POLSKI ZWIZEK NIEWIDOMYCH Tadeusz Majewski REHABILITACJA PSYCHICZNA OCIEMNIAYCH PRZEDMOWA Znaczenie psychoterapii w rehabilitacji inwalidw wystpio z ca wyrazistoci,

kiedy zdano sobie spraw, e oddziaywanie na inwalid tylko poprzez czynniki fizyczne i spoeczne nie daje penych rezultatw, tj. nie powoduje integracji wewntrznej poszkodowanego ze spoecznoci. Pojawio si zatem w ostatnich trzydziestu latach szereg prac omawiajcych cele, metody, zakres i wyniki rehabilitacji psychicznej w odniesieniu do wszystkich inwalidw i poszczeglnych ich kategorii. Jedna z nich to niniejsza praca pira dr. Tadeusza Majewskiego pt. "Rehabilitacja psychiczna ociemniaych". Autor omawia w niej m. in. terminologi w zakresie uszkodze wzroku, kategorie inwalidw wzroku, skutki utraty wzroku w aspekcie fizycznym, psychicznym i spoecznym, cele i proces rehabilitacji psychicznej oraz warunki, ktre j uatwiaj. Wskazania w zakresie psychoterapii autor opiera na przeprowadzonych badaniach w nastpujcych piciu trafnie wybranych kierunkach: akceptacji utraty wzroku i jej skutkw, postawy niewidomego wobec programu i procesu rehabilitacji, postawy wobec siebie jako inwalidy, rodowiska rodzinnego i wobec widzcych oraz analizy czynnikw hamujcych proces rehabilitacji psychicznej (samotno ociemniaych, trudnoci nauczenia si brajla i samodzielnego poruszania si, konflikty rodzinne, niezaspokajane potrzeby materialne, dodatkowe schorzenia i kalectwa oraz trudnoci w maszynopisaniu). W wyniku bada autor m. in. stwierdza, e rehabilitacja psychiczna jest procesem indywidualnym, dugotrwaym i wymaga duego zaangaowania ze strony samego inwalidy, jak te pomocy ze strony innych osb, gwnie psychologa. Okrela rwnie warunki osignicia tego zaangaowania. Szczeglnie wnikliwego oddziaywania wymagaj nowo ociemniali, zwaszcza ci, ktrzy utracili wzrok w sposb nagy. Usprawnienie psychiczne niewidomych jest jednym z warunkw samozaradnoci yciowej, harmonijnego wspycia z innymi, podjcia szkolenia zawodowego i pracy. Praca dr. T. Majewskiego jest wynikiem duego dowiadczenia autora w usprawnianiu, szkoleniu zawodowym i pracy organizacyjnej z niewidomymi. Wieloletnie obcowanie autora z niewidomymi w rnych sytuacjach yciowych uatwio mu wszechstronne spojrzenie na sposb oddziaywania psychoterapeutycznego i dostrzeganie zwizkw midzy przeyciami psychicznymi a czynnikami fizjologicznymi i spoecznymi. Praca suy bdzie pracownikom orodkw usprawnienia niewidon szk specjalnych dla niewidomych, prezydiw rad narodowych, dziaa spoecznym Polskiego Zwizku Niewidomych i innym. Za podjcie si opracowania trudnego i specyficznego zagadnienia nale autorowi sowa uznania. Mam nadziej, e praca speni swj cel, to znacz przyczyni si do tego, aby ycie codzienne niewidomych byo szczlh a ich praca zawodowa lejsza i bardziej opacalna.

Di habil. A. H SPIS TRECI 1 Wstp ............................ 7 lepota i jej przyczyny .................... 7 Podzia niewidomych ..................... 10 Niewidomi od urodzenia ................... 11 Ociemniali ....................... 11 Szcztkowo widzcy .................... 11 Niedowidzcy ....................... H Niewidomi z dodatkowymi kalectwami i schorzeniami .."..... 12 Liczba niewidomych w Polsce i na wiecie ............. 12 Cel pracy ......................... 15 2 Utrata wzroku .......................... 19 Przeycia ociemniaych zwizane z utrat wzroku .......... 15 Naga utrata wzroku .................... 16 Stopniowa utrata wzroku ................... 17 Skutki utraty wzroku .................... 18 Utrata podstawowej funkcji poznania rzeczywistoci ........ 18 Skutki utraty wzroku w sferze dziaania ............. 20 Dezintegracja osobowoci .................. 22 Skutki utraty wzroku w yciu spoecznym ............ 24 Inne skutki utraty wzroku .................. 29 3 Podstawowe zagadnienia w rehabilitacji ociemniaych ........... 29 Moliwoci rehabilitacyjne ociemniaych ............. 29 Oglne zadania rehabilitacji ociemniaych ............. 31 Zagadnienia psychologiczne w rehabilitacji ociemniaych ....... 34 4 Badania osobowoci ociemniaych dla potrzeb rehabilitacji psychicznej ..... 46 Metoda i technika przeprowadzania bada ............. 46 Charakterystyka badanych .................. 49 Oglna analiza i ocena wypowiedzi badanych ........... 53 Analiza i ocena poszczeglnych przypadkw ............ 66 Analiza oglnych wynikw bada ................ 74 Ustalenie diagnozy psychologicznej i wskaza do psychoterapii .... 78 5 Sposoby przeprowadzania rehabilitacji psychicznej ............ 79 Psychoterapia indywidualna .................. 81 Psychoterapia grupowa .................... 89 Wzajemne oddziaywanie ociemniaych na siebie .......... 90 Psychoterapeutyczne oddziaywanie na ociemniaych przez czonkw zespou rehabilitacyjnego ................... 91 Sprawdzanie wynikw psychoterapii ............... 94 Badania sprawdzajce .................... 100 Wnioski kocowe ......................... 107 Pimiennictwo ....................... 114 WSTP LEPOTA I JEJ PRZYCZYNY

Przystpujc do omwienia zagadnienia rehabilitacji psychicznej ludzi ociemniaych naley na wstpie wyjani samo pojcie lepoty, a take terminy: niewidomy, ociemniay i inwalida wzroku. Definicja lepoty stanowi jedno z podstawowych zagadnie w tyflologii*. Mianem "niewidomy" zwyko si okrela nie tylko osoby cakowicie niewidzce, lecz take ludzi, ktrzy zachowali tzw. szcztkowy wzrok (resztki wzrokowe). Osoby szcztkowo widzce, a nawet osoby, ktre zachoway jedynie poczucie wiata, znajduj si w zupenie inne] korzystniejszej sytuacji ni cakowicie niewidomi. Poniewa stopie zachowanych resztek wzrokowych moe by bardzo rny, dla celw szkolnictwa specjalnego, przyznawania rent, korzystania z ulg i przywilejw przysugujcych wycznie niewidomym musi by dokadnie okrelone pojcie "lepota" i termin "niewidomy". Zagadnienie to byo omawiane na II Midzynarodowym Kongresie Niewidomych w Paryu w 1954 r., ktry uchwali nastpujc midzynarodow definicj lepoty: "Za lepot uznaje si: 1) zupeny brak wzroku, 2) ostro wzroku nie przekraczajc 3/eo lub 10/2oo (Snellen) w lepszym oku przy zastosowaniu szkie wyrwnujcych wad wzroku, 3) ograniczenie pola widzenia do przestrzeni zawartej w 20*. Pierwszy punkt tej definicji nie wymaga wyjanie. Obejmuje wszystkich cakowicie niewidomych, zarwno niewidomych od urodzenia, jak te tych, ktrzy utracili wzrok w cigu ycia, czyli ociemniaych. Punkt drugi mwi o szcztkowo widzcych okrelajc, e za dotknitych lepot naley uzna rwnie tych wszystkich, ktrzy przy osabieniu wzroku widz z odlegoci nie wikszej ni 3 m (liczba w liczniku), to co zdrowi widz z odlegoci 60 m (liczb w mianowniku). Dotyczy to oka lepszego w przypadku rnych wad obu oczu oraz przy zastosowaniu szkie korekcyjnych. Punkt ten nie dotyczy natomiast niewidzcych na jedno oko przy zachowaniu penej lub prawie penej sprawnoci oka drugiego. Liczba uamkowa 10/20o jest wskanikiem z tablicy Snellena uywanej przez lekarzy okulistw dla okrelenia ostroci wzroku i oznacza to samo, co liczba 3/eo, z tym e odpowiada nie metrom, lecz stopom (l stopa = 0,3048 metra). Wskanik 3/eo lub 10/2<>o odpowiada 0,05 normalnej ostroci wzroku. Ostatni punkt definicji mwi o osobach posiadajcych zwone pole widzenia. Za niewidomego w tym przypadku uznaje si czowieka, u ktrego zwenie to spowodowao ograniczenie pola widzenia do przestrzeni nie wikszej ni 20. Tyflologia jest nauk o niewidomych. Sprawa Niewidomych. Warszawa 1957, z. l, str. 5*. Midzynarodowa definicja lepoty zostaa wprowadzona rwnie w Polsce. Wszyscy inwalidzi wzroku objci t definicj zostaj zaliczeni przez komisje; *do spraw inwalidztwa i zatrudnienia do I grupy inwalidw1. Do II grupy inwalidw zaliczane s natomiast osoby, u ktrych ostro wzroku wynosi od 0,05 do 0,08 w lepszym oku z pomoc szkie wyrwnujcych wad wzroku2. Pozostae osoby niedowidzce oraz z innymi wadami wzroku, a take widzce na jedno oko komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia kwalifikuj jako inwalidw III grupy. Midzynarodowa definicja lepoty zostaa rwnie przyjta przez Ministerstwo Finansw dla wyjanienia, kogo naley uwaa za niewidomego przy korzystaniu ze zwolnie od podatku od wynagrodze3, ktry to przywilej w myl zarzdzenia Ministra Finansw4 przysuguje wycznie niewidomym.

Rwnie Minister cznoci w zarzdzeniu w sprawie zwolnienia od opat za uywanie odbiornikw radiofonicznych i telewizyjnych5 wyranie okrela, kto moe korzysta z takiego przywileju. W myl tego zarzdzenia ze zwolnie od opat telewizyjnych korzystaj inwalidzi niewidomi zaliczani do I grupy, ktra obejmuje wanie niewidomych objtych midzynarodow definicj lepoty. Ze zwolnie od opat za uywanie radioodbiornikw korzystaj osoby, u ktrych ostro wzroku nie przekracza 0,15, czyli 15% prawidowej zdolnoci widzenia. Przed oficjalnym wprowadzeniem w naszym kraju midzynarodowej definicji lepoty zostao opracowane w 1957 r. przez specjaln komisj powoan przez . Polski Zwizek Niewidomych okrelenie lepoty, ktre brzmi nastpujco: 1. Do niewidomych w cisym tego sowa znaczeniu zalicza si dzieci i dorosych, ktrzy nic nie widz od urodzenia albo od tak wczesnego dziecistwa, e nie pamitaj, aby kiedykolwiek co widzieli. 2. Do ociemniaych zalicza si wszystkich bez wzgldu na wiek ludzi, ktrzy posugiwali si wzrokiem, lecz go cakowicie utracili: - nagle, np. w okresie dziaa wojennych (inwalidzi wojenni i cywilne ofiary wojny), podczas wypadku przy pracy (inwalidzi pracy), skutkiem nieszczliwych wypadkw, zatru, po rnych operacjach itp. - stopniowo, np. w wyniku przewlekych chorb, braku bezpieczestwa* i higieny pracy, jako pniejsze nastpstwa dziaa wojennych, wypadkw itp., 3. Do szcztkowo widzcych zalicza si ludzi, bez wzgldu na wiek, ktrzy maj bardzo du, lecz nie cakowit utrat wzroku, to znaczy: - odrniaj tylko wiato od ciemnoci i nie mog poprawi widzenia szkami, . - z odlegoci jednego metra rozpoznaj zarys supa, drzew, a nawet przyf zastosowaniu szkie nie mog posugiwa si wzrokiem przy zabawie (dzieci), podczas nauki, w pracy itp. - maj bardzo ograniczone pole widzenia, np. patrz jakby przez may otwr, poza ktrym wszystko jest dla nich zakryte6. 1 Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej z dnia 27. IX. 1958 r. (Dz. U. Nr 73 pz. 368) oraz Rozporzdzenie Przewodniczcego Komitetu Pracy i Pac z dnia 12. VIII. 1968 r. (Dz. U. Nr 32 pz. 221). 2 'Pismo oklne Nr 581-1/60 Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, Departament Orzecznictwa Inwalidzkiego skierowane do prezydiw wojewdzkich rad narodowych z dnia 12. V. 1960 r. * Oklnik Nr PO-7/58 Ministerstwa Finansw z dnia 14. VI. 1958 r. (Dz. Urz. nr 9 Min. Fin. z 1958 r.). 4 Zarzdzenie Ministra Finansw z dnia 31. V. 1957 r. (Mon. Poi. nr 47 pz. 291). 5 Zarzdzenie Ministra cznoci z dnia 10. VII. 1967 r. (Dz. Urz. nr 12 Min. cznoci z 1957). Sprawa Niewidomych, Warszawa 1957, z. l, str. 6-7. 8 W praktyce terminem "niewidomy" okrela si take niektre osoby czciowo widzce, posiadajce resztki wzrokowe. Jest to sprzeczne z jednej stron^ z medyczn definicj lepoty, ktra wyklucza nawet poczucie wiata, a z drugiej strony z samym sowem "niewidomy", ktre oznacza osob niewidzc. "Tak brzemienne w tre - pisze Max Schoeffler - nasycone tragizmem sowo niewidomy traci waciwie swj sens w przypadku, gdy istnieje jeszcze jaka obiektywna zdolno widzenia" (48). Z tych wzgldw w pimiennictwie polskim' dotyczcym

niewidomych zaczyna si coraz czciej uywa terminu "inwalida wzroku", ktry jest okreleniem bardziej oglnym nie zawiera w sobie wewntrznych sprzecznoci. Terminem "inwalida wzroku" obejmuje si jednak nie tylko te osoby, ktre wedug midzynarodowej definicji lepoty uznaje si za niewidomych, lecz take tzw. niedowidzcych (sabo widzcych). Oko ludzkie, bdce narzdem wzroku, jest organem bardzo delikatnym, o skomplikowanej budowie. Z tego powodu atwo ulega ono rnym schorzeniom lub uszkodzeniom, ktre stanowi mog przyczyn utraty zdolnoci widzenia. Analizator wzrokowy skada si z gaki ocznej przyjmujcej bodce wietlne z zewntrz oraz z nerwu wzrokowego i orodka wzrokowego w korze mzgowej. Gaka oczna poczona jest z orodkiem wzrokowym poprzez nerw wzrokowy. Proces odbierania wrae wzrokowych polega na doprowadzeniu bodcw odbieranych przez gak oczn poprzez nerw wzrokowy do orodka wzrokowego, gdzie powstaje obraz ogldanego przedmiotu czy zjawiska. O widzeniu decyduj wic wszystkie 3 elementy analizatora wzrokowego. Z tego wzgldu stany chorobowe czy uszkodzenia nerwu lub orodka wzrokowego w mzgu mog take stanowi przyczyn lepoty. lepota moe by spowodowana czynnikami dziedzicznymi i wrodzonymi lub te moe by nabyta. Dziedziczna lepota jest uwarunkowana genetycznie, tzn. jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Wystpuje w dziedzicznym zaniku nerwu wzrokowego, dziedzicznej wysokiej krtkowzrocznoci, zamie itp. Osoby dotknite dziedziczn 'lepot lub dziedzicznymi wadami wzroku nie powinny decydowa si na potomstwo z uwagi na moliwo przekazania ich swoim dzieciom. Wrodzona lepota powstaje w okresie ycia podowego. Przyczynami jej s choroby przebyte przez matk w czasie ciy. Bardzo niebezpieczne dla podu s przede wszystkim takie choroby, jak ryczka, odr i kia. Ponadto rnego rodzaju zatrucia w okresie ciy mog skoczy si lepot dziecka. Przyczynami lepoty nabytej mog by choroby oczu, choroby oglne i urazy. Choroby oczu, ktre mog zakoczy si utrat wzroku lub powanym jego osabieniem, to: jaskra, jaglica, zama (katarakta), nowotwory oka itp. S to choroby, ktre atakuj ca gak oczn lub poszczeglne jej czci. W przypadku wczesnego leczenia tych chorb mona niekiedy unikn lepoty lub ich skutki znacznie zmniejszy (czciowa utrata wzroku). Rwnie wiele chorb oglnych, w tym przede wszystkim zakanych, moe spowodowa lepot. Do takich nale: cukrzyca, grulica, stany zapalne zbw i migdaw podniebiennych, schorzenia nerek itp. Choroby te szczeglnie negatywnie dziaaj na siatkwk, t cz gaki ocznej, ktra odbiera bodce wzrokowe oraz nerw wzrokowy. Szkodliwo ich polega na tym, e wywouj one stany zapalne, ktre w konsekwencji prowadz do zwyrodnienia siatkwki czy zaniku nerwu wzrokowego. Tak samo do lepoty mog prowadzi ospa i choroby weneryczne (kia). Bardzo wraliwa jest siatkwka na wszelkiego rodzaju zatrucia. Przykadem tego s niestety czsto spotykane przypadki lepoty po zatruciu spirytusem metylowym. Jak ju zaznaczylimy, lepota moe nastpi rwnie z powodu zmian w orodku wzrokowym mzgu. Zmiany takie wystpi mog po zapaleniu opon mzgowych, na skutek nowotworw mzgu itp. Wreszcie naley wspomnie o przypadkach lepoty pochodzenia urazowego.

Zabawy niewypaami, ostrymi i niebezpiecznymi przedmiotami kocz si czsto u dzieci utrat wzroku. Tak samo wypadki przy pracy powoduj mechaniczne czy termiczne uszkodzenie gaki ocznej; take zatrucia chemiczne zwikszaj w znacznym stopniu liczb ludzi ociemniaych. lepot kocz si take niektre wypadki drogowe. Do lepoty pochodzenia urazowego zaliczy trzeba take utrat wzroku w czasie wojny na skutek postrzaw i uszkodze gaki ocznej odamkami bomb, granatw itp. Jak si okazuje, w wielu przypadkach lepota jest wynikiem lekcewaenia i niedbalstwa. Ciekawy pogld na t spraw przedstawia L. Rostkowski: "Rozwaajc przyczyny utraty wzroku stwierdzamy, e ogromna wikszo niewidomych mogaby unikn lepoty, zapobiegajc chorobom oczu, leczc si zawczasu i w waciwy sposb, gdy choroba oczu ju si pojawia" (45). W zwizku z powyszym nasza troska o wzrok dzieci, modziey, dorosych i ludzi w wieku starczyjn winna przejawia si na kadym kroku i w kadej sytuacji. Rodzice w domu, a nauczyciele w szkole winni dba o waciwe owietlenie pomieszcze, w ktrych dzieci si bawi i ucz; zachowa maksimum ostronoci przy grach i zabawach, zwaszcza stwarzajcych moliwo uszkodzenia gaki ocznej; przestrzega zasad higieny osobistej i oglnej celem zapobieenia chorobom oczu i innym mogcym spowodowa lepot u dzieci. W zakadach pracy powinny by w peni przestrzegane zasady bhp w celu stworzenia warunkw gwarantujcych bezpieczestwo wzroku pracownikw. Waciwe owietlenie, walka z kurzem, zabezpieczenie przed uszkodzeniami termicznymi i mechanicznymi, przeciwdziaanie zatruciom chemicznym - to rodki, ktre zakad pracy musi przedsiwzi, aby nie naraa wzroku swoich pracownikw na choroby i urazy. Podobnie przy doborze kandydatw na odpowiednie stanowiska pracy trzeba mie na uwadze stain wzroku. Istniej bowiem zawody, ktre wymagaj bardzo dobrego wzroku, a take zawody, przy wykonywaniu ktrych bardzo niszczy si wzrok. W przypadkach wystpienia jakichkolwiek zmian chorobowych oczu oraz poczucia, e zdolno widzenia ulega pogorszeniu, konieczne jest natychmiastowe zgoszenie si do lekarza okulisty celem zastosowania wczesnego i waciwego leczenia, wzgldnie przepisania odpowiednich szkie korekcyjnych. i PODZIA NIEWIDOMYCH Niewidomi nie stanowi jednolitej grupy. Rnice midzy nimi polegaj na tym, e skutki lepoty nie u wszystkich wystpuj z tym samym nasileniem i w tym samym stopniu. Na zrnicowanie to wpywaj takie czynniki, jak stopie utraty wzroku, wiek w chwili utraty wzroku, a take sposb, w jaki ona nastpia. Z tego wzgldu trudno stworzy grup niewidomych, ktrzy z punktu widzenia np. rehabilitacji przedstawialiby jednolity problem. Zasadnicze 2 grupy - to cakowicie niewidomi i szcztkowo widzcy. Jest to podzia ze wzgldu na stopie utraty wzroku. Przyjmujc za kryterium podziau okres ycia, w ktrym wystpia lepota, wyrniamy niewidomych od urodzenia i ociemniaych. Ponadto trzeba podkreli, e wrd niewidomych istnieje wielu, ktrzy na skutek dodatkowych kalectw lub schorze stanowi odrbne grupy. S to inwalidzi o tzw. zoonym kalectwie. Wymienione grupy scharakteryzowa mona w sposb nastpujcy. 10

NIEWIDOMI OD URODZENIA Za niewidomych od urodzenia uwaa si osoby, ktre urodziy si niewidzce --zgldnie utraciy wzrok we wczesnym dziecistwie - mniej wicej od 4 - 5 -oku ycia i inie pamitaj zupenie wrae wzrokowych. Dla tych osb nie istnieje wizualny obraz wiata. Rwnie bodce wzrokowe nie wywieray wpywu na ich rozwj i ksztatowanie si sfery fizycznej i psychicznej. OCIEMNIALI Ociemniali to osoby, ktre niegdy widziay i w cigu swego ycia (powyej 4 - 5 rokuj utraciy wzrok. Zachoway one wizualny obraz wiata i z tego powodu ich sfera intelektualna (wyobraenia, pojcia, mylenie) nie jest cakowicie pozbawiona elementw wzrokowych. Osoby ociemniae w okresie dojrzaoci fizycznej i psychicznej czy w okresie starczym maj ju poza soog poszczeglne fazy rozwojowe, ktre przebiegay w warunkach prawidowych, tzn. przy wspudziale analizatora wzrokowego. Std im pniej nastpia utrata wzroku, tym powoduje mniej szkodliwe zmiany dla caej osobowoci. Utrata wzroku moe nastpi nagle lub stopniowo. W pierwszym przypadku zaskakuje ona czowieka znienacka. Nieszczcie spada na niego w chwli, kiedy si tego nie spodziewa. Okres stopniowej utraty wzroku moe by bardzo rny i trwa nieraz caymi miesicami czy latami. W takim przypadku osoba tracca wzrok przyjmuje stopniowo skutki zanikajcej zdolnoci widzenia i powoli adaptuje si do nowej sytuacji bez wzroku. SZCZTKOWO WIDZCY Do grupy szcztkowo widzcych zalicza si osoby, ktre maj powane ubytki wzroku, uniemoliwiajce im normaln nauk i prac (spraw t okela midzynarodowa definicja lepoty). Rnorodno w tej grupie jest wic do dua, od osb odrniajcych wiato od ciemnoci - do widzcych nawet kontury duych i blisko stojcych przedmiotw. W grupie tej mamy wic osoby, ktre zachoway tylko poczucie wiata oraz osoby, ktre posiadaj tzw. wzrok praktyczny. Osoby z poczuciem wiata odrniaj dzie od nocy, lecz nie ma to wikszego znaczenia przy poruszaniu si. Pozostae osoby mieszczce si w granicach midzynarodowej definicji lepoty z uwagi na percepcj duych obiektw zachowane resztki wzrokowe wykorzystuj przy poruszaniu si, lecz bez moliwoci czytania druku. Nieco inaczej sprawa ta przedstawia si przy zweniu pola widzenia. Osoby z tego rodzaju wad mog mie trudnoci w wykorzystaniu zachowanej zdolnoci widzenia przy samodzielnym poruszaniu si, lecz nie trac rwnoczenie cakowicie moliwoci czytania druku. Charakterystyczn cech jest fakt, e stan wzroku wielu szcztkowo widzcych nie jest ustabilizowany, tzn. ulega dalszemu, stopniowemu pogorszeniu. U niektrych osb jest to po prostu stan przejciowy prowadzcy do cakowitej lepoty, w innych przypadkach wzrok szcztkowy ma charakter trway. Szcztkowo widzcy moe kto by od urodzenia lub sta si nim w pniejszym okresie ycia. NIEDOWIDZCY Specjaln grup stanowi osoby niedowidzce, ktrych nie dotyczy termin "niewidomy", obejmujcy cakowicie niewidomych i ociemniaych oraz szcztkowo widzcych cznie z osobami z poczuciem wiata, lecz mieszcz si w okrel-' 11 l L

niu "inwalida wzroku". Za niedowidzce uwaa si te osoby, ktre zachowa ostro wzroku w granicach od 0,05 do 0,25, czyli do */4 prawidowej zdolnos widzenia. Niektrzy grn granic niewidzenia przesuwaj nawet do 0,3 (l Niedowidzcy dziki zachowanej zdolnoci widzenia poruszaj si samodzieli bez wikszych przeszkd, a nawet za pomoc odpowiednich szkie powikss jcych czytaj druk. Rehabilitacja tych osb oparta jest na innych zasada i przeprowadzana za pomoc specjalnych metod uwzgldniajcych ich moi woci widzenia. NIEWIDOMI Z DODATKOWYMI KALECTWAMI l SCHORZENIAMI Dodatkowe kalectwo lub schorzenie moe wystpi u niewidomych wszy kich poprzednio wymienionych grup. Najczciej spotykane dodatkowe kalf twa u niewidomych to: 1. Dysfunkcje narzdu ruchu - gwnie amputacje koczyn grnych lub di nych. lepota poczona z amputacjami koczyn wystpuje gwnie u os ktre utraciy wzrok na wojnie, od niewypaw, w powanych wypadkach di gowych i wypadkach przy pracy. Dysfunkcje narzdu ruchu u niewidomych j. woduj dalsze ograniczenia i pogbiaj skutki lepoty, zwaszcza w sferze rr torycznej. 2. Guchota, czyli brak zdolnoci odbierania wrae suchowych. Guchoc: mni, tzn. niewidzcy i niesyszcy rwnoczenie, stanowi specjalny probl* z uwagi na brak dwu podstawowych rde poznania rzeczywistoci oraz d\ podstawowych kanaw, przez ktre mona dotrze do ich wiadomoci. G! chociemnota moe by wrodzona lub nabyta. Dodatkowe schorzenia, z ktrymi spotykamy si czsto u niewidomych, zm: niajce w sposb wyrany ich sytuacj yciow i moliwoci zawodowe, to et roby ukadu krenia, grulica, reumatyzm itp. Problem osb o zoonym inwalidztwie z punktu widzenia rehabilitacji j< bardzo skomplikowany i trudny. W ramach bowiem tego procesu musz b uwzgldnione z jednej strony problemy wynikajce ze lepoty, a z drugiej sti ny z dodatkowego kalectwa czy schorzenia, ktre w poczeniu daj czs nowe, bardziej zoone problemy. W kocu wymieni naley niewidomych oligofrenikw oraz niewidomy psychicznie chorych, ktrych rehabilitacja stanowi rwnie specjalny poble LICZBA NIEWIDOMYCH W POLSCE l NA WIECIE Na pytanie - ilu niewidomych jest w Polsce - trudno w chwili obecnej odp wiedzie z ca dokadnoci. Trudno polega na tym, e nie mamy aktualr penej ewidencji inwalidw wzroku w myl midzynarodowej definicji lepol ktra w sposb jednoznaczny okrela, kogo naley uwaa za niewidomec Wedug danych Polskiego Zwizku Niewidomych na dzie 31. XII. 1969 yo w Polsce 21 523 niewidomych1. Liczba ta nie jest staa. Kadego ro! w Polsce traci wzrok w rnych okolicznociach i na skutek rnych przycz-kilkaset osb, a u kilku tysicy nastpuje znaczne osabienie zdolnoci widz ni. Wedug danych Zakadu Ubezpiecze Spoecznych2 w 1968 roku komis 1 Sprawozdanie Polskiego Zwizku Niewidomych za 1969 r. * Kwartalny Biuletyn Statystyczny Zakadu Ubezpiecze Spoecznych za IV kwar 1969 r. 12 co spraw inwalidztwa i zatrudnienia orzeky inwalidztwo z powodu wzroku ogem u 4 651 osb pracujcych, skierowanych na komisje w celu uzyskania renty. Z liczby tej zostao zakwalifikowanych do: I grupy 656 osb,

II grupy - 1107 osb, x III grupy - 2888 osb, Z uwagi na to, e liczby te dotycz tylko osb pracujcych ubiegajcych si o renty, faktyczna liczba inwalidw wzroku przybywajcych kadego roku w naszym kraju jest prawdopodobnie duo wiksza. Podobne trudnoci istniej przy ustalaniu iloci niewidomych na wiecie. Zarwno brak dokadnej ewidencji, jak te odmienne definicje i kryteria stosowane przez poszczeglne kraje przy uznawaniu kogo za niewidomego spowodoway, e dzisiaj mona si spotka z rnymi liczbami w tym zakresie. Tabela l przedstawia nasilenie lepoty w latach 1950 -1955 w rnych czciach wiata (wg Maxa Schoefflera). Tabela l Cz wiata Liczba mieszkacw Liczba niewidomych Wskanik na 100 000 mieszkacw Afryka 212 000 000 1 500 000 700 Azja 1 385 000 000 9 662 000 700 Ameryka 348 000 000 877 000 252 Australia

z Oceani 14 500 000

65000 450 Europa 546 000 000 626 000 114 Razem 2 505 000 000 12 730 000 508 Jak wynika z powyszego zestawienia, najsilniej problem lepoty wystpuje w Afryce i Azji, gdzie 0,7% ludnoci stanowi niewidomi. Najniszy wskanik posiada Europa. Dokadniejsza analiza wskazuje na to, e z wikszym nasileniem lepoty spotykamy si w krajach zacofanych i sabo rozwinitych gospodarczo, o niskim poziomie kultury i cywilizacji, a przede wszystkim posiadajcych ze warunki sanitarnohigienczne i niedostatecznie rozwinit akcj profilaktyczn i lecznicz w zakresie zwalczania chorb oczu (okulistyki). Znalazo to swj wyraz we wskanikach lepoty dla krajw afrykaskich i azjatyckich. Szczegowe nawietlenie zagadnienia nasilenia lepoty w rnych czciach wiata oraz poszczeglnych krajach przedstawia H. Goldstein. Wedug tego autora obecnie liczb niewidomych na caym wiecie szacuje si na 10-14 milionw, a wskanik na 100000 mieszkacw wynosi od 320450 (15). Ustalenie faktycznej liczby niewidomych utrudnia gwnie brak jednolitej definicji przyjtej przez wszystkie kraje. Ze sprawozdania wiatowej Organizacji Zdrowia z 1966 r. wynika, e "na caym wiecie stosowano przynajmniej 65 rnych definicji lepoty przy zbieraniu danych odnonie niewidomych" (15). Na podstawie rnych materiaw statystycznych H. Goldstein opracowa wskaniki nasilenia lepoty w rnych krajach. Niestety opracowanie to nie obejmuje wszystkich krajw, a nawet wszystkich czci wiata, jak np. Australii. Niektre wskaniki nasilenia lepoty w rnych krajach wg H. Goldsteina ilustruje tab. 2. 13 Tabela 2 Czci wiata i kraje Dane z roku Wskanik na 100000 ludnoci Przyjta definicja lepoty Afryka Kenia 1953-5

1050-1150 midzynarodowa definicja lepoty Tunezja 1960 450 midzynarodowa definicja lepoty Zjednoczona

Republika Arabska 1960 462 midzynarodowa definicja lepoty Somalia 1962 300 dotyczy tylko cakowitej lepoty

Poudniowa

1962 332 dotyczy tylko cakowitej lepoty

Rodezja Algieria Etiopia

1946 1962 304 450 bez podania przyjtej definicji bez podania przyjtej definicji Gambia 1955 983 bez podania przyjtej definicji Sierra Leone 1955 952 bez podania przyjtej Tanganika Uganda 1955 1955 569 636 bez podania przyjtej Ameryka Kanada 1965 131 do 6/60 lub 20/200 Stany Zjednoczone Argentyna Brazylia 1960 1947 1940 214 90 147 do 6/60 lub 20/200 bez podania przyjtej przyjtej definicji Kuba 1943 97 bez podania przyjtej definicji definicji bez podania definicji bez podania przyjtej definicji definicji

Jamajka 1955 203 bez podania przyjtej Meksyk 1940 101 bez podania przyjtej definicji Azja definicji

Iran 1960 750 midzynarodowa definicja lepoty Izrael 1961 250 midzynarodowa definicja lepoty Irak 1961 500-1000 , dotyczy tylko cakowitej lepoty

Jemen 1960 4000

dotyczy tylko Chiny 1947 450

cakowitej

lepoty

bez podania przyjtej Hong Kong 1963 1392

definicji

bez podania przyjtej definicji Pakistan 1963 400 bez podania przyjtej Arabia definicji

Saudyjska 1961 3000 bez podania przyjtej definicji Europa

Zwizek

Radziecki

(bez Modawii) 1961 117 do 6/60 lub 20/200 Zwizek

Radziecki

(bez Modawii) 1961 69 midzynarodowa definicja lepoty Gibraltar 1961 647 midzynarodowa definicja lepoty Holandia 1959

55 midzynarodowa definicja lepoty Polska 1959 65 midzynarodowa definicja lepoty Anglia i Walia 1963 205 midzynarodowa definicja lepoty Szkocja 1964 194 midzynarodowa definicja lepoty Pnocna

Irlandia 1963 161 midzynarodowa definicja lepoty Austria 1949 66 bez podania przyjtej definicji Belgia 1963

51 bez podania przyjtej Bugaria 1945 57 bez podania przyjtej Dania 1949 100 bez podania przyjtej definicji Francja 1946 107 bez podania przyjtej NRF 1962 60 bez podania przyjtej definicji Grecja 1951 170 bez podania przyjtej definicji Wgry 1949 100 bez podania przyjtej definicji Irlandia definicji definicji definicji

1949 233 bez podania przyjtej Szwecja 1965 130 bez podania przyjtej definicji Jugosawia 1959 100 bez podania przyjtej definicji 14 Dane te potwierdzaj ustalenia M. Schoefflera, stwierdzajce wiksze nasilenie tpoty w Afryce i Azji ni w krajach europejskich. Wskaniki te trzeba jednak przyjmowa jako orientacyjne, zwaszcza w odniesieniu do tych pastw, ktre nie podaway dokadnie, jakie definicje przyjmoway przy ustalaniu liczby niewidomych. Z tego powodu dane te nie stanowi materiau porwnywalnego, z ktrego mona by wnioskowa o nasileniu lepoty w rnych krajach. CEL PRACY Praca dotyczy wycznie ociemniaych, a wic osb, ktre kiedy widziay I w trakcie swego ycia utraciy wzrok. Jej celem jest wskazanie rnorodnych skutkw utraty wzroku, zwaszcza skutkw psychicznych, oraz przedstawienie prby przeprowadzenia rehabilitacji psychicznej ludzi ociemniaych. Zasadnicz rz stanowi opis i analiza bada psychologicznych, majcych na celu poznanie osobowoci ociemniaych oraz przedstawienie metod rehabilitacji psychicznej tych osb. Praca oparta jest na dowiadczeniach autora, zdobytych w Zakadzie Rehabilitacji Podstawowej dla Niewidomych w Warszawie. Zakad ten przeznaczony by gwnie dla nowo ociemniaych dorosych - w wieku od 16 do 60 lat. Jego zadaniem byo przeprowadzenie rehabilitacji podstawowej ociemniaych, czyli przygotowanie ich do ycia osobistego, rodzinnego, spoecznego i czciowo zawodowego. Okres pobytu w Zakadzie trwa w zasadzie 3 miesice. W indywidualnych przypadkach by on odpowiednio przeduany. Autor pracujc w tym Zakadzie na stanowisku psychologa rehabilitacyjnego by odpowiedzialny za waciwe przeprowadzenie procesu rehabilitacji psychicznej. Dziaalno psychologa w tej placwce stanowi wanie przedmiot niniejszej pracy. UTRATA WZROKU PRZEYCIA OCIEMNIAYCH ZWIZANE Z UTRAT WZROKU Utrata wzroku jest rdem silnych przey emocjonalnych: przygnbienia, rozpaczy i alu. Jak wykazuj liczne biografie, definicji

przeycia ociemniaych maj bardzo indywidualny charakter i trudno je uj w pewne ramy. W kadym jednak przypadku podkrela si, e s to przeycia tragiczne. Przeycia zwizane z utrat wzroku zale od szeregu czynnikw, a mianowicie: 1) od sposobu utraty wzroku, tzn. czy nastpia ona nagle, niespodziewanie 15 i zaskoczya czowieka, czy te powoli, stopniowo, na przestrzeni pewne okresu czasu; 2) od tego, czy lepota nastpia sama, czy towarzysz jej dodatkowe kali twa w postaci uszkodzenia koczyny, twarzy itp.; 3) od stanu zdrowia psychicznego i fizycznego w chwili utraty wzroku (v czerpanie nerwowe i psychiczne, dolegliwoci i choroby somatyczne); 4) od sytuacji, w jakiej znajduje si ociemniay zaraz po utracie wzroku, t czy otrzymuje natychmiast waciw opiek i pomoc, czy te zostaje opuszczo i zdany na wasne siy (70). NAGA UTRATA WZROKU Szczeglnie dramatyczna jest naga utrata wzroku, gdy zdrowy czowiek w j( nej chwili staje si niewidomy, bezradny i cierpicy. Moment uwiadomi] sobie faktu lepoty i jej skutkw oraz faktu nieodwracalnoci tego stanu dzii na ociemniaego w sposb szokujcy. S to ogromne przeycia - bodce, kt( przekraczaj zdolnoci adaptacyjne ukadu nerwowego, powodujc zachwia rwnowagi midzy procesami pobudzania i hamowania, a niejednokrotnie na\ zahamowania pewnych procesw korowych. Pociga to za sob grone sku noszce cechy "szoku psychicznego", gdy caa psychika zostaje jak gdy sparaliowana. W tym okresie nastpuje nie tylko dezorganizacja reakcji emi jonalnych, lecz rwnie zahamowanie mechanizmw samokontroli i samoob ny. Nie pozostaje to bez wpywu na zachowanie si ociemniaych, ktre rm przybra rne formy. Jedni ca rozpacz, tragizm i al wyraaj na zewn w postaci paczu, krzyku, agresji sownej, wpadaj po prostu w sza, ogan ich bezgraniczny strach i lk. Inni natomiast zamykaj si w sobie i przeywi swoje nieszczcie w samotnoci. Naga utrata wzroku i zwizane z ni przeycia stanowi uraz psychiczi wywoujcy reakcje i stany nerwicowe. Stan taki utrzymuje si u nowo ocie niaych bardzo dugo i trudno go usun, gdy ma on charakter odruchu wari kowego. Jest on wzmacniany i utrwalany codziennymi sytuacjami penymi ogranicz i trudnoci, w jakich nagle znalaz si czowiek pozbawiony zdolnoci widzer Dlatego w tym okresie pomoc innych osb, a szczeglnie psychologa, jest I nieczna. Proces adaptacji do nowych warunkw i sytuacji musi rozpocz natychmiast, kiedy do wiadomoci ociemniaego dociera tragiczna praw o nieodwracalnoci jego kalectwa. Lekarze, niestety, czsto popeniaj b zostawiajc odrobin nadziei na uratowanie czy odzyskanie wzroku. W 1 sposb chc oni unikn szoku psychicznego i zagodzi cierpienia swego p jenta. Opnia to wprawdzie wystpienie i nasilenie tragicznych przey, rwnoczenie opnia moment przystpienia ociemniaego do faktycznej re! bilitacji. Wikszo ociemniaych czepia si tej nadziei i czeka na jej urzec: wistnienie, nie majc ochoty ani siy do pracy nad przystosowaniem si ycia bez wzroku. Po silnym szoku psychicznym nastpuje okres pozornego uspokojer w ktrym ociemniay ocenia ca przyszo bardzo pesymistycznie. Wyd mu

si, e ponis wielk strat, po ktrej nie przedstawia on ju adnej w toci. Nie znajduje rwnie adnych wartoci, dla ktrych chciaby y. kadym kroku odczuwa uzalenienie, beznadziejno i nieprzydatno na-\ do najprostszych prac. Napawa go to rozpacz, przygnbieniem i alem za tj co straci na skutek lepoty. Uwaa, e wszystko dla niego stracone. Szuka w 16 nych swego nieszczcia. Obwinia lekarzy w przypadku nieudanej operacji, mylnej diagnozy czy niedostatecznej opieki; obwinia zakad pracy czy kolegw, eli wzrok straci z ich powodu; nie moe sobie darowa swej lekkomylnoci, jeli sam by winien swego kalectwa. Dochodzi na og do wniosku, e ycie stracio dla niego swj sens i dlatego nierzadkim zjawiskiem w tym okresie jest zamiar popenienia samobjstwa. Jest to okres gbokiej depresji, dugotrwaych rozmyla i zupenej bezczynnoci. Stan ten ulega stopniowemu nasileniu w miar uwiadamiania sobie nowych dowodw, potwierdzajcych wielko doznanych strat i ogranicze. Szczeglnie potrzebna jest wwczas ociemniaemu pomoc innych osb w odnalezieniu perspektyw yciowych i pobudzeniu do pewnej aktywnoci. Uwiadomienie sobie przez ociemniaego, e oprcz doznanych ogranicze i strat zachowa on pewne zolnoci i umiejtnoci oraz w zwizku z tym przedstawia pewn warto - jest momentem przeomowym, po ktrym nastpuje go-:owo podjcia pewnego dziaania i rozpoczcia rehabilitacji. Stopniowo przekonuje si on, e wprawdzie straci wzrok, ale pozosta czowiekiem z penym prawem do walki o wasne szczcie i realizacj wasnych celw yciowych. Aktywizacja i wczenie si w nurt ycia najbliszego otoczenia zaczyna pomau dominowa nad depresj i pesymistyczn wizj przyszoci. Postp w tym zakresie odbywa si jednak powoli, pewnymi skokami, czsto z cofaniem si wstecz. Trudnoci i nike rezultaty, jakie wystpuj w pocztkowym okresie psychicznej adaptacji, hamuj czsto likwidacj depresji, a czasem nawet j pogbiaj. Powrt do penej rwnowagi psychicznej i penej aktywnoci jest na og procesem trudnym i dugotrwaym. Bywaj take przypadki, e po przeamaniu przez ociemniaych wewntrznych oporw postp w tym zakresie jest bardzo -.vyrany i nastpuje do szybko. STOPNIOWA UTRATA WZROKU Czsto okres utraty wzroku trwa caymi miesicami, czy nawet latami, gdy zanik zdolnoci widzenia nastpuje powoli i stopniowo. W takim stanie rzeczy traccy wzrok yje na przemian w cigej niepewnoci i nadziei na uratowanie czy zahamowanie tego procesu. Ta niepewno wywouje u niego uczucie staego niepokoju. Nie wiedzc, czy i kiedy nastpi cakowita lepota, trudno mu podj decyzj, co do dalszej przyszoci, zrealizowa konkretne cele yciowe, dy do stabilizacji swego ycia. Ten niepokj hamuje jego aktywno, co pociga za sob wycofanie si z ycia spoecznego. "Co wicej - przeduajcy si niepokj moe spowodowa powane zabuenia psychiczne i trudnoci we wspyciu z innymi ludmi" (46). W wyniku przecienia ukadu nerwowego wystpuj, podobnie jak u nagle ociemniaych, reakcje i stany nerwicowe trudne do usunicia, gdy stale wzmacniane i pogbiane pogarszajcym si stanem wzroku i trudniejsz sytuacj yciow. Prawie wszyscy traccy wzrok usilnie broni si przed lepot i uznaniem siebie za niewidomych. Opnia to na og przystpienie ich do

pracy nad przy-r stosowaniem si do nowych, zmieniajcych si warunkw ycia. Momentem przeomowym w ich yciu jest konieczno zrezygnowania z pracy zawodowej na skutek powanych ubytkw wzroku. Fakt ten przeywaj oni bardzo silnie, bowiem przyjmuj go jako oficjalne uznanie za niewidomych i wykluczenie z grona ludzi widzcych. Przy rozpoczciu rehablitacji w odpowiednim czasie osoby stopniowo tracce wzrok mog przestawi si i przystosowa si do nowych warunkw, zanim nastpi cakowity zanik zdolnoci widzenia. 2 Rehabilitacja psychiczna ociemniaych 17 SKUTKI UTRATY WZROKU Utrata wzroku obok silnych i tragicznych przey, wystpujcych w pierwsz okresie, pociga za sob rwnie inne skutki. Wystpuj one w formie pe nych ogranicze, czy nawet trwaych strat, i dotycz nie tylko sfery poznai w ktrej wzrok ma dominujce znaczenie, lecz take dziaania, szczeg jego strony motorycznej, jak te osobowoci. lepota ze swoimi konsekwenc mi wkracza rwnie w ycie osobiste, rodzinne, spoeczne i zawodowe oci< niaego. Skutki lepoty nie u wszystkich ociemniaych wystpuj w tym mym zakresie, a stopie ich nasilenia moe by bardzo rny. Podobnie znane ograniczenia i straty s w rny sposb odczuwane przez osoby dotki te lepot. UTRATA PODSTAWOWEJ FUNKCJI POZNANIA RZECZYWISTOCI Znaczenie wzroku w yciu doceni moe tylko ten, kto go utraci. Od obudz rano do zamknicia oczu wieczorem do snu, dziaaj na czowieka niezliczi bodce wzrokowe. Czowiek stale, czsto nawet podwiadomie, na co pati stale spostrzega, co si wok niego dzieje. Przyzwyczaja si do tego, w kadej okolicznoci przed jego oczyma, na podobiestwo filmu, przewij si obrazy jego otoczenia. Wrd wszystkich analizatorw biorcych udzia w poznaniu rzeczywiste rola wzroku jest dominujca. Wzrok jest bowiem analizatorem dalekosir pozwalajcym na dostrzeganie- przedmiotw i zjawisk nie znajdujcych w bezporednim kontakcie z czowiekiem, a take dostarcza mu konkretn danych o spostrzeganych przedmiotach i zjawiskach, dotyczcych ich wielko ksztatu, barwy, lokalizacji itp. Ponadto wzrok pozwala na pen orient w przestrzeni, co jest istotnym warunkiem swobodnego i samodzielnego pc szania si (chodzenia). To nieustanne, na og podwiadome, "fotografowa swego otoczenia chroni czowieka przed niebezpiecznymi sytuacjami, zap niajc mu tym samym poczucie bezpieczestwa. Utrata wzroku pozbawia czowieka podstawowej funkcji poznania rzec wistoci oraz uniemoliwia realny kontakt z ni. Rozbicie mechanizmu poznania zmysowego Analizatory bdce rdem poznania otaczajcej rzeczywistoci nie dzia! oddzielnie, ale cile ze sob wsppracuj (dziaaj kompleksowo). Na skv tego wspdziaania ksztatuj si w korze mzgowej dynamiczne ukady st: turalne, w skad ktrych wchodz mechanizmy odbioru wrae poszczegln analizatorw. W ukadach tych kady z analizatorw ma swoj pozycj i s~w zadania. W wyniku utraty wzroku nastpuje rozbicie tych ukadw, gdy wj da z nich jedno z zasadniczych ogniw - analizator wzrokowy. Nastpstwem t jest dezorganizacja i osabienie ich funkcjonowania. Przy nagej utracie wzr nastpuje po prostu chaos w odbiorze wrae. Czowiek traci wwczas orie: cj, nie radzc sobie z naporem licznych bodcw, gwnie

suchowych, kl nie od razu potrafi zidentyfikowa i wykorzysta jako rda informe W poprzednich ukadach, przy wspudziale wzroku, miay one dla niego zu nie inne znaczenie i inn warto. Nagle zaczyna dostrzega szereg bodc ktre dotychczas uchodziy jego uwadze. Pocztkowy chaos w odbiorze wr ulega jednak w miar upywu czasu uporzdkowaniu, czyli nastpuje prze wienie uksztatowanie nowych ukadw strukturalnych bez udziau w ku (20). 18 U osb traccych wzrok stopniowo ta transformacja nastpuje w miar wy-:zania si analizatora wzrokowego z procesu poznania. "Wraz z utrat wzroku pojawia si te nieufno do pozostaych zmysw" (4). Ociemniay przekonuje si bowiem, e aden z nich, czy nawet cay ich zesp, nie potrafi w peni zastpi mu wzroku. Podobnie ludzie widzcy maj przede wszystkim zaufanie do wrae wzrokowych. Czowiek syszc pewien gos czy dwik natychmiast odwraca gow i oczy w stron ich rda, chcc si przekona, co to jest i skd pochodzi. Tak samo przy ustalaniu przez dotyk, np. wartoci monet, sprawdza ponadto wzrokowo, czy dotyk go nie myli. Jest to automatyczna kontrola wzrokowa innych analizatorw. W miar rehabilitacji ociemniay zaczyna dostrzega warto pozostaych analizatorw w jego yciu i pracy oraz wykorzystywa je jako rdo informacji o otaczajcej rzeczywistoci. Jest to tzw. zjawisko kompensacji utraconej funkcji wzroku poprzez inne analizatory. Utrata podstawowego rda wiedzy Wiedz zdobywa czowiek dziki osobistemu dowiadczeniu, w ktrym zasadnicz rol peni analizatory. "Niczego nie ma w umyle czego wpierw nie byo w zmysach" - oto znana teza w teorii poznania. Jak ju zaznaczylimy, dominujca rola w zdobywaniu wiadomoci o otaczajcym wiecie przypada analizatorowi wzrokowemu. Wzrok bowiem potrafi najwierniej odzwierciedli przedmioty i zjawiska, ktre mamy pozna. W nauczaniu kadzie si dzisiaj duy nacisk na wizualne demonstrowanie przedmiotw i zjawisk, z ktrymi chce si zapozna uczniw. Pokaz jest jedn z podstawowych metod stosowanych w dydaktyce; zapewnia on dobre utrwalenie w pamici nabytych wiadomoci. Utrata wzroku pozbawia czowieka moliwoci wzrokowego zdobywania wiedzy. Wprawdzie ociemniaemu pozostay inne analizatory, jak such, dotyk itp., ktre take w pewnym zakresie umoliwiaj mu zdobywanie wiadomoci, to jednak niektre przedmioty czy zjawiska i ich cechy s dla niego niedostpne. Na skutek tego wiedza uzyskana wycznie z ich pomoc moe by niepena, fragmentaryczna, nie odzwierciedlajca wiernie rzeczywistoci. Ponadto naleaoby podkreli, e wyeliminowanie z ycia czowieka wrae wzrokowych ma rwnie wpyw na inne procesy psychiczne, ksztatowanie poj i wyobrae, ktre zostaj pozbawione elementw wzrokowych. Std mwi si czsto o oderwaniu od rzeczywistoci niewidomych. Dotyczy to jednak przede wszystkim wczenie ociemniaych. Utrata moliwoci spostrzegania zmian w otoczeniu Brak wzroku pociga za sob utrat moliwoci obserwowania i zauwaenia zmian w otaczajcej rzeczywistoci. Z tego powodu dla czowieka dotknitego lepot po prostu nic nie zmienia - ludzie si nie starzej, miasto pozostaje stale takie samo, nie przybywa w nim budynkw, parkw, ulic itp. Nie dostrzega on licznych zmian, ktre w oczach kadego czowieka stale si dokonuj, jak zakwitania drzew na wiosn, opadania tych lici jesieni, wschodu soca, blasku

ksiyca itp. Nie zmienia si take dla niego ubir czy fryzura osb, z ktrymi spotyka si codziennie. Rzeczywisto, ktra dla ludzi widzcych podlega staym zmianom, dla ociemniaego staje si raczej monotonna, statyczna i niezmienna. Brak opartej na wraeniach wzrokowych penej wiedzy o rzeczywistoci i zachodzcych w niej zmianach utrudnia ociemniaemu w wielu przypadkach zajcie waciwej postawy, podjcie odpowiedniej decyzji i prowadzenie rozmowy na temat zwizany z aktualn sytuacj. r 19 Utrata orientacji w przestrzeni Wraenia wzrokowe zapewniaj pen orientacj w przestrzeni. Dziki nir w kadej sytuacji zdaje on sobie spraw, gdzie si znajduje i co si wok niegi dzieje. Precyzujc dokadniej - wzrok pozwala czowiekowi na dokadne usta lenie rozmiarw przestrzeni: wielkoci, ksztatw i lokalizacji wypeniajcych j przedmiotw oraz ewentualnej obecnoci w niej osb czy zwierzt. Na skute: utraty wzroku czowiek zostaje pozbawiony moliwoci wzrokowego spostrze gania wymienionych elementw i wytworzenia sobie dokadnego obrazu ota czajcej go przestrzeni. Niemoliwo zorientowania si, jakie przedmioty i s^ tuacje wystpuj w danej przestrzeni, powoduje po prostu brak realnego ko taktu z otoczeniem. Przestrze staje si dla ociemniaego jakby pustk. Mon j porwna do absolutnej ciszy, jak odczuwaj gusi. Utrata penej orientacji w przestrzeni pociga za sob rwnoczenie powan ograniczenie samodzielnego poruszania si. Utrata moliwoci ogldania piknych przedmiotw i zjawisk Utrata wzroku pozbawia czowieka moliwoci ogldania piknych przedmiotw i zjawisk. Bodce wzrokowe pynce z otoczenia pozwalaj ludziom upaja si piknem wynikajcym z harmonii barw czy ukadu, proporcji i symetr: ksztatw. Wraz z utrat wzroku przestaje dla nich istnie pikno kwiatw krajobrazw, wschodu soca, dzie sztuki czy pikno bliskich osb. "Nie wszyscy ociemniali w rwnym stopniu odczuwaj t szczegln stratt Ci, u ktrych uczucia estetyczne byy szczeglnie rozwinite i estetyka w yci odgrywaa znaczn rol, przeywaj j na og mocno" (4). Wprawdzie pozc staa im caa gama pikna dwikw, pikno muzyki - to jednak nie zastpi on szerokiego wachlarza pikna doznawanego dziki bodcom wzrokowym. Ogldanie piknych przedmiotw czy zjawisk wywouje zazwyczaj uczuci przyjemne. Takich uczu towarzyszcych wraeniom wzrokowym ludzie ocie mniali zostaj pozbawieni. Utrata wiata i poczucia bezpieczestwa Wzrok jest analizatorem odbierajcym bodce (fale) wietlne. Gdy nie m wiata, wwczas czowiek nie widzi. Wraz z utrat wzroku ganie dla nieg wszelkie wiato, ktre rozprasza ciemnoci. Zapada wieczna noc. "Noc jes moim krlestwem" oto tytu jednego z filmw francuskich o czowieku ocieir niaym. W ciemnoci ludzie czuj si niepewnie, gdy nie maj moliwo zorientowania si co do ewentualnie grocego niebezpieczestwa. Z takii stanem utraty poczucia bezpieczestwa spotykamy si u ociemniaych. Za; wyczaj wraz z adaptacj do nowej sytuacji stan ten ulega osabieniu lub znik cakowicie. SKUTKI UTRATY WZROKU W SFERZE DZIAANIA Czowiek nie tylko poznaje rzeczywisto, ale rwnie j zmienia i podpc rzdkowuje sobie, czyli dziaa. Zabawa, uczenie si, praca - to rne form dziaania. Aby czowiek mg dziaa, musi posiada

okrelone umiejtno Umiejtnoci dzielimy na umysowe i praktyczne. W zasadzie kade dziaani wymaga w wikszym czy mniejszym stopniu zarwno jednych, jak i drugie! Do umiejtnoci praktycznych zaliczamy umiejtnoci wykonywania rnyc ruchw czy zespow ruchw (czynnoci). Mona wic powiedzie, e dzia; nie ludzkie jest zwizane ze stron motoryczn (ruchow). Narzdami ruch s koczyny grne i dolne, a waciwie cay organizm posiadajcy zdolno 20 l : zamieszczania si z miejsca na miejsce. Mwic o skutkach utraty wzroku w sferze dziaania, mamy cna uwadze przede wszystkim jego stron motory czn. Utrata i ograniczenie moliwoci wykonywania ruchw i czynnoci Konsekwencje utraty wzroku dla aparatu ruchowego czowieka przejawiaj si w trudnociach w wykonywaniu niektrych ruchw i czynnoci. Dziaanie jest cile zwizane z poznaniem, a zwaszcza z poznaniem wzrokowym. Wykonywanie wikszoci ruchw i czynnoci wymaga cisej wsppracy ze wzrokiem, czyli koordynacji wzrokowo-ruchowej. Funkcja wzroku w tym przypadku jest bardzo istotna. Jest to bowiem funkcja kierujca i kontrolujca wykonywanie ruchw. Szczeglnie brak wzroku odczuwaj ociemniali przy wykonywaniu tzw. ruchw docelowych, gdy cel znajduje si w pewnej odlegoci, poza podmiotem wykonujcym ruch. Tego rodzaju ruchy wymagaj wzrokowej orientacji w przestrzeni - znajomoci pooenia celu. Jednak poprzez odpowiednie usprawnienie motoryczne i kompensacj trudnoci przy wykonywaniu ruchw docelowych mog by znacznie zmniejszone. fnne trudnoci wystpuj przy nauczaniu osb dotknitych lepot nowych ruchw czy czynnoci. Podstawow metod w tym przypadku jest pokaz (wzrokowa demonstracja) ruchw czy czynnoci bdcych przedmiotem nauczania. Dzieci np. bardzo czsto ucz si rnych ruchw i czynnoci drog naladowania, obserwujc, jak je wykonuj inne osoby. Ociemniali na skutek utraty wzroku, niestety, nie mog korzysta z tych metod. Trudnoci i ograniczenia w wykonywaniu ruchw i czynnoci pocigaj za sob dalsze konsekwencje, zwaszcza gdy chodzi o sprawy zawodowe. Wikszo zawodw wymaga bowiem sprawnego funkcjonowania caego aparatu ruchowego i okrelonych sprawnoci ruchowych. Wobec tego osoby, ktre utraciy wzrok, trac rwnie przydatno do wielu zawodws Z tych te wzgldw zakres zawodw dostpnych dla ociemniaych jest zmniejszony. Ograniczenie moliwoci samodzielnego poruszania si Przyczyn trudnoci w poruszaniu si ociemniaych jest brak wzrokowej orientacji w przestrzeni. Na og czowiek nowo ociemniay w pierwszym momencie nie potrafi dobrze samodzielnie chodzi, nie mwic ju o innych formach poruszania, jak bieganie i skakanie. Zostaje on poprostu "przybity do miejsca" i pozbawiony moliwoci realizacji naturalnej skonnoci do ruchu. Czowiek, ktry utraci wzrok, musi waciwie uczy si chodzenia od nowa. Czynnikiem hamujcym inicjatyw ociemniaego w kierunku samodzielnego chodzenia bywa bardzo czsto pocztkowy lk przed niebezpiecznymi sytuacjami wywoany brakiem wzrokowej orientacji przestrzennej. Trudnoci i ograniczenia w poruszaniu si nie pozwalaj ludziom ociemniaym na samodzielne pjcie do pracy, na spacer, do teatru, do kawiarni, po zakupy, do znajomych itp. Dalszymi konsekwencjami tego ograniczenia jest zmiana dotychczasowego ruchliwego trybu ycia na bardziej spokojny i siedzcy. Oglne

osabienie aktywnoci u ociemniaych wypywa take std, e s oni cakowicie pozbawieni wrae wzrokowych, ktre wywouj okrelone zainteresowania, bdce motywami i pobudkami dziaania. Nieraz zanik ten jest tak duy, e doprowadza do cakowitej obojtnoci wobec wydarze i zjawisk wymagajcych czynnego zaangaowania. 21 Utrata i ograniczenie moliwoci wykonywania czynnoci ycia codziennej Czynnoci ycia' codziennego stanowi do szerok dziedzin, a umiejtne ich wykonywania wiadczy o duej samodzielnoci i przygotowaniu do yci Obejmuj one zarwno czynnoci zwizane z samoobsug, jak te rne czy noci typu gospodarczego zwizane z prowadzeniem gospodarstwa domoweg Utrata wzroku w powanym stopniu uniemoliwia lub ogranicza sprawne w konywanie tych czynnoci. Jest to wynikiem trudnoci zwizanych z wykon waniem podstawowych ruchw, zwaszcza ruchw docelowych, oraz brakie orientacji w przestrzeni. Dla przykadu wymienimy dziedziny i rodzaje czynnoci ycia codzienneg przy wykonywaniu ktrych ociemniali natrafiaj na szczeglne trudnoci: 1) estetyka ubierania si - odrnianie i odszukiwanie poszczeglnych cz garderoby, dobr zharmonizowanego kolorystycznie ubioru, modne ubieran si, dostrzeganie plam na ubiorze; 2) spoywanie posikw - nalewanie pynw, nakadanie potraw na talei jedzenie noem i widelcem; 3) przygotowanie posikw - gotowanie mleka, krojenie wdlin, gotowa i smaenie misa, rozbijanie jaj; 4) utrzymanie porzdku w mieszkaniu - zamiatanie podogi, mycie okie odkurzanie mebli; 5) konserwacja i naprawa odziey i bielizny - szycie, cerowanie, pranie, pr sowanie; 6) podstawowe zabiegi pielgniarskie - odrnianie lekarstw, ustalanie ii ci kropli, bandaowanie. Wymienione czynnoci s tylko przykadowe, gdy w zalenoci od akt alnych warunkw domowych kady czowiek musi wykona niezliczon ilo: rnorodnych czynnoci. Ograniczenie czy pozbawienie moliwoci wykon wania czynnoci ycia codziennego powoduje bezradno ociemniaych i uz lenienie od innych osb. DEZINTEGRACJA OSOBOWOCI Jednym z najciszych ciosw, jakie spadaj na psychik czowieka, ktj utraci wzrok, jest dezintegracja jego osobowoci. Psycholodzy zazwyczaj okr laj osobowo jako zorganizowan cao cech psychicznych (postaw przekonania, zdolnoci, temperament, charakter) o okrelonej strukturze, bdi przyczyn rnic w reakcjach i zachowaniu si poszczeglnych jednostek wob< takich samych zjawisk i sytuacji. Osobowo wyraa si w aktywnej postaw wobec otoczenia - w dziaaniu. Ksztatuje si ona i rozwija w wyniku przyst sowania si jednostki do otoczenia w trakcie jej rozwoju psychicznego or; okrela jej przystosowanie do warunkw i sytuacji yciowych (35 i 61). Utrata wzroku bardzo wyranie zaznacza swoje pitno na osobowoci cz wieka, powodujc rozbicie jej integralnoci, osabienie jej aktywnoci i dyn miki w dziaaniu oraz utrat przystosowania do dotychczasowych sytuacji ciowych i warunkw rodowiskowych. Utrata fizycznej integracji Przystpujc do szczegowego omwienia problemu dezintegracji osobowos w wyniku utraty wzroku, chcemy zwrci uwag na fakt, e proces widze jest rwnie jedn z funkcji organizmu. Organizm ludzki stanowi pewn fiz' czn cao, posiada okrelone narzdy i wykonuje okrelone

funkcje. Kae czowiek jest "zyty" z wasnym wyobraeniem, z obrazem swego ciaa (6^ 22 i skutek utraty wzroku ten obraz ulega zmianie, gdy wypada z niego jedna : odstawowych funkcji - widzenie. Nastpia wic utrata fizycznej integracji, r go nie da si ukry przed otoczeniem. W wyniku tego czowiek ociemniay ije si inny ni wszyscy przecitni ludzie. Problem "innoci" jest dla wielu i-demniaych zasadnicz spraw yciow, z ktr nie mog si pogodzi. Kto .rzed utrat wzroku bardziej ceni walory swego ciaa, dla tego dezintegracja :yczna jest bardziej gorzkim i przykrym przeyciem. Silniej zazwyczaj sprawa .i wystpuje u kobiet ni u mczyzn, poniewa one defekty swego ciaa przerywaj znacznie mocniej. "Uszkodzenie ciaa czsto pociga za sob w rnym jpniu dezintegracj osobowoci" (22). W przypadku inwalidztwa wzroko^go ta dezintegracja jest bardzo gboka. Orata psychicznej integracji wyniku utraty wzroku ulega rozbiciu wewntrzna organizacja osobowoci, poniewa poszczeglne jej cechy ulegaj pewnym zmianom. I tak w powanym, stopniu zostaj ograniczone zdolnoci czowieka ociemniaego, ulegaj zmianie postawy wobec siebie, wobec czonkw rodziny, wobec widzcych, ulegaj zmianie cele yciowe, a nawet czsto nastpuje utrata sensu ycia. Ponadto powstaj nowe potrzeby yciowe, a nade wszystko ulega zachwianiu rwnowaga midzy yciem wewntrznym i zewntrznym. Na skutek wymienionych :mian ociemniay zostaje pozbawiony w rnym stopniu moliwoci aktywnego oddziaywania na otoczenie. W wyniku tego zamyka si w sobie i skierowuje swoj uwag na wasne ycie wewntrzne i wasne problemy. Owocem tego ; czste i dugotrwae rozmylania nad wasnym losem, ktre doprowadzaj zazwyczaj do gbokiej depresji i cakowitej apatii. W powanym stopniu win za taki stan ponosi najblisze rodowisko, ktre nie potrafi przyj ociemniaiemu z pomoc oraz otoczy go waciw opiek. Te powane zmiany w wewntrznej strukturze osobowoci powoduj rwnie to, e czowiek, ktry dotychczas by dostosowany do ycia osobistego i wspycia z otoczeniem, nagle staje si bezradny i zagubiony wobec nowych warunkw i sytuacji powstaych w wyniku utraty zdolnoci widzenia. Utrata niezalenoci osobistej lepota powoduje utrat osobistej niezalenoci. Wolno niezaleno w dziaaniu i postpowaniu jest wanym i cenionym czynnikiem w yciu czowieka. Kady z nas bardzo przeywa najmniejsze ograniczenie swobody. Codzienne ycie ociemniaego obfituje, niestety, w niezliczone sytuacje, w ktrych jest i czuje si bezradny i uzaleniony od innych. Wprawdzie osoby widzce s te w wielu przypadkach uzalenione od innych, ale nie wypywa to z upoledzenia fizycznego, lecz z okrelonych norm wspycia spoecznego. Ociemniali rnie reaguj na sytuacje, w ktrych czuj si uzalenieni i pozbawieni tego wszystkiego, co im przysuguje jako ludziom. Na og s to reakcje o silnym negatywnym zabarwieniu uczuciowym, reakcje agresywne albo odwrotnie - ch izolacji, unikanie ludzi. Jest to tzw. zjawisko frustracji, czyli uczuciowa reakcja na sytuacje i warunki powstae na skutek utraty wzroku. Jeeli ociemniay ywi nienawi czy nawet wrogo wobec osb, od ktrych jest uzaleniony i na pomoc ktrych jest zdany, wwczas zaleno ta staje si bardziej przykra. W miar rehabilitacji stan ten powinien ulec zmianie, gdy ociemniay stopniowo

opanowuje szereg czynnoci ycia codziennego i staje si bardziej samodzielny. 23 Utrata poczucia wasnej wartoci Kady czowiek przedstawia okrelon warto zawodow, spoeczn w zah noci od posiadanych zdolnoci, poziomu umysowego, nabytych umiejtno osobistego dowiadczenia itp. "Na skutek utraty wzroku obiektywna warto czowieka na pewnych odcinkach ycia ulega obnieniu" (4). Ociemniay prz konuje si o tym w codziennym dowiadczeniu. Moment uwiadomieni sobie obnienia wasnej wartoci powoduje nieraz utrat realnej oceny swyc moliwoci, co znajduje swj wyraz w kompleksie niszoci, braku wiary w wasne siy, a take utracie wszelkiej inicjatywy. To przesadne niedoceniani wasnej wartoci, zwaszcza w pierwszym okresie po utracie wzroku, wypyw te z std, e czowiek ociemniay nie zna moliwoci rehabilitacyjnych, dziel ktrym moe w znacznym stopniu odzyska utracon warto osobist. SKUTKI UTRATY WZROKU W YCIU SPOECZNYM Czowiek jako istota spoeczna yje w okrelonym rodowisku. Korzysta on z wszystkich osigni kulturalnych, owiatowych i socjalnych oraz w miai moliwoci bierze udzia w rnych przejawach ycia spoecznego tego rod( wiska. lepota wywiera swj negatywny wpyw i na spoeczn stron yci czowieka. Utrata pozycji w rodzinie W 'najmniejszej komrce spoecznej, jak jest rodzina, kady z jej czonkw m swoj pozycj. Utrata wzroku i jej liczne skutki w dziedzinie poznania i dzi< ania w znacznym stopniu ograniczaj moliwoci wypeniania obowizk rodzinnych, w zwizku z czym warto i pozycja w rodzinie ociemniaego ulec znacznie obnieniu. Fakt ten bardzo czsto wpywa na zmian stosunku pozostaych czonk rodziny do ociemniaego, ktrzy przyjmuj wobec niego albo postaw negi tywn, lub te postaw pseudopozytywn wyraajc si w przesadnym opii kowaniu si nim, ustawicznym ubolewaniu nad jego losem, a take w wykon1 waniu za niego wielu czynnoci, ktre mgby sam wykona. Zerwanie kontaktw z widzcymi Czowiek posiada przyjaci, kolegw i znajomych, z ktrymi nieraz cz c serdeczne wizy. Stopie zayoci w stosunku do czowieka, ktry traci wzrc ulega na og stopniowej zmianie. W pocztkowym okresie wszyscy znajor i przyjaciele staraj si przyj ociemniaemu z jak najdalej idc pomoc i ot czaj go serdeczn opiek. Stopniowo jednak odsuwaj si od niego, zrywaj; dotychczasowe kontakty. Rzadko spotyka si przypadki, gdzie stosunki prz-jaci w nowych warunkach pozostaj nie zmienione. W oczach wikszoci w dzcych ludzie pozbawieni zdolnoci widzenia s jakby poza nawiasem sp eczestwa, wyizolowani z niego, przedstawiajcy nisz warto spoeczn Wie si to z faktem, e nie potrafi oni czsto nawiza kontaktu z ocier niaymi - nie potrafi z nimi rozmawia. Wypywa to oczywicie z niewiedz i nieznajomoci yciowych moliwoci ludzi, ktrzy utracili wzrok. Wielu b^i nie mniema, e ociemniali nieustannie gboko przeywaj swoje tragiczne k lectwo i nie s zdolni do jakichkolwiek kontaktw towarzyskich. Ludzie widzcy czsto izoluj si od ociemniaych, gdy tragiczne skul lepoty przeraaj ich i nie chc zetkn si z nimi bezporednio. Std ocier niali otrzymuj od widzcych jedynie lito, ubolewanie, a pomoc udzieloi jest nie zawsze we waciwej formie. Niewaciwa postawa

widzcych w st 24 iunku do ludzi ociemniaych prowadzi tych ostatnich do izolacji i unikania kon-".aktw z widzcymi. W wyniku tego pozostaj oni sami, wyczeni ze rodowis-ia, do ktrego naleeli od najmodszych lat. Samotno jest dla wielu ociemnia-:ych rdem tragicznych przey. Trudnoci w bezporednich kontaktach z ludmi Brak wzroku utrudnia rwnie bezporednie kontakty z ludmi, np. rozmowy. Sowa s bowiem tylko jednym z elementw mowy. Dla suchajcego maj znaczenie nie tylko sowa, lecz take wyraz twarzy, postawa, gesty, waciwie caa mimika mwicego. Te dodatkowe elementy dodaj dopiero penego znaczenia -.vymawianym sowom. Dla osoby pozbawionej wzroku s one, niestety, niedostrzegalne. Istnieje podobna sytuacja, gdy mwicym jest ociemniay. Nie widzi on reakcji swego rozmwcy, nie jest pewien, czy go uwanie sucha i czy stoi do niego jdwrcony twarz. Takich sytuacji, ktre dla mwicego mog mie znaczenie, istnieje bardzo wiele. Zdarzaj si te przypadki, e suchajcy znienacka od-rhodzi bez uprzedzenia ociemniaego, ktry mwi w dalszym cigu. Dlatego ociemniali czsto nie czuj si swobodnie w gronie ludzi widzcych. Widzcy rozmwca musi wic unika takich sytuacji w kontakcie z ociemniaymi. Oprcz tego powinien pamita, e ociemniay ma trudnoci w zwracaniu si do innych osb i nawizaniu z nimi rozmw. Z tego powodu powinni powici wicej uwagi ociemniaym spotkanym w miejscach publicznych i sami zaofiarowa im swoj pomoc. Rwnie w przypadku spotkania znajomego, ktry straci wzrok, powinni pierwsi zwrci si do niego i rozpocz z nim rozmow. Utrata anonimowoci Przecitny czowiek jest kim anonimowym w tumie ludzi chodzcych po ulicach, jedcych w autoibusach i tramwajach. Przeciwnie czowiek, ktry straci wzrok, staje si nagle kim wyrniajcym si i zwracajcym na siebie uwag. Ludzie widzcy atwo go dostrzegaj; niejednokrotnie stanowi on dla nich przedmiot zainteresowania. Dotyczy to zwaszcza rodowisk maych (maych miasteczek i wiosek). lepota jest wic kalectwem, ktre powoduje utrat anonimowoci, nie pozwalajc ociemniaemu pozostawa w swoim rodowisku niezauwaonym. Nie pociga tego za sob np. guchota, ktr rozpoznaje si dopiero przy bliszym kontakcie z inwalid suchu. Jak silna jest tendencja czowieka do anonimowoci, wiadczy najlepiej fakt, e ociemniali niechtnie uywaj wszelkich znakw informujcych otoczenie o ich kalectwie, jak ciemne okulary, opaski na rk, biae laski itp. Niemono ukrywania swego kalectwa i zachowania swej anonimowoci jest czynnikiem hamujcym udzia ociemniaych w rnych imprezach kulturalnych, owiatowych i jnnych, organizowanych wsplnie z widzcymi. Wycofanie si z czynnego ycia spoecznego Czowiek jako istota spoeczna stara si uczestniczy w wielu przejawach ycia spoecznego swego rodowiska, dziki czemu ycie nabiera nowych wartoci i daje mu zadowolenie. Utrata wzroku wprawdzie utrudnia i ogranicza, ale cakowicie nie pozbawia ociemniaych moliwoci pracy w rnych organizacjach, uczestniczenia w rnych imprezach o charakterze spoecznym, politycznym. Jak jednak wykazuje dowiadczenie, niewielu z nich zachowao pod tym wzgldem poprzedni aktywno. Na og obserwuje si stopniowe wycofywanie si

25 z czynnego ycia spoecznego. Nie bez winy s tutaj widzcy, ktrzy nie potra fi wsppracowa z ludmi pozbawionymi zdolnoci widzenia oiaz nie znajduj zrozumienia dla ich inicjatyw i przedsiwzi. Utrata umiejtnoci pisania i czytania Nie trzeba chyba specjalnie udowadnia, jak wielkie znaczenie ma umiejtno pisania i czytania w yciu czowieka. lepota powoduje utrat tych umiejtne ci. W konsekwencji pociga to za sob szereg ogranicze i trudnoci w yci Ry. 1. Pisanie na maszynie brajlowskiej (fot. Lech Szymaski). Ry. 2. Mapa plastyczna - nieodzowna pomoc na lekcji geografii (fot. Lech Szymasl 26 icnizfennym ociemniaego, a mianowicie pozbawia go moliwoci czytania prasy, f ksiek i listw, odczytywania reklam, ogosze, znakw informujcych, ry-I suriw, wykresw i szkicw, prowadzenia korespondencji subowej czy pry-iinej, wypeniania rnych drukw, robienia krtkich notatek itp. Niezalenie od znaczenia w yciu osobistym umiejtnoci pisania i czytania l s -warunkiem ldo wykonywania wielu zawodw. Z tego powodu wszystkie za-woy, ktre wymagaj od czowieka tych umiejtnoci, s dla ludzi ociemnia-rwzh niedostpne. Nie wszyscy ociemniali cakowicie trac umiejtno pisania. Wielu z nich jccrafi za pomoc odpowiedniej ramki (s rne formy takich ramek) napisa irst. pismo do urzdu itp. Poza tym ociemniali maj moliwo opanowania airiejtnoci pisania na maszynie czarnodrukowej, co zapewnia im moliwo pis-rinnych kontaktw z widzcymi. 5orm zastpcz jest oczywicie korzystanie z systemu punktowego Ludwika lriille'a. Umiejtno czytania i pisania "brajlem" powinien w zasadzie opa-2i:wa kady ociemniay w ramach programu rehabilitacji. Ograniczenie moliwoci korzystania z rozrywek kulturalnych zaj sportowo-turystycznych Ilia skutek utraty wzroku czowiek zostaje w duej mierze pozbawiony korzystania z rnego rodzaju rozrywek kulturalnych i zaj sportowoturystycznych. Eia przykadu wymienimy choby telewizj, film, polowanie, owienie ryb, turystyk (wycieczki), niektre dziedziny sportu, prowadzenie pojazdw, nie-t-.re gry towarzyskie itp. Waga tych strat i ogranicze polega na tym, e wspomniane formy zaj s mte tylko rozrywk, lecz posiadaj take du warto dla odpoczynku, powo-nBHJc odprenie psychiczne i fizyczne. Pozbawienie czowieka moliwoci odpoczynku czynnego (w ostatnich czasach bardzo propagowanego) w formie za-c kulturalnych i sportowo-turystycznych moe spowodowa zaburzenia w nor-nalnym trybie ycia i wywrze negatywny wpyw na psychik. Niemono regeneracji si fizycznych i psychicznych, tak bardzo potrzebnych ociemniaym to pokonywania codziennych trudnoci, powoduje czsto ich nadmierne zm-rzenie, ospao czy rozdranienie. Z uwagi na wag tego zagadnienia w rehabilitacji kadzie si duy nacisk na przygotowanie ociemniaych do korzystania is wszyskich dostpnych form rozrywek kulturalnych i zaj sportowo-turystycznych. Utrata moliwoci wykonywania dotychczasowego zawodu W wyniku utraty wzroku czowiek zazwyczaj zostaje pozbawiony moliwoci dalszego wykonywania dotychczasowego zawodu i zmuszony jest do

opuszcze-ria swego stanowiska. Zostaje nagle pozbawiony pracy, ktr nieraz przez bar-zo wiele lat z wielkim zainteresowaniem i zamiowaniem wykonywa. Zostawia rwnie swoich wsptowarzyszy pracy, z ktrymi zy si i z ktrymi wspza-. wodniczy w uzyskiwaniu jak najlepszych wynikw zawodowych. Utraci prac, ktra dawaa mu zadowolenie; utraci moliwo awansu i zdobywania dalszej specjalizacji w wybranym zawodzie. W nielicznych przypadkach ociemniay ma noliwo kontynuowania pracy w dotychczasowym zawodzie. Na og po okresie rehabilitacji przechodzi do pracy stojcej niej w hierarchii i czsto nie odpowiadajcej jego zainteresowaniom. 27 W przypadku przejcia na rent inwalidzk ociemniay zostaje caki pozbawiony moliwoci zaspokajania naturalnej potrzeby pracy, bdce dzo istotnym czynnikiem w yciu czowieka. Pogorszenie sytuacji materialnej Utrata wzroku pociga za sob take pogorszenie sytuacji materialnej. Cz ociemniay przechodzi albo na rent inwalidzk, albo do zawodu, w ktr} bory s nisze ni dawniej otrzymywane wynagrodzenie. Jak ju zazna my, niewielu jest takich, ktrzy nadal wykonuj swj zawd i tym s ich wynagrodzenie nie ulega zmianie. Zmniejszenie dochodw z tytuu zawodowej czy przejcie na rent wpywa rzecz jasna na obnienie sto] ciowej ociemniaego. Niezalenie od zmniejszenia dochodu musi on ponosi szereg wydatkw zanych z nowymi warunkami pracy. Do takich nale opaty za rne p techniczne, opata lektora itp. Ry. 3. wiczenia fizyczne - wany element w rehabilitacji ociemniaych (fo1 Szymaski). Ry. 4. Lekkoatletyka jest dostpna rwnie dla ociemniaych (fot. Lech Szyn 28 INNE SKUTKI UTRATY WZROKU : Dta moe rwnie pocign za sob szereg innych nastpstw, ktre mog, : nie musz, wystpi u kadego ociemniaego. Poza tym nie wystpuj one . :hmiast po utracie wzroku, lecz s wynikiem zmienionego z powodu lepoty :u ycia. Do nich nale przede wszystkim tzw. skutki somatyczne. :-:onnacje anatomiczne skutek mao ruchliwego trybu ycia, niewaciwej postawy przy pracy i cho-t .ilu, przecienia pewnych czci ciaa powstaj czsto u ludzi pozbawio-:h wzroku znieksztacenia krgosupa. Mog one przyj rne formy: lordoza, czyli zbytnie odchylenie krzywizny krgosupa do przodu; kifoza, czyli zbytnie odchylenie krzywizny krgosupa do tyu, przez co -.staj "okrge" plecy i spaszczenie klatki piesiowej; : i skolioza, czyli boczne skrzywienie krgosupa - w lew lub praw stron. Najczciej przypadki znieksztacenia krgosupa powstaj u ociemniaych. modszym wieku, kiedy kociec czowieka wykazuje du elastyczno i atulega szkodliwym wpywom, a take u ociemniaych, ktrzy nie staraj si

-reciwdziaa tym wpywom poprzez zabiegi rehabilitacyjne. Zaburzenia fizjologiczne "bc braku bodcw wietlnych wywoujcych wraenia jasnoci i ciem-: ;ci, sygnalizujcych dzie i noc - mog wystpi u ociemniaych zaburze-i- snu. Sen moe by zbyt pytki, nie pozwalajcy na pen regeneracj ko- :rek nerwowych, albo moe nawet wystpi bezsenno. Czstymi zjawiskami -i rwnie zaburzenia rytmicznoci snu, tzn. w nocy wystpuj objawy bez-~-.noci i trudnoci w zaniciu, natomiast w dzie - ociemniay czuje si r^r.ny i chtnie pooyby si spa. Badania ludzi za pomoc elektroencefalografii i badania na zwierztach wyka-:.i:'y, e bodce wietlne maj aktywizujcy wpyw na prdy czynnociowe mz-r_. a szczeglnie na ukad piramidowy i pozapiramidowy. Dlatego u wielu :t::emniaych na skutek braku tych bodcw mona zauway zmniejszenie po-: -dliwoci ruchowej (49). Schorzenia somatyczne Mao ruchliwy tryb ycia, a take cikie warunki socjalno-bytowe i sanitario-higieniczne, w jakich wielu ociemniaych yje i pracuje, mog sprzyja take powstawaniu zaburze w ukadzie krwiononym i trawiennym, powstawaniu rralicy i choroby reumatycznej. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA W REHABILITACJI OCIEMNIAYCH MOLIWOCI REHABILITACYJNE OCIEMNIAYCH Przedstawione w poprzednim rozdziale straty i ograniczenia spowodowane ztrat wzroku mog wywoa tragiczny obraz czowieka dotknitego lepot oraz sprawia wraenie, e jego sytuacja yciowa jest beznadziejna. W rzeczywistoci tak nie jest. Nie ulega wtpliwoci, e nie mona bagatelizowa lepoty i jej skutkw, nie mona jednak zbyt pesymistycznie ocenia ycia czo29 wieka ociemniaego. Widzcy czsto uwaaj osoby pozbawione zdolnoci ws ku za jednoski psychicznie chore czy umysowo upoledzone. Taki pogld ; cakowicie niesuszny i bezpodstawny. Ociemniay jest normalnym czo\" kiem, pozbawionym jedynie jednego z podstawowych, niewtpliwie ycic wanych analizatorw. Jeeli nie ma innych dodatkowych powodw, jest czowiekiem zdrowym psychicznie. Wprawdzie lepota, jak wykazalimy, woduje ograniczenia w wielu dziedzinach ycia, nie stanowi jednak powi do powstania powanych i trwaych zaburze psychicznych. Dezorganize ycia psychicznego, spowodowana przeyciami zwizanymi z utrat wzrc ma na og charakter przejciowy i w wyniku rehabilitacji psychicznej daje zazwyczaj usun. Zdarzaj si, oczywicie, take przypadki trwaych lc Ry. 5. Terapia zajciowa w Zakadzie Rehabilitacji Podstawowej PZN w Warsze (fot. Lech Szymaski). Ry. 6. Ociemniali na zajciach w Pracowni Obrbki Drewna w Zakadzie Rehabilil Podstawowej PZN w Warszawie (fot. Lech Szymaski). 30 - rrchicznych, ktre kwalifikuj si do leczenia psychiatrycznego. S one jednak x:entowo nieliczne. Podobnie przedstawia si sprawa pewnych schorze somatycznych czy trwa:h kalectw. Wystpi one mog u ociemniaych na skutek dodatkowych przy-

::zyn lub wtedy, gdy lepota miaa bardziej ogln przyczyn, powodujc nie :"lko utrat wzroku, np. zapalenie czy guz mzgu, urazy itp. Tak samo brak rehabilitacji, brak waciwej opieki natychmiast po utracie - T73ku, a take trudne warunki yciowe mog w niektrych przypadkach ne-i:ywne odbi si na zdrowiu psychicznym i fizycznym czowieka pozbawio-go zdolnoci widzenia. W zasadzie ociemniay pomimo doznanego kalectwa licznych jego skutkw zachowuje moliwo adaptacji do nowych warunkw, sytuacji powstaych na skutek lepoty. Dziki rehabilitacji moe on w zna:rnym stopniu odzyska utracon samodzielno i niezaleno osobist, star: si w ten sposb wartociowym czonkiem spoeczestwa. Wykazowi strat i ogranicze, jakie pociga za sob inwalidztwo wzrokowe, -Demy przeciwstawi moliwoci, ktre poprzez rehabilitacj ociemniay moe zrealizowa: 1. Moliwo uczenia si - zdobywania wiedzy i umiejtnoci, pogbiania : itychczasowego dowiadczenia yciowego i rozwijania swojej osobowoci. 2. Moliwo opanowania umiejtnoci wykonywania niektrych czynnoci Tycia codziennego, tak bardzo potrzebnych kademu czowiekowi dla zapewnie-zia sobie niezalenoci osobistej. 3. Moliwo wykonywania niektrych zawodw, ktre pomog zapewni niezaleno materialn. Osoby pozbawione zdolnoci widzenia mog wykonywa prac nie tylko fizyczn, lecz rwnie umysow, do pracy naukowej w-rznie. 4. Moliwo zaoenia rodziny. 5. Moliwo korzystania z niektrych form rozrywek kulturalno-owiatonfych, towarzyskich i zaj sportowo-turystycznych. 6. Moliwo wsppracy i wspycia z ludmi widzcymi. 7. Moliwo wczenia si w rne przejawy ycia spoecznego i politycznego. Stopie tych moliwoci u poszczeglnych ociemniaych nie jest taki sam. Zaley on przede wszystkim od wieku ociemniaego, od jego dotychczasowego dowiadczenia yciowego, wyksztacenia, warunkw materialnych, stosunkw -*; rodowisku rodzinnym i poarodzinnym (46). OGLNE ZADANIA REHABILITACJI OCIEMNIAYCH Cakowita czy czciowa utrata wzroku i jej liczne skutki stawiaj czowieka ociemniaego w trudnej sytuacji yciowej. Cae dotychczasowe jego przystosowanie do ycia i pracy ulega rozbiciu, stajc .si zupenie nieprzydatne w nowej sytuacji. lepota nagle stawia czowieka w nowych warunkach, w ktrych jest on bezradny, uzaleniony i zdezorientowany. W takiej sytuacji potrzebuje on pomocy innych osb. Musi to by jednak pomoc systematyczna, fachowa i waciwie zorganizowana. Jej zadaniem jest wprowadzenie ociemniaego na now drog ycia - ycia bez wzroku. Cay proces przygotowania ociemniaego do samodzielnego i niezalenego ycia osobistego, rodzinnego, spoecznego i zawodowego nazywamy rehabilitacj1. "Istota rehabilitacji polega na tym, e oso-

1 Zamiast terminu "rehabilitacja" w pedagogice specjalnej uywa si czsto terminu rewalidacja", zwaszcza w stosunku do dzieci niewidomych, guchych itp. 31 Ry. 7. Rehabilitacja podstawowa ociemniaych kobiet Szymaski). - nauka gotowania (fot. Leci Ry. 8. Rehabilitacja podstawowa ociemniaych kobiet - obieranie jabek (fot. Lec Szymaski). 32 ' upoledzonej pod wzgldem zdrowia przywraca si w maksymalnym stopniu :Ino do samodzielnego ycia i pracy zawodowej, a dziki temu wcza si ednostk w czynne ycie spoeczne" (22). Rehabilitacja ma wyrwna w mo-:e najwyszym stopniu straty i ograniczenia spowodowane brakiem wzroku, warto ociemniaego jako czowieka i czonka spoeczestwa w wyniku .-.twa nie ulega powaniejszemu obnieniu. Dlatego musi ona rozpocz si _i najszybciej, natychmiast po utracie wzroku, jeszcze w czasie pobytu w szpi- '.-j.. Chodzi bowiem o to, aby nie dopuci do bezczynnoci i bezruchu prowa-ricego do zahamowania dalszego rozwoju osobniczego i utraty dotychczaso rjo dowiadczenia yciowego, czyli - jak si to okrela - do "zaniedbania". : : nadto natychmiastowa rehabilitacja ma na celu stworzenie ociemniaemu r.-spektyw yciowych i waciwe ukierunkowanie jego aktywnoci (dziaania), :ake niedopuszczenie do trwaych skutkw psychicznych w formie kompleL.; DW, czy stanw lub reakcji nerwicowych, stanw lkowych itp. Oglne zadania rehabilitacji ociemniaych s nastpujce: 1. Doprowadzenie organizmu ociemniaego w moliwie maksymalnym stop~....: do fizycznej sprawnoci oraz podniesienie stanu zdrowotnego w przypad-> ; :h koniecznych. 2. Psychiczna adaptacja do nowej sytuacji (rehabilitacja psychiczna) poprzez: a) akceptacj lepoty i jej skutkw, b) wyksztacenie waciwej postawy wotoec siebie jako inwalidy, c) wyksztacenie waciwej postawy wobec rehabilitacji, d) wyksztacenie waciwej postawy wobec widzcych i niewidomych, e) stworzenie nowych perspektyw yciowych i ustalenie planw yciowych t= przyszo. 3. Opanowanie umiejtnoci samodzielnego poruszania si. 4. Opanowanie umiejtnoci wykonywania podstawowych czynnoci ycia : : dziennego. 5. Opanowanie umiejtnoci czytania i pisania systemem punktowym oraz ::sania na maszynie czarnodrukowej. 6. Wypracowanie umiejtnoci korzystania z rnych powszechnie stosowarych pomocy technicznych kompensujcych wzrok. 7. Przygotowanie do korzystania z urzdze socjalnych i kulturalnych orazi :signi wspczesnej cywilizacji. 8. Przygotowanie do aktywnego udziau w yciu spoecznym rodowiska luizi niewidomych i widzcych. 9. Rozbudzenie i rozwijanie zainteresowa yciem kulturalnym, owiatowym, gospodarczym, spoecznym i politycznym.

10. Wprowadzenie w problematyk niewidomych - zapoznanie z sytuacj ; osigniciami niewidomych w kraju i na wiecie. 11. Zorientowanie si w moliwociach zawodowych ociemniaego, przeprowadzenie odpowiedniego szkolenia zawodowego oraz zatrudnienie w odpowiedzieli warunkach. 12. Przygotowanie rodowiska (rodziny, zakadu pracy, wspmieszkacw wioski czy miasteczka) do wsppracy z ociemniaym. Problematyka rehabilitacyjna ociemniaych jest wic bardzo obszerna i zo-:ona. Wyodrbni moemy w niej pewne elementy, a mianowicie: elementy fizyczne (somatyczne), psychiczne, spoeczne.i zawodowe. W zwizku z tym - w zalenoci od elementw, jakie s realizowane - rnwi si o rehabilitacji leczniczej, psychicznej, spoecznej i zawodowej. Integraln cz procesu rehabilitacji ociemniaego stanowi przygotowanie rodowiska do przyjcia inwalidy i wsppracy z nim (rehabilitacja rodowiska). * Rehabilitacja psychiczna ociemniaych 33 Z uwagi na to, e rehabilitacja jest procesem stosunkowo dugotrwaym i v maga pewnej kolejnoci w realizacji poszczeglnych jej elementw, powir ona zasadniczo przebiega w 2 fazach. Pierwsza faza obejmuje okres tzw. rehabilitacji podstawowej, w ktrej szc glny nacisk kadzie si na elementy fizyczne, psychiczne i spoeczne, natomi z elementw zawodowych uwzgldnia si jedynie preorientacj zawodo i oglne przygotowanie do pracy. Druga faza obejmuje okres rehabilitacji zawodowej, ktrej istot stanc szkolenie zawodowe i zatrudnienie w warunkach odpowiednich do stanu zd wia i moliwoci ociemniaego. Nie oznacza to, e w tym okresie inne elemei maj by pominite. W trakcie rehabilitacji zawodowej powinna by ko nuowana rehabilitacja podstawowa w takim stopniu, w jakim poszczeg ociemniali tego wymagaj. Wyodrbnienie 2 faz w realizacji programu rehabilitacji ociemniaych : jest zasad bezwzgldn, wykluczajc inne formy rozwizania tego zagadn ni. Istniej bowiem orodki (zakady), ktre od pocztku intensywnie realizi program przygotowania ociemniaego do ycia i pracy zawodowej. Wii ociemniaych wymaga bowiem przede wszystkim przeszkolenia zawodowe oraz zatrudnienia i tylko w niewielkim stopniu rehabilitacji podstawowej, moe by zrealizowane w ramach rehabilitacji zawodowej. ZAGADNIENIA PSYCHOLOGICZNE W REHABILITACJI OCIEMNIAY* Adaptacja psychiczna ociemniaych jest najwaniejsza w caym procesie habilitacji. Gdy lepota zostanie definitywnie uznana za fakt nieodwracalj wwczas naley natychmiast przystpi do rehabilitacji psychicznej ociemn ego. Jako najwaniejsze wrd tych zagadnie wyania si sprawa akcepta kalectwa i jego skutkw. Akceptacja lepoty i jej skutkw Dowiadczenia yciowe ksztatuj na og pogldy czowieka na warto y oraz jego stosunek do ycia. Powodzenie, zdrowie, brak trosk i kopotw czynniki pozytywne, nastrajajce optymistycznie. Przeciwnie, gorzkie dowii czenia i nieszczcia wywouj zniechcenie, a nawet wstrt do wasnego i nienia. Utrata wzroku jest wanie takim czynnikiem, ktry zmienia stosurj czowieka do ycia. Wielu ociemniaych pod wpywem wasnego kalectwa < chodzi do wniosku, e ich ycie stracio sens i nie wyobraa sobie moliwo jego kontynuowania w nowych zmienionych warunkach.

Akceptacja lepoty i jej skutkw - to przede wszystkim problem odna zienia sensu ycia oraz uksztatowanie pozytywnego i w miar optymistyczne stosunku do niego. "Taki dojrzay pozytywny stosunek do ycia jest zaraz> koniecznym warunkiem egzystencji, posiadajcej poczucie swego sensu. ; sadniczo negatywne pogldy na sens ycia uniemoliwiaj w duej mierze ] stepowanie w yciu z wiar w celowo wasych poczyna" (60). Tak wic pozytywnego stosunku do wasnego istnienia nie ma w ogle mowy o pozyty nych wynikach w rehabilitacji. Kto straci wiar w sens wasnego ycia, 1 nie jest zdolny do wielkich czynw, do pracy nad sob. I tu wanie ley pc stawa twierdzenia, e zagadnienia psychologiczne maj szczeglne znaczei w rehabilitacji i e rehabilitacja psychiczna musi si rozpocz natychmiast utracie wzroku i ustaleniu ostatecznej diagnozy co do nieodwracalnoci te faktu. 34 fctptacja lepoty musi by oparta na racjonalnych przesankach, ktre iiiyby j trwa. Pogldu na ycie nie mona budowa jedynie na emocjo-:h podstawach. Naczelnym zaoeniem w tym przypadku powinno by -"izenie, e brak wzroku nie umniejsza w zasadzie wartoci czowieka. zatytuowaa ociemniaa Tomi Keitlen jeden z rozdziaw swej synnej Poegnanie z lkiem", a mianowicie: "Jestem nadal istot ludzk" (25). wyraa w tym zdaniu swoje przekonanie, e pomimo utraty wzroku staa by czowiekiem. Tak wic pozytywny stosunek do ycia moe si u ludzi, ktrzy maj poczucie wasnej wartoci, ktrzy pozbawieni zapleksw. Stosunek taki wypracowa musi przede wszystkim sam ociem-Pena akceptacja moe mie miejsce dopiero wwczas, kiedy ociemniay :.e mia pewne cele - zadania do zrealizowania. Cele yciowe ociemniaego : by w swej treci pozytywne i realne, tzn. gwarantujce ich osignicie. : dzenie w realizacji wasnych zamierze przynosi czowiekowi zadowolenie ; :r.eca do dalszych osigni. Wyznaczenie sobie zada, w ktrych wyko-~ przekracza wasne moliwoci i nie daje nadziei na ich realizacj, prowa-:=zwyczaj do zniechcenia. '. znalezienie sensu ycia jest waciwie pierwszym krokiem na drodze do ycznej akceptacji lepoty i jej skutkw. Akceptacja ta powinna przebiega "och paszczyznach: wewntrznej i zewntrznej. W pierwszym przypadku z: y na myli wewntrzne pogodzenie si z faktem lepoty i pyncymi z niej mruczeniami. Chodzi tu mianowicie o to, by ociemniay zrzek si zdolnoci :=nia i uzna siebie za inwalid, by nie broni si przed lepot. W drugim padku chodzi o przestawienie si na taki tryb ycia, jaki pociga za sob jta, na takie postpowanie, jakiego wymaga nowa sytuacja, cceptacja lepoty jest dla czowieka czym trudnym. Wymaga od niego jo wysiku psychicznego. Ale przezwycienie siebie, odnalezienie war-ycia i umiowanie nowych celw yciowych w zmienionych warunkach tnia ociemniaego poczuciem wasnej wartoci i spoecznej uytecznoci. ! Ustawa wobec siebie jako inwalidy I: adnienie realnej oceny swoich moliwoci jest obok akceptacji lepoty jed:. zzz z najwaniejszych problemw psychologicznych w rehabilitacji ociemnia:n. Chodzi mianowicie o to, aby czowiek pozbawiony zdolnoci widzenia mciwie oceni swoj sytuacj yciow i do niej dostosowa swoje plany i za-r.erzenia. Gbokie przeycia zwizane z utrat wzroku oraz

wiadomo : znanych strat i ogranicze nie pozwala ociemniaemu na obiektywn ocen ,... oich moliwoci i perspektyw yciowych. Podstawowa zasada rehabilitacji mwi, e ociemniay pomimo braku wzroku howa okrelone funkcje i sprawnoci, ktre daj mu moliwo odbudowaswego ycia osobistego, spoecznego i zawodowego. Jednostkom dotknitym : ot na og nie przychodzi atwo oceni realnie swoje moliwoci i wy-* - z:aci waciw postaw wobec siebie jako inwalidy. W wielu przypadkach :~n t komplikuj dodatkowe kalectwa oraz schorzenia somatyczne i psyzne, a take - co si bardzo czsto zdarza - pogldy wasnego rodowiska .varto ludzi niewidomych. Ignorancja i dawne przesdy, zwaszcza rodo-k wiejskich, doprowadzaj czsto ociemniaego do cakowitego wyizolo_nia si ze swojej spoecznoci. Bdna i niewaciwa ocena swoich wartoci z:zez ociemniaych idzie zazwyczaj w dwch kierunkach - niedoceniania lub ::zeceniania swych moliwoci. Zarwno jedna, jak i druga postawa jest szkd-, . . a dla ociemniaego. Postawa niedoceniania zwizana jest zazwyczaj z kompleksem niszoci i postaw lkow. Kompleks mniejszej wartoci wyraa si w przewiadczeniu iii ociemniaego, e jest niezdolny do wykonywania swych zada i obowiz yciowych. Jest zrozumiae, e skutki lepoty s rdem poczucia mnie wartoci. Ociemniay porwnujc siebie z widzcymi przekonuje si, e inny i w wielu sytuacjach upoledzony. Traci nieraz wszelk energi yci aktywno psychiczn, si i wiar w celowo swego dziaania i pracy sob. Kompleks mniejszej wartoci jest powanym hamulcem na drodze do i kania samodzielnoci przez czowieka dotknitego lepot. Postawa lkowa jest rwnie czynnikiem negatywnym, obniajcym ] wiadczenie ociemniaego co do wasnej wartoci. Od lku naley odrni v ci strachu, jako naturalnej reakcji obronnej na groce niebezpieczes Strach wystpujcy w nasilonej. formie moe przeobrazi si w stae pocs lku - postaw lkowp: ktra bdzie wywiera wpyw na postpowanie wieka. Z tego rodzaju postaw mona si spotka u ociemniaych bardzo cz Jest ona spowodowana frakiem poczucia pewnoci i bezpieczestwa, ktr dzom widzcym zapewnia ustawiczna kontrola wzrokowa otoczenia. Taki i niczny stan lkowy powoduje, e ociemniay yje w cigym napiciu emi nalnym, w ustawicznej obawie przed przykrymi niebezpiecznymi sytuac ktre mog zjawi si znienacka. W takiej sytuacji psychika ociemniaego w pewnym stopniu sparaliowana, a on sam pozbawiony swobody i inicja w dziaaniu. Postawa lkowa wystpuje w sposb bardzo wyrany u nowo ociemnia ktrych strach i lk hamuj podjcie nawet najdrobniejszych czynnoci. P wa przeceniania swych moliwoci objawia si w lekcewaeniu lepoty skutkw. Ociemniali z tego rodzaju postaw chc by traktowani jak li widzcy. Dlatego nie licz si z trudnociami i ograniczeniami spowodowa kalectwem. U podoa takiej postawy ley obrona przed uznaniem siett inwalid (brak akceptacji lepoty). Szczeglnie z tak postaw spotykam u szcztkowo widzcych, ktrzy staraj si uchodzi za

widzcych przed czeniem. Ich zachowanie zmierzajce do ukrycia za wszelk cen uby wzroku graniczy nieraz z bohaterstwem. Podejmowanie zada przez ociei ych przekraczajcych ich moliwoci prowadzi z reguy do utraty zau we wasne siy. Konsekwencj tego jest zazwyczaj zniechcenie do dalszej ] nad sob. Ociemniali przeceniajcy swe moliwoci odrzucaj na og p innych osb. Twierdz, e wszystko potrafi, cho faktycznie nie s do zdolni. Wsppraca z nimi w okresie rehabilitacji jest bardzo utrudniona, nie chc oni korzysta z uwag i wskaza instruktorw. Zadaniem rehabilitacji jest w tym przypadku korekta bdnych przewiat ociemniaych o swoich moliwociach i likwidacja niewaciwych postaw v siebie. W przypadku kompleksu niszoci oraz postawy lkowej naley b w ociemniaych poczucie wasnej mocy i siy. "Poczucie osobistej wys: poczucie wasnej mocy daje ociemniaym satysfakcj, pobudza energi cjatyw" (52). U ociemniaych przeceniajcych swe moliwoci korekta pi na i w kierunku urealnienia postawy i dostosowania jej do ogranicze sp dowanych lepot. Proces ten naley przeprowadza, badzo ostronie, nie wywoa przeciwnej reakcji, tzn. kompleksu niszoci. Niewaciwe pos mog rwnie wystpi u ociemniaych, ktrzy oceniaj siebie realnie, noci w procesie rehabilitacji mog bowiem wpyn na zmian oceny i w a kompleks niszoci. Podobnie brak ich moe doprowadzi do przecer swych moliwoci i lekcewaenia kalectwa. Postawa wobec rehabilitacji Aktywna postawa wobec rehabilitacji jest warunkiem osignicia przez o niaego zadowalajcych wynikw w zakresie samodzielnoci i niezalenoi 36 .ej. Ostatnio kadzie si duy nacisk na udzia samego inwalidy w uka-"iu programu wasnej rehabilitacji oraz w jego realizacji. W ten sposb pro-:.rr. ten 'odpowiada cakowicie potrzebom rehabilitacyjnym ociemniaego, :: nadto on sam czuje si odpowiedzialny za jego wykonanie. U ociemnia-r. trzeba wyksztaci aktywn postaw wobec rehabilitacji. Motywem przednim w tym przypadku musi by samodzielno yciowa. Cele te musz tak wyranie przedstawione ociemniaemu, e adne trudnoci nie powin-3dcign go od zdecydowanego zamiaru ich osignicia. Ciekawe zdanie :en temat wyrazia Tomi Keitlen: "lepota nie jest dla mnie trudnym do T sieni upoledzeniem, lecz pewn niewygod, ktra musz chytrze omija" :" . Nie kady ociemniay moe w ten sposb powiedzie o swoim yciu. Dla .ilu z nich ycie pene jest przeszkd wymagajcych zdecydowania i wysiku ich pokonywaniu. Opanowanie przeszkd zwiksza zakres panowania czowieka nad sob ;aje mu poczucie niezalenoci i siy" (60). Tomi Keitlen pisze: "Kade moje :~odzielne osignicie sprawiao, e z coraz wikszym optymizmem patrzyam przyszo" (25). Aktywna postawa wobec rehabilitacji musi rwnie zaka-. : dugotrwa prac. Wyniki nie zawsze zjawiaj si szybko. Nie wolno ;ze spoczywa ociemniaemu na laurach po odniesionych sukcesach na drodze : samodzielnoci i niezalenoci osobistej. ycie kadego czowieka jest wal-ii Szczeglnie w ten sposb mog powiedzie o swoim yciu ludzie pozba-" .eni wzroku. Dlatego ociemniali o postawie biernej nigdy nie osign samo-icielnoci i niezalenoci w yciu. ?ostawa wobec widzcych 7:;owiek jest istot spoeczn. Jego niewystarczalno w rnych dziedzinach rycia zmusza go do czenia si w pewne zwizki i grupy

spoeczne. U podstaw rycia spoecznego le spoeczne potrzeby czowieka, takie jak potrzeba przyna7 ;:noci i mioci, potrzeba bezpieczestwa, potrzeba samourzeczywistnienia, ; : :rzeba pozycji itp. W spoeczestwie znajduje czowiek naturalne rodowisko, v ktrym moe te potrzeby zaspokoi. Wprawdzie kada spoeczno ma swoje prawa i wymaga od jednostki podporzdkowania si oraz respektowania usta-iDnych norm, to jednak kady czowiek zachowuje swoj autonomi i swoj cdrbno. Zasada- ta dotyczy rwnie ludzi pozbawionych wzroku. lepota wprawdzie :rranicza i utrudnia, lecz absolutnie nie wyklucza czowieka z ycia spoecznego. Jest faktem, e ociemniali na skutek ograniczenia realnego kontaktu : otoczeniem zamykaj si bardziej w sobie, yj bardziej "swoim wiatem wewntrznym", w wyniku czego stopniowp wycofuj si z czynnego ycia spoecznego. Trudnoci w bezporednich kontaktach z ludmi, czsto niewaciwy stosunek widzcych pogbiaj w niektrych przypadkach ich spoeczn izolacj. Ociemniaym nie wolno jednak y w samotnoci i pozostawa bez aktywEych kontaktw z innymi ludmi. Dotyczy to zarwno kontaktw z widzcymi, |ak te z innymi inwalidami wzroku. lepota nie jest barier nie do pokonania na drodze do kontynuowania rnych form wspycia spoecznego, jakimi s stosunki koleeskie, przyja, sympatia, wizy rodzinne, uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich i zebraniach o charakterze spoeczno-politycznym. Wczenie si ociemniaych w ycie spoeczne i utrzymywanie cisych kontaktw re rodowiskiem zaley w gwnej mierze od nich samych. Z tego powodu susz oni dy do wypracowania w sobie postawy spoecznej, ktra bdzie :ch wiza z ludmi i wczy ich w ycie spoeczne swego rodowiska. Niewtpliwie istniej wrd widzcych jednostki, ktre niechtnie kontak-:uj si z osobami pozbawionymi wzroku i unikaj ich, gdy nie chc bezpo-; 37 rednio zetkn si ze lepot. Nie dotyczy to jednak wszystkich widzcy Istniej bowiem tacy, ktrzy okazuj serdeczn przyja osobom pozbawion wzroku. Ludzi wi ze sob wsplne zainteresowania, podobne pogldy, podoi sytuacja yciowa, wsplne przeycia itp. Natomiast na utrzymanie ju zaw tych znajomoci i przyjani wpywa przede wszystkim umiejtno wspy w grupie, w kolektywie. W tym przypadku due znaczenie maj cechy oso woc, jak charakter, zainteresowania, postawa yciowa, a take ,.wyrobie towarzyskie i spoeczne. Dlatego ociemniali musz przejawia duo troski o aby wyksztaci w sobie wszystkie cechy, ktre uatwiaj kontakty z lud; i pozwalaj na bezkonfliktowe wspycie w swoim rodowisku. Ludzie zaznajamiaj si i nawizuj stosunki towarzyskie w bezporedn kontaktach ze sob, a wic w miejscu pracy, podczas spotka towarzyski podczas wsplnych wycieczek, w teatrze, na koncercie itp. Takich okazji ocie niali nie powinni pmija, gdy okaza si one mog rdem nieraz bardzo s decznych i rwnoczenie bardzo poytecznych wizi. Bardzo wanym czynnikiem w zawieraniu znajomoci i utrzymywaniu szych kontaktw jest rozmowa. Ludzie widzcy na og nie lubi rozmw zwi nych z trudn sytuacj, w jakiej znajduje si osoba pozbawiona wzroku. Cz nie wiedz take, o czym maj z ociemniaym rozmawia i jak powinni pode rozmowy si zachowywa. W takiej sytuacji ociemniali musz si stara narzu interesujcy temat rozmowy oraz wykazywa du aktywno,

aby j p trzymywa. Powszechne niemal tematy rozmw mczyzn, ktrzy spotyk si ze sob, dotycz spraw politycznych, spoecznych, gospodarczych, kultu] nych czy sportowych. Kobiety czsto skierowuj swoje rozmowy na tem domowe, kulinarne, a take strojw i mody. Dlatego ociemniali powinni t^ sprawami bardzo si interesowa, gdy ich znajcomo pozwoli im na swoboc prowadzenie rozmw ze swoimi kolegami i przyjacimi. Dobr rad daje walidom wzroku J. Bindt: "Moesz zdoby przyjaci przez radosny umii lub miy gos w rozmowach telefonicznych. Zbyt wiele osb sdzi, e prze wanie z niewidomym jest przygnbiajce, dlatego te musimy uczyni doc kowy wysiek celem obalenia tej bdnej opinii" (3). Dla ociemniaych bardzo wana jest sprawa -odnowienia zerwanych i zapc nianych kontaktw z kolegami z pracy i przyjacimi. Zazwyczaj po okre troskliwej opieki i serdecznoci natychmiast po utracie wzroku nastpuje o: bienie przywizania i stopniowe odsuwanie si od dotknitego nieszczci kolegi czy przyjaciela. Ociemniali nie powinni jednak rezygnowa z odno^w ni dawnych zayych stosunkw ze swoimi znajomymi z okresu, kiedy wid; li. Pierwszy krok w tym kierunku powinni jednak uczyni sami, gdy od wid cego trudno tego oczekiwa. Jako pierwsi powinni ich odwiedzi czy zap si do siebie. Nie powinni w tym przypadku sugerowa si mylnymi poglda e tego rodzaju przedsiwzicie z gry jest skazane na niepowodzenie. lnic tywa w tym kierunku, a nastpnie swoboda w zachowaniu i poruszaniu ter tw, o ktrych dawniej si rozmawiao, przekona z pewnoci dawnego zne mego, e pomimo straty wzroku wiele si nie zmienio. Taki pierwszy ud kontakt moe sta si czynnikiem zachcajcym do powrotu do dawnych s decznych spotka. Koleestwo i przyja ociemniaego [niekoniecznie musi by skierow< do widzcych. Niektrzy po prostu wol kontakty z niewidomymi. Tuma si przewanie tym, e wrd sobie rwnych czuj si swobodniej, maj wie sobie do powiedzenia, znajduj wicej zrozumienia dla swoich spraw y wych itp. Koleestwo i przyja osb pci odmiennej moe doprowadzi do poa 38 drg yciowych w maestwie. Dwm osobom spojonym uczuciem i ci zawsze i lepiej przez ycie razem ni samotnie. Wprawdzie mae-dla inwalidy wzroku pociga za sob dodatkowe trudnoci i obowizki, inak wyzwala go z cikiego brzemienia samotnoci, na ktr czsto jest -?.ny przez cae ycie. ..ci spoeczne czowieka nie ogranicza si jednak do stosunkw kolee. r. czy przyjacielskich, lecz obejmuje szerok dziedzin pracy spoecznej .itycznej, a mianowicie udzia w pracy organizacji spoecznych i politycz."., udzia w wydarzeniach o charakterze pastwowym i narodowym. Niewieitnieje ociemniaych, ktrzy aktywnie wczaj si w tego rodzaju formy riycia spoecznego na paszczynie wsppracy z widzcymi. U podstaw tego trudnoci w kontaktowaniu si z ludmi, wentrzne opory przed publiczny. ystpieniami itp. Praca spoeczna i polityczna jest dla ociemniaych cako:.e dostpna. Mog w niej znale duo .zadowolenia osobistego i

zaspoko-, -:..e potrzeb spoecznych. Zadaniem rehabilitacji jest rwnie przygotowanie ociemniaych do aktyw-ycia spoecznego. Chodzi mianowicie o wyksztacenie pozytywnej po-,y wobec widzcych, ktra uatwiaby im nawizanie kontaktw z ludmi ;pycie w swoim rodowisku. Poprzez rehabilitacj trzeba rozbudzi : :iemniaych na nowo zainteresowanie sprawami gospodarczymi, spoecznymi :: litycznymi, a take wzbudzi potrzeb aktywnoci spoecznej. O stopniu spo-: cnego zaangaowania decyduj bowiem potrzeby spoeczne. rstawa widzcych wobec ociemniaych : ;:awa ludzi widzcych wobec ociemniaych jest cile zwizana z poprzednio ~- awianym zagadnieniem. Widzcy wraz z inwalidami wzroku tworz bowiem ;;ln spoeczno, w ramach ktrej wzajemnie si kontaktuj. Jak ju podesalimy, stosunek ich do czowieka, ktry traci wzrok, ulega nieraz powa-m zmianom. Poniewa rehabilitacja ma za zadanie m. in. przygotowanie .emniaego do ycia spoecznego, z tego wzgldu w lad za ni powinno i ;: :ygotowanie rodowiska do wsppracy i wspycia z inwalid. Obejmuje c. D przede wszystkim przygotowanie ludzi - wspmieszkacw i wsppra-:'.vnikw - na przyjcie ociemniaego, z ktrym maj wsplnie y i pracowa. - z tym odcinku istnieje niestety due zaniedbanie, polegajce na braku zna-: moci w spoeczestwie problematyki tyflologicznej. Wynikiem tego jest za- .yczaj niewaciwa postawa ludzi widzcych wobec ociemniaych. Szczeglnie iskrawo sytuacja ta wystpuje w rodowiskach maomiasteczkowych i wiej:iICh. Rozwaajc zagadnienie niewaciwej postawy widzcych wobec ociemniaych, wyranie trzeba wyodrbni rodowisko blisze - czonkw rodziny rraz rodowisko dalsze - wspmieszkacw wioski czy miasta, wsppracow-iLJw w zakadzie pracy. Postawa czonkw rodziny i ich postpowanie w stosunku do ^zowieka ociemniaego, z ktrym wsplnie zamieszkuj, na og budzi wiele zastrzee. Obok postawy zdecydowanie negatywnej moemy spotka wiele mniejszych odchyle od waciwego postpowania, jakim powinni charakteryzowa si czonkowie rodziny ociemniaego. Obojtno bya i jest do dzisiaj zjawiskiem bardzo czstym w rodzinach, w ktrych s jednostki dotknite lepot. Czowiek pozbawiony wzroku tradycyjnym zwyczajem jest uznany za niezdolnego do wszystkiego - do nauki, do pracy zawodowej, do udziau w yciu spoecznym. Z tego wzgldu uwaa si, e nie wymaga on aby si nim zajmowano, nie wymaga pracy nad rozwojem fizycznym, psychicznym czy spoecznym. W wyniku takiej postawy 39 inwalidzi wzroku staj si zaniedbani - cakowicie nieprzygotowani do s dzielnego i niezalenego ycia. Stan obojtnoci jest wynikiem na og br znajomoci moliwoci yciowych ludzi pozbawionych wzroku orazmoliwe jakie dzisiaj maj oni w naszym kraju (szkoy dla niewidomych, zakady szk niowe i spdzielnie pracy dla niewidomych). Niejednokrotnie mamy do czy ni z przypadkami bardzo skrajnego zaniedbania, narastajcego przez wiele ktre trudno usun nawet przez dugotrway proces rehabilitacji. W w przypadkach zaniedbanie ociemniaego jest win nie tylko rodziny, lecz rw: rodowiska w

znaczeniu szerszym. Ssiedzi, wadze gromadzkie, organiz, spoeczne na wsi nieraz wykazuj rwnie obojtno w stosunku do inwa zamieszkujcego na ich terenie. Obojtno rodzicw dla przyszego losu swego niewidomego dziecka czsto tak silna, e pomoc udzielana przez rne instytucje czy osoby (Po Zwizek Niewidomych, rady narodowe, nauczyciele) w zakresie skierowani, odpowiedniej szkoy czy zakadu spotyka si ze zdecydowanym sprzeciw Nieraz postpowanie czonkw rodziny w stosunku do ociemniaego jesl tego stopnia niewaciwe, e urga elementarnym zasadom humanitarnym. 1 stpuje ono w formie fizycznych znca, agresji sownej (wyzwiska i wymi oraz wykorzystywania jako siy roboczej. Do agodniejszych form naley lacja ociemniaego, wstyd przed otoczeniem, wyraanie niechci w stosunki niego jego poczyna. Motywy takiego postpowania s bardzo rne. Najczciej maj one cha ter materialny, jak np. dno do wykorzystania renty czy poborw ociem ego, dno do wykorzystania ociemniaego jako siy roboczej itp. Opinia publiczna, pewne przesdy panujce w wiadomoci, zwaszcza dowisk maomiasteczkowych i wiejskich, mog rwnie wywiera pow wpyw na postpowanie rodziny wobec swego ociemniaego czonka. Jes: dzisiaj mwi si w niejednej wiosce, e lepota jest kar bo, kar za grze rodzicw, przeznaczeniem. Rodzice tacy s "wytykani palcami" przez ws mieszkacw, robione s aluzje pod ich adresem itp. Pocztkowa niech swych dzieci powstajca pod wpywem opinii publicznej moe z czasem prz dzi si w bardziej przykre formy postpowania. Pewne ujemne cechy charakteru mog rwnie ujemnie wpywa na pc powanie domownikw w stosunku do ociemniaego czonka rodziny. Ociem li mog w domu sprawia duo kopotu, wymaga szczeglnej pomocy i opi Na tym tle dochodzi niejednokrotnie do licznych awantur, ktni czy wym^ Prowadzi to w konsekwencji do tego, e rodzina chce si ociemniaego pos i najchtniej umieciaby go w zakadzie opiekuczym lub wysaaby go do kadu produkcyjnego. Czsto jest skonna nawet opaca jego pobyt w tego dzaju placwce, aby tylko pozby si go z domu. Do niewaciwych naley rwnie zaliczy postaw, ktr mona ofcn jako pseudopozytywn. Charakteryzuje si ona tym, e czonkowie rodziny v aj ociemniaego za czowieka, ktrego spotkao wielkie nieszczcie i dlal trzeba mu stworzy cieplarniane warunki. Nie moe wic pracowa zawodc w domu nie powinien nic robi, natomiast wszyscy powinni jemu suy. Oci niay staje si .osob, wok ktrej chodzi si z "namaszczeniem", na k trzeba mie wzgld i ktr stale trzeba si opiekowa. Okazuje si ] tym duo politowania i ubolewania. Pseudopozytywn postawa rodowiska dzinnego jest bardzo szkodliwa dla ociemniaego. Szkodliwo jej poleg tym, e nie pozwala si ociemniaemu na rozwj jego samodzielnoci i ni lenoci yciowej. Postawa taka wynika zazwyczaj z jak najbardziej pozyt nych pobudek mioci i przyjani. Z drugiej jednak strony wiadczy o bi znajomoci yciowych moliwoci ludzi dotknitych lepot. 40 ;aciwa postawa rodowiska rodzinnego wobec ociemniaego powinna prze. .a si w postpowaniu uatwiajcym jemu pen rehabilitacj. Dotyczy to :;ie wszystkim stworzenia w domu waciwego klimatu psychicznego,

sprzy: :ego adaptacji do nowych warunkw sytuacji, w jakich znalaz si ociem-.- w wyniku utraty wzroku. W domu czowieka ociemniaego nie powinna ..:. 3wa atmosfera przygnbienia, rozpaczy i wiecznie trwajcej tragedii. Nie' itpliwie nieszczcie jednego z czonkw rodziny rzutuje rwnie na pozosta-:.-. i wywouje u nich odpowiednie reakcje. Dla dobra jednak ociemniaego po r.ni oni dy i stara si o pogodny nastrj w domu, atmosfer wzajemnego r : sumienia oraz udziela jemu pomocy w sposb rozsdny. Wspdziaanie osb izcych w procesie rehabilitacji ociemniaych polega przede wszystkim na ; rhecaniu i wskazywaniu im moliwoci wykonywania szeregu poprzednio konywanych czynnoci metod bezwzrokow. Wytwarzanie w domu waci = atmosfery i waciwych stosunkw bdzie najlepsz pomoc dla ociem-: iiego w jego trudnych dniach, zwaszcza w pocztkowym okresie po utracie ::oku. Ponadto czonkowie rodziny z chwil utraty wzroku przez jednego z nich po .r.ni dy do tego, aby wiele si nie zmienio w ich yciu rodzinnym. Ociem-:-iiy powinien zachowa swoj dawn pozycj i w miar moliwoci wykony-vi te wszystkie obowizki, jakie spenia przed nabyciem kalectwa. Jeli : :<:ychczas sprzta po posikach, przynofei wgiel czy wod - powinien robi : nadal. W przypadku wystpienia trudnoci w tym zakresie mona je usuiz poprzez wprowadzenie odpowiednich pomocy technicznych uatwiajcych "ykonywanie czynnoci ycia codziennego. W niektrych przypadkach, jeli wykonywanie sprawia ociemniaemu trudnoci przekraczajce jego moliwoci, ~;na skorygowa dotychczasowy podzia obowizkw domowych. rodowisko : izinne powinno dy do tego, aby ociemniay osign w maksymalnym :pniu samodzielno i niezaleno w wykonywaniu czynnoci ycia codzieni -. jo. Absolutnie nie mona hamowa dnoci ociemniaego do samodzielnoci niezalenoci poprzez wykonywanie za niego tego wszystkiego, co on sam :: :rafi zrobi. Rwnie zajcia pozadomowe powinny by kontynuowane, a nie przerywane : chwil, kiedy jeden z czonkw rodziny sta si ociemniaym. Wsplne spa-ery, uczszczanie do teatrw czy na wycieczki razem z ociemniaym powinny n:e miejsce tak samo, jak dawniej. Oczywicie program w tym zakresie moe ec pewnej korekcie i by dostosowany do moliwoci ociemniaego. Waciwe postpowanie czonkw rodziny wobec ociemniaego - to posterowanie oddziaujce pozytywnie na jego stan psychiczny, a take mobilizu-ce go do osignicia samodzielnoci yciowej i niezalenoci od ludzi widzcych. W pewnym stopniu inaczej ksztatuje si postawa rodowiska dalszego wobec :ciemniaych. Niewaciwe postpowanie ludzi widzcych spotykajcych si : inwalid wzroku przypadkowo przyjmuje na og inne formy i wynika z in-zych motyww. W duych miastach ludzie dotknici

lepot s raczej posta-:.ami obojtnymi. Ludzie spotykajcy si na ulicach czy w innych miejscach j sobie nieznani i tworz grup spoeczn przypadkow, w ktrej wzajemne tontakty s lune. Inaczej sprawa ta przedstawia si w maych miasteczkach . na wsiach. Tam ociemniay nie jest postaci obojtn i wzbudza wiksze za-.rteresowanie otoczenia. Niewaciwe postpowanie i zachowanie si, jakim charakteryzuje si bardzo vielu widzcych wynika na og z, postawy negatywnej lub pseudopozytywnej. N"a specjaln uwag zasuguje nietaktowne zachowanie si widzcych wobec ociemniaych, ktre wypywa na og z braku waciwego uwiadomienia. 41 Postaw negatywn spotykamy w zdecydowanej wikszoci u dzieci i modziey, cho nieraz i u dorosych. Wyraa si ona w przezywaniu ociemnia ("lepy", "lepiec" itp.), wymiewaniu jego nieudolnoci w pokonywaniu t: noci, robienia jemu figli i psot czsto bardzo niebezpiecznych dla jego z wia, jak np. podkadanie na drodze rnych przeszkd czy popychanie. Fo te mog by rwnie bardziej skrajne, jak uderzenie znienacka, rzucanie mieniami itp. Do tej grupy zaliczy moemy take izolowanie ociemnia polegajce na niezawieraniu przyjani czy wyczaniu z grup towarzyskie Gwnymi metodami takiego postpowania widzcych wobec ociemnia jest przede wszystkim ch rozrywki. Modzie czy dzieci wprowadzaj c to ociemniaego w sytuacje dla niego trudne, wywoujc w ten sposb dla bie sytuacje komiczne. Nie uwiadamiaj sobie przy tym, e robi w tym p padku wiele krzywdy i przykroci ociemniaemu. Niewtpliwie mamy dzisiaj w tej dziedzinie znaczny postp z uwagi na ] niesienie si poziomu kulturalnego spoeczestwa, zwaszcza w maych n teczkach i na wsiach. Dlatego przypadki zdecydowanie niewaciwego tr wania inwalidw s coraz rzadsze. Do wyjtkw nale dzisiaj miasteczka wsie, gdzie inwalidzi s cakowicie wyizolowani ze swojego rodowiska, i ani za jednostki nienormalne, z ktrymi nie trzeba si liczy i ktrym nie le si normalne prawa w danej spoecznoci. Niewaciwe zachowanie i stepowanie rodowiska w stosunku do swych upoledzonych na zdrowiu C2 kw ma swoje tradycje i walka z nimi jest bardzo trudna. Pomimo e v< dziedzinie wiele si zmienio, bowiem stworzono ociemniaym moliwo n i pracy, to jednak tradycja w wielu przypadkach rzutuje jeszcze dzisiaj na staw widzcych wobec inwalidw. ,' Bardzo czsto ludzie ze rodowiska dalszego zachowuj si nietaktom Moe to przejawia si w gonym wyraaniu ubolewania przy ociemniaym, np. "ale on nieszczliwy, on nic nie widzi", "on mia wypadek z niewypa cakowicie olep - to musi by nieszczcie". Rwnie nietaktem jest 2 nie wypytywanie si ociemniaego o jego kalectwo, wyraanie politow i miosierdzia. Rozmowa z ociemniaym nie powinna porusza wanie tyci matw, ktre mog sprawi mu przykro. Nietakty wypywaj na og z braku wiadomoci krzywdy, jak wyrz. si inwalidzie takim wanie zachowaniem. Rozmowy nasze przeprowad: z widzcymi na temat ociemniaych wykazay, e ludzie ci zazwyczaj nie dz; jak maj zachowa si wobec tych inwalidw i o czym maj z nimi ro; wia. Na og mylnie mniemaj, e ociemniali to ludzie bardzo nieszcz ktrzy wycznie przeywaj swoje kalectwo i nie s zdolni do normali ycia. Przypadki przesadnej opieki i rozczulania si nad czowiekiem ociemni

moemy rwnie spotka w autobusie, tramwaju czy na ulicy. Istniej f tropi, ktrzy mcz ociemniaego swoim towarzystwem i opiek. Jak wsporr limy, postawa pseudopozytywna wypywa na og T, bardzo szlachetnych budek. Poniewa w tym przypadku s to kontakty krtkotrwae (ogranie 'si do wsplnej podry czy drogi), dlatego nie s one tak szkodliwe, w bliszym wspyciu. Czego oczekuj ociemniali od ludzi widzcych spotykanych na ulicy, w trze, tramwaju czy w sklepie? Waciwie niewiele: chc, aby uwaa ic normalnych ludzi i waciwie wobec nich postpowa. Sprowadza si t< tego, aby ociemniaych spotkanych w miejscach publicznych nie uwaa< przedmiot sensacji, lecz aby w trudnych dla nich sytuacjach przychodzi z pomoc we waciwej formie. Wydawa mogoby si, e pomoc udzie przez widzcych powinna by wynikiem inicjatywy ociemniaego. Jest to o 42 suszne, e ociemniay ma pewne trudnoci w zwrceniu si o pomoc do osb :vpadkowo spotkanych. Przede wszystkim nieatwo zorientowa si mu, czy - ?najduje si w pobliu. Jeli nawet tak orientacj posiada, to nie wie od kto to jest i czy bdzie mg mu pomc. Z tego powodu dla ociemniaego -odniej jest, gdy inicjatywa pomocy wychodzi ze strony widzcych, ktrzy .o mog si domyle, e ociemniay ma okrelone trudnoci i dlatego po-.ni sami zaproponowa mu swoj pomoc. Ludzie ociemniali znajdujcy si bez przewodnika w miejscach publicznych rzebuj pomocy od widzcych w formie odpowiednich informacji, np. gdzie i;duje si przystanek autobusowy, jaki jest numer nadjedajcego tramwaju, -: daleko do sklepu spoywczego itp., oraz pomocy przy przejciach przez :hliwe ulice i przy dojciach do trudno dostpnych obiektw, np. na peron -ejowy czy do nie znanych miejsc. -.ozwaajc spraw postawy widzcych wobec ociemniaych, trzeba jeszcze - pomnie o miejscu pracy, z ktrym kady czowiek jest na og bardzo zwiany, poniewa spdza tam bardzo du cz swego ycia. Czy czowiek ociem-::y musi koniecznie odej z zakadu pracy, w ktrym pracowa przez wiele przed utrat wzroku? W bardzo wielu przypadkach zaley to od postawy ."izi widzcych, przede wszystkim od kierownictwa zakadu. Nie ulega wtpi-: sci: e w wyniku utraty wzroku czowiek na og traci przydatno do do-rhczas wykonywanego zawodu. Nie oznacza to jednak, e straci w ogle ?liwo wykonywania pracy zawodowej. W kadym zakadzie, zwaszcza :rudniajcym kilkuset pracownikw, zawsze znajdzie si przynajmniej jedno ^nowisko, ktre moe by obsadzone przez osob o ograniczonej zdolnoci : pracy. Po przesuniciu na inne stanowisko pracy ociemniay moe wic : zosta w zakadzie i by w peni przydatny. Podkreli bowiem trzeba, e i czowieka ociemniaego odejcie po wieloletniej pracy z zakadu jest wielbi i przykrym przeyciem. Tak wic w przypadku gdy moliwoci zatrudnienia r.iej, a sam ociemniay pragnie nadal pracowa w zakadzie, naley to w peni -zgldni. Wielu ociemniaych, ktrzy doznali kalectwa w czasie pracy w swo- zakadzie, posiada czsto bogate dowiadczenie zawodowe i wielk wiedz -how, charakteryzuje si duym przywizaniem do swego zawodu i zakadu

;cy. Te momenty trzeba rwnie bra pod uwag przy ewentualnym zwalnia-: ociemniaego z pracy w zwizku z jego kalectwem. Postawa wsppracownikw ma rwnie due znaczenie w przystosowaniu -; ociemniaego do pracy i do caego kolektywu pracowniczego. Czsto ociem-. '-li opuszczaj zakady pracy i przenosz si do spdzielni inwalidzkich. Przy-:vn tego bywa czsto niewaciwa postawa i postpowanie kolegw widz:h. Od wsppracownikw ociemniali rwnie oczekuj waciwego zrozu-:.enia, przestrzegania zasad, ktre obowizuj czowieka pozbawionego wzroku ; :mocy w sytuacjach, w ktrych maj utrudnione wykonywanie zada zawo-: -vych. Poniewa w wikszoci przypadkw niewaciwa postawa widzcych wynika nieznajomoci yciowych moliwoci ociemniaych, konieczne jest szerokie r v, iadomienie spoeczestwa. Zaznajomienie widzcych z problemami tyflolo-;:znymi z pewnoci zmienioby gboko zakorzenione bdne pogldy na tei: ludzi pozbawionych wzroku. Ze wiadomoci wspczesnego spoeczestwa :.:si znikn obraz ociemniaego jako czowieka bezwartociowego. W jego : rjsce powinno zrodzi si przekonanie o spoecznej wartoci ludzi pozbawio:h wzroku i ich prawie do samodzielnego i niezalenego ycia w danym roi v, isku. Wynikiem tego musi by aktywne oddziaywanie na og spoecze-a w kierunku wytworzenia atmosfery sprzyjajcej osobom pozbawionym rlnoci widzenia i poczucia koniecznoci niesienia im konkretnej pomocy. 43 i i Powany udzia w tej akcji rehabilitacyjnej rodowiska spada na ociemniaych. Na kadym kroku musz oni wkada duo wysiku w przel nywanie widzcych, e ich ycie nie jest wiecznie trwajc tragedi, e ] mimo utraty wzroku zachowuj oni szereg zdolnoci i umiejtnoci, dziki k rym mog odbudowa swoje ycie; e ociemniay jest w dalszym cigu czow kiem zdrowym psychicznie, a wic naley go traktowa tak samo, j kadego innego czowieka; e ociemniay potrafi normalnie rozmawia z ' dzcymi o wszystkich problemach i utrzymywa z nimi normalne stosui towarzyskie, przyjacielskie i koleeske; e laska nie jest oznak staroci, scl rowania i niemocy fizycznej, lecz przyrzdem uatwiajcym poruszanie si i Jak trudna i nieprzyjemna dla ociemniaego jest tego rodzaju praca, ni( wiadczy fragment ksiki ociemniaej Tomi Keitlen: "Najbardziej zoci m: jednak konieczno nieustannej walki o uznanie mnie za normalnego czowie walki z dyskryminowaniem mnie jako osoby nalecej do odrbnego wiata n widomych" (25). Szeroko zakrojon akcj na rzecz waciwego stosunku widzcych .do ock niaych powinni prowadzi nie tylko inwalidzi wzroku. Zadania te musz rc nie podj organizacje spoeczne. Na czoo wysuwa si tutaj oczywicie F ski Zwizek Niewidomych, ktry jest do tego szczeglnie powoany. Odczy prelekcje, pogadanki organizowane przez PZN w rodowiskach, w ktn mieszkaj inwalidzi wzroku, powinny sta si powszechnymi formami tej ak Rwnie zwiedzanie przez modzie zakadw produkcyjnych, w ktrych p cuj ociemniali, moe da wiele korzyci na

tym odcinku. Nie mog rwnie zosta bez udziau w tej akcji telewizja, radio i prasa, ktre problematyk flologiczn czciej powinny uwzgldnia w swoich programach i wprowad na swoje szpalty. Jedynie wsplna akcja ludzi widzcych i ociemniaych m< przeama bariery zacofanych pogldw na skutki lepoty, panujcych moi w niektrych rodowiskach nawet do dnia dzisiejszego. Potrzeby yciowe W normalnych warunkach ekonomicznych, kulturalnych i spoecznych potrzt czowieka s zaspokajane bez specjalnych trudnoci. Dopiero szczeglne syt cje mog zakci naturalny tok ich zaspokajania. lepota jest wanie tal czynnikiem, ktry udaremnia zaspokajanie i realizowanie niektrych natu: nych potrzeb czowieka, a w niektrych przypadkach prowadzi do cakowiti ich zahamowania. Szczeglnie zahamowaniu ulegaj potrzeby spoeczne, wyraa si w izolowaniu si ociemniaych od spoeczestwa i unikaniu kont tw z ludmi. U ociemniaych moemy spotyka si take z nasileniem pewn~ potrzeb wywoanych ograniczeniami, jakie niesie ze sob lepota. Wrd n wymieni naley: 1. Potrzeb samodzielnoci i niezalenoci osobistej. U podstaw tej potrzi ley zaleno ociemniaego na wielu odcinkach ycia od innych osb. Ode wanie przez ociemniaych koniecznoci samodzielnoci i niezalenoci m by wykorzystane jako czynnik pobudzajcy do pracy nad sob i do aktywni wczania si w proces rehabilitacji. 2. Potrzeb niezalenoci materialnej. Ograniczenie zdolnoci do pracy i gorszenie sytuacji materialnej w zwizku z utrat wzroku wywouje nie przesadn trosk o materialne zabezpieczenie dla siebie i dla rodziny. Czas. jest ona uzasadniona, gdy wynika z trudnej sytuacji materialnej. Nie za kojone potrzeby biologiczne i trudne warunki socjalno-bytowe negatyw odbijaj si na stanie psychicznym ociemniaego i s czynnikiem utrudniajc proces rehabilitacji psychicznej. Dlatego te prawie u wszystkich ociemnia istnieje denie do pracy zawodowej, ktra dawaaby im rodki dla zaspoki ni wszystkich potrzeb yciowych. 44 V Potrzeb aktywnoci. Z uwagi na ograniczenie aktywnoci ruchowej (poru:.a si) ociemniali w szczeglny sposb odczuwaj konieczno dziaania, : i za wszelk cen pracowa i mie jakie zajcie. Nawet ci ociemniali, :. ::zy maj wysokie renty i maj zaspokojone wszystkie potrzeby yciowe, ::z: pracowa. Dziaanie i praca daje im poczucie mocy i wiar we wasne :;." Bezczynno odczuwana jest przez nich jako zjawisko wybitnie negatywne. I y;h te wzgldw ociemniali musz mie czas tak zorganizowany, aby zawsze r :.: co robi i byli czym zajci. Iidaniem rehabilitacji ociemniaych jest zarwno budzenie potrzeb zahamo-i izych w wyniku lepoty, jak te zaspokajanie powstaych pod jej wpywem. '. ": ga do tego prowadzi przede wszystkim poprzez stworzenie im takich wa---;w, w ktrych wszystkie potrzeby mogyby by zaspokojone. Nie zaspo-: one potrzeby s bowiem czynnikami hamujcymi i utrudniajcymi reha-:acj. Z problemem tym wie si zjawisko frustracji. Codzienne ycie doucza ociemniaym wielu sytuacji, w ktrych czuj si pozbawieni tego wszyst-i ego, co posiadaj ludzie

widzcy, co posiadali dawniej oni sami. Niemoliwo : aczenia najbliszych osb, wystawy, przedstawienia, trudnoci w poruszaniu .i^i. ograniczenia w pracy zawodowej - to wszystko sytuacje, ktre mog sta m rdem frustracji dla ociemniaych. Z. Skowska (52) stwierdza u ociemniaych 3 rodzaje reakcji na sytuacje frustracyjne. S to nastpujce: 1. Reakcje czysto uczuciowe, pozalogiczne, jak pacz, krzyki, rzucanie si itp. 2. Reakcje agresywne jak gniew, agresywno sowna i ruchowa, wrogo, :.fch, zazdro, zoliwo, postawa prowokacyjna itp. 3. Reakcje wymijajce i unikajce, do ktrych nale ucieczki od trudnoci, ;-kanie pretekstw, podawanie wymwek, nieufno, izolacja, postawa sa- :tnicza, bierna rezygnacja, podporzdkowanie si itp. Nasze obserwacje, dotyczce zwaszcza nowo ociemniaych, wskazuj na to, TT w pocztkowym okresie po utracie wzroku przewaaj reakcje typu agre-.vnego i reakcje uczuciowo negatywne. W miar upywu czasu reakcje te .r.epuj miejsca reakcjom wymijajcym i unikajcym. Zwaszcza dotyczy to nemniaych zaniedbanych, ktrzy nie przeszli rehabilitacji. Sytuacje frustra-i r ;ne wywouj, szczeglnie u nowo ociemniaych, silne pobudzenie emocjo-alne, ktre znajduje swoje "wyadowanie" w natychmiastowych, szybkich re? icjach agresywnych. W miar upywu czasu nastpuje pewna adaptacja ma sytuacje frustracyjne i zmiana rodzaju reakcji. Na miejsce reakcji agresywnych i uczuciowo negatywnych, wyraajcych si zewntrznym buntem i b-cych niejednokrotnie przyczyn konfliktw z otoczeniem, zjawiaj si reakcje unikajce, polegajce na wewntrznym, w samotnoci i zamkniciu przeywaniu doznanego ograniczenia. Zadaniem rehabilitacji psychicznej ociemniaych jest midzy innymi defru-stracja, czyli przeamanie i uwolnienie od frustracji. Jest to sprawa nieatwa, zwaszcza dla nowo ociemniaych, u ktrych przeycia zwizane z utrat wzroku s bardzo ywe i w ten sposb powoduj szczegln wraliwo na sytuacje Srustracyjne. Do defrustracji prowadz tzw. reakcje pozytywne, jak: 1. Zmobilizowanie wysiku, aby pokona przeszkody i mimo trudnoci osign cel. U ociemniaych jest to moliwe tylko w niektrych sytuacjach, albo-iriem pewne trudnoci dla ociemniaych stanowi przeszkody nie do pokonania. 2. Wyrzeczenie si tego, czego zostao si pozbawionym. Chodzi po prostu o zaakceptowanie wszystkich skutkw, jakie pociga za sob lepota. 3. Znalezienie innego sposobu rozwizania trudnoci, ktre s rdem frustracji. Jest to tzw. zjawisko substytucji. Ociemniay nie mogc np. zaspokoi 45 swoich aspiracji i ambicji w wykonywanej pracy, stara si znale inne zaj w ktrych osignie rezultaty dajce mu pen satysfakcj. Rozwizujc problem frustracji trzeba mie rwnie na uwadze koniecz stworzenia ociemniaym odpowiednich warunkw yciowych, w ktrych by jak najmniej sytuacji frustracyjnych. Ponadto sami ociemniali w miar rr woci powinni wystrzega si sytuacji, ktre ich w szczeglny sposb

frust W tym przypadku pamita trzeba, aby nie osign nie zamierzonego ski a mianowicie cakowitej obojtnoci wobec rnych sytuacji yciowych. L defrustracji ley bowiem w mobilizowaniu aktywnoci przejawiajcej si * akcjach pozytywnych. Przedstawione zagadnienia uwaamy za najwaniejsze w procesie reh< tacji psychicznej ociemniaych i dlatego stanowiy one przedmiot naszyci da psychologicznych. W konkretnym przypadku liczba ich moe si zi nie zwikszy, zwaszcza gdy si wemie pod uwag nowo ociemniaych, u rych mog wystpi pewne zmiany psychopatyczne. BADANIA OSOBOWOCI OCIEMNIAYCH DLA POTRZEB REHABILITACJI PSYCHICZNEJ Przeprowadzenie rehabilitacji psychicznej ociemniaych powinno poprz< dokadne poznanie ich psychiki, a zwaszcza pewnych aspektw osobov w drodze odpowiednich bada. Psychologiczne badania osb dotknitych pot nasuwaj jednak cay szereg trudnoci. Wynikaj one std, e nie m bada osb pozbawionych zdolnoci widzenia przy pomocy metod powszec stosowanych w psychologii, jak tematyczny test apercepcji Murraya, test schacha czy test Szondiego. Rozwizanie tych testw wymaga bowiem od badanych penosprawnego wzroku. Natomiast specjalnych testw do ba osobowoci ociemniaych obecnie w naszym kraju nie mamy. Z tego poi/ tyflopsycholog jest zmuszony do opracowania nowych lub adaptowania wasnych potrzeb niektrych metod, jak np. kwestionariusz czy test zada dokoczonych, ktrymi mona bada osobowo osb dotknitych lepot takich metod naley take wywiad psychologiczny. Nasze poznanie osobowoci ociemniaych dla potrzeb rehabilitacji psychic oparlimy w gwnej mierze na badaniach typu testu projekcyjnego. Dla celw opracowalimy pewien zestaw zda niedokoczonych, ktry umo^ nazywa bdziemy testem. Badania t metod przeprowadzilimy na ocie ych rehabilitowanych w Zakadzie Rehabilitacji Podstawowej Polskiego ZM ku Niewidomych w latach 19631965. METODA l TECHNIKA PRZEPROWADZANIA BADA Test zda niedokoczonych skada si z fragmentw zda, ktre badany : uzupeni np. "W yciu musz...", "Moja matka...", "Chciabym bardzo...", Fragmenty te, zwane trzonami lub hasami, s bodcami do wyraania prze; danego swoich uczu, pogldw, pragnie, potrzeb, zamierze i planw, to metoda, ktra polega na projekcji, zaliczana jest do metod projekcyjn Zestaw trzonw (hase) kady psycholog tworzy indywidualnie w zaler od wasnych potrzeb (planu bada), gdy ich tre ma zasadnicze znacz przy interpretacji uzupenie dokonanych przez badanych. 46 Badania przeprowadzono Imi i nazwisko dnia .........................19.... r. TEST ZDA NIEDOKOCZONYCH DLA OCIEMNIAYCH 1. Chciabym* bardzo ................................................................ ................................................................... 2. Nie mog si pogodzi ...............'.............................................. ............................_...."................................ 3. Uczynibym wszystko, aby ................................................................... .............................................. 4. Moja

rodzina ............................................................. ....................................................................... .......... 5. Boj si bardzo ................................................................ ....................................................................... ...... 6. Na przyjciu u znajomych ........................................................... ................................................... 7. Moim marzeniem jest .................................................................. ........................................................... 8. Czsto myl o ..................................................................... ....................................................................... 9. Moj ambicj jest .................................................................. ................................................................ 10. Mj ojciec ...........................................J........................... ....................................................................... ......... 11. Mam najwiksze trudnoci ........................................................... ................................................... : 2. Moje koleanki (koledzy) .........................'................................. ......................................................... 13. Bybym szczliwy, gdyby ................................................................. ................................................... 14. Popadam w przygnbienie ......................................................... ............................................................ :5. W yciu musz ............................................................... ....................................................................... .... 16. Moja matka ................................................................ ....................................................................... .............. 17. Gdy mi si co nie powiedzie.............................................................. ............................................... 18. Rozmowa z ludmi ............................................................. ...................................................................... 19. Pragnbym bardzo ............................................................. ...................................................................... 20. Moje ycie ................................................................. .......................................................................

................. 21. Powinienem dy ................................................................. ..................................................................... 22. Nie lubi, gdy w domu .................................................................. ......................................................... 23. Gdy jestem sam ................................................................. ....................................................................... .. 24. W towarzystwie kobiet (mczyzn) ........................................................... .................................... Uwagi: Przy badaniu ociemniaych kobiet trzony podawano we waciwej formie grama-rnej (np. chciaabym). * _ nr 2, nr 3, nr l, nr 4, nr nr nr 7, nr 10, nr nr 6, nr 12, nr 8. nr 14 i nr 20. 9. nr 15 i nr 21. nr 13 16 18 i nr 19. i nr 22. i nr 24. - nr 5, nr 11, nr 17 i nr 23. Test zda niedokoczonych opracowany przez nas dla potrzeb rehabilit psychicznej ociemniaych (skrt TZNO) skada si z 24 trzonw i dotyczy stepujcych cech osobowoci: 1. Akceptacji lepoty i jej skutkw. 2. Postawy wobec rehabilitacji - aktywnoci psychicznej. 3. Postawy wobec siebie jako inwalidy - oceny wasnych moliwoci. 4. Postawy wobec rodowiska rodzinnego. 5. Postawy wobec widzcych. 6. Czynnikw hamujcych proces rehabilitacji psychicznej. Konstrukcj TZNO oparlimy na podobnych testach zda niedokoczon Znany test J. M. Sacks'a dotyczcy czciowo podobnej problematyki, z e przeznaczony jest dla widzcych, skada si z 60 trzonw, z ktrych ] zwizane s z 15 badanymi postawami (47). W analogiczny sposb, zakad dla 6 badanych przez nas zagadnie po 4 trzony, powsta zestaw 24 hase! W pocztkowych zaoeniach poszczeglne hasa zwizane byy z okrelor. zagadnieniami w nastpujcy sposb: 1. Akceptacja lepoty 2. Postawa wobec rehabilitacji 3. Postawa wobec siebie 4. Postawa wobec rodziny 5. Postawa wobec widzcych 6. Czynniki hamujce proces rehabilitacji psychicznej Jak jednak wykazay pierwsze wyniki bada, zasada cisego czenia l nw z okrelonymi postawami okazaa si niesuszna, gdy czsto poszczeg uzupenienia zawieray elementy wskazujce na kilka cech, a nawet wykryi czynniki hamujce proces rehabilitacji psychicznej.

Zdarzay si te przype e trzon, ktry w zaoeniach mia da materia do oceny okrelonej post zosta uzupeniony treci mwic o innej cesze. Std ostatecznie prz^ zasad, e analizie podlega materia uzyskany z bada jako cao (uzupeni wszystkich 24 trzonw) i nie trzymano si cile sztywnego czenia trzo z okrelon postaw. Dotyczy to zwaszcza hase, ktre miay za zadanie wodowanie wypowiedzi badanych na temat akceptacji lepoty, postawy w< rehabilitacji i postawy wobec siebie. W ten sposb w konkretnym przyp; elementy wskazujce na okrelon postaw, mogy wystpi nie 4-krotnie, znacznie czciej. Analiza oglnych wynikw bada wykazaa, e trzony o c sonej treci w sposb bardziej zdecydowany i czsty daway uzupenienia zwalajce wnioskowa o danej postawie. Mamy tu na myli powizanie z poszczeglnymi zagadnieniami, jak to przedstawialimy poprzednio. Badanie ociemniaych testem zda niedokoczonych polegao na kolej odczytywaniu przez psychologa trzonw, ktre polecano badanym uzupe: Wypowiedzi ich dokadnie notowano jako uzupenienia na specjalnie prz towanych arkuszach z trzonami (wzr na str. 47). Oprcz wypowiedzi notoT/ ponadto zachowanie si badanego, jego stosunek do bada oraz czas mi odczytywaniem hasa a odpowiedzi. W ostatnim przypadku chodzio o i lenie, czy uzupenienie jest natychmiastowe, spontaniczne, czy te nast po zastanowieniu. Uwagi te maj istotne znaczenie przy ocenie wiarygodi uzyskanego materiau. Przed przystpieniem do bada ociemniali otrzymywali odpowiedni insl cj. Zawieraa ona wyjanienia dotyczce przebiegu bada. Szczeglnie cholog zwraca uwag na fakt, e uzupenienia powinny by natychmiast ui lane po usyszeniu hasa, a ponadto mog mie prost budow i nie m mie specjalnie wyszukanej formy stylistycznej. 48 .. ;-5li uzupenienia niektrych trzonw miay charakter bardzo oglny i mogy-rasuwa przy analizie pewne wtpliwoci, wwczas po odczytaniu wszyst-.i hase psycholog 'zadawa dodatkowo pytania w celu ucilenia wypowie-Przeprowadzeinie bada poprzedzao przygotowanie si psychologa, majcej ?.u moliwie wszechstronne poznanie zdrowia, cznie ze stanem wzroku .: zatkowymi kalectwami czy schorzeniami, oraz rodowiska spoecznego, ' ktrego pochodzi badany. Przygotowanie to obejmowao zapoznanie si z na-T:;cymi dokumentami: 1) "ankiet personaln ociemniaego" specjalnie rjwan dla potrzeb zakadu; 2) wywiadem spoecznym przeprowadzonym - i przybyciem ociemniaego do zakadu w jego rodowisku rodzinnym; Ynikami bada lekarskich. I ine z wymienionych dokumentw maj znaczenie dla psychologa nie tylko |p. ::zas przeprowadzania bada, lecz przede wszystkim przy analizowaniu uzy-;-r.ego materiau. ^RAKTERYSTYKA BADANYCH dania omwionym testem zda niedokoczonych przeprowadzono 2-krotnie ociemniaych, ktrzy przebywali we wspomnianym Zakadzie Rehabilitacji Odstawowej PZN w Warszawie. W badaniach pocztkowych (B-I), przeprowaanych na pocztku kadego kursu rehabilitacyjnego, brao udzia 9O ociemBadane osoby nie przedstawiaj jednolitej grupy, co z uwagi na specyfik li:::-~ kalectwa jest zrozumiae. Rni si midzy sob zarwno stopniem utraty J-wzroku, okresem od chwili utraty wzroku, sposobem utraty wzroku, jak te rhodzeniem, wiekiem, wyksztaceniem i stanem cywilnym. Jedyn wspln :h wszystkich 90 osb byo to, e

adna z nich po utracie wzroku nie prze--dzila procesu rehabilitacji w sposb systematyczny w warunkach zakado-ch. Byy wic to osoby, ktre trafiy do zakadu w celu przygotowania do :ia osobistego, rodzinnego, spoecznego i czciowo zawodowego. ~ibela 3 \ Badani rodowisko W tym

kobiety

mczyni

liczba /o liczba /ol liczba % Miejskie 51 57 17 42 34 68

Wiejskie 39 43 23 58 16 32 Razem a b e l a 90 100 40 100 50 100 Badani W tym Wiek w latach 4

kobiety mczyni

Ijczba /!

liczba H liczba /. 16-20 18 20 8 20 10 20 21-30 29 32 16 40 13 26 31-40 30 33 13 32 17 34 41-50 7 8

2 5 5 10 51-60 6 7 1 3 5 10 Razem 90 100 40 100 50 100 4 Rehabilitacja psychiczna ociemniaych 49 W grupie badanych byo 40 kobiet oraz 50 mczyzn, ktrych dane persona! przedstawiono w tabelach 3, 4, 5, 6. Oglnie biorc wikszo badanych pochodzi z miast (57%). Analizujc jedn nasz grup pod wzgldem pci, okazuje si, e tylko mczyni w wikszo pochodz ze rodowiska miejskiego (68%), natomiast u kobiet jest odwrt] - wikszo pochodzi ze rodowisk wiejskich (58%) (tab. 3). Rozpito wieku (tab. 4) badanych jest bardzo dua - od 16 do 60 lat. Z< cydowan wikszo w tej grupie stanowi osoby w wieku 16-40 lat, a w: modzie i jednostki w peni si do pracy (85%). Pozostae 15% to osoby pov ej 40 roku ycia, wrd ktrych zdecydowanie przewaaj mczyni. Tabela 5

Badani W tym Wyksztacenie liczba % kobiety mczyni

liczba % liczba /o Niepene podstawowe 14 15 8 20 6 12 Podstawowe

45 50 21 52 24 48 rednie zawodowe 19 21 10 25 9 18 rednie oglne 10 11 10 20 Wysze 2 3 1 3 1 2 Razem

90 100 40 100 50 100 Poziom wyksztacenia (tab. 5) badanych jest bardzo rny. Najliczniej: grup stanowi badani z wyksztaceniem podstawowym (50%), natomiast n miej liczn - z wyszym wyksztaceniem (2%). Rwnie ociemniali z TA ksztaceniem rednim (zawodowym i oglnym) s reprezentowani w do c ym procencie (32%). Wrd badanych znalazo si kilka osb (15%), ktre i ukoczyy szkoy podstawowej na skutek trudnoci zwizanych z osabieni si wzroku, uniemoliwiajcym korzystanie z nauki. Tabela 6 Badani W tyjm Stan cywilny liczba % kobiety mczyni ,

liczba

% liczba % Panna - kawaler 61 67 33 83 28 56 Matka - onaty 26 2!V. 5 12 21 42 Inni 3 4 2 5 1 2 Razem 90 100

40 100 50 100 Analizujc stan cywilny (tab. 6) badanych, stwierdzamy, e wikszo to O! by w stanie wolnym - panny i kawalerowie (67%). Wrd pozostaych n liczniejsz grup stanowi osoby yjce w zwizkach maeskich (29 W grupie tej zdecydowanie przewaaj mczyni (42%) nad kobietami (12 Pozostae 3 osoby to: rozwdka, wdowa i wdowiec. W naszych badaniach wiksze znaczenie ma jednak charakterystyka bai nych uwzgldniajca stan wzroku (tab. 7), utrat wzroku oraz dodatkowe l lectwa i schorzenia. Wrd badanych mielimy 50 cakowicie ociemniay oraz 40 szcztkowo widzcych. 50 la 7 Stan wzroku Badani W tym liczba oglna /o kobiety mczyni

liczba /o liczba % rwicie ociemniali -.kowo widzcy 50 40 55 45 20 20 50 50

30 20 60 40 Razem 90 100 40 100 50 100 '."szyscy badani mieli w swoim yciu okres, kiedy normalnie widzieli ktrym poznali wiat ludzi widzcych. W pewnym momencie utracili jednak .no widzenia czy to cakowicie, czy te czciowo w takim stopniu, ktry moliwia im normaln nauk lub prac. Std mamy 2 podstawowe grupy: iowicie ociemniaych i szcztkowo widzcych. Do liczniejszej grupy cakowe ociemniaych zaliczamy take osoby, ktre zachoway tylko poczucie 3ta, co nie ma wikszego praktycznego znaczenia w yciu. Badani szczt-o widzcy zachowali tzw. wzrok praktyczny, ktrym mog w pewnym ?niu posugiwa si w niektrych sytuacjach yciowych, np. przy poruszaniu w przestrzeni, przy wykonywaniu czynnoci ycia codziennego itp. Wy-k w caej grupie 90 badanych stanowi 6 osb, ktre od urodzenia miay y wzrok (korzystay ze szkie korekcyjnych). W miar upywu czasu ich ^no widzenia ulegaa dalszemu i stopniowemu pogorszeniu, a osigna - e l a 8 .owicie ociemniali. Okres utraty wzroku Badani W tym Sposb utraty wzroku liczba * kobiety | mczyni

liczba / liczba / 3le ' 26 52 6 30 20 67 : pniowo 24 ' ... - 48 14 . 10 33 Razem 50 100 20 100 30 100 70

'.bela. Badani W tym

9 lakowile ociemniali. Sposb utraty wzroku

Liczba lat

kobiety mczyni

liczba 0/0

liczba /. liczba /

io 1 roku 23 46 10 50 13 43 n 1 - 2 lat 8 16 8 27 :d 2 - 4 lat 6 12 3 15 3 10 30 wye j 4 lat 13 26 7 35 6

nowo

ociemniali

Idawno

/ociemniali

20 Razem 50 100 20 100 30 100 51 feifS tak sab ostro, e staa si ona przyczyn rezygnacji z nauki czy pracy wodowej. W grupie cakowicie ociemniaych mamy mniej wicej rwn liczb tak ktrzy utracili wzrok w sposb nagy (52%), gwnie na skutek nieszczliw wypadkw, oraz tych, ktrzy utracili wzrok w sposb stopniowy na przesta duszego czasu (48%) na skutek schorze gaki ocznej czy nerwu wzrokw i orodka wzrokowego w korze mzgowej (tab. 8). Okres od utraty wzr ksztatowa si bardzo rnie. Najliczniejsz grup stanowi nowo ociemni ktrzy utracili wzrok stosunkowo niedawno do 2 lat (62%). Badanych, l rych od utraty wzroku dzieli okres od 2-4 lat, mamy tylko 6, czyli 12%, n< Tabela 10 Szcztkowo widzcy. Sposb utraty wzroku Sposb utraty wzroku Badani W tym Ijiczba % kobiety mczyni

liczba /o liczba /e Nagle Stopniowo 7 33

17 83 3 17 15 85 4 16 20 80 Razem 40 100 20 100 20 100 Tabela * Stan Badani W tym liczba % kobiety mczyni

11 Szcztkowo widzcy. Stan resztek wzrokowych

liczba /o liczba % Ustabilizowany Nie ustabilizowany 21 19 53 47 14 6 70 30

7 13 35 65 Razem 40 100 20 100 20 100 Tabela Lata Badani W tym liczba % kobiety mczyni

12 Szcztkowo widzcy. Okres od utraty wzroku

liczba /a IJiczba % Do 1 roku g 12 23 30 5 1 25 5 4 11 20 55 ^,laM'l(tm).1. 4 j .J J ociemniali 1 nowo Od 1 - 2 lat J ociemniali

14 5 35 12 g 5 45 25 5 25 Razem 40 20 100 20 100 52 ";;t 13, czyli 26%, u ktrych ften okres jest duszy ni 4 lata. Dwie ostatnie ~py traktowa bdziemy jako dawno ociemniaych (tab. 9). "V grupie szcztkowo widzcych zdecydowan wikszo stanowi stopniowo riccy wzrok (83%), natomiast przypadkw nagego obnienia si ostroci :dzenia z zachowaniem pewnego stopnia resztek wzrokowych mamy niewiele i) (tab. 10). Bardzo istotn spraw z punktu widzenia rehabilitacji jest to, zachowana zdolno widzenia ma charakter stay - ustabilizowany, czy przejciowy - nie ustabilizowany, postpujcy w kierunku cakowitej r r, o ty. W grupie 40 szcztkowo widzcych w chwili bada mielimy nieomal Dw (47%) potencjalnych kandydatw na cakowicie ociemniaych. W miadalszego postpowania zaniku widzenia w cigu duszego czy krtszego sil badani ci prawdopodobnie cakowicie strac wzrok (tab. 11). Przy ustaleniu momentu utraty wzroku brano pod uwag okres, w ktrym : :any na skutek powanych ubytkw wzroku zaprzesta uczy si w szkoach i widzcych lub pracowa zawodowo, mimo e proces stopniowej utraty wzrorozpocz si o wiele wczeniej. Wychodzc z tego zaoenia przyjto, e ~ieje 53% osb szcztkowo widzcych, u ktrych okres utraty wzroku nie -.ekracza 2 lat. Analogicznie do grupy cakowicie ociemniaych mona | 100

ich :-.a za nowo ociemniaych. Pozostae 47% stanowi badani, ktrych od chwili . anego osabienia wzroku dzieli okres duszy ni 2 lata, w tym 12% - duszy ni 4 lata (tab. 12). Dla penego scharakteryzowania naszych badanych naleaoby przytoczy L-e liczbowe dotyczce dodatkowych kalectw i schorze (tab. 13). " ibela 13 Badani W tym Rodzaj kalectwa

kobiety mczyni lub schorzenia

/o

liczba % liczba / I^sfunkcje koczyn grnych

7 35 1 14 6 45 ;- sfunkcje koczyn dolnych 2 10 2 15 ":.-.orzenia neurologiczne 7 35 3 43 4 30 morzenia wewntrzne 4 20 3 43 1 10 Razem

20 100 100 13 100 Wrd 90 badanych dodatkowe kalectwo lub schorzenia stwierdzono u 20 csb. W grupie tej 9 badanych (45%) posiada dodatkowe kalectwo w postaci iysfunkcji aparatu ruchowego, natomiast pozostae 11 osb (55%) - dodatkowe schorzenia typu neurologicznego czy internistycznego (zaburzenia ukadu kr-renia, reumatyzm). OGLNA ANALIZA l OCENA WYPOWIEDZI BADANYCH Analiza i ocena wynikw uzyskanych za pomoc testu zda niedokoczonych powinna da psychologowi odpowied na nastpujce pytania: 1. W jakim stopniu ociemniay zaakceptowa lepot i jej skutki? 2. Jaka jest jego postawa wobec rehabilitacji i trudnoci yciowych? 3. Jak ocenia siebie jako inwalid (postawa wobec siebie) i jaki wpyw ma j ocena na jego postpowanie? 53 4. Jaka jest jego postawa wobec rodowiska rodzinnego? 5. Jaka jest jego postawa wobec rodowiska ludzi widzcych? 6. Jakie czynniki wpywaj hamujco na proces rehabilitacji psychicznej? Odpowiedzi na powysze pytania potrzebne s psychologowi do ustaleni wskaza dotyczcych psychoterapii. Nasze rozwaania rozpoczniemy od oglnych uwag dotyczcych samych ba danych oraz uzyskanych wynikw. Wszyscy badani pozytywnie ustosunkowa si do bada. Zdecydowana wikszo badanych nie miaa adnych trudno z uzupenieniem odczytywanych trzonw. Wyjtek w tym zakresie stanowir osoby z niepenym wyksztaceniem podstawowym, u ktrych zauwaono pewn trudnoci w formuowaniu zda. Ich uzupenienia byy ma og krtkie jed no- lub dwuwyrazowe. Wypowiedzi badanych byy najczciej proste i jedne znaczne. Pewne starania o pikny styl dao si zauway u niektrych badany kobiet. Nie miao to jednak specjalnego wpywu na tre samego uzupenienie Wypowiedzi udzielane po zastanowieniu ze znacznym opnieniem byy spec jalnie analizowane i porwnywane z treci pozostaych uzupenie. Wszystkie wypowiedzi badanych moemy oglnie podzieli na znaczce i nie znaczce. Rwnie brak uzupenienia trzonu w niektrych przypadkach trakto wano jako reakcj znaczc, pozwalajc wnioskowa o badanej cesze osobo woci. Zanim przejdziemy do omwienia konkretnych przypadkw, zajmiemy si ogln analiz i ocen wypowiedzi na hasa dotyczce poszczeglnych zagad nie zwizanych z rehabilitacj psychiczn ludzi ociemniaych. Akceptacja lepoty i jej skutkw Jak ju podkrelalimy, akceptacja lepoty i jej skutkw jest najwaniejszy! zagadnieniem w rehabilitacji psychicznej ociemniaych. Jej istot stanowi ni' tylko wyrzeczenie si zdolnoci widzenia i pogodzenie si z faktem, e jest sii czowiekiem niewidzacym, lecz take wygaszenie silnych reakcji uczuciowycl zwizanych ze lepot. Chodzi tutaj, mianowicie, o zredukowanie do minimuE silnych emocjonalnie przey, dugotrwaych i nasilajcych si pod wpywen nieraz sabych bodcw. Jest to jednak tylko jedna strona zagadnienia. Akcep tacja lepoty to nie tylko bierne pogodzenie si z kalectwem, lecz take odna lezienie sensu ycia w nowych warunkach i odbudowanie

perspektyw ycio wych na przyszo. Wychodzc cz tych zaoe uzupenienia poszczeglnycl trzonw analizowalimy i ocenialimy z punktu widzenia elementw wiadcz cych o stopniu, w jakim utrata wzroku i lepota stanowi zasadnicz tre myl i przey badanych. Z drugiej strony, szukajc treci wiadczcych pozytywnii o akceptacji, analizowalimy uzupenienia pod ktem elementw wskazujcycl na odnalezienie sensu ycia oraz wyznaczenie sobie zada i celw w nowycl zmienionych warunkach. W TZNO istnieje 14 trzonw, ktrych uzupenienia pozwalaj na ocen sto pnia akceptacji lepoty i jej skutkw. S one nastpujce: Trzon nr 2. Nie mog si pogodzi ... Trzon nr 2 charakteryzuje si tym, e bardzo bezporednio stawia sprawi akceptacji lepoty i z tego powodu wykrywa w sposb zdecydowany najmniej sze braki w tym zakresie. Jedynie jednostki o wysokim stopniu rehabilitacj psychicznej uzupeniaj to haso treci wiadczc pozytywnie o akceptacj kalectwa. Ogem.62% uzupenie udzielanych przez badanych zawierao ele menty wskazujce na brak akceptacji. Do najczciej wystpujcych tego ro dzaju wypowiedzi nale: 54 mog si pogodzi - z utrat wzroku - z moim losem, e jestem niewidomy - z moim kalectwem > pozytywne uznawano uzupenienia typu: mog si pogodzi - e tak dugo odkadaem decyzj przyjazdu do zakadu - e tyle jedziem po lekarzach, ktrzy zwodzili mnie, e odzyskam wzrok :ake nieuzupenienie trzonu, ktre badany tumaczy tym, e "nic mi nie rychodzi do gowy". Brak reakcji na tak silny bodziec, jakim jest tre trzonu 2, wiadczy dostatecznie o tym, e;w wiadomoci badanego lepota nie zaj-je centralnego miejsca. "rzon nr 14. Popadam w przygnbienie... Trzon nr 14 kadzie nacisk na uczuciowe reakcje wystpujce na skutek le-|n>::y i jej skutkw. Ma on za zadanie stwierdzenie, czy sytuacja, jaka powstaa :vrizku z kalectwem, wywouje negatywne reakcje uczuciowe w postaci de-;ji, rozpaczy itp. Jako negatywne oceniano takie uzupenienia, ktre wskazy-:y, e przyczyn "przygnbienia" jest lepota, jak np.: padam przygnbienie - z powodu utraty wzroku - gdy myl o sobie i o swoim losie - gdy napotykam na trudnoci na skutek kalectwa tomiast jako pozytywne uznawano uzupenienia typu: padam przygnbienie - nie popadam - rzadko, dosy rzadko - raczej nie, chyba e ona znca si nade mn ake brak uzupenienia wychodzc z podobnych zaoe jak przy hale nr 2. Trzon nr 17. Gdy mi si co nie powiedzie... Trzon nr 17 zwizany jest rwnie z emocjonalnymi reakcjami powstajcymi ; skutek trudnoci spowodowanych brakiem wzroku. Negatywn ocen otrzy-::: .-way wszystkie uzupenienia, ktre wskazuj

na to, e trudne sytuacje yDwe wywouj u badanych silne negatywne uczucia. Do takich uzupenie "= le: - to chyba sobie w eb paln - to rozpaczam - to popadam w przygnbienie - to uskaram si na swj los i y mi si co nie : w i e dzie Na korzy akceptacji lepoty przemawiaj takie wypowiedzi, jak: d y mi si co nie : wiedzie - nie bd rozpacza - wtedy zaczynam znw od pocztku - staram si, aby bd naprawi Brak wypowiedzi na haso nr 17 nie podlegao adnej ocenie. Trzon nr 8. Czsto myl o... Odpowied na haso nr 8 ma ujawni tre czstych i nieraz dugotrwaych rozmyla badanych. Z tego wzgldu uzupenienia, ktre wskazuj na to, e radany czsto myli o lepocie i utracie wzroku s z punktu widzenia akceptacji 55 oceniane negatywnie. Przykadowo z licznych tego typu uzupenie mona pi toczy: Czsto myl o - utracie wzroku - okolicznociach wypadku - moim nieszczciu - tym jakby odzyska wzrok Pozytywn ocen otrzymuj takie uzupenienia, jak: Czsto myl o - pracy w spdzielni - dzieciach i ich wyksztaceniu - domu i rodzinie - wasnych studiach Wiele uzupenie trzonu nr 8 zawiera take elementy dotyczce oceny post a wobec rodziny. Trzon nr 20. Moje ycie... Uzupenienie trzonu nr 20 ma da odpowied na pytanie - jaki jest stosui badanego do ycia, jaki jest jego pogld na sens i warto istnienia. Pogle pesymistyczne, a zarazem negatywne z punktu widzenia akceptacji lepoty, wieraj uzupenienia w formie: Moje ycie jest beznadziejne, tylko sobie ycie odebra wydaje si skoczon tragedi jest bardzo cikie z powodu lepoty Przeciwiestwo stanowi uzupenienia zawierajce pewien stopie optymizr a mianowicie: Moje ycie - moe by jeszcze poyteczne - na razie jest nieze, mogoby by gorzej - ukada si, jak dotychczas, dobrze Trzon y: nr 1. n r 7. nr 13. nr 19. Chciabym bardzo... Moim marzeniem jest... Bybym szczliwy, gdyby... Pragnbym bardzo... Wymienione trzony mona traktowa wsplnie z uwagi na to, e wszystl

one wskazuj na pragnienie czy plany na przyszo badanych, a ich uzupen ni w'zasadzie posiadaj podobne treci. Wprawdzie na podstawie uzupeniei tych trzonw naley przede wszystkim oceni postaw badanych wobec siei jako inwalidw (dostpsowanie' planw i zamierze do wasnych moliwo to jednak porednio zawieraj one elementy pozwalajce wnioskowa o akce tacji kalectwa. Ujawnione realne pragnienia czy plany mona bowiem traki wa jako wynik akceptacji lepoty, a wic pogodzenia si z sytuacj yciom Poza tym wiele uzupenie tych trzonw w swojej treci zawiera elementy zw: zane bezporednio z kalectwem, wiadczce o braku akceptacji. Do tych osti nich nale: Pragnbym bardz o... abym widzia Chciabym bardz o... abym odzyska wzrok Bybym szczliwy, gdyby m... mg znw zobaczy wiat. W uzupenieniach tego typu jest cakowity brak elementw wskazujcych i odbudowanie perspektyw na przyszo, natomiast mamy skoncentrowanie L na swoim kalectwie. 56 :zytywnie ,o akceptacji lepoty w sposb poredni wiadcz natomiast wypo-izi w formie: rybym szczliwy, gdyby m... otrzyma prac w spdzielni --cibym bardz o... pracowa jako masaysta. -;ony: nr 3. Uczynibym wszystko, aby... nr 9. Moj ambicj jes t... nr 15. Wyciu musz... nr 21. Powinienem dy... ? ownie grupa trzonw, ktra przede wszystkim wskazuje na aktywno ba-v:h wobec trudnoci yciowych, na postaw wobec rehabilitacji ma powany :ent uzupenie wiadczcych porednio o akceptacji lepoty i jej skutkw ;wno w sensie dodatnim, jak ujemnym. Jako negatywne oceniano takie uzu-ienia, ktre skierowane s bezporednio na lepot czy utrat wzroku, jak: - czynibym wszystko, ab y... odzyska wzrok. ~ake brak wypowiedzi na powysze hasa moe wskazywa nie tylko na -7n. postaw, na brak sprecyzowanych planw na przyszo, lecz rwnie :rak akceptacji lepoty lub bierne pogodzenie si z kalectwem. W tym ostat-r. przypadku brak uzupenie trzeba ocenia w zalenoci od wypowiedzi na :;;a zwizane z zagadnieniem akceptacji lepoty. ~rzon nr 23. Gdy jestem s m... '."a zakoczenie analizy trzonw zwizanych z akceptacj lepoty naley - ywi trzon nr 23. W zaoeniach trzon ten ma ujawni stosunek badanego do ... r.otnoci - jak zachowuje si, co robi, gdy jest sam. Analiza uzupenie tego -iia wykazaa, e powany ich procent wiadczy pozytywnie lub negatywnie .iceptacji kalectwa. Do negatywnie ocenianych uzupenie nale: :y jestem sam - myl nad tym, co mnie spotkao - chtnie palnbym sobie w gow - rozmylam nad swoim losem Natomiast pozytywnie o akceptacji kalectwa wiadcz takie uzupenienia, jak: C :y jestem sam - nie lubi siedzie bezczynnie, najchtniej majsterkuj

- ukadam wiersze - myl o zdobyciu zawodu i wyjciu za m Teoretycznie kady badany moe cznie otrzyma 14 pozytywnych i nega--. nych ocen akceptacji lepoty. Rnica midzy dodatnimi i ujemnymi ocena-. wskazuje na stopie pogodzenia si badanego z jego aktualn sytuacj y--.-, co dokadniej zostanie omwione w nastpnych rozdziaach. '." praktyce okazao si, e ilo uzupenie znaczcych jest troch nisza ynosi rednio 12,61 na l badanego. Rnic t powoduj uzupenienia nie Jannczce z punktu widzenia akceptacji lepoty. staw a wobec rehabilitacji rZNO ma rwnie za zadanie ujawnienie, jaka jest postawa ociemniaych wobec izabilitacji - w jakim stopniu d oni do usamodzielnienia i uniezalenienia ^ w yciu. Dlatego z kolei zajmiemy si analiz uzupenie dokonanych przez *danych pod ktem aktywnoci wobec rehabilitacji, wyraajcej si w pla-tch i zamierzeniach na przyszo oraz gotowoci do zdecydowanego stawia57 ni oporu wszelkim yciowym trudnociom wynikajcym z braku wzrol Wszystkie uzupenienia zawierajce tego rodzaju elementy wiadcz o poi tywnej postawie badanego wobec rehabilitacji. Przeciwnie, brak takich trei wskazuje na postaw biern - na nastawienie si na pasywny tryb ycia 01 bierne pogodzenie si z kalectwem i jego skutkami. W TZNO istnieje 10 trzonw, ktrych uzupenienia pozwalaj wnioskw o postawie wobec rehabilitacji. S one nastpujce: Trzon y: n r 3. Uczyniby m wszystko, aby... nr 9. Moj ambicj jest... nr 15. W yciu musz... nr 21. Powinienem dy... Uzupenienia tych trzonw maj wykaza, w jakim stopniu ociemniay dy samodzielnoci i niezalenoci w yciu. A oto przykady uzupenie wiadc: cych pozytywnie o aktywnoci badanych: Uczynibym wszystko, aby Moj ambicj jest W yciu musz Powinienem dy - wyuczy si zawodu - wrci do dawnego zakadu pracy - zapewni sobie i rodzinie najlepsze bytowanie - dzieci nie odczuy skutkw mego kalectwa l nie zaamywa si psychicznie za^bia na wasne utrzymanie by poyteczny spoecznie zdoby jaki zawd - duo pracowa nad sob - by czowiekiem mimo kalectwa - by silnym psychicznie - kontynuowa dzieo, ktre zaczem (chodzi o rehabilitacj) - da utrzymanie onie i rodzinie - do szybkiego i dokadnego opanowania zawodu - do usamodzielnienia si - do nauczenia si brajla Brak uzupenienia tych hase oceniono negatywnie. Hasa te stanowi wiem na tyle silne bodce, e u kadego badanego powinny wywoa reak w postaci uzupenienia wskazujcego na jego postaw wobec rehabilitacj

Trzon y: nr 1. Chciabym bardzo... nr 7. Moim marzeniem jest.. nr 13. Bybym szczliwy, gdyby... nr 19. Pragnbym bard z o... Uzupenienia tych trzonw maj z kolei ujawni pragnienia, zamierz i plany ociemniaych, ktre s wynikiem aktywnej postawy wobec rehabil cji. Z tego powodu na korzy takiej postawy przemawiaj uzupenienia tj Chciabym bardzo Bybym szczliwy, gdybym - uczy si i pracowa - ukoczy pomylnie kurs rehabilitacji - nauczy si brajla i pisania na maszynie - ukoczy kurs masau - zdoby jaki zawd - mg by poyteczny dla spoeczestwa - otrzyma prac - wysza za m 58 ignbym ii.* rdzo - nauczy si gra na akordeonie - zdoby zawd masaysty - uczy si w szkole redniej iie uzupenienia 2 nastpnych trzonw w wielu przypadkach zawieray lenty wskazujce na postaw badanych wobec rehabilitacji: Trzon nr 8. Czsto myl o... Jeeli tre czstych rozmyla ociemniaego dotyczy konstruktywnych piana przyszo, wwczas mona je traktowa jako wynik pozytywnie ::atowanej postawy wobec rehabilitacji. Do uzupenie zawierajcych -:: rodzaju elementy nale przykadowo wypowiedzi w formie: l - tym, aby zacz ju prac < - tym, aby ukoczy studia wysze dobrobycie i dobrej pracy "zsto myl o Trzon nr 23. Gdy jestem s m... "V przypadkach gdy uzupenienia trzonu nr 23 wskazuj na czynne wykonrystanie czasu, kiedy ociemniay jest sam, wwczas takie wypowiedzi prze-na korzy aktywnoci i s wyrazem przeciwstawiania si biernoci, przykady takich wypowiedzi: i i y jestem sam - nie lubi siedzie bezczynnie - musz co robi - ukadam wiersze - sucham radia, zwaszcza suchowisk - myl o przyszoci - o pracy zawodowej Teoretycznie kady badany moe otrzyma maksymalnie 10 pozytywnych ;:en wskazujcych na stopie wyksztacenia aktywnej postawy wobec reha-tacji. W przypadku uzyskania ocen ujemnych za nieuzupenienie trzonw f TT 3. nr 9, nr 15 i nr 21 (maksymalnie 4) zmniejszano o ich liczb ilo ocen atnich i powstaa w ten spsb rnica stanowia wskanik liczbowy okre-cy postaw badanego wobec rehabilitacji. "A" praktyce okazao si, e ilo uzupenie znaczcych jest o wiele

nisza wnosi rednio na l badanego - 6,45. Rnic podobnie jak przy akcepta-lepoty powoduj uzupenienia nieznaczce z punktu widzenia postawy cbec rehabilitacji. :tawa wobec siebie jako inwalidy : przeprowadzenia analizy uzupenie trzonw dotyczcych postawy wobec ibie jako inwalidy jest bardzo potrzebna psychologowi dokadna znajomo -ych personalnych, rodowiskowych, zdrowotnych, a take wynikw bada zydatnoci zawodowej. Ustalenie bowiem czy badany waciwie ocenia sieczy te przecenia (lekceway kalectwo) lub niedocenia (kompleksy, posta-* -. lkowa) swoich moliwoci zaley w znacznym stopniu od znajomoci jego ksztacenia, stanu zdrowia, zdolnoci, umiejtnoci itp. Ocen postawy ba-ych wobec sietoie jako inwalidy oparlimy na analizie uzupenienie wska-p. acych na ich zamierzenia i plany, ktre stawiaj sobie do zrealizowania. j'W tym przypadku przede wszystkim analizowano uzupenienia od strony ich rr-sci i oceniano, czy poszczeglne zamierzenia odpowiadaj moliwociom h::.T<anego oraz mog by zrealizowane w jego aktualnej sytuacji i warunkach. I irugiej strony przy analizie tej postawy brano pod uwag wszystkie uzu-r.ienia i oceniano, czy i w jakim stopniu wskazuj one na konkretne ukszta59 1. 3. 7. 9. 13. towanie zada i celw osobistych, spoecznych i zawodowych oraz na dnc badanego do odzyskania wartoci osobistej i powrotu do spoecznoci. Materia do oceny postawy wobec siebie zawiera w gwnej mierze U3 penienia nastpujcych trzonw. Chciabym bardzo... Uczynibym wszystko, ab y... Moim marzeniem jest... Moj ambicj jes t... Bybym szczliwy, gdyby... Wyciu musz ... Pragnbym bardzo... Powinienem dy ... W przeciwiestwie do poprzednich zagadnie analiz uzupenie wymieniony hase przeprowadzimy wsplnie z uwagi na to, e ich forma i tre s bar zblione do siebie. Na pocztku przytoczymy przykady uzupenie zawierajcych zadania, ktc mona uzna za konkretne i realne do osignicia przez kadego ociemniae z wyjtkiem tych, ktrzy na skutek dodatkowych kalectw lub schorze pos daj dalsze ograniczenia. S one nastpujce: _, . , , , , l - ukoczy pomylnie kurs rehabilitacji Chciabym bardzo ! u -i * ^ - nauczy si brajla n r nr nr nr nr nr 15. nr 19. nr 21. Bybym szczliwy, gdybym Pragnbym bardzo Uczynibym wszystko, aby Moj ambicj jest W yciu musz Powinienem dy - dosta prac w spdzielni jako szczotkarz - ukoczy studia prawnicze - zaoy rodzin i mie wasne mieszkanie

- nauczy si gry na akordeonie - ukoczy matur i kurs masau - nauczy si tkactwa i dzdewiarstwa - nie za - uko( - nie zaamywa si psychicznie ukoczy studia uniwersyteckie - polonistyk - by czowiekiem mimo kalectwa - wychowa dobrze dzieci - do przygotowania si do ycia po niewidomemu - dy do takiego opanowania samodzielnego chodz aby uniezaleni si od przewodnika ' Wymienione uzupenienia wskazuj na waciwie wyksztacon posta ociemniaych wobec siebie. Nie zawieraj one w zasadzie elementw, kt wiadczyyby o kompleksach lub minimalistycztnym podchodzeniu do y Poza tym zawieraj cele yciowe, do ktrych kady ociemniay powinien y i ktre le w granicach moliwoci czowieka dotknitego lepot. ' Jako nierealne dla wszystkich ociemniaych uznawano wypowiedzi, kt zawieraj zamierzenia czy plany, ktre z gry zdane s na niepowodzenie. A przykady takich wypowiedzi: 60 .cibym rdzo - zosta inynierem-architektem - pj do kina na film (cakowicie ociemniay) o im marzeniem - 51 - zosta wojskowym - by bokserem agnbym bardz o... prowadzi samochd Jlttaczej oceniano uzupenienia, ktre zawieray elementy wskazujce na brak . ary w moliwo pomylnego zrealizowania swoich planw. A oto przykady :.Kich uzupenie: Pragnbym bardz o... samodzielnie chodzi, ale boj si przeszkd na drodze Chciabym bardz o... zosta masayst, ale nie wiem, czy dam sobie rad l* zauk Powinienem dy... do samodzielnoci, ale jest to ponad moje siy Tego rodzaju uzupenienia w wyrany sposb wskazuj na niedocenianie swoich moliwoci przez badanych i brak zdecydowanej gotowoci do pokony -ni. ewentualnych trudnoci, jakie mog wystpi przy realizacji nakreloivch planw. Nie mona natomiast wnioskowa o postawie wobec siebie na podstawie bar-: 3 oglnie sformuowanych zada yciowych, jak na to wskazuj nastpujce . ~:ykady: V c z y n i i b ym wszystko, ab y... zdoby jaki zawd Moj ambicj j e s t... zarobi na utrzymanie przez prac "<V yciu m u s z ... czego si wyuczy "i:ro rodzaju uzupenienia wskazuj tylko na ogln dno do rehabilitacji '-: bliej sprecyzowanych planw yciowych. Z tego powodu nie mona ich aa za wyraz waciwie uksztatowanej postawy wobec siebie jako inwa-s : y, lecz trzeba traktowa jako brak zorientowania we wasnych

moliwociach ~ ziowych. Kady badany moe otrzyma maksymalnie 8 ocen, na podstawie ktrych j mona wnioskowa o jego postawie wobec siebie jako inwalidy. W praktyce jacazao si, e liczba ta jest znacznie nisza i wynosi rednio 3,05 na l badanego. 'jstawa wobec rodowiska rodzinnego ;5tpnie zajmiemy si analiz uzupenie znaczcych z punktu widzenia po;-,vy wobec czonkw rodziny. rodowisko rodzinne, jego przekonania i pogl-: maj niemay wpyw na ocen przez ociemniaego swoich moliwoci i jego staw wobec rehabilitacji. Wpyw ten moe by pozytywny lub negatywny. v.-nie w wielu przypadkach spotykamy si wrcz z negatywn postaw ro: ~ny wobec dotknitego lepot. Wykrycie postawy ociemniaego wobec rodowiska rodzinnego maj za zadamus przede wszystkim nastpujce trzony: ar 4. Mj a rodzin a... a r 10. M j o j c i e c... a r 16. Moja ma.t k a... ar 22. N i e lu b i , g dy w domu... spenienia wymienionych trzonw maj take wskaza, jakie czynniki neitywnie wpywaj na ksztatowanie si tej postawy. Czsto stosunki panujce Iw rodzinie wykluczaj moliwo powrotu ociemniaego do domu lub zachodzi Ipocrzeba przygotowania czonkw rodziny do wspycia z inwalid (oddziaywanie na rodowisko). Trzy pierwsze trzony maj stanowi bodce do u jaw: ni przez badanych swojej opinii na temat rodowiska rodzinnego i swojej ( ny wzajemnych stosunkw czonkw rodziny. Wypowiedzi zawierajce pozytywne elementy w tym zakresie to: Moja rodzina - dba o mnie i stara si uly mi - bardzo przeya mj wypadek - serdecznie si mn opiekuje Moja matka Mj ojciec - pomaga mi w yciu - bardzo mnie kocha - bardzo cierpi z powodu mnie - jest bardzo dobry - okaza si silnym psychicznie czowiekiem i hardzi pomg w moich trudnych dniach Natomiast przeciwne treci zawieraj nastpujce wypowiedzi: Moja rodzina - niezbyt troszczy si o mnie - czsto mi dokucza - czsto mi wymawia, e nic nie robi Moja matka Mj ojciec - nie pomaga mi - wicej zajmuje si bratem l - nie chce, abym po kursie wrcia do domu - czsto mnie bije - wymawia mi jedzenie, e jestem w domu darmozjadt

- wysya mnie na strych do spania latem i zim Brak wypowiedzi na powysze hasa moe wskazywa na brak popraw] stosunkw w domu, a take na negatywn postaw badanego wobec rodow rodzinnego, zwaszcza jeli to potwierdzi uzupenienie hasa nr 22. N i e l u l gdy w domu..., jak np.: Nie lubi, gdy w domu - jest ktnia - kiedy ojciec jest pijany i nas bije - jestem sam - musz najgorsze roboty wykonywa Niezareagowanie na powysze haso wiadczy moe o braku racych syti w domu, a wia o poprawnych stosunkach rodzinnych, co naley ocenia "\ lenoci od uzupenie pozostaych hase tej grupy. W niektrych przypad moe to by wyrazem niechci do ujawniania stosunkw w rodzinie. Elementy dotyczce postawy wobec rodziny moemy znale take w ba wielu uzupenieniach innych trzonw. S to wypowiedzi wiadczce pi wszystkim pozytywnie o tej postawie. Najwicej tego rodzaju uzupeni] haso nr 8. Czsto myl o ... A oto przykady: Czsto myl o - wyksztaceniu dzieci i ich przyszoci - onie i dziecku - o matce 62 :nnych trzonw wymieni naley nr 3, nr 7, nr 9, nr 15 i nr 19, ktrych :nienia wskazuj take ma pozytywn postaw badanych wobec rodowiska : dzinnego. .'czynibym wszystko, ab y... dzieci nie odczuy mojego kalectwa l o im marzeniem j e s t... aby synowie wyksztacili si Soj si bardz o... eby nie by ciarem dla rodziny ".V yciu musz ... pomc onie i dzieciom Pragnbym bardz o... szczcia moich dzieci Teoretycznie kady badany moe otrzyma 4 oceny za uzupenienie trzonw rdstawowych (nr 4, nr 10, nr 16, nr 22) oraz 6 - za uzupenienia trzonw nie izanych 'bezporednio z postaw wobec rodowiska rodzinnego. W praktyce azao si, e liczba ta wynosi rednio na l badanego 4,1. ;stawa wobec widzcych zy omawianiu skutkw utraty wzroku podkrelalimy fakt izolacji spoecznej riemniaych od ludzi widzcych oraz fakt stopniowego wycofywania si z ycia mlecznego. Rehabilitacja ma przywrci ociemniaego spoeczestwu, ma za ianie wyksztacenie pozytywnej postawy wobec widzcych. Jaka jest postawa ianych wobec rodowiska ludzi widzcych, maj da odpowied uzupenienia stepujcych trzonw: nr 6. Na przyjciu u znajomy c h... nr 12. M o je k o leanki (koledzy)... nr 18. Rozmowa z ludmi... nr 24. W towarzystwie kobiet (m c z y z n)... .'ymienione trzony maj na celu wykrycie pogldw badanych na wzajemne Dsunki z widzcymi oraz stwierdzenie, jakie reakcje uczuciowe wywouj te :osunki u ociemniaych. Analiz uzupenie rozpoczniemy od trzonu nr 12, gdy zwizany jest on : osobami widzcymi, z ktrymi czyy badanych cilejsze wzy. Na wstpie

:ey wyjani, e badanym kobietom odczytywano haso nr 12 w formie ^oje koleanki...", natomiast mczyznom - "Moi koledzy...,, chcc w ten spo:-b wyeliminowa spraw stosunku do osobnikw pci odmiennej. Uzupenienia wiadczce o pozytywnych opiniach dotyczcych wzajemnych z^widzcymi s nastpujce: "! oje koleanki koledzy) - s przyjemnie do mnie nastawione - odwiedzaj mnie czsto - s dobrymi przyjacimi atomiast (o zupenie -czym innym wiadcz wypowiedzi badanych w formie: oje koleanki o l e d z y) - nie utrzymuj kontaktw ze mn - obecnie mnie nie znaj - s nieuprzejme /zupenienia pozostaych 3 trzonw maj przede wszystkim ujawni reakcje -mocjonalne, jakie wywouj u badanych blisze kontakty z widzcymi, czsto --zygodnie spotkanymi. Podobnie jak haso nr 12, tak samo haso nr 24 wymaga .-janienia. Haso to w formie ,,W towarzystwie mczyzn..." przekadano ba-aym kobietom, natomiast w formie "W towarzystwie kobiet..." - badanym eczyznom, gdy w tym przypadku chodzio wanie o wpyw osb pci odmiennej. 63 A oto przykady uzupenie wskazujcych na pozytywne reakcje: Na przyjciu u znajomych W towarzystwie kobiet (mczyzn) Rozmw a' z ludmi - byo bardzo wesoo, przyjemnie - bawiem si wietnie - czuem si dobrze - lubi bardzo przebywa - lubi prowadzi weso rozmow - jestem bardzo zadowolony - sprawia mi duo przyjemnoci - pociesza mnie, jest rozrywk - daje mi duo zadowolenia O zupenie przeciwnych reakcjach uczuciowych mwi nastpujce uzup niema: Na przyjciu u znajomych W towarzystwie kobiet (mczyzn) Rozmowa z ludmi - czuj si skrpowany - nie chodz teraz po utracie wzroku, bo le si czu wrd widzcych -r- nie lubi chodzi, bo ludzie tak si na mnie gapi - wszyscy odsunli si ode mnie - nie mam teraz nikogo - czuj si le - jest dla mnie przykra, gdy odczuwam, e nie chc mn rozmawia - jest dla mnie przykra, gdy kto stara mi si wspcz

- jest dla mnie mk, gdy kto wypytuje mnie o utr wzroku Brak uzupenienia tych hase wskazuje raczej na negatywn postaw wob widzcych i zahamowanie kontaktw spoecznych. Taki wniosek mona dopie wycign wwczas, gdy ma to miejsce w 3 lub 4 trzonach tej grupy, a in uzupenienia temu nie przecz. Teoretycznie kady ibadany moe otrzyma 4 oceny za uzupenienia trzoinc zwizanych z postaw wobec widzcych. Z uwagi na uzupenienia nieznacz rednia ilo ocen przypadajca na l badanego wynosi 3,64. Czynniki wpywajce na proces rehabilitacji psychicznej Wrd trzonw testu zda niedokoczonych dla ociemniaych 3 hasom wyzr czono specjaln rol, a mianowicie wykrywanie czynnikw, ktre utrudni badanemu psychiczn adaptacj do nowych sytuacji i warunkw po utrai wzroku. S one nastpujce: nr 5. Boj si ba rd z o... nr 11. Mam najwiksze trudnoci... nr 23. Gdy jestem sam... A oto przykady uzupenie wskazujcych na tego rodzaju czynniki: Boj si bardzo - mojej choroby - mam nowotwr w mzgu - rodzicw - swojej przyszoci 64 [Mam najwiksze trudnoci - z chorobami (serce, reumatyzm) - z brajlem - z on i dziemi - z poruszaniem si po wolnej przestrzeni z brakiem palcw u rki i sztywn nog - z brakiem pienidzy j Z Na specjalne podkrelenie zasuguj tutaj uzupenienia w formie. Boj si bardz o... niczego si nie boj Mam najwiksze trudno i... nie mam adnych Tego rodzaju uzupenienia jak te brak wypowiedzi na wymienione hasa 5"viadcz raczej o niewystpowaniu specjalnych czynnikw wpywajcych ne-:itywnie na proces rehabilitacji psychicznej. Wszystkie czynniki hamujce ujawnione w wypowiedziach badanych na iasa nr 5 i nr 11 podzieli moemy na 4 grupy: 1. Pierwsza grupa - to trudnoci zwizane z samym procesem przygotowania e do nowych warunkw - trudnoci zwizane z opanowaniem koniecznych mejtnoci, jak czytanie i pisanie brajlem, pisanie na maszynie czarnodruko*ej, samodzielne pokonywanie przestrzeni itd. 2. Druga* grupa - to -czynniki hamujce, tkwice w niewaciwych stosunkach rodzinnych, a wic trudnoci z dziemi, wspmaonkami itp. 3. Trzeci grup stanowi nie zaspokojone potrzeby yciowe, zwaszcza typu *aterialnego, jak brak rodkw pieninych na utrzymanie, trudnoci mieszka-iowe itp. 4. W kocu czwart grup czynnikw, na ktre badani wskazuj, stanowi :odatkowe kalectwa, zwaszcza dysfunkcje aparatu ruchowego oraz przewleke rihorzenia somatyczne i neurologiczne, dajce okresowe dolegliwoci, jak np. zaburzenia ukadu krenia, reumatyzm, nowotwory mzgu itp.

Trzon nr 23. Gdy jestem sam... Trzon ten ma bardzo istotne zadanie, a mianowicie stwierdzenie, czym jest samotno dla badanego. Na og samotno jest uwaana za czynnik negatywny 'dla ociemniaych. Jak jednak wykazuj wypowiedzi na haso nr 23, nie * kadym przypadku samotno wpywa ujemnie na badanych. Z tego powodu * szystkie uzupenienia tego hasa moemy podzieli na 2 grupy. Pierwsza grupa - to uzupenienia mwice o tym, e samotno jest dla : riemniaego czynnikiem pozytywnym i nieszkodliwym. I>o niej nale uzupenienia typu: dy jestem sam - to jestem spokojny i dobrze si czuj - myl o przyszoci, ukadam plany na przyszo - to mnie mobilizuje do dalszej pracy nad sob Druga grupa faktycznie wskazuje na to, e samotno jest wrogiem ociemnia;go. A oto przykady: dy jestem sam - jest mi bardzo smutno - czuj si osamotniony - myl o swoim losie - myl o wypadku i utracie wzroku Poza wymienionymi trzonami w sporadycznych wypadkach uzupenienia in-:ych trzonw wskazuj na czynniki hamujce proces rehabilitacji psychicznejt .v tym przypadku badani ujawniaj na og nie zaspokojone potrzeby yciowe, rzykadowo mona wymieni: ?.ehabilitacja psychiczna ociemniaych 65 Nie mog si pogodzi ... e jestem biedny Popadam w przygnbieni e... z powodu zych warunkw materialnych Czsto myl o... jak zdoby mieszkanie Powinnam dy ... do poprawy mojej sytuacji materialnej Oglna analiza wynikw bada testem zda niedokoczonych dla ociemnij ych daa nam przede wszystkim pogld na zebrany materia od strony jakoci< wej. Ponadto wykazaa, e materia ten pozwala na ocen niektrych aspekti osobowoci ludzi dotknitych lepot. Z kolei zajmiemy si dokadnym przeanalizowaniem poszczeglnych przypae kw i ustaleniem odpowiednich wnioskw diagnostycznych. ANALIZA l OCENA POSZCZEGLNYCH PRZYPADKW Jak ju podkrelalimy, przed przystpieniem do analizy indywidualnych w; nikw bada, psycholog powinien dokadnie zapozna si z danymi personalni mi i rodowiskowymi badanego, ktre maj mu uatwi waciwe przeprowi dzenie tego zadania. Szczeglnie dane te s konieczne do okrelenia postaw ociemniaego wobec siebie jako inwalidy. Nieodzown pomoc przy przeprowadzaniu analizy jest arkusz "Zestawie: ocen", zawierajcy odpowiednie rubryki przeznaczone do wpisywania oce: Dla oznaczenia poszczeglnych cech osobowoci oraz ocen wypowiedzi bad< nych na poszczeglne hasa stosowano nastpujcy system skrtw i symbo] 1. Akceptacja lepoty i jej skutkw A 2. Postawa wobec rehabilitacji PR 3. Postawa wobec siebie jako inwalidy PS 4. Postawa wobec rodowiska rodzinnego PSR 5. Postawa wobec widzcych PW

6. Wypowiedzi wiadczce pozytywnie o danej cesze + 7. Wypowiedzi wiadczce negatywnie o danej cesze 8. Wypowiedzi oglne - niezbyt wyranie wskazujce na dan cech O 9. Wypowiedzi wskazujce na przecenianie swoich moliwoci + + 10. Znaczcy brak wypowiedzi x 11. Wypowied nie znaczca WN 12. Czynniki wpywajce na proces rehabilitacji psychicznej CZ Po tych wstpnych uwagach przedstawimy obecnie przykadowo analiz pr tokou z bada L. J.: mczyzna lat 30, szcztkowo widzcy od l roku, osabie wzroku nastpio nagle w wyniku wypadku przy pracy, stan resztek wzrol w zasadzie ustabilizowany - zachowa tzw. wzrok praktyczny, brak dodatk wych kalectw i schorze. Protok nr l 1. Chciabym bardzo... aby pomylnie ukoczy kurs rehabilitacji i pracow w Oddziale PZN 2. Nie mog si pogodzi ... z kalectwem - sabym wzrokiem 3. Uczynibym wszystko, aby... mc jeszcze poytecznie pracowa 4. Moja rodzin a... bardzo si opiekowaa mn w moich trudnych dniach 5. Boj si bardz o... niczego si nie boj 6. Na przyjciu u znajomyc h... byo bardzo przyjemnie 7. Moim marzeniem jest... ukoczy kurs, aby sta si jak najbardziej po tecznym czowiekiem 66 Tabela Trzony A PR PS PSR P/W Cz WN 14 Zestawienie ocen

+ + ' + + +

o + X + X l -

Nr +

Nr

Nr -f

-)-

Nr

-f-

Nr

Nr

-f-

Nr f

-f

Nr -)-

-j-

Nr -)-

-j-

-[-

-)-

Nr 10

-f

Nr 11

Nr 12

r<'

Nr 13 -f-

-)-

4-

Nr 14 4-

Nr 15 4_

4_

-)-

Nr 16

-)-

Nr 17

Nr 18

Nr 19 _l_

_|_

-j-

Nr 20 _l_

Nr 21 _]_

_)_

V -1-

Nr 22

- S

Nr 23 4_

_j_

_ g

Nr 24

Razem 12 2 10 8 4 4 _ g Tabela Trzony A PR pg PSR 15 Zestawienie ocen

Pw Cz WN + + ++ -f 0 + X + X

Nr

Nr

Nr

Nr

PM

Nr

P ' Nr 6

Nr

Nr +

Nr

Nr 10

Nr 11

PM, B

Nr 12

Nr 13

Nr 14

Nr 15 +

Nr 16

Nr 17

Nr 18

Nr 19

Nr 20

Nr 21

Nr 22

Nr 23

- S

Nr 24

). 19 l 1

2 2

a . IfcP, _ l 10 Zestawienie ocen

T d b o l n Trzony A; PR PiS PSR P\V Cz WN

+ -+ 0 + y + X

Nr

Nr

Nr

Nr

Nr

Nr

s.

) Nr + 7

++

Nr

Nr '9 +

Nr 10

0 Nr 11

Nr 12

Nr 13

Nr 14

Nr 15 +

Nr 16

Nr 17

Nr 18

Nr 19 +

Nr 20

Nr 21 +

Nr 22

Nr 23 +

+ S

Nr 24

Razem 6 8

5 1 4 2 l 4 P, K, + S

8. Czsto myl o... aby nie zaamywa si psychicznie 9. Moj ambicj jes t... praca w Zwizku i wyksztacenie dzieci 10. Mj ojcie c... jest dobrym czowiekiem 11. Mam najwiksze trudno i... 12. Moi koledz y... bardzo serdecznie odnosz si do mnie 13. Bybym szczliwy, gdybym... mg pracowa spoecznie i zawodowo] 14. Popadam w przygnbieni e... nie popadam 15. W yciu musz... osign zamierzony cel - zdoby prac zawodow 16. Moja matk a... przeywa bardzo moje kalectwo i stara si pomc mi 17. Gdy mi si co nie powiedz! e... to mocno si denerwuj 18. Rozmowa z ludm i... sprawia mi duo przyjemnoci 19. Pragnbym bardzo... dobrze nauczy si brajla, abym mg czyta ksi 20. Moje yci e... nie jest jeszcze najgorsze, moe by jeszcze poyteczne i praco wite 21. Powinienem dy ... do usamodzielnienia si 22. Nie lubi, gdy w dom u... jestem sam 23. Gdy jestem s m... nie lubi siedzie bezczynnie 24. W towarzystwie kobie t... bardzo lubi przebywa. Przyjmujc zasady oceny uzupenie omwione w poprzednim rozdziale, 1 dany L. J. otrzyma oceny wskazujce na nasilenie poszczeglnych postav przedstawione w tab. 14, oraz nastpujce wskaniki: A PR PS

= +10 = + 10 = + 8 PSR PW Cz = +4 = +4 = -S Analizujc uzupenienia badanego L.J. z punktu widzenia akceptacji lepoty stwierdzamy, e tylko jedna wypowied dotyczy bezporednio problemu utrat wzroku, a mianowicie nr 2. Drug ujemn ocen otrzymao uzupenienie nr 17 wskazujce na silne negatywne reakcje uczuciowe powstajce pod wpyweu trudnoci zwizanych ze sabym wzrokiem. Tre a 12 uzupenie badanego za-j wiera w sobie elementy, na podstawie ktrych mona wnioskowa, e badany po godzi si z faktem lepofy i wytyczy sobie perspektywy na przyszo w no wych, zmienionych warunkach yciowych. Std na wskanik akceptacji lepoty skada si 12 uzupenie, ktre otrzymay oceny dodatnie oraz 2 uzupenienia ktre oceniono ujemnie [A = (+12) - ( - 2) = +10]. Poza tym podkreli trzeba fakt, e problem lepoty nie wystpuje u badanego zbyt ostro. Badany jest bc wiem obecnie szcztkowo widzcym, a jego resztki wzrokowe maj charakter us-j tabilizowany i tym samym nie zagraa mu cakowita utrata wzroku. Powane ubytki wzroku wprawdzie nastpiy nagle, lecz od czasu tego upyn ju rok i przez ten okres badany stopniowo przestawi si i zaadaptowa do nowych warunkw. Rwnie najwyszy wskanik uzyska badany jeli chodzi o aktywno wobecl rehabilitacji. Wszystkie 10 trzonw, ktre pozwalaj okreli t postaw, zosta-l y uzupenione wypowiedziami, ktre otrzymay ocen dodatni, gdy zawieray! elementy wskazujce na dno badanego do samodzielnoci i niezalenoci| osobistej. Std wskanik PR = + 10. Oceniajc oba wskaniki (A = +10 i PR = +10) stwierdzi mona, e akcep-l tacja lepoty nie jest tylko biernym pogodzeniem si z losem, lecz wynikiem! aktywnej postawy wobec nowych zada, jakie stany przed badanym na sku-| tek kalectwa. Podobnie pozytywne oceny otrzyma badany, jeli chodzi o postaw wobecl siebie jako inwalidy. Wszystkie 8 uzupenie zawierao plany i zamierzenia! 70 ^inkretne i realne do osignicia przez czowieka dotknitego lepot. Oceny : te uzupenienia skadaj si na wskanik PS = + 8. Dla postawy wobec rodziny i widzcych otrzymano take najwysze wskani-! -'. Wypowiedzi badanego nie wskazuj na sytuacje konfliktowe lub izolacj ieczn, wrcz przeciwnie - podkrelaj poprawne stosunki jego z domokami i widzcymi. Std wszystkie 4 uzupenienia zwizane z postaw wobec ny i wszystkie 4 uzupenienia zwizane z postaw wobec widzcych oceno pozytywnie. Oceny te okrelaj wskanik PSR = + 4 i wskanik / = + 4. Poza tym badania nie ujawniy adnych specjalnych czynnikw, ktre utru- -layby proces rehabilitacji psychicznej. Ustalenie faktu, e samotno jest dla ianego czynnikiem ujemnym (- S) potwierdza w pewnym stopniu ocen po-w PRS i PW. ak wynika z powyszej analizy, badanego L.J. mona na podstawie wynikw a testw zda niedokoczonych dla ociemniaych uzna za osob w poanym stopniu zaawansowan w rehabilitacji psychicznej. Przeciwiestwo stanowi osoba T. F. - mczyzna lat 32, ktry utraci wzrok ifkowicie i

w spos.b nagy przed 3 miesicami, brak dodatkowych kalectw schorze. P r o t o k nr 68 Chciabym bardz o... aby odzyska wzrok _. Nie mog si pogodzi ... z moim losem - utrat wzroku ?. Uczynibym wszystko, ab y... mie wzrok 4. Moja rodzin a... jest w cikim stanie i nie pomaga mi nic 5. Boj si bardz o... samodzielnie chodzi 6. Na przyjciu u znajomych...7. Moim marze ie m jes t... widzie , i. Czsto myl o... co dalej ze mn bdzie ^ ?. Moj ambicj jest...- D. Mj ojcie c... 11. Mam najwiksze trudnoci... warunki bytowe i nauka brajla 12. Moi koledz y... nie znaj mnie teraz 13. Bybym szczliwy, gdyby m... mia wzrok 14. Popadam w przygnbieni e... z powodu utraty wzroku 15. W yciu musz ... pracowa (nie wiem co mam robi) 16. Moja m a t k a... 17. Gdy mi si co nie powiedzi e... chyba sobie w eb paln !8. Rozmowa z ludm i... jest dla mnie przykra - wstydz si rozmawia 19. Pragnbym bardz o... widzie 20. M o j e y c i e... jest beznadziejne - tylko sobie w eb paln 21. Powinienem dy ... do odzyskania wzroku 22. Nie lubi, gdy w dom u... jest pieko 23. Gdy jestem s m... myl nad tym, co mnie spotkao 24. W towarzystwie kobie t... nie mam koleanek, kolegw, przyjaci Oceny tych wypowiedzi przedstawia tab. 15. Wskaniki: A = - 10 PR O PS 0/1 PSR = - 4 PW = - 4 Cz = B, P, PM, - S Analizujc wypowiedzi badanego T. F. z punktu widzenia akceptacji stwierdzamy, e dominuje w nich sprawa utraty wzroku. Wskazuj one na silne reakcje uczuciowe zwizane ze lepot, pod wpywem 'ktrych powstaje nawet 71 zamiar popenienia samobjstwa, co powtarza si a dwukrotnie. Elementowi wskazujcych na zapocztkowanie akceptacji jest niewiele. Uzupenienie nr 81 wskazuje wprawdzie na to, e badany czsto myli o swej przyszoci, lecz za-J wiera ono raczej treci ujawniajce obaw przed przyszoci ni konstruktyw-' ne plany yciowe. Rwnie drugie uzupenienie (nr 15), ktre oceniono pozytywnie, okrela bardzo oglnie zamierzenia badanego na przyszo. Na dodatkowe pytanie ,,co chciaby robi" udzieli odpowiedzi, e "nie wiem co mam robi". Wskanik A = -10 mwicy o braku akceptacji wynika z 12 ocen ujemnych oraz 2 ocen dodatnich [A = (- 12) - (+2) = - 10]. Brak akceptacji lepoty wystpuje w parze z biern postaw wobec rehabilitacji, czego wyrazem jest wskanik PR = 0. Powsta on na podstawie l uzupenienia, ktre zostao ocenione dodatnio oraz l uzupenienia, ktre oceniono ujemnie [PR = (+1) - (~1) = 0], O braku aktywnoci badanego najdobitniej wiadcz uzupenienia nr 3 i nr 21, skoncentrowane na utracie wzroku, a take brak uzupenienia trzonu nr 9.

Badania nie wykryy rwnie konkretnych i sprecyzowanych planw na przyszo (liczba w liczniku). Uzupenienie nr 15 jest jedynym, ktre tylko w formie oglnej mwi o zamiarze podjcia pracy zawodowej (liczba w mianowniku). Std wskanik PS = 0/1, ktry moe wskazywa zarwno na brak zorientowania we wasnych moliwociach, jak te wiadczy o kompleksie niszoci. Postawy wobec rodowiska rodzinnego i wobec widzcych s negatywne. Wskazuj na nie w pierwszym przypadku 2 wypowiedzi negatywne oraz brak uzupenienia 2 trzonw zwizanych z postaw wobec rodziny, co naley oceni ujemnie: PSR = ( - 2) + ( - 2) = -4. W przypadku postawy wobec widzcych mamy 3 wypowiedzi wyranie negatywne i l brak uzupenienia, co w zasadzie potwierdza sytuacje konfliktowe i izolacj od ludzi widzcych: PW =. (-3)+ (-!)=-4. Poza tym silnie zaakcentowane s nie zaspokojone potrzeby typu materialnego (czynnik PM), co zwizane jest z nisk rent - nie wystarczajcymi rodkami na utrzymanie licznej rodziny oraz brakiem odpowiedniego mieszkania. Powanymi przeszkodami w procesie rehabilitacji psychicznej s trudnoci w nauce brajla (czynnik B) i w samodzielnym pokonywaniu przestrzeni (czynnik P). Samotno jest dla badanego czynnikiem negatywnym ( - S), sprzyja bowiem rozmylaniu nad wasnym losem. Jest to przypadek bardzo trudny i ciki. Badany znajduje si w dalszym cigu w okresie szoku po nagej utracie wzroku, ktry charakteryzuje si stanem dugotrwaych rozmyla nad kalectwem, stanem bezczynnoci i izolacji. Nastpny przypadek, jaki chcemy dokadniej przeanalizowa stanowi osoba S. J. - mczyzna lat 20, cakowicie ociemniay w sposb nagy przed 6 miesicami, dodatkowe kalectwo w postaci czciowej amputacji 4 palcw prawej rki. Protok nr 45 1. Chciabym bardz o... ebym widzia 2. Nie mog si pogodzi ... z moim losem 3. Uczynibym wszystko, ab y... odzyska wzrok 4. Moja rodzin a... troszczy si o mnie 5. Boj si bardz o... swojej przyszoci z moim kalectwem - nie widz i do tego ta rka 6. Na przyjciu u znajomyc h... byo duo krewnych, z ktrymi mogem przyjemnie sobie porozmawia 7. Moim marzeniem jes t... zosta wojskowym 8. Czsto myl o...72 9. Moj ambicj jes t... nauczy si alfabetu brajla i skoczy uniwersytet prawo 10. Mj o j ci c... pracuje w grnictwie 11. Mam najwiksze trudno i... w poruszaniu si na wolnej przestrzeni 12. Moikoledz y... odwiedzaj mnie czsto 13. Bybym szczliwy, gdybym... nie straci wzroku 14. Popadam w przygnbieni e... gdy myl o sobie 15. W yciu musz ... duo pracowa nad sob 16. Moja matk a... pomaga mi w yciu 17. Gdy mi si co nie powiedzi e... to odjad do domu 18. Rozmowa z l u dm i... mnie pociesza 19. Pragnbym bardzo... nauczy si dobrze pisa i czyta brajlem

20. Moje y c i e... jest bardzo cikie 21. Powinienem dy ... do swojego celu (ukoczy studia) 22. Nie lubi, gdy w domu...23. Gdy jestem s m... ukadam wiersze 24. W towarzystwie kobiet... staram si by uprzejmy Oceny za powysze odpowiedzi podaje tab. 16. Wskaniki: A PR PS = -2 = +5 = ++4 PSR PW Cz = +3 = +4 = P, K, + S Jak wynika z analizy i oceny wypowiedzi badanego, krtki okres od utraty wzroku pozostawi wyrane lady w uzupenieniach trzonw, z ktrych a 8 zawierao treci bezporednio zwizane ze lepot i ze zoonym kalectwem. Rwnoczenie jednak 6 wypowiedzi przemawia na korzy akceptacji. W sumie wskanik A jest minimalnie ujemny: A = ( + 6) - (-8) = -2. Na podkrelenie zasuguje jednak wysoki wskanik PR = + 5, wiadczcy o stosunkowo duej aktywnoci. Wskazuje on na to, e badany przeama barier apatii i bezczynnoci, charakterystyczn dla pocztkowego okresu po utracie wzroku, w sposb nagy i wstpi na drog rehabilitacji pomimo jeszcze bardzo ywych przey zwizanych z kalectwem. Potwierdzaj to rwnie bardzo konkretne plany yciowe, ktre badany zamierza realizowa. Wystpuj one w 4 uzupenieniach. Pewne trudnoci w analizie nasuwa odpowied na haso nr 7. "Moim marzeniem jest... zosta wojskowym". Blisze wyjanienie tej wypowiedzi wykazao, e badany S.J. przed utrat wzroku mia zamiar zosta wojskowym i trudno mu z tego zamiaru zrezygnowa. Z tego powodu potraktowano to jako element nierealny, przeceniajcy. Ostatecznie wskanik PS = ++4. Dwie wypowiedzi wskazuj na pozytywn postaw wobec rodziny, a brak uzupenienia trzonu nr 22 potwierdza poprawne stosunki w domu rodzinnym, co znalazo swj wyraz we wskaniku PSR = +3. Wszystkie 4 uzupenienia hase zwizanych z postaw wobec widzcych zawieraj treci pozytywne, z tego powodu wskanik PW = + 4. Bardzo znamienna jest wypowied badanego zwizana z hasem nr 5, podkrelajca wyranie spraw dodatkowego kalectwa i ewentualnie jego dalsze skutki (czynnik K). "Boj si... swojej przyszoci z moim kalectwem - nie widz i do tego ta rka". W tej trudnej sytuacji badany potrafi jednak znale dla siebie miejsce, nakreli sobie realne dla niego plany w postaci ukoczenia studiw uniwersyteckich na wydziale prawa {wypowied nr 9). Plan ten jest o tyle realny, e badany ukoczy szko redni, co otwiera mu bezporednio drog na wysz uczelni. Jako czynnik utrudniajcy rehabilitacj psychiczn 73 zostay ujawnione trudnoci w samodzielnym pokonywaniu przestrzeni (czynnik P). Wypowied na haso nr 23 wykazuje, e samotno nie wpywa ujemnie na badanego ( + S). Przypadek osoby S.J. jest godny podkrelenia dlatego, e badany pomimo zoonego kalectwa i stosunkowo ywych przey zwizanych z utrat wzroku potrafi nastawi si na przezwycienie wszelkich trudnoci

yciowych oraz wyznaczy sobie zadania, ktre zamierza realizowa. ANALIZA OGLNYCH WYNIKW BADA Jak wykazaa analiza indywidualnych przypadkw, na podstawie bada TZNO mona okreli niektre postawy ludzi dotknitych lepot, ktrych znajomo potrzebna jest psychologowi do przeprowadzenia rehabilitacji psychicznej. Analiza oglnych wynikw bada ma za zadanie ustalenie wskanikw liczbowych, ktre okrelayby stopie akceptacji lepoty oraz postawy potrzebne ociemniaemu do normalnego ycia i wspycia w spoeczestwie. Tabela 23 (zaczona na kocu pracy) zawiera zestawienie wynikw w 6 grupach, z ktrych kada dotyczy innego badanego przez nas zagadnienia. Zawiera ona wyniki bada tylko 68 ociemniaych objtych rwnie badaniami kocowymi, ktre miay za zadanie sprawdzenie efektw rehabilitacji psychicznej przeprowadzonej w czasie ich pobytu w Zakadzie. Wskaniki okrelajce postawy badanych w chwili przybycia dc- Zakadu umieszczone s w kolumnie B-I, natomiast w kolumnie B-II wyniki bada kocowych. Akceptacja lepoty i jej skutkw Pierwsza grupa (I) obejmuje wyniki zwizane z akceptacj lepoty. Rozpito wskanikw okrelajcych stopie zaakceptowania kalectwa jest bardzo dua i wynosi od +10 do -10 z wszystkimi rednimi moliwociami. Dla okrelenia stopnia akceptacji lepoty wszystkie wskaniki podzielilimy na 4 grupy, a mianowicie: od - 10 do - 6 od - 5 do O od + l do + 5 od + 6 do +10 Wskaniki grupy pierwszej, bdce wynikiem zdecydowanej przewagi ocen ujemnych (9-12) nad dodatnimi (2-3), wskazuj na to, e utrata wzroku i lepota znajduj si w centrum wiadomoci badanych i wywieraj zasadniczy wpyw na ich postpowanie i zachowanie. Wystpuj one, jak zreszt potwierdziy nasze obserwacje, u badanych bdcych jeszcze w stanie szoku psychicznego po nagej utracie wzroku lub w stanie gbokiej depresji, apatii, bezczynnoci i izolacji. Wskazuj wia one na brak akceptacji kalectwa. Wskaniki od - 5 do O wskazuj na pewne ustpienie szoku po utracie wzroku, na czciowe obnienie stopnia depresji i prb wstpienia na drog rehabilitacji. Jest to zapocztkowanie tego procesu przy duej przewadze i sile przey zwizanych ze lepot - oceny ujemne w granicach 5-9. Jednak liczba ocen dodatnich od 4 do 7, najwyraniej mwi o tym, e badani coraz czciej myl o przyszoci i wytyczaj sobie plany i zadania do zrealizowania. W grupie trzeciej mamy ju wskaniki dodatnie, mwice o przewadze^ ocen pozytywnych nad negatywnymi. Wprawdzie w tej grupie przewaga ta nie jest dua, to jednak mona ju mwi o zaawansowanej akceptacji lepoty i jej sikutkw. Ilo ocen negatywnych od 3 do 6 wskazuje na konieczno dalszej 74 m pracy nad adaptacj do nowych warunkw i podniesieniem stopnia pogodzenia si z kalectwem. O powanie zaawansowanej akceptacji moemy mwi przy wskanikach od +6 do +10. Przewaga ocen pozytywnych nad negatywnymi jest znaczna przy niewielkiej iloci tych ostatnich - od 2 do 3. W zasadzie problemy psychologiczne u badanych, ktrzy maj wskaniki mieszczce si w tej grupie, nie wystpuj zbyt ostro. Stan taki mona uzna za

zadowalajcy. Na podkrelenie zasuguje take fakt, e aden z badanych w swoich wypowiedziach nie pomin sprawy kalectwa. Std trudno mwi o cakowitym pogodzeniu si ze lepot. Pena akceptacja lepoty i wyrzeczenie si zdolnoci widzenia jest dla czowieka ociemniaego stanem naprawd trudnym do osignicia. Rehabilitacja musi stawia sobie za zadanie podniesienie stopnia akceptacji na najwyszy poziom, lecz osignicie stanu idealnego w tym zakresie nie jest spraw atw ani czst. Std wprowadzamy okreleni* "stopie akceptacji zadowalajcy", tzn. e badany pogodzi si ze swoim kalectwem w takim stopniu, e nie przeszkadza ono mu w normalnym yciu (realizacji zada i celw yciowych) oraz wspyciu w spoeczestwie. Ostatecznie stopie akceptacji lepoty i jej skutkw na podstawie wskanikw, uzyskanych z bada testem zda niedokoczonych dla ociemniaych, okrelono w sposb nastpujcy: Wskaniki: od - 10 do - 6 od - 5 do O od + l do + 5 od + 6 do + 10 brak akceptacji akceptacja zapocztkowana akceptacja zaawansowana akceptacja powanie zaawansowana lub zadowalajca. Jest rzecz zrozumia, e wymienione wskaniki naley traktowa w sposb orientacyjny, tzn. e wskazuj one na pewne fazy, jakie przechodzi ociemniay na drodze do pogodzenia si z kalectwem. Nie mona bowiem uwaa, e badany, ktry uzyska wskanik +3 w wyszym stopniu zaakceptowa swoj lepot ni badany ze wskanikiem +2. W obu jednak przypadkach moemy wnioskowa, e mamy do czynienia z akceptacj zaawansowan. Postawa wobec rehabilitacji Druga grupa (II) wynikw w tab. 23 okrela postaw badanych wobec rehabilitacji. Rozpito wskanikw jest o wiele mniejsza, ni to miao miejsce przy akceptacji lepoty, i wynosi od O do +10. Maksymalny wskanik +10 mwi o tym, e niektrzy badani uzyskali najwysz liczb pozytywnych ocen, tzn. 10, za uzupenienia trzonw zwizanych z postaw wobec rehabilitacji. Oceny ujemne wystpiy stosunkowo rzadko, a ich maksymalna liczba u jednego badanego wynosi 2. Dla okrelenia stopnia aktywnoci wobec rehabilitacji i gotowoci pokonywania trudnoci yciowych wystpujcych pod wpywem kalectwa przyjlimy podzia wszystkich wskanikw na 3 grupy: od O do + 3 od + 4 do + 6 od + 7 do + 10 Wskaniki pierwszej grupy mwi o sabej aktywnoci, czyli o postawie biernej, ktra jest niewystarczajca do osignicia zadowalajcych wynikw na drodze do samodzielnoci i niezalenoci. Badani charakteryzujcy si tak postaw wymagaj zdecydowanego uaktywnienia. Przeciwn grup stanowi wskaniki od +7 do +10, wiadczce o postawie 75 aktywnej. Badani z t postaw w zasadzie nie wymagaj specjalnej pracy nad uaktywnieniem. Ich postawa wobec rehabilitacji jest waciwa. Stopie aktywnoci, ktry okrelaj wskaniki od +4 do +6, moemy nazwa dostatecznym. Jest on stanem przejciowym od biernoci, charakterystycznej dla pocztkowego okresu po utracie wzroku, do normalnej aktywnoci, jak powinien wykazywa ociemniay po skutecznej

rehabilitacji. Aktywno rednia jest niewystarczajca i wymaga dalszego rozwijania. Wskazuje ona jednak na to, e ociemniay przeama barier bezczynnoci i wkroczy na drog rehabil^ tacji. Ostatecznie postaw wobec rehabilitacji na podstawie wskanikw uzyskanych z bada TZNO okrelono w sposb nastpujcy: Wskaniki: od O do + 3 - postawa bierna od + 4 do + 6 - postawa rednio aktywna od +7 do +10 - postawa aktywna Postawa wobec siebie jako inwalidy Trzecia grupa (III) wynikw w tab. 23 dotyczy postawy wobec siebie jako inwa-, lidy i wskazuje na ocen przez badanych swoich moliwoci yciowych. Przy. analizowaniu wypowiedzi badanych z punktu widzenia postawy wobec siebie przede wszystkim bralimy pod uwag tre zawart w wypowiedziach. Wska? nik ilociowy stanowi tutaj tylko czynnik pomocniczy. Wprawdzie im wicej jest realnych i konkretnych uzupenie trzonw, tym atwiej zorientowa si w zadaniach i celach, jakie stawia sobie badany do zrealizowania na drodze do cakowitej rehabilitacji. Wskaniki okrelajce postaw wobec siebie s bardziej zoone, ni to miao miejsce przy akceptacji lepoty oraz przy postawie wobec rehabilitacji. Najliczniejsz grup stanowi wskaniki wyraone liczbami caymi poprzedzone znakiem ( + ), np. +8. Powstay o-ne z iloci ocen uzupenie dokonanych przez badanych, ktre zawieray konkretne i realne plany i zamierzenia na przyszo oraz wskazuj na postaw waciw wobec siebie jako inwalidy. Jeeli wskanik taki poprzedzony jest dodatkowo znakiem ( + ) lub ( -), wwczas wskazuje on na postaw waciw z tendencj do przeceniania, np. ++4, lub z tendencj do niedoceniania, np. -+5. Badany uzyskuje taki wskanik, wwczas, jeli przy zdecydowanej przewadze uzupenie zawierajcych treci mwice o konkretnych i realnych planach na przyszo wystpiy pojedyncze uzupenienia wskazujce na przecenianie lub niedocenianie swoich moliwoci. Postawa przeceniajca wystpuje wwczas, gdy ilo uzupenie mwicych o nierealnych planach i zamierzeniach ociemniaego przewaa >nad uzupenieniami realnymi. Wyraona jest ona wskanikiem, np. + +3/+1, gdzie w liczniku s uzupenienia o treci nierealnej, a w mianowniku o treci realnej. Wskanik w formie liczby caej lub uamkowej poprzedzony znakiem ( -) okrela postaw niedoceniajc, np. -4 lub - 3/2. Powstaje on wwczas, gdy wrd uzupenie znajduj si pewne treci wskazujce na niedocenianie przez ociemniaego swych moliwoci yciowych i zawodowych. Oprcz wymienionych postaw spotykamy take postaw nieokrelon, wyraajc przewag planw oglnych nad uzupenieniami konkretnymi i realnymi. Postawa nieokrelona wyraona jest zawsze wskanikiem w formie uamka, np. /s lub 2/3, gdzie w mianowniku podaje si liczb uzupenie zawierajcych plany i zamierzenia konkretne, a w liczniku liczb uzupenie wyraajcych plany i zamierzenia w formie oglnej. 76 Postawa wobec rodowiska rodzinnego Czwarta grupa (IV) wynikw w tab. 23 dotyczy postawy badanych wobec rodowiska rodzinnego. Rozpito wskanikw w tym przypadku wynosi od - 5 do +5. Dla okrelenia postawy badanych wobec rodowiska rodzinnego wskaniki

podzielono na 3 grupy w sposb nastpujcy: Wskaniki: od - 5 do - 3 od -2 do +2 od + 3 do + 5 Wskaniki pierwszej grupy, ktre powstay wycznie z ocen ujemnych, wzgldnie ze zdecydowanej ich przewagi na ocenami dodatnimi, wskazuj na postaw negatywn wobec rodowiska rodzinnego. Przeciwn grup stanowi wskaniki od +3 do+5, ktre tworz wycznie oceny pozytywne. Wskazuj one z kolei na postaw pozytywn. Wskaniki od-2 do +2 s mieszanin ocen dodatnich i ujemnych. Z tego powodu nie mona na ich podstawie jednoznacznie wnioskowa o postawie badanych wobec rodziny. Postaw badanych, ktrzy osignli wskaniki mieszczce si w tej grupie, okrelamy jako nieokrelon lu'b nie sprecyzowan. Postawa wobec widzcych Nastpna grupa (V) wynikw w tab. 23 wskazuje na postaw badanych wobec widzcych. Rozpito wskanikw okrelajcych t postaw wynosi od -4 do +4. Dla okrelenia postawy badanych wobec widzcych wszystkie otrzymane wskaniki podzielono na 3 nastpujce grupy: Wskaniki: od - 4 do - 3 od - 2 do + 2 od + 3 do + 4 Wskaniki od -4 do -3, ktre powstay wycznie z ocen ujemnych, wskazuj na postaw negatywn. Przeciwn grup stanowi wskaniki od +3 do + 4, ktre z kolei powstay wycznie z ocen dodatnich i wskazuj na postaw pozytywn. Grupa wskanikw od -2 do +2 jest mieszanin ocen dodatnich i ujemnych. Z tego powodu nie mona na ich podstawie jednoznacznie wniosko-* wa o postawie badanych wobec widzcych. Analogicznie jak przy postawie wobec rodziny wskaniki te wiadcz o postawie nieokrelonej. Czynniki wpywajce na proces rehabilitacji psychicznej Ostatnia grupa wynikw w tab. 23 wykazuje rodzaje czynnikw, ktre wpywaj na proces rehabilitacji psychicznej. W badaniach ociemniali wskazywali na nastpujce tego rodzaju czynniki: 1. Trudnoci w nauce brajla 2. Trudnoci w maszynopisaniu 3. Trudnoci w samodzielnym poruszaniu si 4. Niezaspokojone potrzeby materialne 5. Konflikty rodzinne 6. Dodatkowe kalectwo 7. Dodatkowe schorzenie 8. Samotno - B - M - P - PM - R - K - Ch 77 J Samotno moe stanowi w rehabilitacji psychicznej czynnik dodatni (+S) i czynnik ujemny ( - S). USTALENIE DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ l WSKAZA DO PSYCHOTERAPII Ostateczne ustalenie diagnozy psychologicznej dla potrzeb rehabilitacji psychicznej ociemniaych opieralimy nie tylko na tecie zda

niedokoczonych, lecz take na wywiadzie psychologicznym. Wyniki uzyskane za pomoc TZNO pozwalaj wprawdzie ustali wiele faktw i oceni niektre aspekty osobowoci ociemniaych, lecz w niektrych przypadkach pozostawiaj pewne sprawy nie wyjanione dla psychologa. Z tego powodu dodatkowo stosowalimy wywiad psychologiczny, ktry zakada moliwo szerszego prowadzenia dialogu midzy badanym a psychologiem i wyjanienia wtpliwoci. Zadaniem wywiadu w naszych badaniach byo zebranie materiau, ktry pozwoliby na potwierdzenie wynikw i ocen uzyskanych z TZNO. Wywiad jest jedn z metod powszechnie stosowan w psychologii klinicznej i znajduje due zastosowanie w badaniu osb dotknitych lepot. Do przeprowadzenia wywiadu przystpowano z odpowiednio przygotowanym zestawem pyta, ktre dotyczyy akceptacji lepoty, postawy wobec rehabilitacji, postawy wobec siebie jako inwalidy, postawy wobec rodowiska rodzinnego i postawy wobec widzcych. Wrd pyta byy rwnie takie, ktre dotyczyy czynnikw hamujcych i utrudniajcych proces rehabilitacji psychicznej. Przykadowo podajemy kilka tego rodzaju pyta: 1. Czy czsto pan (pani) myli o utracie wzroku? 2. Jakie sytuacje pana najbardziej denerwuj? 3. Czy pogodzi si pan z tym, e nie bdzie pan ju widzia? 4. Czy czasami wstydzi si pan swego kalectwa i w jakich okolicznociach? 5. Jakie ma pan plany yciowe na przyszo? 6. Co robi pan w domu po utracie wzroku? 7. Czy utrzymywa pan kontakty z dawnymi przyjacimi i kolegami? 8. Jak pan czuje si wrd widzcych? 9. Co sprawia panu najwicej trudnoci? Przytoczone przykady suyy jedynie jako punkt wyjciowy, gdy w trakcie samego wywiadu nasuwa si szereg pyta nie zaplanowanych. Wywiad rozpoczynano od pyta oglnych, dotyczcych spraw personalnych, na ktre badani odpowiadali bez specjalnych trudnoci. Wprawdzie wiadomoci uzyskane z odpowiedzi na te pytania byy znane badajcemu z dokumentacji, to jednak chodzio o stopniowe wprowadzenie badanego w zasadnicz problematyk. Od spraw personalnych przechodzono do nastpnej grupy pyta zwzanych z utra-r t wzroku i jej okolicznociami. W kocu poruszono problemy wynikajce z planu 'bada. Kolejno rozwaania poszczeglnych zagadnie bya dowolna. Czsto wypowiedzi badanego dotyczyy rwnoczenie kilku zagadnie. Materia zebrany w drodze wywiadu podlega analizie i ocenie na zasadach podobnych do tych, ktre stosowano przy tecie zda niedokoczonych. Analiza materiau miaa przede wszystkim charakter jakociowy, z pooeniem nacisku na tre samych wypowiedzi. Z tego powodu nie stosowano tutaj sze-rokieji skali ocen ilociowych. Na podstawie wynikw uzyskanych z wywiadu psychologicznego dokonano w kilku przypadkach korekty pierwotnie ustalonych postaw badanych. Korekta ta miaa miejsce w zakresie: - akceptacji lepoty - u 2 badanych - postawy wobec rehabilitacji - u 5 badanych 78 - postawy wobec - postawy wobec - postawy wobec Wyniki uzyskane siebie - u 7 badanych rodowiska rodzinnego - u 8 badanych widzcych - u 8 badanych w drodze wywiadu psychologicznego miay znaczenie

prze- de wszystkim przy badaniu tych postaw, ktrych nie dao si w kadym przypadku jednoznacznie okreli na podstawie wynikw TZNO. Dotyczyo to postaw wobec siebie, wobec rodziny i wobec widzcych. Opierajc si bowiem na danych z wywiadu mona byo pewne fakty wyjani i ustali zdecydowanie okrelon postaw badanych. Na podkrelenie zasuguje take fakt, e wprowadzona korekta ocen na podstawie wynikw z wywiadu nie powodowaa skrajnych zmian, tzn. przesuni badanych np. z grupy o postawie pozytywnej do grupy z postaw negatywn i odwrotnie. W naszej praktyce w Zakadzie Rehabilitacji Podstawowej dla Niewidomych ostateczn diagnoz psychologiczn ustalono na podstawie wynikw skorygowanych. Wpisywano j w nastpujcy arkusz, ktry stanowi cz skadow oglnej dokumentacji z bada psychologicznych: Badania osobowoci 1. Stopie akceptacji lepoty .............................................................. .......................................... 2. Postawa wobec rehabilitacji ....................................................... ........................................... 3. Postawa wobec siebie ............................................................... ............................................................. 4. Postawa wobec rodziny ............................................................. ........................................................ 5. Postawa wobec widzcych .......................................................... ................................................ 6. Czynniki hamujce proces rehabilitacji psychicznej .................. 7. Wskazania odnoniedo procesu rehabilitacji psychicznej Uwagi: W rubrykach od l do 6 wpisywano ocen akceptacji lepoty i postaw oraz podawano rodzaj czynnikw wedug terminologii omwionej w poprzednich rozdziaach. Natomiast w ostatniej rubryce wskazywano na zagadnienia, na ktre naley w szczeglny sposb zwrci uwag w trakcie rehabilitacji psychicznej oraz na rodzaj psychoterapii, jaki w konkretnym przypadku naley zastosowa. W kocu wpisywano uwagi dotyczce koniecznoci bada specjalistycznych - neurologicznych i psychiatrycznych, jeli zachodzia tego rodzaju potrzeba. SPOSOBY PRZEPROWADZANIA REHABILITACJI PSYCHICZNEJ Wedug A. Hulka: "Jednym z celw rehabilitacji jest adaptacja psychiczna inwalidy do nowych sytuacji i nowych warunkw zaistniaych na skutek kalectwa lub choroiby" (22). W przypadku ociemniaych bdzie to adaptacja psychiczna do nowych sytuacji i warunkw zaistniaych na skutek lepoty. Jak ju zazna79 czylimy, utrata wzroku powoduje powane skutki psychiczne w postaci dezintegracji osobowoci, w wyniku czego nastpuje utrata przystosowania czo-i wieka do aktualnych sytuacji i warunkw yciowych. Z tego powodu zadaniem rehabilitacji psychicznej jest integracja osobowoci, zwaszcza poprzez modyfikacj poj i pogldw ociemniaych, dotyczcych wasnej osoby i wasnego otoczenia, a take

poprzez modyfikacj ich postpowania i zachowania uwzgldniajc specyfik kalectwa. "Zasada integracji - pisze B.A. Wrght - poprzez modyfikacj dawnych i nowych poj odnosi si, jak zostao ustalone w psychologii, nie tylko do poj o sobie, ale do wszelkiego rodzaju percepcji, przekona a nawet zachowania" (64). Wychodzc z tej zasady, w procesie rehabilitacji psychicznej naszych ociemniaych zwracalimy uwag przede wszystkim na uksztatowanie waciwej postawy wobec sieibie jako inwalidy. Jest to warunkiem wyznaczenia i ustalenia sobie konkretnych i realnych planw yciowych na przyszo, bez ktrych trudno mwi o skutecznej pracy rehabilitacyjnej. Poza tym dylimy do aktywizacji ociemniaych, aby wyznaczone i przyjte zadania mogli skutecznie i z poytkiem dla siebie wypenia. Te dwa zagadnienia wysuwalimy w naszej pracy psychoterapeutycznej na pierwszy plan. Wizja bowiem realnej przyszoci, w ktrej ociemniali "widzieli siebie" jako uytecznych i wartociowych ludzi, stopniowo wygaszaa silne przeycia zwizane z utrat wzroku i powodowaa powolne narastanie akceptacji kalectwa i jego skutkw. Modyfikacja poj i pogldw oraz postpowania i zachowania si wobec otoczenia - to przede wszystkim sprawa ksztatowania waciwych postaw wobec rodowiska rodzinnego oraz rodowiska ludzi widzcych. Chodzi tutaj gwnie o przeamanie pewnych barier i zahamowa kontaktw spoecznych, ktre niesie ze sob lepota. Aby proces rehabilitacji przebiega waciwie i skutecznie, trzeba dobrze pozna i usun podstawowe czynniki, ktre mog go hamowa. Z naszego dowiadczenia wynika, e najwaniejszym tego rodzaju czynnikiem, jest niejasne przedstawienie ociemniaemu 'diagnozy dotyczcej stanu jego wzroku. Lekarze okulici niejednokrotnie daj pacjentowi pewne nike nadzieje na odzyskanie czy uratowanie wzroku w przypadkach, w ktrych nieodwracalno lepoty, z lekarskiego punktu widzenia jest faktem bezprzecznym. Wytwarza to u ociemniaego negatywn postaw wobec rehabiitacji, a take zachca do szukania pomocy u rnych lekarzy czy nawet znachorw. Nie dotyczy to oczywicie przypadkw, gdzie istniej rzeczywiste podstawy, e w przyszoci bdzie mona w wyniku odpowiednich zabiegw poprawi stan wzroku. Ujawnienie ociemniaemu faktycznej diagnozy jest warunkiem podjcia przez psychologa (psy-choterapeut) jakiejkolwiek pracy zmierzajcej w kiernku przystosowania si do sytuacji, jaka zaistniaa w zwizku z lepot. Nastpn spraw majc duy wpyw na przebieg i wyniki rehabilitacji psychicznej jest usunicie czynnikw hamujcych, na ktre zwracali uwag ociemniali w czasie bada diagnostycznych. S to trudnoci w opanowaniu rnych umiejtnoci potrzebnych czowiekowi pozbawionemu wzroku, niezaspokojone potrzeby materialne, konflikty rodzinne, dodatkowe schorzenia i kalectwa. Niektre z tych czynnikw mona usun lub zmiejszy ich nasilenie. Zaley to czsto, od aktywnoci samego ociemniaego, a tafce innych osb czy instytucji, ktre maj za 'zadanie niesienie pomocy inwalidom. W tym ostatnim przypadku mamy na uwadze zaspokajanie potrzeb materialnych, ktre w powanym stopniu wpywaj na psychiczn adaptacj. Zjawisko to bardzo wyranie tumaczy teoria A. H. Masowa, dotyczca hierarchii zaspokajania potrzeb. Trudno bowiem zachca ociemniaego do zdobywania nowych wiadomoci, do aktywnego 80

ycia -kulturalnego i spoecznego, skoro nie bdzie mia on z czego y i gdzie mieszka. Jeli chodzi o dodatkowe schorzenia i kalectwa - to ociemniali o zoonym inwalidztwie trudniej adaptuj si psychicznie do nowych warunkw ni osoby, ktre dotknite s wycznie lepot. W przypadku przewlekych i nieuleczalnych schorze due znaczenie ma skuteczne leczenie somatyczne, ktre nie pozostaje toez wpywu na stan psychiczny. Tego rodzaju skutki daje czsto leczenie szpitalne lub sanatoryjne, ktre powinno poprzedza okres intensywnej rehabilitacji, majcej na celu przygotowanie ociemniaego do ycia i pracy. Trudniej przedstawia si sprawa z 'dodatkowymi kalectwami o charakterze ustabilizowanym (amputacje koczyn lub czci koczyn), ktre powoduj dalsze ograniczenia czowieka dotknitego lepot. Zmniejszenie rozmiarw tego kalectwa moe jedynie spowodowa zastosowanie protez, co ma rwnie swj aspekt psychologiczny. Poza tym rehabilitacja musi by prowadzpna z uwzgldnieniem obu kalectw. Bardzo wielu ociemniaych wskazywao w czasie bada diagnostycznych na niewaciw postaw czonkw rodziny i konflikty rodzinne jako czynniki utrudniajce proces rehabilitacji psychicznej. Polepszenie sytuacji w tym zakresie moe przynie jedynie rehabilitacja rodowiska, tzn. przygotowanie czonkw rodziny, a take innych osb do wspycia i wsppracy z czowiekiem pozbawionym wzroku. Powany wpyw na psychik ociemniaego ma bowiem poczucie, e znajduje on zrozumienie i opiek u swoich bliskich. W naszej praktyce w Zakadzie stosowalimy w rehabilitacji psychicznej nastpujce metody psychoterapii: psychoterapi indywidualn i grupow, prowadzon przez psychologa, oraz psychoterapeutyczne oddziaywanie samych ociemniaych na siebie i innych czonkw personelu rehabilitacyjnego podczas zaj prowadzonych w ramach rehabilitacji. PSYCHOTERAPIA INDYWIDUALNA Jak wykazay ostateczne wyniki bada, nie wszyscy ociemniali potrzebowali osobistego i okresowego kontaktu z psychologiem celem wsplnego rozwizania problemw psychologicznych. Z grupy 90 badanych psychoterapi indywidualn zastosowano tylko w stosunku do 54 osb. S to ociemniali, ktrzy charakteryzowali si brakiem akceptacji i akceptacj zapocztkowan (cznie 33 badanych) oraz z pozostaych ci wszyscy, ktrzy wykazali zdecydowany brak aktywnoci - postaw biern wobec rehabilitacji i niewaciw postaw wobec siebie jako inwalidw (cznie 21 osb). Psychoterapi indywidualn rozpoczynalimy na og podczas bada, zwaszcza gdy by stosowany wywiad psychologiczny. Wwczas wsplne analizowanie rnych stanw psychicznych 'byo waciwie zapocztkowaniem psychoterapeutycznego oddziaywania poprzez skierowanie uwagi badanego na te problemy kitre wymagaj uwiadomienia, przemylenia i ustosunkowania si. Dalsze prowadzenie psychoterapii oparte ju byo na ustalonej diagnozie psychologicznej i wynikajcych z niej wskaza odnonie do procesu rehabilitacji psychicznej. W zalenoci od diagnozy i wskaza na posiedzeniach psychoterapeutycznych poruszono te problemy, ktre zostay ujawnione w czasie bada. Z nowo ociemniaymi, ktrzy zazwyczaj charakteryzowali si cakowitym brakiem akceptacji lepoty, biern postaw wobec rehabilitacji oraz niewaciw postaw wobec siebie, proces rehabilitacji psychicznej rozpoczynano od wyjanienia moliwoci yciowych i rehabilitacyjnych ludzi pozbawionych wzroku. Wskazywano na

zachowane umiejtnoci i sprawnoci oraz przedstawiano te 6 Rehabilitacja psychiczna ociemniaych Q1 wartoci, ktre w drodze rehabilitacji mona zdoby i odzyska. Jako materia pomocniczy suy psychologowi zestaw moliwoci przedstawiony w rozdziale III na stronie 31. Ten etap oddziaywania psychoterapeuty by etapem modyfikacji poj, przekona i pogldw ociemniaych na samych siebie i ich sytuacj yciow; by etapem walki z dezorientacj i pomniejszeniem wasnych wartoci, ktre to cechy dominoway u wikszoci osb rehabilitowanych. W tym pocztkowym okresie psychoterapia indywidualna bya pewnego rodzaju uczeniem ociemniaych, przekazywaniem im pewnego zasobu wiadomoci o nich samych, a take podsuwaniem i zwracaniem uwagi na pewne fakty, ktre pozwalay im waciwie na siebie spojrze i w kocu waciwie siebie oceni. Jest rzecz zrozumia, e prowadzone przez psychologa rozmowy z ociemniaymi odbyway si na realnej paszczynie, tzn. uwzgldniay indywidualne moliwoci i warunki kadego z nich. Roztaczanie przed czowiekiem pozbawionym zdolnoci widzenia nierealnych perspektyw przynosi w konsekwencji powane skutki w postaci rozczarowania i cakowitego zniechcenia do ycia. Etap modyfikacji poj, przekona i pogldw na samego siebie koczy si zazwyczaj wyranym nakreleniem przez ociemniaych planw i zada na najblisz przyszo w zakresie rehabilitacji, a. stopniowo na dalsz - w zakresie planw yciowych i zawodowych. I tu dochodzimy do drugiej paszczyzny oddziaywania na ociemniaych, a mianowicie do ksztatowania ich postpowania i zachowania, uwzgldniajcego specyfik kalectwa. Problem modyfikacji postpowania i zachowania w przypadku naszych ociemniaych sprowadza si w gwnej mierze do ich aktywizacji - do aktywnego realizowania nakrelonych planw zada. O ile wikszo ociemniaych atwo mona byo przekona o susznoci naszych pogldw na temat moliwoci yciowych i rehabilitacyjnych, o tyle droga do aktywizacji ich postpowania bya duo trudniejsza. Realizacja nakrelonych planw i zada wymagaa bowiem pewnego wysiku, pokonywania trudnoci wynikajcych z braku wzroku, a take przeamywania pewnych nawykw, ktre zdyy si zakorzeni. W pierwszym etapie ociemniali raczej w sposb bierny przyjmowali wskazania czy uwagi psychoterapeuty, teraz musieli przechodzi do czynu, wykazywa co potrafi. Pomoc i oddziaywanie psychologa na tym etapie polegay na ustaleniu zada dla ociemniaego na najblisze dni - ustaleniu zaj, ktre wypeniayby cay dzie. Mona to nazwa "planem walki z bezczynnoci", ktra na og prowadzi do dugotrwaych i destrukcyjnych rozmyla. Bardzo wanym momentem w tym okresie jest wytworzenie u ociemniaych odpowiedniej motywacji. Motywy mobilizuj do pracy nad sob, aktywizuj czowieka nieraz do takiego stopnia, e zdolny jest pokonywa najwiksze przeszkody. Z tego powodu staralimy si wywoa u ociemniaych silne pragnienie i potrzeb uytecznego ycia osobistego, spoecznego i zawodowego, tak jak to miao miejsce przed utrat wzroku. Tego rodzaju motywy mobilizoway ociemniaych do pracy rehabilitacyjnej przynoszcej im w efekcie samodzielno i niezaleno yciow. Wyranie przedstawiono ociemniaym, e jedynie ich aktywny udzia w procesie rehabilitacji moe zapewni im pozytywne wyniki w przystosowaniu si do ycia i pracy bez wzroku. Nad wytworzeniem waciwej motywacji psycholog zacz ju pracowa w pierwszym okresie, kiedy stara si modyfikowa pojcia i pogldy

ociemniaych na samych siebie. Prowadzenie rehabilitacji psychicznej metod psychoterapii indywidualnej, zwaszcza na odcinku aktywizacji ociemniaych, byo czone z rnymi zajciami prowadzonymi w ramach rehabilitacji podstawowej. Polegao to na tym, e instruktorzy prowadzcy przygotowanie zawodowe, terapi zajciow i na82 uk samodzielnego poruszania si otrzymywali wskazania, aby w czasie swoich zaj w szczeglny sposb zwracali uwag na aktywny udzia ociemniaych w tych zajciach. Tego rodzaju pomoc pozostaych czonkw zespou rehabilitacyjnego bya psychologowi bardzo potrzebna z uwagi na to, e mieli oni kontakt i wpyw na ociemniaych przez wiksz cz dnia. Rozmowy psychologa z 'ociemniaymi stanowiy bowiem tylko fragment caego procesu psychicznej adaptacji do kalectwa, ktry odbywa si w czasie pobytu w Zakadzie poprzez konkretne zajcia i sytuacje. Dalsze zadania psychologa w ramach indywidualnego oddziaywania - to sprawdzenie, jak wyznaczone zadania zostay przez ociemniaych zrealizowane oraz analiza przyczyn niepowodze, jeli takie miay miejsce. Niestety, tych niepowodze w rehabilitacji ociemniali mieli stosunkowo duo. W wielu przypadkach pomimo wielkiego zapau i dobrych chci oraz intensywnej pracy wyniki w rehabilitacji byy nike. To stanowio przyczyn okresowych zniechce i zaama. Na,og ociemniali spodziewali si, e wyniki ich wysikw bd natychmiastowe i bardzo widoczne. Z tego powodu ksztatujc postaw ociemniaych wobec rehabilitacji nastawialimy ich na dugotrwa prac, na to, e efekty tej pracy zjawiaj si pniej, ni tego si spodziewaj. Z drugiej strony zwracalimy uwag na to, aby wyznaczone zadania nie przekraczay ich moliwoci. Przeciwnie - staralimy si o to, aby ociemniali jak najszybciej odczuwali wyniki swej pracy. Dlatego jak najdokadniej przestrzegalimy zasady stopniowania trudnoci. Przyczyn zniechcenia i rezygnacji u niektrych ociemniaych bywa take fakt, e inni atwiej i szybciej robi postpy. Jest to zjawisko zupenie naturalne, zwaywszy na indywidualne rnice, jakie istniej midzy ociemniaymi. W takiej sytuacji psycholog wykorzysta postpy jednych ociemniaych dla dobra drugich, dla mobilizacji mniej aktywnych i mniej odpornych. - Zdarzay si take inne przyczyny zniechce i rezygnacji z pracy nad sob, jak konflikty z personelem, konflikty w samej grupie ociemniaych, ktre w kadym rodowisku s nieuniknione. Tu z kolei psycholog musia wyjania lub usuwa przyczyny nieporozumie. Pomylne wyniki na odcinku ksztatowania waciwej postawy wobec siebie jako inwalidy oraz aktywnej postawy wobec rehabilitacji powodoway stopniowe narastanie akceptacji kalectwa oraz redukoway negatywne reakcje zwizane ze lepot. Zaangaowanie w proces wasnej rehabilitacji odsuwao bowiem myli ociemniaych od lepoty i jej skutkw. W niektrych przypadkach poruszono take bezporednio spraw akceptacji kalectwa. Miao to miejsce wwczas, gdy u ociemniaego wyranie wystpowao poczucie winy za utrat wzroku lub gdy ociemniay obcia innych win za swoje kalectwo. Wsplne omwienie tej sprawy i moliwo "wyalenia si" przed 'kim dziaao pozytywnie na psychik ociemniaego. Tego rodzaju rozmowy miay 'bowiem charakter psychokatartyczny (wyzwalajcy). Z tego powodu niejednokrotnie

zachcano rehabilitowanego, aby ali si tak dugo, a nie wypowie wszystkiego, co go gnbi i boli. Po takiej rozmowie ociemniay na og czu si lepiej, poprawiao si jego samopoczucie, a take zmniejszao si jego napicie nerwowe i emocjonalne. W tym miejscu trzeba wspomnie o pewnym profilaktycznym dziaaniu psychologa i caego personelu zakadowego. Polegao ono na niestwarzaniu ociemniaym sytuacji, ktre nasuwayby im myl o kalectwie, na niewyznaczaniu im zada, ktrych realizacja na skutek braku wzroku stwarza specjalne trudnoci oraz udzielaniu im pomocy w takiej formie, w ktrej nie odczuwaliby swego uzalenienia i braku samodzielnoci. 83 uk samodzielnego poruszania si otrzymywali wskazania, aby w czasie swoich zaj w szczeglny sposb zwracali uwag na aktywny udzia ociemniaych w tych zajciach. Tego rodzaju pomoc pozostaych czonkw zespou rehabilitacyjnego bya psychologowi bardzo potrzebna z uwagi na to, e mieli oni kontakt i wpyw na ociemniaych przez wiksz cz dnia. Rozmowy psychologa z 'ociemniaymi stanowiy bowiem tylko fragment caego procesu psychicznej adaptacji do kalectwa, ktry odbywa si w czasie pobytu w Zakadzie poprzez konkretne zajcia i sytuacje. Dalsze zadania psychologa w ramach indywidualnego oddziaywania - to sprawdzenie, jak wyznaczone zadania zostay przez ociemniaych zrealizowane oraz analiza przyczyn niepowodze, jeli takie miay miejsce. Niestety, tych niepowodze w rehabilitacji ociemniali mieli stosunkowo duo. W wielu przypadkach pomimo wielkiego zapau i dobrych chci oraz intensywnej pracy wyniki w rehabilitacji byy nike. To stanowio przyczyn okresowych zniechce i zaama. Na,og ociemniali spodziewali si, e wyniki ich wysikw bd natychmiastowe i bardzo widoczne. Z tego powodu ksztatujc postaw ociemniaych wobec rehabilitacji nastawialimy ich na dugotrwa prac, na to, e efekty tej pracy zjawiaj si pniej, ni tego si spodziewaj. Z drugiej strony zwracalimy uwag na to, aby wyznaczone zadania nie przekraczay ich moli^ woc. Przeciwnie - staralimy si o to, aby ociemniali jak najszybciej odczuwali wyniki swej pracy. Dlatego jak najdokadniej przestrzegalimy zasady stopniowania trudnoci. Przyczyn zniechcenia i rezygnacji u niektrych ociemniaych 'bywa take fakt, e inni atwiej i szybciej robi postpy. Jest to zjawisko zupenie naturalne, zwaywszy na indywidualne rnice, jakie istniej midzy ociemniaymi. W takiej sytuacji psycholog wykorzysta postpy jednych ociemniaych dla dobra drugich, dla mobilizacji mniej aktywnych i mniej odpornych. Zdarzay si take inne przyczyny zniechce i rezygnacji z pracy nad sob, jak konflikty z personelem, konflikty w samej grupie ociemniaych, ktre w kadym rodowisku s nieuniknione. Tu z kolei psycholog musia wyjania lub usuwa przyczyny nieporozumie. Pomylne wyniki na odcinku ksztatowania waciwej postawy wobec siebie jako inwalidy oraz aktywnej postawy wobec rehabilitacji powodoway stopniowe narastanie akceptacji kalectwa oraz redukoway negatywne reakcje zwizane ze lepot. Zaangaowanie w proces wasnej rehabilitacji odsuwao bowiem myli ociemniaych od lepoty i jej skutkw. W niektrych przypadkach poruszono take bezporednio spraw akceptacji kalectwa. Miao to miejsce wwczas, gdy u ociemniaego wyranie

wystpowao poczucie winy za utrat wzroku lub gdy ociemniay obcia innych win za swoje kalectwo. Wsplne omwienie tej sprawy i moliwo "wyalenia si" przed kim dziaao pozytywnie na psychik ociemniaego. Tego rodzaju rozmowy miay bowiem charakter psychokatartyczny (wyzwalajcy). Z tego powodu niejednokrotnie zachcano rehabilitowanego, aby ali si tak dugo, a nie wypowie wszystkiego, co go gnbi i boli. Po takiej rozmowie ociemniay na og czu si lepiej, poprawiao si jego samopoczucie, a take zmniejszao si jego napicie nerwowe i emocjonalne. W tym miejscu trzeba wspomnie o pewnym profilaktycznym dziaaniu psychologa i caego personelu zakadowego. Polegao ono na niestwarzaniu ociemniaym sytuacji, ktre nasuwayby im myl o kalectwie, na niewyznaczaniu im zada, ktrych realizacja na skutek braku wzroku stwarza specjalne trudnoci oraz udzielaniu im pomocy w takiej formie, w 'ktrej nie odczuwaliby swego uzalenienia i braku samodzielnoci. 6< 83 W zasadzie poprzez psychoterapi indywidualn staralimy si oddziaywa w gwnej mierze w kierunku ksztatowania waciwej postawy wobec siebie 1 wobec rehabilitacji oraz zaakceptowania kalectwa. Jeeli chodzi o postaw wobec rodziny i widzcych - to zagadnienia te poruszalimy na posiedzeniach psychoterapii grupowej. Zdarzay si jednak poszczeglne przypadki, e sprawy te stanowiy take przedmiot wsplnych rozwaa w czasie indywidualnych spotka. Biorc pod uwag sposb reagowania na pomoc psychologa, udzielan w ramach psychoterapii indywidualnej, naszych rehabilitowanych podzieli moemy na 3 grupy. Pierwsza grupa to ociemniali, ktrych mona okreli jako typy reagujce pozytywnie. atwo si z nimi wsppracowao, wiadomoci i wyjanienia przyjmowali bez specjalnych zastrzee, a take dostosowali si do wskaza i rad psychoterapeuty. Czsto sami szukali kontaktu z psychologiem, aby omwi nurtujce ich problemy. Z uwagi na to, e byli oni nastawieni na bierne przyjmowanie wskaza i wyjanie psychologa, w wikszoci przypadkw psychoterapia prowadzona bya na poziomie poradnictwa. Grupa ta skadaa si na og z dawno ociemniaych, ktrych od utraty wzroku 'dzieli 'akres duszy ni 2 lata. A oto przykad typowej rozmowy psychoterapeuty z tego rodzaju ociemniaym: Psychoterapeuta (P): W czasie naszego ostatniego spotkania (dotyczcego bada diagnostycznych) mwi mi Pan o swoim dotychczasowym yciu w swojej wiosce, o tym, e siedzia Pan caymi dniami w domu, w zasadzie nic nie robic. Mwi Pan, e mao Pan mia kontaktw z ludmi, e nikt Pana nie odwiedza ani te Pan specjalnie do nikogo nie chodzi. Wszyscy uwaali Pana po utracie wzroku za niezdolnego do pracy, do ycia towarzyskiego, do udziau w rnych imprezach organizowanych w wiosce, w ktrej Pan mieszka. A co Pan uwaa - mieli oni racj, odnoszc si w ten sposb do Pana? Ociemniay (O): Nie, nie mieli. P. Dlaczego? O. Bo jest inaczej. P. Niech Pan powie - dlaczego jest inaczej?

Na og w pocztkowym okresie rehabilitacji ociemniali nie potrafi odpowiedzie na to pytanie w sposb zadowalajcy, tzn. nie potrafi okreli swoich moliwoci yciowych i zawodowych. Z tego powodu staralimy si im spraw t wyjani i uksztatowa waciwy pogld i ocen samych siebie. P. Prosz Pana, czowiek niewidomy jest tak samo czowiekiem jak kady inny. Utrata wzroku nie umniejsza w niczym wartoci czowieka jako czowieka. Mamy wrd niewidomych wielu wybitnych ludzi, ktrzy dziki pracy nad sob doszli do wielkich osigni. Prosz sobie zapamita, e ociemniay wprawdzie straci jeden z bardzo wanych zmysw, lecz zachowa szereg sprawnoci i umiejtnoci, za pomoc ktrych moe odbudowa swoje ycie zarwno osobiste, jak te zawodowe. Ma take moliwoci uczenia si, zdobywania nowej wiedzy, rozwijania swojej osobowoci... (w dalszym cigu przedstawiono moliwoci ociemniaych omwione na str. 31. O. Ja chc, prosz Pana, uczy si i pracowa, mam zamiar wszystko robi, co Panowie bd mi kaza, ale nie wiem, czy podoam. Wszystko na razie idzie mi le. Z brajlem w ogle nie mog da sobie rady, na warsztatach Pan ,,od metalu" jest bardzo wymagajcy, a ja przecie takich rzeczy dawno nie robiem. P. Nie od razu Krakw zbudowano. Przecie dopiero Pan przyjecha do Zakadu. Przyjecha Pan po to, aby si uczy. Gdyby Pan od razu wszystko umia, gdyby Panu od razu wszystko dobrze szo, to po co miaby Pan siedzie tutaj w Zakadzie. 84 O. Ale wydaje mi si, e brajla to ja nigdy si nie naucz. P. Prosz Pana, prosz sobie zapamita, e czowiek ociemniay na skutek braku jednego z podstawowych zmysw ma pewne trudnoci w nauce, trudnoci w zdobywaniu nowych umiejtnoci. Dotyczy to te nauki brajla. Trudnoci wystpuj na og w pocztkowym okresie nauki, potem jest ju lepiej. Musi si Pan dobrze skupi i stara si odrni te mae punkty i cae zespoy punktw. Brajl otwiera Panu "okno na wiat". Bdzie mg Pan czyta ksiki brajlowskie, ktrych w Polsce mamy bardzo duo; bdzie mg Pan pisa, co dla niewidomego jest bardzo wan spraw. Z trudnociami trzeba si liczy, ale nauczyciel Panu pomoe i na pewno bdzie dobrze. O. Ja bd si stara, tylko Panowie, musz mi pomc, bo czasem nie wiem co robi. Czasami myl, e ze mnie tak czy tak nic nie bdzie. Tyle lat czowiek siedzia w domu i jest ju starszy, to trudno mu si uczy. P. Z tego powodu bdzie musia Pan te zalegoci odrabia. Nie wolno zaamywa si Panu pierwszymi trudnociami i od razu rezygnowa z pracy. Jak Pan bdzie mia trudnoci, to niech Pan o nich porozmawia z nauczycielem czy instruktorem, a oni na pewno Panu pomog. Poza tym trzeba samemu duo wiczy w czasie przeznaczonym na odrabianie lekcji. O. Ja tak Panu al si, bo chc wypa najlepiej na kursie; nie chc by ostatnim. P. Na zakoczenie naszej dzisiejszej rozmowy chciabym, abymy wyznaczyli sobie pewne zadania, a wic: przez najblisze dni bdzie Pan stara si dobrze pracowa na wszystkich zajciach: nie bdzie Pan zraa si maymi trudnociami, lecz bdzie czyni Pan wszystko, aby je pokonywa. To na pewno da Panu zadowolenie. Poza tym bdzie Pan stara si cay dzie co robi. Oczywicie naley si Panu odpoczynek; ale niezbyt dugi, aby Pan nie wraca do bezczynnego trybu ycia, jak to

byo w domu. Czsto rozmowy w tej formie powtarzano w nastpnych spotkaniach. Trudnoci w wykonywaniu zaj rehabilitacyjnych byy bardzo czstym tematem wsplnych rozwaa. Stanowiy one bowiem powane czynniki hamujce proces psychicznej rehabilitacji. Nastpne spotkania rozpoczynano zazwyczaj od omwienia wykonania podjtych zobowiza realizacji wyznaczonych zada. Przeciwn grup stanowiy typy reagujce negatywne, z ktrymi trudno byo nawiza kontakt. Czynione przez psychologa prby wsplnej rozmowy byy cakowicie odrzucane, a wszelkiego rodzaju wyjanienia i rady natychmiast kwestionowane i negowane. Z tego rodzaju reakcjami spotykalimy si gwnie u nowo ociemniaych znajdujcych si jeszcze w okresie szoku psychicznego po nagej utracie wzroku. Faktycznie sytuacja psychologa nieraz bywaa bardzo trudna, bo c mg on ofiarowa ociemniaym w zamian za wzrok. Przedstawianie moliwoci aktywnego i poytecznego ycia bez wzroku nie zawsze wywoywao pozytywne rekacje u ociemniaych, zwaszcza gdy miao si do czynienia z modym czowiekiem, przed ktrym dawniej otwieray si perspektywy kariery yciowej. W stosunku do tych ociemniaych w pocztkowym okresie stosowano tzw. psychoterapi podtrzymujc (supportive therapy - 63). Jej zadaniem byo niedopuszczenie do pogorszenia si stanu psychicznego ociemniaego. Z tego powodu rola psychologa sprowadzaa si do dziaania profilaktycznego. Polegao ono na wskazywaniu na nierealno i bezpodstawno ustawicznego rozmylania nad swoj sytuacj i bezczynnego spdzania w samotnoci czasu przeznaczonego na rehabilitacj oraz na zadawaniu pyta skaniajcych do ponownego rozwaenia swego stanowiska i postpowania. Czyniono to wszystko w sposb taktowny i starajc si pozyska zaufanie ociemniaego. Stosowanie psychoterapii podtrzymujcej nie oznaczao rezygnacji z systematycznej wsppracy z ociemniaym na odcinku jego rehabilitacji psychicznej. Traktowano j przejciowo, a okres szoku psychicznego minie i ociemniay bdzie zdolny podj prac nad psychiczn adaptacj. Czstokro nawizanie rozmowy psychoterapeutycznej z tymi ociemniaymi, ktrzy zdecydowanie odrzucali pomoc psychologa, odbywao si w sposb podstpny. Obok wykrywa85 ni ich zainteresowa i tematw, na ktre ewentualnie byliby skonni rozmawia uciekano si nieraz do opowiadania anegdot, co czsto okazywao si skuteczne. Zdarzay si sytuacje, e rozpoczcie psychoterapii z ociemniaymi "trudnymi" odbywao si czasami w warunkach nieoficjalnych, np. na spacerze, w pokoju mieszkalnym, w wietlicy tp. W tych przypadkach zanim przystpiono do cisej i efektywnej wsppracy midzy psychologiem a ociemniaym upyn okres kilku dni. A oto przykad nawizania kontaktu z ociemniaym, 'ktry gboko przeywa swoje kalectwo i caymi godzinami przesiaduje bezczynnie w swoim pokoju pogrony w swoich "czarnych" mylach: P. Dzie dobry Panu. O. Dzie dobry. Pan M.? P. Tak to ja. Przyszedem Pana odwiedzi, bo ostatnio mao Pan si pokazuje. Chodzi Pan tylko na zajcia obowizkowe, a potem zamyka si Pan w swoim pokoju. Ja myl, e to bezczynne przesiadywanie w pokoju nic Panu nie daje. Na pewno Pana bardziej niepokoi i denerwuje.

O. Nikt i nic mi ju nie pomoe. P. Uwaam, e byoby dobrze, aby Pan skoczy ju z tym bezczynnym yciem i zacz co robi. Niech Pan zwrci uwag na swoich kolegw, jak oni wykorzystuj czas pobytu w Zakadzie. Powinien Pan krcej odpoczywa i -pomau wcza si we wszystkie zajcia, jakie organizuje si po poudniu. To dla Pana dobra. O. Dla mnie nie ma ju ratunku. C moe mi Pan da za wzrok. P. Moliwoci rehabilitacyjne s do due. Po to Pan przyjecha do Zakadu, aby nauczy si y i pracowa "po niewidomemu". Nie moe Pan odrzuca naszej pomocy. Przekona si Pan chyba, e wszyscy chc dla Pana jak najlepiej. Trzeba sprbowa i wykorzysta szans, jak daje Panu pobyt w Zakadzie. O. Dzisiaj mnie Pan nie namwi do niczego. f Tego rodzaju prby czyniono do czsto. Nie poprzestawano na jednej lub dwch. A oto inny przykad takiej rozmowy: P. Dzie dobry Panu. O. Dzie dobry. P. Jak si Pan dzisiaj czuje. O. Dobrze. P. A jak byo dzisiaj na warsztatach. O. Te dobrze. P. Syszaem, e na brajlu idzie Panu dobrze. O. Tak, daj sobie rad. P. A dlaczego czsto wychodzi Pan z warsztatw, niby zapali papierosa, a potem Pan ju nie wraca? W ten sposb nie korzysta Pan z tych zaj, ktre s dla Pana naprawd bardzo wane. O. Po co mi to wszystko, czy ze mnie jeszcze co bdzie. P. Po to, aby Pan si przygotowa do ycia i pracy. Musi si Pan zastanowi nad sob, przemyle swoje postpowanie. Nie moe Pan zmarnowa pobytu w Zakadzie i szansy, jak si Panu daje. Musi Pan nauczy si tutaj jak najwicej, aby w yciu by Pan samodzielny i uniezaleniony od innych. O. Zastanowi si, ale wiem, e z tego nic nie wyjdzie. Nastpny przykad rozmowy jest prb wykorzystania okrelonej sytuacji w Zakadzie do wyrwania nowo ociemniaego ze stanu depresji i bezczynnoci, w ktrej pozostaje caymi godzinami. P. Dzie dobry Panu. Pan tutaj w swoim pokoju tak samotnie ley i bezczynnie spdza czas, a Pani X. rozpocza z kolegami bardzo przyjemne zajcia. Bd si uczy gra w szachy, w domino, w mynek. Nie pjdzie Pan? Niech Pan idzie ze mn. 86 O. Znw Pan przyszed mnie pociesza. Mwiem Panu, e dla mnie nie ma ratunku. Ja nie pjd. P. Niedawno koledzy czytali bardzo ciekaw ksik o ociemniaej Amerykance, ktra dosza dziki swej pracy do duych sukcesw i Pan te tam nie by, siedzc samotnie w tym pokoju. O. Syszaem o tej ksice. Koledzy mwili. Ale to bya zupenie inna historia ni ze mn. Ona miaa warunki i fors. P. Ja myl, e Pan musi skoczy z tym bezczynnym spdzaniem czasu, musi Pan co postanowi i wzi si rzetelnie do pracy. O. Pan tak mwi, bo Pan chce mnie pocieszy, a ja naprawd nie mam chci do ni-' czego, nie chce mi si po prostu y. Kiedy psychoterapia indywidualna z tymi ociemniaymi przybraa waciwy charakter, prowadzona bya dalej na innym poziomie ni to miao miejsce

w poprzedniej grupie. Bya to psychoterapia wgldowa (insight therapy 63), polegajca na 'bardziej wnikliwym analizowaniu psychiki ociemniaego. Wsplnie zastanawiano si nad jego pogldami, zapatrywaniami i postawami; analizowano motywy takiego czy innego postpowania w okrelonych warunkach; zajmowano si przyczynami, ktre utrudniaj lub uniemoliwiaj mu radzenie sobie w yciu codziennym. W ten sposb ociemniay uwiadomi sobie pewne zjawiska psychiczne wystpujce w jego sytuacji, co w konsekwencji prowadzio do modyfikacji jego pogldw i zapatrywa na samego siebie, a rwnie do modyfikacji jego postpowania i zachowania w okrelonych sytuacjach yciowych. A oto przykad rozmowy z ociemniaym, ktrej przedmiotem jest analiza alnego stanu psychicznego w zwizku z wystpowaniem pewnych zahamowa w procesie rehabilitacji. P. Jak si Pan czuje? O. Prawd powiedziawszy, to nie najlepiej. P. Ja wanie Pana tak obserwuj od kilku dni i widz, e Pan chodzi smutny i nie ma tego zapau co dawniej. O. Tak, ma Pan racj. Zastanawiam si, czy to wszystko ma swj sens. P. Chyba Pana co gnbi. Sprbujmy to razem rozwiza. Moe to jaka baha rzecz. Niech Pan si zastanowi, co stao si bezporedni przyczyn tego, e Pan ostatnio nie najlepiej si czuje. O. Trudno powiedzie, ale wydaje mi si... P. Jeeli Pan wie, to niech Pan miao mwi - moe co poradzimy. Nie ma w sobie co "dusi", jeeli Pana co gnbi. Jeli czowiek si wypowie, wyali, to wwczas robi si lej. O. Wydaje si, e zaczo si wszystko na spacerze par dni temu. Pani Y., ktra bya z nami, przystana przy oknie wystawowym. Tam syszaem rozmow modego mczyzny z pewn kobiet o prezencie dla swojej narzeczonej. Radzi si jej, jakiego koloru szalik ma dla niej wybra i kupi. Skojarzyo mi si to z moj sytuacj. Ja miaem te nie tak dawno kupi mojej narzeczonej prezent na imieniny. Niestety nie zdyem. Ten tragiczny wypadek pogrzeba wszystko. Prawdopodobnie z tego nic nie bdzie, nie bdzie chciaa wyj za mnie. Chyba Pan to rozumie, jak mona tego nie przeywa. P. Dobrze, e Pan mi to wszystko powiedzia. Pozostanie to oczywicie tylko nasz tajemnic. Tak si nieszczliwe zdarzyo, e zupenie przypadkowa sytuacja, wywoaa u Pana tak przykre przeycia i na par dni wprowadzia w Pana ycie niepokj. O. Jest to niemay niepokj. Odyy we mnie nie tylko przeycia zwizane z utrat wzroku, lecz take z utrat mojej przyszoci i szczcia, jakiego w yciu si spodziewaem. P. W takiej sytuacji musz Panu pewne sprawy szczerze wyjani, bo bdzie chyba dobrze, jak Pan to sobie dobrze uwiadomi. W yciu Pana nieraz wystpi sytuacje, ktre bd Pana denerwowa i niepokoi, ktre bd wywoywa gbokie przeycia 87 i przywodzi myl o utracie wzroku. Bd to sytuacje, w ktrych bdzie Pan si czu pozbawiony tego, co Pan mia, posiadajc penosprawny wzrok, kiedy Pan widzia. W jzyku psychologicznym nazywaj si to sytuacje frustracyjne. Tak sytuacj byo wanie wydarzenie, o ktrym Pan mi mwi. Na pewno bdzie Pan si denerwowa, gdy bdzie mia Pan trudnoci w samodzielnym poruszaniu si lub gdy nie bdzie mg Pan czego zobaczy, co ogldaj ludzie widzcy.

O. Tak, takich sytuacji jest w moim yciu do duo i trudno si nie denerwowa. Ale co robi w takich sytuacjach? P. Nie chciabym Pana tutaj namawia do cakowitej obojtnoci i nieinteresowania si tym wszystkim, czego nie moe Pan zobaczy, bo to bdzie Pana denerwowa. Ale musi Pan w sobie wyrobi pewne opanowanie i zachowywa si spokojnie, pomimo e taka czy inna sytuacja jest dla Pana nieprzyjemna. Musi si Pan nastawi i przyzwyczai, e jpewne rzeczy bd dla Pana mniej dostpne, e bdzie musia Pan zdobywa je z wikszym nakadem si. O. atwo tak mwi, ale trudniej to wykona. P. Nie mog przecie Pana byle jakie trudnoci wyprowadza z rwnowagi. Nie moe Pan sobie pozwoli, aby te nieprzyjemne i denerwujce sytuacje hamoway Pana w pracy, hamoway Pana na drodze do penej rehabilitacji. Im Pan bdzie mia lepsze wyniki w rehabilitacji, im Pan bdzie bardziej samodzielny i niezaleny od innych, tym sytuacji frustracyjnych, tzn. takich, ktre bd Pana denerwowa, bdzie w Pana yciu mniej. Jeszcze inn grup stanowili ociemniali, ktrych mona okreli jako typy obojtne. Charakteryzowali si oni cakowit obojtnoci do wasnej rehabilitacji. W zasadzie przyjmowali oni wskazania i rady psychoterapeuty bez specjalnych oporw, lecz nie stosowali ich w praktyce. W czasie posiedze psychoterapeutycznych wykazywali nawet pewne zainteresowanie wasnymi sprawami, lecz to wszystko zamykao si w sferze projektw i planw. W ich yciu zakadowym obserwowao si natomiast brak jakiejkolwiek aktywnoci w kierunku rehabilitacji. Tego rodzaju typy byy na og trudniejsze ni ociemniali reagujcy negatywnie na pomoc psychoterapeuty z uwagi na cakowity brak zainteresowania swoim przyszym yciem. W tych przypadkach praca nad uaktywnieniem w szczeglny sposb spoczywaa na barkach caego personelu rehabilitacyjnego. Praca psychologa koncentrowaa si gwnie na dostarczaniu tym ociemniaym materiau, ktry pobudziby ich mylowo i wywoa pewne zainteresowanie wasn rehabilitacj. Proces ksztatowania aktywnej postawy u tych ociemniaych by z reguy procesem dugotrwaym i wymaga duego zaangaowania nie tylko ze strony psychologa, lecz take instruktorw prowadzcych rne zajcia, a przede wszystkim wychowawcw i asystentw socjalnych, sprawujcych nadzr nad ociemniaymi w czasie wolnym. Na zakoczenie chcemy jeszcze omwi spraw czstotliwoci oraz spraw czasu trwania seansw psychoterapii indywidualnej. Na pocztku kursu rehabilitacji kady ociemniay objty psychoterapi indywidualn mia l seans w tygodniu, chyba e sam zainicjowa dodatkowe spotkanie. Nie dotyczy to oczywicie przypadkw "trudnych", w stosunku do ktrych prby rozmw psychoterapeutycznych podejmowano o wiele czciej. W miar upywu czasu i postpw w rehabilitacji psychicznej ilo t redukowano do l spotkania na 2-3 tygodnie. Jeli chodzi o czas trwania jednego posiedzenia, to ksztatowa si on bardzo rnie - od 10 minut do nawet godziny, z tym e posiedzenia w pocztkowym okresie rehabilitacji byy dusze, natomiast w miar upywu czasu i postpw staway si coraz krtsze. 88 PSYCHOTERAPIA GRUPOWA Drug metod, jak stosowalimy w rehabilitacji psychicznej ociemniaych, bya psychoterapia grupowa, ktra miaa na celu kolektywne rozwizanie niektrych zagadnie wsplnych dla wszystkich

ociemniaych. Zalet tej metody - z punktu widzenia psychologa - jest to, e moe on jednoczenie oddziaywa na kilka osb. Std dua oszczdno czasu. Psychoterapia grupowa nie zastpi jednak psychoterapii indywidualnej; moe j jedynie uzupenia. W przeciwiestwie do psychoterapii indywidualnej zbiorow form oddziaywania psychoterapeutycznego objci byli wszyscy ociemniali. Posiedzenia psychoterapeutyczne odbyway si w grupach nie wikszych ni 10 osb. Jako kryterium podziau przyjlimy stopie utraty wzroku, w wyniku czego powstaway grupy szcztkowo widzcych i cakowicie niewidomych. Podzia ten okaza si jak najbardziej suszny z uwagi na czciowo odrbn problematyk jednej i drugiej grupy inwalidw wzroku. Kada z grup zbieraa si raz na tydzie na swoje posiedzenie psychoterapeutyczne. E. Kretschmer podkrela, e do psychoterapii grupowej szczeglnie nadaj si "...wszelkie socjalne i zawodowe problemy. Chtnie s omawiane przez pacjentw rwnie bardziej osobiste zagadnienia wspycia z innymi ludmi, jak oglniejsze zagadnienia rodzinne i maeskie" (28). Z tego powodu zasadniczymi zagadnieniami dyskutowanymi przez ociemniaych w ramach grupowej psychoterapii byy postawy wobec rodowiska rodzinnego i wobec widzcych oraz sposoby pokonywania trudnoci w yciu rodzinnym, spoecznym i zawodowym. Nie wykluczao si te moliwoci poruszania rnych innych osobistych problemw yciowo wanych dla wszystkich, ociemniaych. Psychoterapia grupowa moe mie rne stopnie - od zwykego wykadu prowadzonego przez psychologa do swobodnej dyskusji rehabilitowanych midzy sob. Istot psychoterapii grupowej stanowi jednak czynny udzia ociemniaych w rozwizywaniu problemw poprzez wyraanie swoich pogldw i przekona oraz przyjmowanie rad i uwag swoich kolegw znajdujcych si w takiej samej lub podobnej sytuacji. Ta wzajemna wymiana dowiadcze prowadzi do modyfikacji i korekty bdnych przekona, ktre z kolei znajduj swoje odbicie w zachowaniu i postpowaniu uczestnikw posiedze. Tego rodzaju metoda ksztatowania spoecznych postaw ociemniaych okazaa si bardzo skuteczna; w niektrych przypadkach bardziej skuteczna ni indywidualne oddziaywanie. Z posiedze psychoterapeutycznych odnosili korzyci nie tylko aktywni ociemniali, lecz take ci, ktrzy suchajc wywodw i przey innych, ksztatowali wasne pogldy i postpowanie. Dowiadujc si jak inni rozwizuj podobne do swoich problemy, uczyli si sami, jak postpowa w rnych sytuacjach yciowych. Typowe posiedzenia psychoterapeutyczne miay na og charakter dyskusji prowadzonej przez ociemniaych. Rola psychologa ograniczaa si jedynie do wprowadzenia w problem (krtki wykad), ktry mia by poruszony na danym posiedzeniu, do dyskretnego kierowania i czuwania nad przebiegiem dyskusji oraz sporadycznego wczania si do dyskusji w celu wyjanienia czy skorygowania bdnych pogldw i stanowisk niektrych ociemniaych. Metoda psychoterapii grupowej ma te zalety, e czy silnie ze sob osoby rehabilitowane. Wzajemne przekazywanie sobie przey i ujawnianie podobnych kopotw bardzo zbliao ociemniaych i mobilizowao do udzielania sobie wzajemnie pomocy. W gronie podobnych sobie ociemniali czuli si bardziej swobodnie oraz atwiej wypowiadali i uzewntrzniali to wszystko, co ich boli i gnbi. Tego rodzaju wypowiadanie si przynosio im ulg i odprenie emo89 cjonalne, a wic miao charakter psychoterapeutyczny. Poza tym

wszystkie rady i uwagi, poniewa pyny z ust samych ociemniaych, byy przyjmowane przez ociemniaych z caym zaufaniem oraz przekonaniem o ich wiarygodnoci i susz^ noci. Psychoterapia grupowa stosowana w naszym Zakadzie miaa rne formy: 1. Wykad. T form stosowano tylko jeden raz w kadej grupie, kiedy chodzio o wprowadzenie i przygotowanie ociemniaych do wsplnego rozwizywania problemw psychologicznych. Wykad na temat celu sensu psychoterapii grupowej wygoszony by zawsze przez psychologa w pierwszym posiedzeniu. 2. Dyskusja nad problematyk ogln, gwnie zwizan z postawami spo-> ecznymi, interesujc wszystkich ociemniaych. 3. Dyskusja nad konkretnymi przypadkami, czyli rozwizywanie trudnoci y^ ciowych jednego spord zebranych, ktry dobrowolnie zgasza si i przedstawia swoje problemy. Pozostali natomiast analizowali i udzielali porad zmierzajcych do rozwizania tych problemw na podstawie wasnych dowiadcze. 4. Analizowanie yciorysw ociemniaych i wyciganie z nich praktycznych wnioskw. Stosowano 2 rodzaje yciorysw - pozytywne i negatywne. Pierwsze z nich przedstawiay ociemniaych, ktrzy na skutek usilnej pracy nad sob doszli do znacznej samodzielnoci i niezalenoci yciowej czsto w bardzo trudnych warunkach. Przeciwiestwo stanowiy yciorysy ociemniaych, ktrzy nie potrafili przezwyciy trudnoci na swojej drodze do rehabilitacji i stali si jednostkami spoecznie bezwartociowymi. Sigano tutaj take czsto do yciorysw wybitnych ociemniaych. Bardzo ywe dyskusje wywoaa synna ksika ociemniaej Tomi Keitlen: "Poegnanie z lkiem". Pewn odmian tej formy psychoterapii grupowej byo przedstawienie przez ociemniaych, ktrzy pomylnie ukoczyli rehabilitacj, swojej drogi do penej rehabilitacji. W tych przypadkach zaproszona osoba opowiadaa swj yciorys, uwzgldniajc przede wszystkim momenty zwizane z prac nad usamodzielnieniem i uniezalenieniem si. Ociemniali zadawali pytania lub podejmowali dyskusj. Wikszo ociemniaych braa aktywny udzia we wszystkich formach pro: wadzonej przez nas psychoterapii grupowej. Niektrzy z nich przygotowali si do posiedze i zabierania gosu wyszukujc pytania i problemy. Dostrzegali oni warto i sens tych posiedze. Zdarzali si rwnie tacy, ktrzy niepowanie i z ironi podchodzili do tej formy psychoterapii. Na og jednak zauwaono u ociemniaych du popraw nastroju i samopoczucia po posiedzeniach psychoterapeutycznych. Czsto dyskusja przecigaa si i kontynuowana bya po oficjalnym posiedzeniu. Czas przeznaczony na l spotkanie ograniczony by do 45 minut. Zdarzay si jednak czsto odchylenia od tego limitu, czciej w kierunku przeduenia. WZAJEMNE ODDZIAYWANIE OCIEMNIAYCH NA SIEBIE Wzajemne oddziaywanie ociemniaych na siebie w rnych sytuacjach w zakadzie mona uwaa za pewn odmian psychoterapii grupowej. Ociemniay nie by sam w Zakadzie, nie by odizolowany od innych, lecz tworzy wraz z pozostaymi osobami rehabilitowanymi pewne grupy i ca spoeczno. Poprzez kontakty i rozmowy podlega on wpywom caego rodowiska. rodowisko urabiao wic pogldy, przekonania i zaopatrywania poszczeglnych ociemniaych oraz wywierao wpyw na ich postpowanie i zachowanie si. Wpyw rodowiska moe by pozytywny lub negatywny. Czowiek bardzo atwo ulega sugestii grupy. Z tego powodu wpyw ten musi by przez psycho-

90 loga oraz pozostaych czonkw personelu rehabilitacyjnego kontrolowany i ewentualnie korygowany. Jak wykazay nasze obserwacje, wzajemne oddziaywanie ociemniaych na siebie w Zakadzie jest korzystne dla wikszoci z nich. Ju sam przyjazd do Zakadu, spotkanie si z grup ludzi ociemniaych, bdcych w podobnej sytuacji dcych do takich samych celw, zmienia psychik wielu w sposb zasadniczy. Radykalne zmiany u niektrych ociemniaych day si zauway ju po kilku dniach pobytu w Zakadzie. Wzajemne rozmowy, zwierzanie si ze swo* ich trudnoci i kopotw oraz dzielenie si swoimi uwagami na temat przebiegu swojej rehabilitacji dziaay mobilizujco na ociemniaych mniej aktywnych i nie zorientowanych w swoich moliwociach. Kontakty z ociemniaymi bardziej zaawansowanymi w rehabilitacji, ktrzy chwalili si swoimi osigniciami, zachcay do pracy i sigania po podoibne wyniki. Wielu ociemniaych, ktrzy trafili do Zakadu, pochodzio ze rodowisk reprezentujcych bdne pogldy na warto i przydatno ludzi pozbawionych zdolnoci widzenia oraz wywierajcych negatywny wpyw na ich postaw wobec rehabilitacji. Zetknicie si z inn sytuacj, otwierajc przed nimi perspektywy uytecznego i wartociowego ycia, nie pozostawao bez ladu na rehabilitacj psychiczn. Zdarzay si rwnie przypadki, e pewne grupy rehabilitowanych osb nie-, korzystnie oddziayway na swoich kolegw, nastawiajc ich negatywnie do rehabilitacji oraz namawiajc do lekkomylnego amania regulaminu i zaniedbywania obowizkw. Pobyt w Zakadzie traktowali oni jak wczasy, gdzie si wygodnie i beztrosko spdza czas. Z tego rodzaju wpywami nie tylko psycholog, lecz rwnie cay personel zmuszony 'by walczy. Wynika std wniosek, e wpyw jednych ociemniaych na drugich musi pozostawa po kontrol, aby przypadkowo nie odcign od zasadniczego celu pobytu w Zakadzie, jakim, jest rehabilitacja. PSYCHOTERAPEUTYCZNE ODDZIAYWANIE NA OCIEMNIAYCH PRZEZ CZONKW ZESPOU REHABILITACYJNEGO Rehabilitacja psychiczna ociemniaych w naszym Zakadzie bya dzieem wszystkich pracownikw, a nie tylko psychologa, ktry by specjalnie powoany do tego zadania. Celem zbiorowych wysikw caego personelu na tym odcinku byo stworzenie odpowiedniej atmosfery, ktra wspieraaby zewszd oddziaywanie psychologa. Rola poszczeglnych pracownikw w zakresie psychicznej adaptacji moe by bardzo dua, jeli wemie si pod uwag warto psychoterapeutyczn prowadzonych zaj. Warto ta moe by przez nich wykorzystana hib zmarnowana. Zaley to od sposobu prowadzenia zaj oraz ich postawy wobec ociemniaych. Niejednokrotnie instruktor na skutek niewaciwego prowadzenia zaj, a mianowicie nieuwzgldniania indywidualnych moliwoci i nieprzestrzegania zasady stopniowania trudnoci, moe zniechci ociemniaych uczniw i przyczyni si do uksztatowania negatywnej postawy wobec rehabilitacji. Mwic o wartoci psychoterapeutycznej rnych prowadzonych w ramach rehabilitacji zaj, przede wszystkim zwrci trzeba uwag na te, ktre redukuj lub likwiduj skutki kalectwa oraz daj ociemniaemu moliwo powrotu w pewnym zakresie do sytuacji sprzed utraty wzroku. Do nich naley: nauka samodzielnego poruszania si, nauka czynnoci ycia codziennego, nauka brajla i pisania na maszynie czarnodrukowej oraz przygotowanie zawodowe poczone 91

Ry. 9. Plan plastyczny uatwia ociemniaym orientacj w przestrzeni (fot. Lech Szy-maski). Ry. 10. Ociemniay wsiada sam do autobusu (fot. Lech Szymaski). z terapi zajciow. Zajcia te korzystnie wpywaj na system nerwowy, powodujc uspokojenie i polepszenie samopoczucia, wyrabiaj wytrwao w pokonywaniu trudnoci i dno do oisigania zamierzonego celu. Przede wszystkim powoduj jednak zwikszenie poczucia wasnej wartoci i uytecznoci! oraz stwarzaj perspektywy lepszej przyszoci, co' nie pozostaje bez wpywu, na ksztatowanie si postawy wobec siebie jako inwalidy. Poza tym zajcia te odcigaj -od bezczynnoci i destruktywnego rozmylania oraz zasklepiania si w sobie. 92 Ry. 11. Nauka samodzielnego poruszania si z pomoc biaej laski (fot. Lech Szy-maski). Ry. 12. Pies-przewodnik - wierny przyjaciel ociemniaego (fot. Lech Szymaski). Aby jednak przynosiy one podane efekty, instruktorzy musz prowadzi je na waciwym poziomie i uwzgldnia podstawowe zasady. Zwizane s one z doborem programu, ktry powinien uwzgldnia indywidualne cechy i moliwoci ociemniaych, a take moliwoci realizacji. Program powinien by opar93 ty na zasadzie stopniowania trudnoci, gdy w ten sposb ociemniali bd mogli osiga systematycznie pozytywne wyniki. Nic bardziej korzystnie nie wpywa na samopoczucie jak widoczne wyniki wasnych wysikw. Wyrazem wsppracy psychoterapeuty z caym zespoem rehablitacyjnym byy midzy innymi wzajemne konsultacje, ktrych zadaniem byo: 1. Przekazywanie instruktorom i nauczycielom przez psychologa wynikw bada psychologicznych. 2. Wsplne ustalenie wskaza i przeciwskaza dla prowadzenia zaj w aspekcie rehabilitacji psychicznej. 3. Przekazywanie psychologowi przez instruktorw i nauczycieli uwag dotyczcych zachowania si ociemniaych podczas zaj. Te wzajemne konsultacje stwarzaj moliwoci gbszego poznania poszczeglnych ociemniaych oraz paszczyzn planowego i zorganizowanego oddziaywania na osoby rehabilitowane przez cay zesp. Bardzo duo na polu psychicznej rehabilitacji moe zdziaa wychowawca czy asystent socjalny, ktry sprawuje opiek nad ociemniaymi w czasie wolnym od zaj. Na jego barkach spoczywa troska o to, aby wsplny wysiek psychologa i caego personelu nie zosta zmarnowany wwczas, kiedy ociemniali nie maj zaj obowizkowych. Nie ulega wtpliwoci, e po pracowitym dniu naley si odpoczynek, lecz nie mona w tym czasie bezczynnie rozmyla nad swoim losem. Z tego powodu duo uwagi przykadalimy do form czynnego odpoczynku, zwaszcza zaj typu rozrywkowego. Rozrywka musi jednak by podporzdkowana naczelnemu celowi pobytu w Zakadzie, a mianowicie - rehabilitacji. Wszystkie rozrywki, ktre temu celowi su, nie powinny mie miejsca w Zakadzie. Do rozjywek, ktre, naszym zdaniem, wywieray bardzo pozytywny wpyw psychoterapeutyczny, nale: gry stolikowe, zabawy taneczne i

towarzyskie, audycje muzyczne, suchowiska radiowe, przedstawienia teatralne, wycieczki turystyczne i krajoznawcze. Te formy odpoczynku czynnego powoduj zarwno regeneracj si fizycznych i psychicznych, jak te bardzo pozytywnie wpywaj na ksztatowanie spoecznych postaw oraz stosunku do samego siebie; przyczyniaj si do wytworzenia optymistycznej wizji przyszoci i likwidacji stanw depresyjnych; oywiaj zbiorowe ycie, wyrywajc jednostki nie uspoecznione i nietowarzyskie z autyzmu. Zabawy taneczne, wyjcia do teatrw itp. 'byy w naszym yciu zakadowym wydarzeniami, na ktre ociemniali z duym zainteresowaniem oczekiwali, a pniej wspominali przez najblisze dni. Organizujc tego rodzaju imprezy trzeba jednak mie na uwadze, aby wszyscy chtni brali w nich aktywny udzia oraz wszyscy odnosili zamierzon korzy i zadowolenie. Na specjalne podkrelenie zasuguje wsppraca psychologa z lekarzami internist i psychiatr. Polega ona na wspieraniu psychoterapii przez terapi rodkami farmakologicznymi. W przypadkach, kiedy u ociemniaych wystpuj stany podniecenia lub stany gbokiej depresji - bardzo pomocne okaza si mog rodki uspokajajce i antydepresyjne. Odpowiedni lek musi jednak by stosowany -indywidualnie dla kadego przypadku i wybrany po dokadnym rozeznaniu przez lekarza. SPRAWDZANIE WYNIKW PSYCHOTERAPII Jak ju podkrelalimy, ociemniali objci naszymi badaniami przebywali w Zakadzie przez okres mniej wicej 3 miesicy. W tym czasie poddawani byli oni rnym przedstawionym poprzednio oddziaywaniom psychoterapeutycznym. 94 Pod koniec kadego kursu przeprowadzane byy ponownie badania psychologiczne, ktre miay na celu sprawdzenie wynikw tego oddziaywania. Polegay one na przebadaniu ociemniaych testem zda niedokoczonych - TZNO. Badaniami tymi objto 68 ociemniaych. Pozostae 22 osoby z rnych przyczyn nie zostay przebadane tym testem. Nie obnia jednak to specjalnie wartoci naszych bada, zwaszcza e w grupie 68 ociemniaych znajduj si wszyscy, ktrzy zdecydowanie wymagali pracy na odcinku rehabilitacji psychicznej i zo-, stali zakwalifikowani do psychoterapii indywidualnej (54 ociemniaych). Reszt stanowi 14 ociemniaych, ktrzy na pocztku kursu rehabilitacji wykazywali powanie zaawansowan akceptacj lepoty, aktywn lub rednio aktywn postaw wobec rehabilitacji oraz waciw postaw wobec siebie i z tego powodu zrezygnowano w stosunku do nich z formy indywidualnego oddziaywania. Grupa ta zajmuje 14 pierwszych pozycji w tab. 23. Porwnanie wskanikw dotyczcych poszczeglnych postaw uzyskanych w pocztkowych i kocowych badaniach, pozwoli w pewnym stopniu odpowiedzie na pytania - czy i jakie zmiany w zakresie rehabilitacji psychicznej wystpiy u badanych na przestrzeni 3 miesicy. Takie porwnanie zawiera tab. 23. W kadej grupie obok kolumny'B-I, zawierajcej wyniki z bada pocztkowych, istnieje kolumna B-II, w ktrej podane s wskaniki uzyskane przez ociemniaych w badaniach kocowych. Trzecia kolumna wykazuje rnic midzy pierwszym i drugim wskanikiem. Akceptacja lepoty i jej skutkw Porwnanie i analiz wskanikw rozpoczniemy od akceptacji lepoty i jej skutkw. Z porwnania tego wynika, e u 54, czyli 80%, ociemniaych wskanik B-II jest wyszy od wskanika B-I, z czego naleaoby

wnioskowa, e stopie akceptacji kalectwa uleg zmianie na korzy. Jedynie u 9, czyli 13%, badanych oba wskaniki s takie same, natomiast u 5, czyli 7%, wskanik B-II jest minimalnie mniejszy od wskanika B-I, co nie ma jednak zasadniczego wpywu na pierwotnie ustalon diagnoz. Ponadto stwierdzamy jako zjawisko rwnie pozytywne, e a u 8 badanych wskanik B-II, dotyczcy akceptacji lepoty, przekracza najwyszy wskanik z bada pocztkowych, tzn. +10. Na wyrnienie zasuguj zwaszcza ociemniali, ktrzy osignli wskaniki: +14 i +13. W ich protokoach nie ma adnego uzupenienia, ktrego tre zwizana byaby z utrat wzroku czy lepot. Mona wic z tego w pewnym stopniu wnioskowa, e nastpia u nich pena lub cakowita akceptacja kalectwa. Badani, ktrzy maj wskaniki: +11 i +12, tylko jeden raz wzmiankowali o swoim kalectwie. Z tego powodu mona uzna ich stopie pogodzenia si ze lepot za bardzo wysoki, zbliony do stanu cakowicie zadowalajcego. Tabela 17 Badania I Zmiany Badania II

badani liczba badanych badani

liczba /o + - i

liczba % Akceptacja cakowita _ 4 _ 4 6 Akceptacja zadowalajca 24 19 4 31 46 Akceptacja zaawansowana 19 28 15 15 19 28 Akceptacja zapocztkowana 23 33 3 17 9 ' 16 ; -

13 Brak akceptacji 10 15 5 5 7 Razem 100 41 41 68 95 Nastpna uwaga, jaka nasuwa si z analizy obu wskanikw, jest nastpujca: aden z ociemniaych, ktry na pocztku kursu wykazywa brak akceptacji kalectwa, nie osign przez okres 3 miesicy zadowalajcego stopnia akceptacji. Wynika std wniosek, e proces ten postpuje bardzo powoli i wymaga duego wysiku zarwno ze strony samego ociemniaego, jak i psychologa. W tabeli 17 zestawiono wyniki bada z uwzgldnieniem zmian stopnia akceptacji lepoty, jakie wystpiy w okresie pobytu w Zakadzie midzy badaniami pocztkowymi i kocowymi. Jak wynika z powyszego zestawienia, skutki psychoterapeutycznego oddziaywania na odcinku akceptacji kalectwa s znaczne. Mwi o tym wystpienie cakowitej akceptacji lepoty u 4 badanych oraz powane zwikszenia si grupy ociemniaych z akceptacj zadowalajc - z 24% do 46/o, z rwnoczesnym zmniejszeniem si grup z akceptacj zapocztkowan - z 33% do 13%; i z brakiem akceptacji - z 15% do 7%. W sumie u 41, czyli 60%, ociemniaych (kolumna + ) wystpiy wyrane zmiany na korzy. Ogem wic zasadnicze zmiany nie wystpiy tylko u 15 ociemniaych, tzn. u 5 z grupy z brakiem akceptacji, 6 z grupy z akceptacj zapocztkowan i 4 z grupy z akceptacj zaawansowan.; Na podkrelenie zasuguje fakt, e wszyscy 4 badani, ktrzy osignli najwyszy stopie akceptacji lepoty, s szcztkowo widzcymi i w powanym stopniu mog korzysta z resztek wzrokowych. W 2 przypadkach resztki te maj charakter ustabilizowany i w zasadzie inwalidom tym nie grozi cakowita lepota. Przeciwna sytuacja istnieje u pozostaych 2 badanych, ktrym z uwagi na nie ustabilizowany charakter szcztkowego wzroku grozi cakowita utrata zdolnoci widzenia. Jeli chodzi o 5 badanych charakteryzujcych si brakim akceptacji [ 100 [ 68

kalectwa, u ktrych w czasie kursu nie nastpia adna zmiana w tym zakresie, to s to wszyscy cakowicie ociemniali, w tym 4 nowo ociemniali (do 2 lat od chwili utraty wzroku), ktrzy utracili wzrok w sposb nagy. Natomiast pity badany jest dawno ociemniay - straci wzrok stopniowo przed 15 laty. Wyniki kocowych bada wykazuj, e pomimo intensywnego oddziaywania nie wszyscy osignli zadowalajcy stopie pogodzenia si ze lepot. Dotyczy to ogem 33, czyli 49B/o, ociemniaych z .brakiem akceptacji oraz akceptacj zapocztkowan i zaawansowan. W stosunku do nich kurs rehabilitacji okaza si wic zbyt krtki. Z tego powodu ich rehabilitacja psychiczna powinna by kontynuowana, niekoniecznie w warunkach zakadowych. Postawa wobec rehabilitacji Podobnie jak przy akceptacji lepoty z porwnania wskanikw z bada pocztkowych i kocowych mona wnioskowa o znacznym uaktywnieniu si ociemniaych w okresie pobytu w Zakadzie. Wprawdzie rnice midzy wskanikami B-I i B-II nie s tak due i tak czste, jak to miao miejsce w grupie wskanikw dotyczcych pogodzenia si z kalectwem, to jednak osignito na tym odcinku znaczny postp. Wyniki kocowych bada w pewnym stopniu potwierdzaj zasad, e uaktywnienie ociemniaych nie jest procesem atwym i wymaga odpowiedniego czasu oraz pracy. Zestawienie w tab. 18 przedstawia zmiany w postawie badanych w zwizku z rehabilitacj psychiczn prowadzon w Zakadzie przez okres 3 miesicy. Zmiany, jakie w tym zakresie wystpiy, wyraaj si powanym zwikszeniem liczby badanych z postaw aktywn wobec rehabilitacji -* z 16% do 58%, z rwnoczesnym zmniejszeniem si grupy z postaw rednio aktywn - z 43% do 26%, oraz z postaw biern z 33% do 16%. Ogem u 35 badanych, czyli 51% (l osoba przesza z grupy 2 do grupy 3), nastpia korzystna zmiana w po96 Tabela 18 Postawa wobec rehabilitacji Badania I Zmiany Badania II badani liczba badanych badani liczba / _i_

liczba /oi Aktywna rednio aktywna Bierna 16 29 23 24 43 33 23 12 1 23 13 39 18 11 58 26 16 Razem 68 100 36 68 ll.O stawie wobec rehabilitacji. Zmiany takie nie wystpiy tylko u 16 badanych, tzn. u 6 z grupy o postawie rednio aktywnej i 10 z grupy o postawie biernej. Ogem nie zdoano wyksztaci w okresie trwania kursu postawy aktywnej wobec rehabilitacji u 29, czyli 42/o, ociemniaych. Zwaszcza grupa 11 badanych o postawie biernej wymaga dalszej pracy nad korekt tej postawy. Postawa wobec siebie jako inwalidy Przechodzc do wskanikw dotyczcych postawy wobec siebie jako inwalidy stwierdzamy, e pod tym wzgldem nastpiy powane zmiany na korzy. Poza lym na podkrelenie zasuguje fakt, e aden wskanik BII nie jest niszy od wskanika B-I. Z tego naley wnioskowa, e u adnego z badanych nie wystpiy jakiekolwiek negatywne zmiany w stosunku do samego siebie. Dla zobrazowania wyranych zmian w postawie badanych wo'bec siebie w okresie trwania kursu rehabilitacji przedstawiamy nastpujce zestawienie w tab. 19. Tabela 19 Postawa wobec siebie jako inwalidy Badania I 1 36

Zmiany Badania II badani liczba badanych badani liczba / + liczba /OI Waciwa Waciwa z tendencj do niedoceniania Waciwa z tendencj do przeceniania Przeceniajca Niedoceniajca Nieokrelona 18 1 4 1 9 35 26 2 e 6 2 13 51 31 2 6 23 49 1 2 1 3 12 70 2 3 2 5 18 Razem 68 100 31

31 68 100 Na korzystne zmiany, jakie wystpiy w czasie pobytu ociemniaych w Zakadzie, najwyraniej wskazuje powikszenie si grupy charakteryzujcej si postaw waciw - z 26/o do 70%, z rwnoczesnym zmniejszeniem si grup z postaw nieokrelon z 51/o do 18%>, z postaw niedoceniajc - 13% do 5%, oraz z postaw waciw z tendencj do przeceniania - z 6% do 3%. Ogem u 31 ociemniaych, czyli 46% caej grupy, nastpia korekta i uksztatowanie waciwej postawy wobec siebie. Wyranych zmian nie obserwujemy 7 Rehabilitacja psychiczna ociemniaych 97 natomiast tylko u 19, czyli 30/o ociemniaych. Najliczniejsze zmiany na korzy wystpiy w grupie badanych o nieokrelonej postawie (66'%') oraz w grupie o postawie nie doceniajcej (67%). Nie udao si natomiast zmieni przeceniajcej postawy jednego z badanych, ktry wymaga dalszej pracy na tym odcinku. To samo dotyczy 12 ociemniaych wykazujcych pod koniec kursu w dalszym cigu postaw nieokrelon oraz 3 ociemniaych o postawie nie doceniajcej. Postawa wobec rodowiska rodzinnego W nastpnej IV grupie (w tab. 23) mamy wskaniki B-I i B-II oraz ich rnice, okrelajce postaw badanych wobec czonkw rodziny. Wprawdzie zmiany tej postawy u ociemniaych w okresie poiytu w Zakadzie s nieliczne, lecz w zdecydowanej wikszoci zmierzaj w Kierunku postawy pozytywnej. Zmiany postaw ^badanych wobec rodziny w Okresie kursu rehabilitacji przedstawia tab. 20. ' Tabela 20 Postawa wobec rodowiska rodzinnego Badania I Zmiany Badania II badani liczba badanych badani liczba %> + -

liczba A> Pozytywna Nieokrelona 26 22 37 10 iO 36 12 5 ' 18 Negatywna 20 30 1 20 30 Razem | 68 100 Jak wynika z zestawienia, korekta postawy wobec' rodowiska rodzinnego wystpia tylko u 10, czyli 15*,'o badanych, z tym e w stosunku do tych, ktrzy takiej korekty potrzebowali, wskanik ten wynosi 33%. Poza tym ociemniay, ktry w pocztkowych badaniach wykazywa postaw nieokrelon, pod koniec rehabilitacji charakteryzowa si postaw negatywn wobec rodziny. Zwraca uwag fakt, e spord tej grupy tylko u l ociemniaego zdoano zmieni postaw negatywn na pozytywn. Pozostali ociemniali z tej dziesitki nie mieli poprzednio sprecyzowanej postawy wobec rodowiska rodzinnego. Sabe wyniki uzyskane tutaj dowodz, e postawy tej nie mona ksztatowa poza rodowiskiem rodzinnym i bez udziau czonkw rodziny. Postawa wobec widzcych Bardziej widoczne efekty psychoterapii w zakresie postaw spoecznych obserwujemy w postawie wobec widzcych. Przedstawia je zestawienie w tab. 21. Ogem korekta postawy wedug powyszego zestawienia miaa miejsce u 20 badanych, co stanowi 29/o caej grupy. W grupie 20 11 | 11 | 68 100 i 1 -33

ociemniaych wykazujcych zmian postawy wobec widzcych znajduje si 7, ktrzy na pocztku kursu rehabilitacji charakteryzowali si postaw negatywn, co w porwnaniu z postaw wotiec rodowiska rodzinnego jest duym osigniciem. Stanowi oni 35% caej grupy wykazujcej postaw negatywn. Nie udao si natomiast skorygowa postawy wobec widzcych u 19 badanych (6 z postaw nieokrelon i 13 z postaw negatywn), ktrzy wymagaj dalszej pracy na tym odcinku. 98 Czynniki hamujce proces rehabilitacji psychicznej Pozostaa jeszcze w tab. 23 grupa VI, obrazujca zmiany w rodzaju czynnikw wpywajcych negatywnie na proces rehabilitacji psychicznej. Zestawienie tych zmian przedstawia tato. 22. Tabela 21 Postawa wobec widzcych Badania I Zmiany Badania II badani liczba badanych badani liczba % + liczba / Pozytywna Nieokrelona 29 19 42 28 20 13 49 6 70 9

Negatywna 20 30 7 13 21 Razem 68 100 20 <20 68 Tabela | 22 100

Badania I Zmiany Badania II Czynniki hamujce proces badani liczba badanych badani rehabilitacji psychicznej

liczba % + --- , liczba / Trudnoci w nauce brajla 30 44 _ 16 14 21 Trudnoci w poruszaniu si 19 28 8 11 16 Nie zaspokojone potrzeby

materialne 15 22 4 11 16 Konflikty rodzinne 15 22 5 10 15 Nauka maszynopisania 5 7 5 Dodatkowe kalectwa 5 7 -

5 7 Dodatkowe schorzenia 12 18 2 10 15 Samotno 48 68 10 1 57 84 Trudnoci w nauce zawodu -5 5 7 Jak wynika z powyszego zestawienia, liczba badanych, ktrzy wskazuj na czynniki hamujce proces rehabilitacji, znacznie si zmniejszya. Dotyczy to zwaszcza takich czynnikw, jak: trudnoci w nauce brajla z 44/o do 21%), trudnoci w samodzielnym poruszaniu si - z 28% do ! 6%>r nie zaspokojone potrzeby materialne z 22% do 16%, konflikty rodzinne - z 22% do 15%, nauka maszynopisania - z 7% do 0% oraz dodatkowe schorzenia - z 18% do 15/o. Mona std wnioskowa, e

czynniki te w trakcie procesu rehabilitacji zostay usunite lub zmniejszyo si ich nasilenie. Nie dotyczy to jednak dodatkowych kalectw, na ktre badani ponownie zwracali uwag w badaniach kocowych w tej samej liczbie, co w badaniach pocztkowych. Samotno jako czynnik negatywny zwikszya si u 10 ociemniaych, ktrzy w pocztkowych badaniach uwaali j za czynnik nie przeszkadzajcy w rehabilitacji psychicznej. W l przypadku sytuacja bya odwrotna: ociemniay w badaniach pocztkowych uwaa samotno za czynnik negatywny, a w kocowych - za czynnik pozytywny. Wreszcie wspomnie trzeba o czynniku NZ - trudnoci w nauce zawodu, ktry nie wystpi ani razu w badaniach pocztkowych, a w kocowych zosta zasygnalizowany przez 5 ociemniaych. Jest to zwizane z tym, e przygotowanie zawodowe nie hyo prowadzone w pocztkowym okresie pobytu w Zakadzie. r . 99 Podobnie jak w badaniach pocztkowych, rwnie wyniki bada sprawdzajcych wpisywane byy do specjalnego formularza "Kocowe wyniki bada psychologicznych" w czci dotyczcej rehabilitacji psychicznej, ktra przedstawia si nastpujco: Rehabilitacja psychiczna 1. Akceptacja lepoty i 2. Postawa 3. Postawa 4. Postawa 5. Postawa wobec wobec wobec wobec jej skutkw ............ rehabilitacji .............................. siebie jako inwalidy ..... rodowiska rodzinnego widzcych ..................................... 6. Czynniki hamujce ............................................................ ..................................................................... 7. Oglna ocena procesu rehabilitacji psychicznej oraz wskazania odnonie do uwzgldniania elementw psychicznych w dalszej rehabilitacji ......................................................... ......................................................... Szczeglnie szerzej omawiano punkt 7, dotyczcy oceny przebiegu rehabilitacji psychicznej oraz jej kontynuowania, zwaszcza u tych ociemniaych, ktrzy w dalszym cigu wykazywali w tym zakresie powane braki. Prawie wszyscy absolwenci naszego Zakadu kierowani byli na dalsze szkolenie zawodowe do spdzielczoci inwalidzkiej, zwaszcza do spdzielni Zwizku Spdzielni Niewidomych - na szkolenie przywarsztatowe, lub do Zakadu Szkolenia Zawodowego Niewidomych w Bydgoszczy - na kursy przygotowujce do pracy w spdzielczoci. Z tego powodu wyrane wskazania do dalszej rehabilitacji psychicznej byy bardzo potrzebne pracownikom, ktrzy isprawowa mieli opiek nad naszymi absolwentami. Materiay te z ogln ocen procesu rehabilitacji podstawowej przekazywano tym placwkom celem wykorzystania w swojej pracy z ociemniaymi. BADANIA SPRAWDZAJCE Rehabilitacja psychiczna prowadzona bya w naszym Zakadzie w aspekcie przyszego ycia i pracy ociemniaych. Chodzio bowiem o to, aby wypracowane postawy (wobec kalectwa, wobec siebie jako inwalidy, wobec

widzcych itd.) miay charakter stay i uatwiay ociemniaemu pokonywanie codziennych trudnoci po zakoczeniu caego procesu rehabilitacji i usamodzielnieniu si. Od chwili opuLzc?Lnia Zakadu przez ociemniaych, bdcych przedmiotem naszych bada, upyn okres kilku lat. Z tego powodu najlepszym sprawdzianem wartoci przeprowadzonej rehabilitacji psychicznej x byoby zapoznanie si z aktualn sytuacj yciow tych ociemniaych oraz sprawdzenie, jak radz sobie oni w codziennym yciu i w jakim stopniu zachowali wypracowane postawy. Wychodzc z tego zaoenia, przeprowadzilimy w r. 1968, tzn. w 3-4 lata po opuszczeniu Zakadu, wyrywkowe badania 10 absolwentw, ktre obejmoway nastpujce zagadnienia: 1. Jak oceniaj ociemniali kurs rehabilitacji z perspektywy minionych lat? 2. Jak uoyy si im sprawy rodzinne? 3. Jak uoyy si im sprawy zawodowe? 4. Jaki jest ich stan psychiczny z punktu widzenia rehabilitacji psychicznej? W badaniach tych posugiwano si wywiadem psychologicznym testem zda niedokoczonych (TZNO). 100 Jeli chodzi o pierwsze zagadnienie, to wszyscy badani bez wyjtku oceniaj kurs rehabilitacji bardzo pozytywnie. Nie wszyscy wprawdzie potrafi bardzo wyczerpujco uzasadni swoj opini, jednak kady z nich podkrela, e na kursie otrzyma duo pomocy w trudnych dniach, kiedy boryka si z samym sob i swoim kalectwem. Oprcz tego, e nauczyli si samodzielnie chodzi, opanowali pismo punktowe itp., wielu z badanych wspomina o momentach psychologicznych np. osoba W.K.: "Przede wszystkim odzyskaem wiar w sens ycia... Dziki kursowi nabraem wiary w ludzi, przeamaem pewne trudnoci i niech, jakie miaem do ludzi. Dawniej wolaem siedzie sam i nie pokazywa si ludziom". Podobnie o psychoterapeutycznej wartoci kursu mwi ociemniay O.A.: "Kurs jest dobry dla nowych niewidomych. Zaraz po utracie wzroku czowiekowi wydaje si, e nie ma po co y. Na kursie dowiaduje si, e mona bez oczu y i jako ycie sobie uoy. Ja czuj si dobrze i jestem zadowolony, e ten kurs odbyem". Jeeli chodzi o sprawy rodzinne, to bardzo rnie uoyy si badanym. Jedni, ktrzy w chwili opuszczenia Zakadu byli w stanie wolnym, zaoyli rodziny, inni natomiast mieli mniej szczcia w tym wzgldzie, gdy rodziny ich ulegy rozbiciu. Uoenie si spraw rodzinnych ma do due znaczenie dla stanu psychicznego ociemniaych. Sprawa ta zostanie bardziej zaakcentowana przy omawianiu poszczeglnych przypadkw. W zasadzie wszyscy badani, z wyjtkiem jednego, znaleli prac bdc gwnym rdem ich utrzymania. Nie w kadym przypadku jest to praca zaspokajajca ich am!bicje zawodowe. Jedni zostali zatrudnieni w spdzielczoci niewidomych - w zakadach zwartych lub w systemie pracy nakadczej, inni znaleli prac w jednostkach terenowych Polskiego Zwizku Niewidomych. Praca zawodowa dla ociemniaych ma nie tylko warto jako rdo dochodu dla zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych, lecz przede wszystkim jako czynnik pozytywnie wpywajcy na stan psychiczny. Ociemniali pracujcy czuj si ludmi wartociowymi i poytecznymi. Przykadem niech bdzie wypowied badanego W.K., ktry pracuje w jednej z jednostek terenowych PZN: "Praca moja jest ciekawa, gdy duo pomagam ludziom znajdujcym si w potrzebie, a to daje

zado~wolenie i poczucie, e jest si potrzebnym". Jeli chodzi o stan psychiczny badanych, to w oglnych zarysach wyodrbni moemy wrd nich 2 grupy, a mianowicie: 1) ociemniaych, u ktrych stan ten utrzyma si bez zmian wzgldnie uleg poprawie w stosunku do stanu z okresu, kiedy opuszczali Zakad, 2) ociemniaych, u ktrych na tym odcinku wystpiy wyranie niekorzystne zmiany. Przykadem pierwszej grupy moe by szcztkowo widzca U.K., ktra w chwili wyjazdu z Zakadu charakteryzowaa si dobrymi wynikami w rehabilitacji psychicznej. Ostateczna diagnoza psychologiczna wwczas brzmiaa: 1. Akceptacja kalectwa - cakowita 2. Postawa wobec rehabilitacji - aktywna 3. Postawa wobec siebie - waciwa 4. Postawa wobec rodziny - pozytywna 5. Postawa wobec widzcych - pozytywna Obecne badania wykazay podobny stan w tym zakresie, a wic wypracowane w czasie pobytu w Zakadzie postawy nie ulegy zmianie. Niewtpliwie na utrzymanie tego stanu wpyn fakt, e ycie tej osoby w zasadzie uoyo si do dobrze. Zdobya prac w spdzielni niewidomych, z ktrej jest zadowolona. Wysza za m za mczyzn widzcego i ma dziecko. Jedynym kopotem jest 101 brak wasnego mieszkania. Obecnie mieszka u teciw i teciowa pomaga jej w wielu trudnych sytuacjach yciowych. Dotyczy to zwaszcza czynnoci zwizanych z pielgnacj dziecka. Duym uatwieniem dla badanej jest to, e jej resztki wzrokowe maj charakter ustabilizowany, co pomaga jej przy wykonywaniu wielu czynnoci ycia codziennego, a szczeglnie przy poruszaniu si w przestrzeni. U cakowicie ociemniaego O.A. sytuacja jest podobna, z tym e na przestrzeni ostatnich 4 lat od chwili opuszczenia Zakadu nastpi dalszy postp w zakresie rehabilitacji psychicznej. wczesna diagnoza przedstawiaa si nastpujco: 1. Akceptacja kalectwa - zaawansowana 2. Postawa wobec rehabilitacji - rednio aktywna 3. Postawa wobec siebie - waciwa 4. Postawa wobec rodziny - pozytywna 5. Postawa wobec widzcych - pozytywna Obecnie nastpia dalsza poprawa wskanika akceptacji lepoty, ktry mwi o akceptacji zadowalajcej. Z pewnoci postp ten zwizany jest z jednej strony z upywem kilkuletniego okresu od utraty wzroku, a take z tym, e sytuacja yciowa ociemniaego O. A. jest zupenie dobra. Zaraz po ukoczeniu kursu rehabilitacji zosta przyjty do pracy w spdzielni niewidomych na dzia produkcji galanterii metalowej. Praca ta daje mu due zadowolenie. Poza tym jest dziaaczem modzieowym. Udziela si gwnie na odcinku pracy kulturalno--owiatowej jako organizator, a take zajmuje si sportem, odnoszc due sukcesy. Niedawno oeni si z inwalidk szcztkowo widzc. Ma jednak kopot tej natury, e brak mieszkania uniemoliwia mu wsplne zamieszkanie z on. Sprawa ta prawdopodobnie zostanie w najbliszym czasie rozwizana, gdy w r. 1969 otrzyma spdzielcze mieszkanie. Dobry stan psychiczny i zadowolenie z aktualnej sytuacji yciowej potwierdzaj nastpujce sowa ociemniaego O.A.: "Czuj si dobrze, bo ycie jako mi si uoyo, cho chciabym mie swoje mieszkanie i y razem z on

jak normalne maestwo... Oczywicie Ry. 13. Ociemniay technik pracuje na specjalnie przystosowanym aparacie do pomiarw lamp radiowych (f ot. Lech Szymaski). 102 Ry. 14. Ociemniay prezes spdzielni niewidomych (fot. Lech Szymaski). jest lepiej ni byo. Zaraz po utracie wzroku - nie chciaem w ogle y. Teraz ju jako idzie". W podobnej sytuacji znajduj si jeszcze 3 osoby wrd 10 badanych, ktre wykazuj zadowalajcy stan w zakresie rehabilitacji psychicznej i zupenie radz sobie w codziennych sprawach yciowych i zawodowych. Bardziej zoon grup przedstawiaj pozostali ociemniali, u ktrych na skutek rnych przyczyn na przestrzeni ostatnich lat wystpiy bardzo niekorzystne zmiany z punktu widzenia rehabilitacji. Charakterystycznym przykadem tej grupy jest szcztkowo widzcy L. J., ktry opuci Zakad z bardzo dobrymi wynikami w rehabilitacji psychicznej, uzyskujc maksymalne wskaniki liczbowe, okrelajce poszczeglne postawy. Obecnie sytuacja jest odwrotna, a mianowicie: 1. Ak ceptacjakalectwa - brak 2. P& stawa wobec rehabilitacji - rednio aktywna 3. Postawa wobec-siebie -nieokrelona 4. Postawa wobec rodziny - negatywna 5. P o s t a w a wobec widzcych - negatywna Co stao si przyczyn tak radykalnych zmian na przestrzeni ostatnich lat? Ot badany L.J. w czasie pobytu w Zakadzie jeszcze do dobrze widzia i nie zdawa sobie w peni sprawy z tego, co to znaczy cakowicie straci wzrok. Na skutek postpu choroby (zanik nerwu wzrokowego) w dalszym cigu traci zdolno widzenia i obecnie jest prawie cakowicie niewidomy. Dla niego moment krytyczny nastpi dopiero teraz, po okresie kilku lat od chwili, kiedy poddawany by zabiegom rehabilitacyjnym. Pomimo e ma dobr prac (stanowisko kierownicze) i mieszkanie, a wic warunki yciowe raczej dobre, stan psychiczny badanego jest jednak bardzo niekorzystny. Uwaa, e lepota, "zmarnowaa mu ycie". Drug spraw, ktra pogbia jego stan jest opuszczenie przez on, ktra zabraa ze sob jedyne dziecko. Zosta wic sam ze swoim kalectwem. Badany L. J. wymaga waciwie rehabilitacji psychicznej od nowa. Podobna sytuacja istnieje u szcztkowo widzcego N. T., ktry opuci Zakad w bardzo dobrym stanie psychicznym, a w ostatnim czasie nastpiy u niego olbrzymie zmiany w tym zakresie, cznie z zamiarem popenienia samobjstwa. 103 Ry. 15. Praca ociemniaych w przemyle - kontrola piast rowerowych. Ot sytuacja badanego N. T. nie uoya si tak, jak on soibie yczy. Obecnie jest po prostu tragiczna. Przede wszystkim stan jego wzroku uleg dalszemu pogorszeniu i w najbliszym czasie grozi mu cakowita lepota. Najgorsza sprawa, jaka wydarzya si w ostatnim czasie - to mier ony, ktra bya podpoRyc. 16. Kobiety ociemniae take mog pracowa w przemyle r badanego i zajmowaa si czworgiem dzieci. Aktualne tragiczne przeycia wywoane s w gwnej mierze sytuacj, jaka wytworzya si po zgonie ony. Dominuj one nad przeyciami zwizanymi z pogarszajcym si stanem wzroku. Splot tych wydarze zaama badanego cakowicie i

wymaga on obecnie dalszej opieki i pomocy na odcinku rehabilitacji psychicznej. Rwnie sprawy zawodowe (pracuje chaupniczo jako szczotkarz) nie zaspokajaj jego ambicji. 104 Ry. 17. Przygotowanie ociemniaych do przemysu - obsuga tokarki. Trzeci przykad tej grupy stanowi ociemniay W. K., ktry take opuci Zakad w zadowalajcym stanie psychicznym. Stan dzisiejszy jest jednak daleki od idealnego. Zwaszcza nastpio obnienie stopnia akceptacji kalectwa i aktywnoci psychicznej. Pomimo e ma dobr prac (stanowisko kierownicze) psychicznie czuje si nie najlepiej, na co wskazuje nastpujca jego wypowied: "Waciwie to le si czuj. Przede wszystkim mam kopoty ze snem. Od 9 lat bior stale lekarstwo - bez niego nie mog absolutnie zasn. Dochodz nieraz do takiego wyczerpania na skutek braku snu, e mam zapa. Czowiek chyba nigdy nie pogodzi si ze swoim losem. Do tego jeszcze ze stosunki w rodzinie - cakowity rozpad maestwa". Przyczyn tych negatywnych przey nie jest bezporednio lepota, lecz jej skutki, a mianowicie dolegliwoci i zaburzenia snu oraz brak poprawnych stosunkw w rodzinie. Sytuacja badanego jest o tyle tragiczna, e wieloletnie leczenie zaburze snu nie daje efektw, a take nie ma perspektyw, aby w najbliszym czasie nastpia w tym zakresie jakakolwiek zmiana. Aktualny rozkad rodziny, pomimo e badany ma 2 dzieci, rwnie nie rokuje poprawy i wszystko wskazuje na to, e skoczy si rozwodem. Bardzo tragicznie zakoczyo si ycie szcztkowo widzcego, ktry wyszed z Zakadu peen optymizmu, z du wiar w przyszo, z nadziej na powrt do pracy w zakadzie, gdzie dawniej by zatrudniony. Po powrocie do domu nastpio jednak nasilenie dolegliwoci fizycznych zwizanych z nowotworem mzgu, ktry spowodowa pogorszenie si stanu wzroku oraz oglnie stanu zdrowia. Pogbienie si choroby nie pozostawao bez wpywu na stan psychiczny. Tragiczne przeycia, ktre z biegiem czasu nasilay si, wywoane byy nie tyle zanikiem zdolnoci widzenia, ile oglnym stanem zdrowia nie rokujcym 105 Ry. 18. Praca ociemniaych w przemyle - praca na tokarce rewolwerowej. nadziei na popraw. Sytuacja ta zakoczya si mierci po okresie dugotrwaych cierpie fizycznych i psychicznych. Ostatni przykad stanowi ociemniay D. M., ktry wyszed z Zakadu z zaawansowan akceptacj kalectwa, rednio aktywn postaw wobec rehabilitacji i pozytywn postaw wobec widzcych. W zakresie wymienionych postaw nastpiy u badanego bardzo niekorzystne zmiany,- a mianowicie - nastpio obnienie stopnia akceptacji kalectwa, obnienie stopnia aktywnoci wobec rehabilitacji. Badany sta si cakowicie bierny wobec codziennych trudnoci oraz w zdobywaniu samodzielnoci yciowej. Poza tym badany bardziej zanikn si w sobie i odizolowa si od swojego rodowiska. Przyczyn takiego stanu rzeczy bya z jednej strony zmiana miejsca zamieszkania. Na krtko przed przybyciem do Zakadu badany D. M. rozwid si z on i przenis si do swojej matki. Zamieszka w rodowisku mao znanym sobie. Przez okres ostatnich lat nie potrafi nawiza z mieszkacami tego miasta bliszych kontaktw. yje razem z matk, ktra otacza go serdeczn opiek, hamujc w ten sposb czciowo aktywno i samodzielno swego syna. Z drugiej strony praca w systemie nakadczym, jak badany wykonuje jako

szczotkarz, przykuwa go bardziej do swojego rodowiska rodzinnego i nie sprzyja rozwojowi postawy spoecznej. Powan przeszkod na drodze do aktywnoci, przede wszystkim w znaczeniu fizycznym, jest dodatkowe kalectwo w postaci zesztywnienia koczyny dolnej. Badany chciaby si oeni i zaoy rodzin. Prby w tym zakresie, niestety, kocz si niepowodzeniem. Samotno jest dla badanego czynnikiem powodujcym pogbienie si stanw depresyjnych. Aktualny stan psychiczny badanego wymaga dalszej rehabilitacji. Badania sprawdzajce przeprowadzone wyrywkowo na kilku absolwentach naszego Zakadu potwierdzaj bardzo wan zasad, o ktrej mwilimy ju 106 poprzednio, a mianowicie - e sytuacja yciowa, warunki socjalno-bytowe maj zasadniczy wpyw na ksztatowanie si postaw ociemniaych, na stopie przeywania swego kalectwa itp. Wykazay one, e ociemniali, ktrzy znaleli dobre warunki yciowe, czuj si dobrze i ich stopie psychicznego zrehabilitowania uleg podwyszeniu lub zosta bez zmian. Po prostu "zapomnieli" oni o swoim kalectwie i skierowali oni ca swoj energi na budowanie swojej przyszoci. Przeciwnie - dla tych ociemniaych, ktrym ycie si nie uoyo, ktrych spotkay dalsze nieszczcia niepowodzenia, lepota nie przestaa by problemem i przeycia zwizane z ni stale s bardzo ywe, nie pozostajc bez wpywu na ich postpowanie i zachowanie. WNIOSKI KOCOWE Z powyszej pracy nasuwa si kilka wnioskw zarwno natury oglnej, dotyczcych samego procesu rehabilitacji psychicznej ociemniaych, jak te zwizanych z praktyczn dziaalnoci psychologa na tym odcinku. Nie wszystkie wnioski przedstawione poniej w sposb wyrany wynikaj z przedstawionego materiau. Spowodowane zostao to tym, e praca zostaa przedstawiona do publikacji w formie skrconej. Zmniejszeniu uleg zwaszcza rozdzia 4, przedstawiajcy szczegow analiz i zestawienia wynikw, ktre potwierdzaj wnioski wynikajce z pracy. 1. Pierwszy wniosek, jaki naleaoby sprecyzowa na podstawie naszych dowiadcze, to stwierdzenie, e powane skutki psychiczne lepoty nie daj si szybko i atwo zlikwidowa. Rehabilitacja psychiczna ociemniaych jest procesem dugotrwaym i wymaga duego zaangaowania ze strony samego inwalidy, jak te pomocy ze strony innych osb, gwnie psychologa. Potwierdza to bardzo wyranie fakt, e pomimo intensywnego oddziaywania caego zespou rehabilitacyjnego przez okres 3 miesicy nie udao si w tym zakresie osign zadowalajcych wynikw u wielu ociemniaych. Z tego powodu w rehabilitacji psychicznej ociemniaych naley nastawia si na dugotrwa i systematyczn prac. 2. Rehabilitacja psychiczna wymaga indywidualnego traktowania poszczeglnych ociemniaych, uwzgldniajcego aktualny stan psychiczny i fizyczny inwalidy, a take zrnicowania sposobw oddziaywania na poszczeglne grupy inwalidw wzroku. Najintensywniejszego, a zarazem bardzo precyzyjnego i taktownego oddziaywania wymagaj nowo ociemniali, zwaszcza ci, ktrzy utracili wzrok w sposb nagy. Z uwagi na to, e trafiaj oni do Zakadu na og w stanie szoku psychicznego i przeycia zwizane ze lepot s bardzo ywe, wymagaj oni obok pracy psychoterapeutycznej rwnie pomocy i opieki w znaczeniu oglnym. S to bowiem osoby, ktre czuj si take bardzo le w sensie fizycznym. Ten stan trzeba wic mie na uwadze w pracy z tymi ociemniaymi. Okres powrotu do rwnowagi psychicznej, do waciwych reakcji emocjonalnych i

zachowa jest bardzo dugi. Z tego powodu okres rehabilitacji 107 psychicznej nowo ociemniaych trwa najduej spord wszystkich grup inwalidw wzroku. Duo atwiejsz grup stanowi dawno ociemniali, ktrzy w pewnym stopniu pogodzili si ze lepot i przyzwyczaili si do swojej sytuacji yciowej. Caa trudno polega na tym, e jest to na og bierne pogodzenie si z kalectwem. Dlatego wikszo dawno ociemniaych charakteryzuje si 'biern postaw wobec rehabilitacji i z tego powodu wymaga intensywnej pracy caego zespou rehabilitacyjnego nad ich uaktywnieniem. Stosunkowo najatwiej pracuje si z inwalidami szcztkowo widzcymi, zwaszcza z tymi, ktrych resztki wzrokowe maj charakter ustabilizowany. W ich rehabilitacji problemy psychologiczne nie wystpuj zbyt ostro, dlatego atwo osigaj oni postpy w adaptacji do nowej sytuacji, jaka powstaa w zwizku z kalectwem. W zasadzie dla nich okres 3-miesicznej rehabilitacji psychicznej jest wystarczajcy. Nie dotyczy to jednak szcztkowo widzcych, u ktrych nastpuje stopniowe pogarszanie si wzroku, zmierzajce do zupenej lepoty. Tych inwalidw wzroku trzeba traktowa jako potencjalnych kandydatw na cakowicie ociemniaych i liczy si ze wszystkimi skutkami, jakie niesie ze sob cakowita utrata zdolnoci widzenia. Szcztkowo widzcy, zwaszcza z ustabilizowanymi resztkami, mog by bardzo poyteczni w Zakadzie. Z uwagi na to, e znajduj si oni w korzystniejszej sytuacji, powinni si troszczy o stwarzanie waciwej atmosfery w Zakadzie sprzyjajcej rehabilitacji psychicznej, pomaga ociemniaym mniej zaradnym i mniej aktywnym, a take przekonywa swoim postpowaniem i zachowaniem o koniecznoci pracy nad sob. To oddziaywanie szcztkowo widzcych na pozostaych musi by jednak kierowane i kontrolowane przez psychologa czy innych czonkw personelu zakadowego. 3. Nastpne uwagi dotycz metod bada psychologicznych, zwaszcza TZNO. Test ten okaza si metod bardzo przydatn do badania osb dotknitych lepot. Traktowa go jednak trzeba jako metod suc okrelonemu celowi, a mianowicie - badaniu okrelonych postaw, ktrych znajomo potrzebna jest psychologowi do przeprowadzenia w sposb skuteczny i waciwy rehabilitacji psychicznej. Nie mona natomiast stosowa tego testu (przy tym zestawie trzonw) do badania osobowoci ociemniaych w ogle. Niewtpliwie metoda ta wymaga dalszego sprawdzenia przez nastpne badania, ewentualnego skorygowania niektrych hase, zwaszcza dotyczcych postawy wo>bec rodziny czy nawet rozszerzenia trzonw. Nasze prby badania t metod naley oceni pozytywnie, do czego nas upowaniaj osignite wyniki pozwalajce wyciga odpowiednie wnioski diagnostyczne. Test ten mona uwaa za jedn z nielicznych metod specjalnie opracowanych dla inwalidw wzroku. Sposb obliczania wynikw i oparcie diagnozy psychologicznej na systemie wskanikw liczbowych naley uzna za suszny, gdy ustalenie poszczeglnych wskanikw odbywa si na podstawie szczegowej analizy jakociowej uzyskanego materiau. Ustalona rozpito wskanikw, okrelajcych poszczeglne postawy, nie jest ostateczna i moe ulec korekcie, jeeli dalsze badania psychologiczne uzasadni tego rodzaju posunicie. Nasze badania wykazay, e ustalone wskaniki mwi o nasileniu poszczeglnych postaw i mog suy za podstaw do wycigania odpowiednich wnioskw diagnostycznych. T metod obliczania wynikw

uwaamy za stosunkowo atw i prost oraz moliw do stosowania w sposb jednoznaczny przez wszystkich psychologw posugujcych si TZNO. 4. W naszej pracy staralimy si stosowa rne metody i formy psychoterapii, jednake nie wykorzystalimy wszystkich moliwoci, jakimi dysponuje dzisiaj psychologia kliniczna. Psychoterapia znajduje coraz szersze zastosowanie 108 i przy bardzo rnych odchyleniach od normy. Dlatego te przed psychologami pracujcymi z ociemniaymi stoj due moliwoci w tym zakresie. W naszej praktyce w Zakadzie nie wyczerpalimy wszystkich moliwoci z uwagi na to, e bya to pierwsza tego rodzaju placwka w kraju, w ktrej wiele rzeczy traktowalimy w sposb eksperymentalny i rozwojowy. Uwaamy jednak, e przedstawione metody i formy psychoterapii mona z powodzeniem stosowa w rehabilitacji psychicznej ociemniaych. Trzeba jednak podkreli, e w naszej pracy w niedostatecznym stopniu zostaa wykorzystana i pocztkowo niedoceniona warto psychoterapeutyczna rnych form odpoczynku czynnego np. zaj rozrywkowych). Program zaj rehabilitacyjnych w naszym Zakadzie by bardzo szeroki i przeadowany, dlatego mao czasu pozostawao na wycieczki, wyjcia do teatru, na koncerty itd. Tego rodzaju zajcia wprowadzay ociemniaych poza mury Zakadu i wprowadzay ich w wiat ludzi widzcych. Rehabilitacja prowadzona wycznie w samym budynku zakadowym jest tylko czciowa. Najlepiej ksztatuj si postawy ociemniaych w zetkniciu si z konkretn rzeczywistoci, w (ktrej bd y i pracowa. Wychodzc z zaoenia, e czowieka ociemniaego trzeba przywrci spoeczestwu - naley wprowadzi go w to spoeczestwo i przeama pewne bariery, ktre odgradzaj inwalidw wzroku i ludzi widzcych. Trzeba zlikwidowa u ociemniaych wstyd z powodu swego kalectwa i bdne poczucie odrbnoci, a na ich miejsce wprowadzi poczucie swobody i nieskrpowania. Do metod psychoterapeutycznych, ktre mona by wprowadzi do rehabilitacji psychicznej ociemniaych, a ktrych w naszym Zakadzie nie stosowalimy, naley w pierwszym rzdzie trening autogenny. "Istot tej metody jest osignicie zdolnoci wpywania na te czynniki ustroju, ktre zazwyczaj przebiegaj bez udziau naszego sensoirium" (2). Trening autogenny mona by stosowa w celu osignicia wypoczynku fizycznego i psychicznego oraz uspokojenia wewntrznego - zagodzenia tragicznych przey, zwaszcza u nowo ociemniaych. Poza tym Zakady, ktre dysponuj odpowiednimi warunkami, mogyby wyprbowa metod psychodramatu J. L. Morano, wedug ktrej pacjenci, w naszym przypadku ociemniali, braliby udzia w przedstawieniach teatralnych odtwarzajc odpowiednie role. Ze sposobu interpretacji tych rl psychoterapeuta mgby wnioskowa o postawach ociemniaych, a poza tym samo zaangaowanie si w rol moe mie pewien wpyw psychoterapeutyczny zbliony do psy-chokatharsis (2). 5. W kocu podkreli trzeba konieczno stworzenia ociemniaym odpowiednich warunkw yciowych i zawodowych po rehabilitacji, aby jej wyniki nie zostay zmarnowane. Zapewnienie bowiem dobrych warunkw socjalno--bytowych, waciwych stosunkw w rodowisku rodzinnym i pozarodzinnym, a take skierowanie do pracy zaspokajajcej ambicje zawodowe - przynosi ociemniaym pene zadowolenie i rado z ycia.

Specjalny problem, ktry w tym przypadku powinien by brany pod uwag to profilaktyka i leczenie ewentualnych schorze somatycznych, ktre negatywnie wpywaj na stan psychiczny ociemniaych. Tabela 23 WSKANIKI Z POCZTKOWYCH Zestawienie Lp Badani I. Akceptacja lepoty II. Postawa wobec rehabilitacji III. Postawa wobec siebie jako inwalidy

Wskanik Rnica Wskanik Rnica Wskanik Rnica

B-I B-II B-I B-II B-I B-II

1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 LJ-M-II +10 +14 +4 +10 +10 +8 +8 -

2 KN-K-II +10 +13 +3 +10

+10 +8 +8 -

3 KH-K-II +10 +14 +4 +10 +10 - ' ++5 ++8 +3

4 WN-M-I +10 +12 +2 +9 +10 +1 +8

+8 -

5 DT-M-I +10 +12 +2 +9 +10 +1 +7 +8 +1

6 UK-K-II +10 +14 +4 +9 +10 +1 ++4 +7 +3

CK-K-II +9 +9 +10 +10 +7 +7 -

8 OJ-K-I +8 +7 -1 +8 +7 -1 +6 +6 -

9 CJ-M1-! +8 +8

+8 +8 +7 +8 +1

10 ' CZ-M-II +8 +11 +3 +9 +10 +1 +8 +8 -

11 KJ-K-II +8 +9 +1 +8 +9 +1

-- 5 -- 7 +2

12 NK-K-II +7 +6 -1 +9 +7 _ o +6 +6 -

13 MG-M-II +7 +8 +1 +7 +8 +1 +5 +7 +2

14 KJ-M-I +6 +11 +5 +8 +10 +2 +6 +8 +2

15 MG-M-II +7 +9 +2 +8 +9 +1 2/3 +6 +4

16 MJ-K-II +7

+10 +3 +7 +9 +2 ++2/3 +6 +4

17 MJ-K-II +5 +8 +3 +6 +8 +2 ++2/3 +5 +3

18 MB-K-I +5 +10 +5 +6

+10 +4 2/2 +6 +4

19 F-K-I +5 +8 +3 +6 +8 +2 1/5 +8 +7

20 KW-K-n +5 +9 +4 +6 +10 +4 2/3 +7

+5

21 GW-K-II +4 +9 +5 +6 +9 +3 2/3 +6 +4

22 DP-K-I +4 +8 +4 +6 +10 +4 3/2 +8 +5

23

WJ-K-I +4 +7 +3 +6 +7 +1 2/3 +6 +4

24 TA-M-II +3 +9 +6 +5 +8 +3 ++3/+1 ++S/+2 -

25 SS-M-I +3 +6 +3

+3 +6 +3 +5 +6 +1

26 WS-K-I +3 +10 +7 +5 +10 + 5 0/6 +6 +6

27 KC-K-I +2 +2 +2 +2 -

1/3 2/3 +1

28 SH-M-II +2 +8 +6 +4 +8 +4 1/2 +6 +5

29 PT-K-I +2 + +4 +6 +10 +4 2/3 +7 +5

30 SG-K-II +2 +10 +8 +6 +10 +4 2/3 +8 +6

31 KJ-M-I +1 +6 +5 +6 +9 +3 3/2 +7 +4

32 GM-K-I +1

+1 +3 +3 -1/3 -2/2 -

33 OJ-M-I +1 +8 +7 +5 +9 +4 -2/3 +6 +4

34 LR-H-I +1 +2 +1 +4 +5

+1 -1/1 +3 +2

35 KF-K-II +1 +4 +3 +4 +6 +2 1/2 2/4 +1

36 MJ-M-II 0 +9 +9 +5 +10 +5 +4 +8

+4

37 OA-M-I 0 +4 +4 +4 +6 +2 +3 +7 +4

38 LD-M-I 0 +5 +5 +4 +7 +3 +3 +7 +4

39 WI-K-II

0 +3 +3 +4 +6 +2 0/3 2/3 +2

40 WK-M-I 0 +7 +7 +6 +9 +3 2/3 +7 +5

41 MH-K-I -1 +4 +5

+4 +6 +2 -1/2 +5 +4

110 I KOCOWYCH BADA zbiorcze IV. Postawa wobec rodowiska rodzinnego V. Postawa wobec widzcych VI. Czynniki wpywajce hamujco na proces rehabilitacji psychicznej Wskanik Rnica Wskanik Rnica B-I B-II Rnica B-I B-II B-I B-II

1 2 3

1 2 3 1 2 3 +4 +4 -H +4 _ g - S i +5 +4 -1 +4 +4 -S -S +4 +4 +4 -

+4 -S -S 0 0 -1-3 +4 +1 -S -S +1 +1 +4 +4 B, P, P -B +4 +4 -H +4 +S +S

-S _ g -4 -4 0 +4 +4 R, M -R -2 0 +2 +4 +4 PM PM 0 ___ O - 3 +3 -H -S -S M, -S -S

+1 . __ g -S -3 -4 __ 1 0 +4 +4 R _ s -R +3 +4 +1 +3 +4 +1 + S -S +4 +4 -H +4 S -S

-S -s 0 0 0 +3 +3 B _ g -B -4 -4 0 +4 +4 PM PM 0 0 +2 +4 +2 .+S -S -S

B, CH CH, NZ B, +NZ -4 -3 +1 +3 +4 +1 R R -4 -3 +1 0 +4 +4 R R +4 +4 +3 +4 +1 P, CH -S

-S

-S -S

-S -S

-S

CH -P -4 -4 - 4 +3 +7 B, R, M, R -B, -M -4 +3 +7 -2 +1 +3 PM PM -- -! +5 -N -1 - 4 +3 +7 PM, R +S S +S

-S

-S

-S -S

PM, R +1 -H +3 +3 -H +1 PM, M PM -M -4 -4 -4 - 4 PM, R PM, R S +2 +4 +2 -H -H B -S S

-S

-S -S

-S +S

-S

-B +1 + 3 +2 0 -H -H B. P -B -4 -4 -4 +3 +7 B, P, PM, R -S PM, R -B, -P +3 +4 +1 -4 -4 B B -S -S -S P -S -S

- ' -3 -4 -1 -2 +3 +5 B, R R -B +4 +4 0 +4 +4 B _ 5 -B -4 -4 -4 +4 +8 B, R R -B +S -S S -S -S -S

-4 -4 -4 -4 PM, R PM, R -H +4 +2 +4 +2 B, P, K B, K -P 0 +3 +3 +3 +4 -S -S +S -S S " +S +S

+3 +4 +1 -3 -4 __ j B, P B, P -4 -4 -3 -4 -1 B,PM,CH,R,+S B, CH - PM, -R +3 +5 +2 +3 +4 +1 B, P, PM B -P, - PM +4 S +S -S +S +S +S

+4 0 -H -N B B S +3 +5 +2 +3 +4 +1 B, P P, NZ -B, +NZ -5 -4 -1 -4 -4 B, CH CH -B +4 +S +S +S +S +S -S

+5 +1 +3 +3 P _ g -P +5 +4 -1 -4 -4 B, P B, P 1 -111 -S -S -S

I II III

1 2 1 2

3 1 2 1 2 g | 3

42 2J-M-I -1 +8 +9 +5 +8 +3 2/2 +8 +6

43 NM-M-II -1 +5 +6 +4 +7 +3

+3 +6 +3

44' CK-K-I -1 +5 +6 +4 +8 +4 1/2 +5 +4

45 SJ-M-I -2 +7 +9 +5 +8 +3 ++4 +6 +2

46 KJ-M-II -2 +4 +6 +4 +9 +5 2/2 +8 +6

47 2Z-K-I -2 -3 -1 +2 +3 +1 0/3 1/3 +1

48 DM-M--I __ O

+2 +5 +3 +5 +2 ++4 ++6 +1

49 SH-K-II -3 -3 +4 +4 ++2/1 3/2 +2

50 SR-N-I -3 0 +3 +2 +4

+2 1/3 3/2 +2

51 SM-K-I -3 +1 +4 +3 +5 +2 +2 +5 +3

52 PF-M-II -3 0 +3 +1 +3 +2 1/2 2/3

+1

53 DW-M-II -4 +1 +5 +3 +6 +3 0/2 3/2 +3

54 NZ-K-II -4 +3 +7 +2 +5 +3 -2/1 +4 +2

55 SH-K-I

-t - 4 +2 +3 +1 1/2 2/3 +1

56 S-M-I -5 +1 +6 +3 +6 +3 0/2 +5 +5

57 BM-K-II -5 +2 +7

+2 +5 +3 0/2 3/2 +3

58 SR-K-I -5 -5 +2 +2 0/2 1/2 +1

59 IZ-M-I -6 -8 -2 +4 +3 -1 -1/2

-1/1 -

60 KB-K-I -6 -3 +3 +2 +4 +2 -0/2 -1/3 -

61 SS-K-I -6 +2 +8 +2 +7 +5 -0/2 +6 +6

62 UZ-M-I -7 -6 +1 0 +3 +3 0/1 +2 +2

63 MM-M-I -8 -8 +2 +2 +2 +2 -

64 JW-K-I -9 -2

+7 +2 +5 +3 0/2 +5 +5

65 GE-K-H -9 +1 +10 +1 +6 +5 1/0 +7 +6

66 BE-M-I -9 -4 +5 +1 +4

+3 0/3 +3 +3

67 SM-M-I -10 -11 -1 +2 +1 -1 -0/1 +2 +2

68 TF-M-I -10 -10 0 +2 +2 0/1 1/1 +1

Razem +57 +305 +248 +327 +469 +142 +169 +340 +171

rednia +<w +5 +3,7 -4,8 +6,8 +2,0 +2,5 +5,0 +2,5

Objanienia: B-I - badania pocztkowe B-II - badania kocowe W kolumnie "Badani": pierwsze 2 litery oznaczaj inicjay badanego, nastpna litera: K = kobieta; M = mczyzna cyfry rzymskie: I - cakowicie ociemniali, II -

szcztkowo widzcy. IV V 1 2 3 1 2 3 1 3 +2 +4 +2 +3 +4 +1 P, PM P - PM +3 +4 +1 +3 +4 +1 M -S -S -S -S 2 j VI

-M +1 +4 +3 -4 +3 +7 B, P -S -S

B, P, +3 +5 +2 +4 +4 P, K K -P 0 +4 +4 0 +4 +4 -S NZ

+S -S S

-S

+NZ +3 +4 +1 -4 -4 B, P P -B +4 +4 +3 +4 +1 PM, CH, K -S PM, K - CH -2 -2 +3 +4 +1 -S -S -S +S +S

0 +3 +3 +3 +4 +1 -S -S -2 0 +2 -2 +3 +5 B, P, CH, R B, P - CH, -R -4 -4 -4 -4 B, B, R R -S -S S +S -S

0 +3 +3 -2 0 +2 B, K -B +3 +4 +1 +3 +4 +1 + S + S -1 0 +1 +3 +4 +1 CH CH +3 -S -S K -S -S

+5 +2 -2 0 +2 B B, -4 -4 -4 -4 B, R B, NZ -R, +NZ -4 -4 -3 -4 -1 PM, CH, R -S PM, Ch, R, -S - +3 -S -S -S -S

+4 +1 +3 +4 +1 Ch Ch +1 +2 +1 -4 +3 +7 P, M, P, NZ M, -1 0 +1 _ __ rt +1 +3 Ch, P Ch, P - iP 0 0 +S +S +NZ -S -S -S -S

-4 ^4 B, P B, P +4 +4 0 +2 +2 B, P, K P, K -B +1 +1 -4 +4 +3 B, P -S -S -S -S -S -S

B, P +5 +5

+3 +4 +8 -S -S -4 -4 0 +3 +1 P, PM, CH +S P, Ch - PM -4 -*4 +3 +3 Ch Ch -i -4 - 4 +S +S -S S

-^ -4 B, P, PM P, PM -B +20 f +TOJ + 12 +141 +129 B = 30 B= 14 B = -16 +0,3 +1,0 J-0,7 +M +2JO +13 P = 17 P = 12 P=- 5 +50 -S -S

PM = 15 PM=11 PM = - 4

Ch = 10 Ch= 9

Ch = - 1

K= K= K=

4 4 0

M= M=

4 1

M = - 3

R = 16 R = ll R=- 5

+S = 21 + S = 12 _j_g -___ L

- S = 47 -S = 56 - S= + 9

NZ= NZ=

0 5

NZ= + 5 8 Rehabilitacja psychiczna ociemniaych 113 PIMIENNICTWO 1. Bauman M. K.: A. Manua of Norms for Tests Used in Counseling Blind Persons. New York 1958. 2. Bilikiewicz T.: Psychoterapia w praktyce oglnolekarskiej, PZWL, Warszawa 1964. 3. Bindt J.: A Handbook for Blind. New York 1952. 4. Carroll T. J.: Blindness. Boston-Toronto 1961. 5. Cholden L: A Psychiatrist Works with Blindness. New York 1958. 6. Cwynar St.: Wstp do psychoterapii. PZWL, Warszawa 1959. 7. Dbrowski A.: Orientacja i poruszanie si niewidomych w przestrzeni. Wyd. PZN, Warszawa 1964. 8. Dolaski W.: Czy istnieje "zmys przeszkd" u niewidomych. PWN, Warszawa 1954. 9. Dolaski W.: Sprawa niewidomych na Zachodzie i u nas. Wyd. PZN, Warszawa 1959. 10. Dolaski W.: Uwagi o rehabilitacji niewidomych. Szkoa Specjalna, nr 2, 1964 r. 11. Doroszewska J.: Zagadnienie adaptacji w wietle pedagogiki specjalnej. Szkoa Specjalna nr 4, 1962 r. 12. Dziedzic J.: Sprawno i ochrona wzroku u niewidomych na zajciach wychowania fizycznego. Szkoa Specjalna, nr 4, 1963 r. 13. Dziedzic J,: Wychowanie fizyczne niewidomych, PZWS, Warszawa 1960. 14. Finestone S.: Social Casewerk and Blindness. New York 1960. 15. Goldstein H.: The Demography and Causes of Blindness. New York 1968. 16. Grdecka E.: Spoeczna i zawodowa rehabilitacja niewidomych. Warszawa 1958. Biblioteka PZN (maszynopis). 17. Grdecka E.: Sytuacja niewidomych w zakresie rehabilitacji na podstawie danych cyfrowych w r. 1958/59. Wyd. PZN, Warszawa 1960. 18. Grzegorzewska M.: Psychologia niewidomych. Warszawa 1930. * 19. Grzegorzewska M.: Zagadnienie znaczenia budzenia i wzmagania dynamizmu adaptacyjnego jednostki w procesie jej rewalidacji. Szkoa Specjalna, nr l, 1963 r. 20. Grzegorzewska M.: Wybr pism. PWN, Warszawa 1964. 21. Henr/ P.: L'adaptation des deficients visuels a la vie sociale et professionelle. Pa-ris 1957. 22. Hulek A.: Podstawy rehabilitacji inwalidw. PZWL, Warszawa 1961. 23. Hulek A.: Technika w subie zawodowej rehabilitacji inwalidw. PZWL, Warszawa 1960. 24. Jezierska E.: Obserwacje nad rozwojem ghichociemnej Krystyny Hryszkiewicz. PWN, Warszawa 1963. 25. Keitlen T.: Poegnanie z lkiem. PZWL, Warszawa 1964. 26. Korzeniowski L.: Zarys psychiatrii. PZWL, Warszawa 1965.

27. Kowalenko B. J.; Wozwraszczenie oslepszich k trudowej izni. Moskwa. 1946. 28. Kretschmer E.: Psychologia lekarska, Warszawa 1958. 29. Langerhaus C., Redkey H.: Adjustment Centers for the Blind. New York 1951. 30. opatto S.: Niewidomi w Polsce. Wyd. PZN, Warszawa 1959. 31. Majewski T.: Czynnoci ycia codziennego u niewidomych. Warszawa 1962, Biblioteka PZN (maszynopis). 32. Majewski T.: Psychiczne i spoeczne skutki utraty wzroku. Zdrowie Psychiczne, nr 3/4, 1966 r. 33. Michalak M.: Zmiany W systemie rehabilitacji niewidomych w Polsce. Szkoa Specjalna, nr 4, 1962 r. 114 ' | 34. Nasze ycie i praca. Wyd. PZN, Warszawa. 35. Nowacki T.: Zarys psychologii. PWSZ, Warszawa 1961. 36. Niewidomi w Polsce Ludowej. Wyd. PZN, Warszawa 1955. 37. Oczkowska M.: Sytuacja niewidomej kobiety, Muszyna 1958. Biblioteka PZN (maszynopis). 38. Poznajcie nas lepiej. Wyd. PZN, Warszawa. 39. Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidw pod red. A. Hulka i H. Larko-wej, PZWL, Warszawa 1961. 40. Problemy socjalne w rehabilitacji inwalidw pod red. A. Hulka. PZWL, Warszawa 1962. 41. Pruski B.: Koncepcje programowe rehabilitacji zawodowej niewidomych realizowane przez Orodek, ZB. ZSI. Biuletyn, nr 3, 1964 r. 42. Raskin N.: Yocational Counseling of Blind Students. New York 1955. 43. Ritter C h. G.: Badania techniczne a utrata wzroku. Nowy Jork 1956 (tumaczenie w Bibliotece PZN). 44. Ritter Ch. G.: Hobbies of Blind Adults. New York 1953. 45. Rostkowski L.: Zapobieganie chorobom oczu. PZWL, Warszawa 1958. 46. Rusalem H.: Rehabilitation of the Blind. U. S. A. Illinois 1952. 47. Sachs J. M., Levy S.: The Sentence Completion Test w pracy zbiorowej Projective Psychology. New York 1951. 48. Schoeiiler M.: Der Blinde im Leben des Yolkes, Leipzig - Jena 1956. 49. Schumann H. J.: Traume der Blinden. Basel - New York 1959. 50. Skowska Z.: Eksperymentalna rewalidacja niewidomych amputantw bez rk. Szkoa Specjalna, nr 3, 1962 r. 51. Skowska Z.: Kompensacja zmysu wzroku u ludzi ociemniaych. Szkoa Specjalna, nr 3, 1963 r. 52. Skowska Z.: Przeycia ociemniaych zwizane z utrat wzroku. Szkoa Specjalna, nr 4/5, 1960 r. 53. Skrzypczak K.: Rola okulisty w opiece nad wychowankami Zakadu Dzieci Niewidomych. Szkoa Specjalna, nr 3, 1964 r. 54. Sprawa niewidomych w Polsce. Warszawa, Wyd. COT - PZN. Zeszyty I - VI. 55. Sprawozdania z dziaalnoci Polskiego Zwizku Niewidomych za lata 1963-1966. 56. Sprawozdanie z pobytu w Szwecji, NRF i Anglii w dniach 31. V. -16. VII. 1961 r. ob. M. Michalaka i A. Dbrowskiego pracownikw PZN. 57. Swierow W. S.: O niekotorych osobiennostiach trudowogo ustrojstwa inwalidw so sabym i ostaocznym zreniem. Leningrad 1955.

58. Swierow W. S.: Orientacja niewidomych w przestrzeni. PZWS, Warszawa 1957. 59. Swierow W. S.: Tiflotiechnika. Moskwa 1960. 60. Szuinan S.: Powane i pogodne zagadnienia afirmacji ycia. Katowice 1947. 61. Tyfcorowska K..- Problemy wspczesnej psychologii. Warszawa 1954. 62. Walczak A.: Problemy ycia rodzinnego niewidomych. Maszynopis w Bibliotece PZN. 63. Wallen R.: Psychologia kliniczna, PWN. Warszawa 1964. 64. \Viight B. A.: Psychologiczne aspekty inwalidztwa fizycznego Warszawa 1965. 65. Zemis St.: Co nas, niewidomych, bardzo deprymuje. Szkoa Specjalna nr l, rok 1964. 66. Zemis St.: Niewidomi a mae i due dzieci. Szkoa Specjalna, nr l, 1963 r. 67. Zemis St.: Poznanie lodzi przez ociemniaego. Szkoa Specjalna, nr 2, 1964 r. 68. Zemis St.: Rola wrae kinestetycznych w yciu niewidomych. Szkoa Specjalna nr 4, 1962 r. 69. Zemis St.: Z problematyki potrzeb niewidomych. Szkoa Specjalna, nr l, 1961 r. 70. Zemis St.: Zmiany w psychice ludzi ociemniaych. Szkoa Specjalna, nr 4/5, 1960 r.