Autor: dr Marta Gtz

Rok 2009 Rokiem Innowacji i Kreatywnoci. Klastry jako rodowisko sprzyjajce innowacyjnoci i wsppracy nauki z biznesem

Rok 2009 jest obchodzony w Unii Europejskiej (UE) jako Europejski Rok Kreatywnoci i Innowacji. Komisja Europejska chce w ten sposb propagowa kreatywne i innowacyjne postawy w rnych obszarach dziaalnoci. Ma to umoliwi lepsze przygotowanie UE na nadchodzce wyzwania zwizane z globalizacj. Nowe idee i rozwizania, prowadzc do odkry naukowych, umoliwiaj postp technologiczny, a w konsekwencji stymuluj rozwj gospodarczy. Znane osobistoci bd peni rol ambasadorw Roku (byy prezydent Polski Lech Wasa, byy premier Finlandii i wiceszef Nokii Esko Tapani Aho, prezes Microsoft International JeanPhilippe Courtois, czy prof. Ern Rubik - architekt, rzebiarz i twrca synnej kostki Rubika). W ramach obchodw przewidziano liczne kampanie informacyjne, debaty, wystawy i rnorodne inicjatywy na szczeblu europejskim, krajowym jak i lokalnym. Wszystko to w celu promowania nowatorskich rozwiza i twrczych postawy obywateli
Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Nr 15 / 2009
150409
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna

UE1. Klastry2, jak si przyjmuje, stanowi rodowisko sprzyjajce innowacyjnoci. Te regionalne grupy powizanych firm (dostawcy, odbiorcy, konkurenci, klienci), siy roboczej, prywatnych i publicznych
1 2

Oficjalna strona internetowa Roku - http://www.innowacje2009.pl Inaczej: grona przedsibiorczoci .

instytucji (edukacyjnych, stowarzysze) wyspecjalizowane w kilku powizanych ze sob dziaalnociach zlokalizowanych na pewnym obszarze (poziom regionalny) lub w obszarze miasta oferuj warunki stymulujce rozwj wiedzy. Wiele koncepcji teoretycznych powiconych klastrom podkrela zachodzce w nich zbiorowe uczenie si - moliwe dziki czstym interakcjom midzy podmiotami3. Tak nauk uatwiaj procesy rozprzestrzeniania si wiedzy (knowledge spillovers), ktre z kolei mog przybiera posta mobilnoci pracownikw (labor mobility), wycieku informacji (leakages of information), bd naladownictwa (imitation)4. Koncepcje teoretyczne takie jak learning region - uczcego si regionu, czy regional learning - regionalnego zbiorowego uczenia si traktuj wiedz jako najwaniejszy czynnik produkcji, uniwersytety jako najwaniejszych aktorw, a nauk jako najwaniejszy proces5. O konkurencyjnoci przedsibiorstw decyduje w coraz wikszym stopniu innowacyjno. Opiera si ona na wiedzy, w szczeglnoci tzw. milczcej (tacit knowldge), ktrej rola jest dla procesw innowacyjnych znacznie wiksza anieli wiedzy skodyfikowanej, atwej do kopiowania i odtwarzania6. Wiedza milczca

Wicej o nauce rozumianej jako proces bezporedni (np. na uniwersytecie) i poredni (tzw. produkt uboczny innych dziaa) oraz procesie zapominania jako zdolnoci do oduczania si w: B. Gregersen, B. Johnson, Learning Economies, Innovation Systems and European Integration, Regional Studies, vol. 31, 5, 1997. J.Cullen, Promoting competitiveness for smallbusienss clusters through collaborative learning - policy consequences from a European Perspective w: M. Steiner, (red.), Clusters and Regional Specialization, European Research in Regional Science 8, 1998, s. 238. Klastry, jako repozytoria wiedzy cichej, najpeniej charakteryzuje Polanyi, podkrelajc, e klastry wiedz wicej ni s w stanie powiedzie (often know more than they can tell) - M. Polanyi, Personal knowledge, towards a post-critical philosophy, University of Chicago Press, 1958 w: S. Andersen, R. Christensen, From localized to corporate excellence: How do MNCs extract, combine and disseminate sticky knowledge from regional innovation system?, LOK Working Paper 2005, s. 7. 4 Knowledge spillovers jest te definiowane jako rozprzestrzenianie si wiedzy. M. Gorynia i B. Jankowska uywaj dla oglnych procesw spillovers okrelenia przenikanie. M. Gorynia, B. Jankowska, Wpyw klasterw na konkurencyjno i internacjonalizacj przedsibiorstw, maszynopis powielony, s. 11, Katedra Strategii i Polityki Konkurencyjnoci Midzynarodowej na Wydziale Gospodarki Midzynarodowej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, w ramach projektu badawczego Rola klasterw we wspieraniu midzynarodowej konkurencyjnoci oraz internacjonalizacji polskich przedsibiorstw finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego (1 H02D 103 28). 5 Keeble D., Wilkinson F., High-Technology Clusters, Networking and Collective Learning in Europe, Ashgate 2000, s. 9-12. 6 D. Audretsch, Knowledge, globalization and Regions: An Economists Perspective w: J. H. Dunning., (eds.) Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy, Oxford University Press, 2000, s. 66.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

ma

jednak

swoj

specyfik.

Do

jej

powstawania,

wymiany,

przepyww, przyswajania i gromadzenia niezbdne s czste kontakty midzyludzkie. Im bardziej konkurencyjno firm zaley od opartej na innowacyjnoci produkcji i specyficznej wiedzy milczcej, tym wikszego znaczenia nabieraj kwestie lokalizacyjne7. Zatem procesy innowacyjne maj take wymiar przestrzenny. Innowacja, ktr S. Cooke rozumie jako komercjalizacj nowej wiedzy, dotyczy produktw, procesw bd metod organizacyjnych jest wyjtkowo zlokalizowanym zjawiskiem8. Wedug D. Keeble i F. Wilkinsona, innowacja w bardzo duym stopniu zaley od specyficznych dla danej lokalizacji zasobw, w zwizku z tym jej reprodukcja w innym miejscu jest niemoliwa, gdy wymagaaby uprzedniego odtworzenia specyficznych lokalnych zasobw9. Dla kreowania wiedzy kluczowe s oparte na czstych kontaktach procesy interaktywnej nauki oraz aspekt instytucjonalnego ucielenienia wiedzy cichej. Ten ostatni warunek oznacza zakorzenienie wiedzy w pewnym terytorium, tj. jej zwizek z wystpujc tam kultur i szeroko rozumianymi instytucjami. Wiedza technologiczna istotna dla danej brany przemysu nie tylko rezyduje w pewnych lokalizacjach, jest cile z nimi zwizana, ale take pochodzi (emanuje) z rnych rde: si, przemysowych, akademickich, administracyjnych. Uczenie

przyczyniajce si do powstawania innowacji, traktuje M. Steiner jako wiadome podejmowanie przez organizacj prby utrzymania lub poprawienia produkcyjnoci, innowacyjnoci i konkurencyjnoci w niepewnych warunkach rynkowych i technologicznych10. Uczenie si i procesy innowacyjne nie zachodz w izolacji, ale poprzez interakcje z konkurentami, klientami, dostawcami, uniwersytetami, jednostkami badawczo-rozwojowymi i innymi orodkami wiedzy11. Oe. Soelvell i J. Birkinshaw zwracaj uwag, e pynno wiedzy wewntrz klastra (fluidity of knowledge) tj. atwo jej przepywu wynika

A. Malmberg, P. Maskell, Localised learning and industrial competitiveness , Cambridge Journal of Economics, 1999, vol. 23, s. 167. 8 S. Cooke, Cooke S., Regional Innovation Systems, Clusters and the Knowledge Economy, Industrial and Corporate Change, vol. 10, Number 4, 2001., s. 953. 9 D. Keeble, F. Wilkinson, op. cit., s. 27. 10 M. Steiner, op. cit., s. 213. 11 UNCTAD World Investment Report 2005, s. xxix.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

z wypracowanego wsplnego kodu komunikacji oraz atmosfery zaufania midzy wchodzcymi w interakcje stronami12. Klastry bdc rodowiskiem, w ktrym obowizuj pewne przyjte i akceptowane normy spoeczne, dzielone wartoci i tzw. wsplny jzyk uatwiaj procesy innowacyjne i rozwj nowej wiedzy. Te unikalne ramy instytucjonalne wewntrz skupisk stanowi nie podlegajc imitacji przewag konkurencyjn lokalnych firm. Podsumowujc, potrzeba bliskoci geograficznej i kontaktw osobistych dla pozyskiwania wiedzy, tak czsto podnoszona w literaturze przedmiotu, wynika z faktu, e szczeglnie cenna jest tzw. wiedza cicha / milczca, ktrej transfer wymaga interpersonalnych reakcji13. Analiza zagadnienia rodowiska wiedzy z punktu widzenia klastrw zaowocowaa wprowadzeniem do rozwaa dwch wymiarw. Pierwszy z nich odnosi si do wiedzy, jako zasobu, w ktry grono moe, lecz nie musi by wyposaone (np. posiadanie instytutw badawczych, uniwersytetu). Wiedza jest w tym przypad ku cech skupiska. Drugi wymiar dotyczy procesw, jakim podlega wiedza i oznacza, e klastry zapewniaj mechanizmy sprzyjajce jej powstawaniu, rozprzestrzenianiu i gromadzeniu14.

12

Oe. Soelvell, J. Brikinshaw, Multinational enterprises and the Knowledge Economy: Leveraging Global Practices, w: Dunning J., (eds.) Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy, Oxford University Press 2000, s.87. 13 Nieskodyfikowana wiedza technologiczna oznacza, e rozwizywanie problemu musi odbywa si na miejscu i nie mona tej czynnoci przeprowadzi na odlego Dosownie - When technological knowledge is non-codified, the problem solving activity must often be located on-site it cannot be done effectively from a distance w: W. Keller, International Technology Diffusion, NBER Working Paper, October 2003, s. 10. A. Rallet i A. Torre podsumowuj znaczenie bliskoci geograficznej dla dziaalnoci badawczej i innowacyjnej nastpujco: Prace badawczo-rozwojowe i czynnoci innowacyjne wymagaj znacznego wkadu wiedzy cichej. Im bardziej cicha / nieskodyfikowana jest ta wiedza tym wikszego znaczenia dla jej wymiany nabieraj kontakty osobiste midzy podmiotami. Im wiksza potrzeba czstych i osobistych kontaktw tym wiksze znaczenie odgrywa blisko geograficzna, ssiedztwo. Rallet A., Torre A., Proximity Relations in localized innovation networks w: Steiner M., op.cit., s. 43. 14 Por. D. Keeble, F. Wilkinson, High-Technology Clusters, Networking and Collective Learning in Europe, Ashgate, 2000; a take badania grupy GREMI - GREMI to akronim francuskiego wyraenia Gropue de Recherche Europeen sur les milieux Innovateurs (ang. European Research Group on Innovative Milieux). GREMI to Europejska Grupa Badaczy rodowiska Innowacyjnego powoana do ycia w 1986 roku w celu analizy interakcji midzy innowacyjnoci / innowacjami a czynnikami lokalnymi okrelanymi jako terytorium. Uczeni zaangaowani w prac grupy zaznaczaj jednak, e mimo rnych koncepcji skadajcych si na tzw. podejcie GREMI, nie mona mwi jeszcze o sformalizowanej teorii w: A. Jewtuchowicz, Innowacyjne rodowisko przedsibiorcze w: Sownik poj innowacje i transfer technologii PARP, Warszawa 2005.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Badanie

na

paszczynie

teoretycznej

potencjalnego

zainteresowania wiedz wrd inwestorw wykazao, e faktycznie poszukuj oni dostpu do niej. W szczeglnoci, jak to przewiduje koncepcja BIZ (bezporednich inwestycji zagranicznych) poszukujcych wiedzy J.H. Dunninga i J. Cantwella, zdobycie wiedzy jest motywem dokonania zagranicznej inwestycji.15 Przegld teorii pozwala wnioskowa, e BIZ zainteresowane dostpem do wiedzy bd lokalizoway si w klastrach. Badania empiryczne dotyczce tej problematyki, majce gwnie charakter studiw przypadku wskazuj, e grona przedsibiorczoci nie tylko posiadaj tzw. baz wiedzy w postaci uniwersytetu lub innych orodkw naukowych, ale rwnie sprzyjaj jej powstawaniu, rozprzestrzenianiu si i gromadzeniu (gwnie dziki bliskoci geograficznej midzy podmiotami i wystpujcymi midzy nimi wizami spoecznymi). Pozostae analizy podkrelaj natomiast zlokalizowany charakter procesw wiedzy i ich ograniczony geograficznie zasig. Jako zmienne objaniajce w modelach brane s pod uwag np. wydatki na B+R, personel zatrudniony w jednostkach B+R, liczba patentw, czstotliwo innowacji. Knowledge spillovers jako jedne z mechanizmw rozprzestrzeniania si wiedzy przypisywane klastrom w badaniach empirycznych pojawiay si jedynie ujte w zbiorczej kategorii zmiennych aglomeracyjnych. Problem waciwego odkodowanie rezultatw przy tego typu badaniach, S. Rosenthal i W. Strange nazywaj problemem ekwiwalencji obserwacji (the observational equivalence problem), a Y. Kinoshita i A. Mody dowodami o alternatywnych
16

interpretacjach

(evidences

with

alternative

interpretations) . Wydaje si, e jedyn drog do waciwego odczytania tego typu wynikw mog by ankiety i pogbione wywiady, ktrych pytania wyranie oddzielayby od siebie poszczeglne kategorie tworzce korzyci aglomeracji.
15

J. Cantwell, Technological Innovation and Multinational Corporations, Basil Blackwell, Oxford 1989; J.H. Dunning, Determinants of Foreign Direct Investment: Globalization induced changes and the role of FDI policies, Economist Intelligence Units World Investment Prospects, London 2002, s. 8. 16 S. Rosenthal, W. Strange, Evidence on the Nature and Sources of Agglomeration Economies, Handbook of Urban and Regional Economics, vol. 4, 2003, s. 26; Y. Kinoshita, A. Mody, Private Information for Foreign Investment in Emerging Economies, The Canadian Journal of Economics, vol. 34, No.2, 2001, s. 448 - 464.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Badania terenowe przeprowadzono na grupie inwestorw prowadzcych dziaalno B+R (badawczo -rozwojow) w klastrze NorCOM w Pnocnej Jutlandii i w Aglomeracji Warszawskiej (quasi klaster), wykazay, e rodowisko naukowe ma dla nich istotne znaczenie. Formy wsppracy z uczelniami stosowane w Danii i Polsce s do podobne. Wydaje si jednak, e w Polsce dziaania te przyjmuj czsto posta sponsoringu, przyznawania nagrd, czy te wpisuj si w dziaalno fundacji. Maj bardziej na celu tworzenie dobrego wizerunku firmy i s czci dziaa typu public relations, czy coraz modniejszej ostatnio Spoecznej Odpowiedzialnoci Biznesu ( CSR - Corporate Social Responsbility). W Danii te relacje wydaj si by bardziej skomercjalizowane. Cigle, prawie nieobecna jest w Polsce jednoczesna praca naukowcw i nauczycieli akademickich w jednostkach badawczo-rozwojowych prywatnych firm. Analiza porwnawcza pozwala skonstatowa, e w obu przypadkach dominuj inne wymiary rodowiska wiedzy. O ile dla inwestorw dziaajcych w Danii wiksz rol odgrywaj tzw. mechanizmy zwizane z tworzeniem, rozwojem i przekazywaniem wiedzy o tyle w Polsce szczeglne znaczenie przypisuje si tzw., bazie wiedzy tj. dostpnym lokalnie jednostkom naukowym, wykwalifikowanej sile roboczej, czy dziaajcym uczelniom wyszym. Dodatkowo naley zauway, e o ile baz wiedzy stanowi w NorCOMie gwnie Aalborg University, ktremu przypisuje si rol podobn do tej, jak odgrywa dla lokalnej spoecznoci uniwersytet w Cambridge; o tyle w Warszawie t baz s liczne i rnorodne (publiczne i prywatne)
17

uczelnie

wysze

rnych

profilach

i kierunkach ksztacenia . Z przeprowadzonych rozmw wynika, e w wikszoci przypadkw tzw. wiat nauki stanowi dla firmy nie tylko uczelnie i rodowisko akademickie, ale take inne jednostki badawczorozwojowe, placwki PAN. Czsto taka wsppraca jest w sposb poredni wymuszana przez firm matk - projekty zlecane z centrali wymagaj szybkiego i sprawnego zorganizowania zespou, w ktrego skad wchodz absolwenci, studenci ale take eksperci reprezentujcy
17

Stoerring D., Dalum B., Mechanisms behind Cluster Emergence What is the role of Policy? The case the Biomedico Initiative in Aalborg, North Denmark. DRUID Winter Conference, 26-28 January 2006, Aalborg.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

rne rodowiska naukowe. Stan powiza nauka-biznes oceniany jest gwnie jako symetryczny tj. dajcy oboplne korzyci. Tym niemniej inwestorzy wyraaj pewnego rodzaju zaniepokojenie zwizane ze skierowan do nich ofert rodowiska akademickiego - myl naukowa powstajca na uczelniach jest nie dostosowana do potrzeb biznesu i w wielu przypadkach dla firm bezuyteczna. Zapytani o charakter powiza nauka-biznes respondenci zwracaj uwag na dominacj kontaktw nieformalnych (np. prywatne znajomoci) we wczesnej fazie wsppracy, podkrelajc jednoczenie rol struktur formalnych (np. w ramach programw, projektw) na pniejszych etapach kooperacji. Pozytywnie oceni naley stosunkowo du moliwo wpywania przez te kontakty na program nauczania, zawarto syllabusw, ciek studiw. Warto podkreli, e relacje jakie wystpuj midzy analizowanymi jednostkami firm zagranicznych, jakkolwiek rnorodne i przynoszce oboplne korzyci maj wycznie charakter bilateralny, tj. dotycz konkretnej uczelni i konkretnej firmy. Brakuje inicjatyw multilateralnych. Cigle wczenie do tego typu wsppracy trzeciej strony, traktowane jest w kategoriach negatywnych, jako ryzyko utraty wasnej wiedzy, czy kradzie pomysw. Badania przedsibiorczoci akademickiej pokazuj wyrany rozdwik midzy inicjatywami podejmowanymi przez wiat nauki a potrzebami sektora prywatnego18. Obnaaj te trudnoci zwizane ze wspprac i przenikaniem si tych dwch, jak pokazuje praktyka, czsto odlegych od siebie sfer. W rodowisku nauki wystpuje specyficzne poczucie misji, ktre znieksztaca nastawienie rynkowe. W innych krajach europejskich akademicy przyzwyczajeni s do premii za sukces w biznesie. Ponadto wan rol odgrywa w tym wzgldzie rozbudowany system wsparcia menederskiego dla innowatorw i pracownikw akademickich. O potrzebie wikszej wsppracy midzy wiatem nauki a sfer biznesu mog take wiadczy wyniki bada dotyczce dziaalnoci sektora IT w Polsce. Cho poziom ksztacenia w naukach cisych, zwaszcza informatyce jest na polskich uczelniach
18

Materiay dziki uprzejmoci Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci (2006) .

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

bardzo wysoki ma on charakter teoretyczny, mao przydatny praktycznie19, a rezultaty prowadzonych na uczelniach prac badawczych, wykazujce pewien potencja komercyjny, nie s naleycie promowane i wprowadzane na rynek20. Popularyzowanie dziaalnoci w formie klastrw moe znaczco przyczyni si do wzrostu innowacyjnoci polskiej gospodarki21. Jednoczenie, wan rol w promowaniu gron przedsibiorczoci mog odegra inicjatywy takie jak Europejski Rok Innowacji i Kreatywnoci.

19

M., Gomuka, The innovative potential of the Polish computer science and IT industry, w: M., Weresa, W., Filho, Economic and Technological Dimensions of National Innovation Systems, Peter Lang GmbH Frankfurt, 2005, s. 173-191. 20 A., Jasiski, Technology transfer in transition: some evidence from Poland, w: M., Weresa, W., Filho, Economic and Technological Dimensions of National Innovation Systems, Peter Lang GmbH Frankfurt, 2005, s.159-173. 21 Midzy innymi: opinia Konfederacji Pracodawcw Polskich, Gazeta Podatnika, 15 listopada 2007.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

NOWOCI WYDAWCZNICZE INSTYTUTU ZACHODNIEGO: M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009 , Pozna 2009; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Pozna 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Pozna 2008; M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Pozna 2008.

Nr 15 / 2009
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl