii publicznej przeprowadzone na zlecenie ARD pokazyway, e Niemcy na stanowisku kanclerza z ogromna przewag chtniej widzieliby krlow Merkel (60%) anieli Steinmeiera (25%).
Tabela 1. Poparcie dla politykw niemieckich (czerwiec 2009)

rdo: Sonda telewizji ARD

Na dwa miesice przed wyborami Steinmeier i jego sztab przystpili do ofensywy. 3 sierpnia 2009 r. w Berlinie zaprezentowano 67-stronicowy dokument Plan dla Niemiec, gdzie SPD obiecywaa przeksztacenie RFN w Dolin Krzemow, stworzenie w do 2020 r. 4 mln nowych miejsc pracy i osignicie penego zatrudnienia. Wedug Steinmeiera miao si to urzeczywistni dziki zwikszeniu poziomu zatrudnienia gwnie w dziedzinie zielonych technologii, w subie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

zdrowia i w opiece spoecznej. Jako kanclerz federalny Steinmeier mia zaproponowa Sojusz dla klasy redniej, cis wspprac pod patronatem Urzdu Kanclerskiego przedstawicieli gospodarki, zwizkw zawodowych i bankw, w celu przezwycienia skutkw kryzysu i polepszenia kondycji gospodarczej pastwa. Spoeczestwu zaprezentowano gabinet cieni ministrw przyszego rzdu SPD i plakaty wyborcze SPD.

Plan dla Niemiec jakkolwiek w wielu punktach spjny i klarowny odczytany zosta jednoznacznie jako niewiele znaczcy element walki wyborczej. Wedug barometru politycznego telewizji ZDF tylko 13% ankietowanych uwaao go za realistyczny i moliwy do przeprowadzenia. Nie zachwia on te sondaami. CDU/CSU-FDP utrzymywaa stay puap 36 % poparcia, FDP moga liczy na 14 %, a SPD tylko na 23 % (Zieloni 12%, Lewica 9%). Dodatkowym ciosem i zmartwieniem dla Steinmeiera byy skandale w partii naganiane przez media i opozycj. Reputacj partii zepsuy takie wydarzenia jak np.: podrz minister zdrowia Ulla Schmidt na wakacje do Hiszpanii subowym samochodem, owiadczenie znanego aferzysty Karlheinza Schreibera o zasileniu przed laty kasy SPD sum 500 tys. dolarw kanadyjskich i oskarenie posa Jrga Taussa o ogldanie pornografii dziecicej w internecie.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

10

Nie ulega wtpliwoci, e szanse na fotel kanclerski dla ministra Steinmeiera s niewielkie. Naley przypuszcza, e sytuacja bardziej si wyjasni 30 sierpnia 2009 r. po wyborach do landtagw Kraju Saary, Turyngii i Saksonii. Podobnie jak przed czterema latami naley liczy si z pewnym przyrostem liczby gosw na korzy SPD i zmniejszeniem poparcia dla partii Unii. Jednake przewaga chadeckoliberalna wykazuje znamiona trwaoci i utrzymuje si przez wiele miesicy na stabilnym wysokim poziomie. Najlepszym rozwizaniem dla SPD w obecnej sytuacji co oznaczaoby osobist porak dla Steinmeiera byaby kontynuacja niechcianej koalicji z CDU/CSU. Z pewnoci dla wielu Niemcw w okresie kryzysu to sprawdzone rozwizanie byoby bezpieczne, ale te i w nowej kadencji Bundestagu nie mona byoby oczekiwa adnego przeomu i oywczych impulsw dla gospodarki i spoeczestwa.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

11

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

NOWOCI WYDAWCZNICZE INSTYTUTU ZACHODNIEGO: M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej ( 1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009 , Pozna 2009; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Pozna 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Pozna 2008; M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Pozna 2008.

Nr 22 / 2009
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

12