Autor: doc. dr hab.

Tomasz Budnikowski

Jak mierzy stopie wykorzystania siy roboczej?

wiatowy

kryzys

gospodarczy,

ktry

rozpocz

si

na

amerykaskich rynkach finansowych, po paru miesicach pocign za sob dawno nie notowany spadek produkcji czemu towarzyszy niemale powszechnie obserwowane zmniejszenie zatrudnienia. To za musiao pocign za sob pogorszenie sytuacji na rynkach pracy. Na przeomie roku niemale wszystkie kraje rozwinite zanotoway wzrost bezrobocia. Nie inaczej jest w Niemczech. Po gwatownym wzrocie liczby osb, ktre wbrew swej woli pozbawione byy moliwoci legalnego zarobkowania z czym mielimy do czynienia po zjednoczeniu pastw niemieckich sytuacja ulega daleko idcej poprawie. O ile jeszcze w 2006 roku bezrobocie ksztatowao si na poziomie 4,2 miliona to dwa lata pniej spado a o milion1. W marcu br. jednak liczb osb pozostajcych bez

Nr 14 /2009
150409
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna

pracy szacowano na ponad 3,5 mln2. Przydatno wielkoci bezwzgldnych dla oceny zjawisk i procesw ekonomicznych jest jednak ograniczona. Posugiwanie si nimi pozwala bez wtpienia na przeledzenie dynamiki zjawiska. Celowe jest jednak wprowadzenie kategorii pozwalajcej odnosi liczb osb pozostajcych bez pracy do oglnej liczny ludnoci, populacji w wieku produkcyjnym czy te do innej wielkoci. Najbardziej przydatnym wskanikiem stosowanym przez wiele pastw jest stopa bezrobocia.
1

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Harmonised Unemployment Rates , www: oecd.org.stattisticsdata z dnia 02.04.2009. 2 Arbeitsagentur.Prognosen sind perdu, iwd 14/2009, s. 3. 3 M. Rengers, Das international vereinbarte Labour Force Konzept, Wirtschaft und Statistik 12/ 2004, s. 1371.

Bdem byoby jednak ograniczenie si jedynie do analizy ksztatowania si tej wielkoci przy ocenie stopnia wykorzystania potencjau siy roboczej. W tym kontekcie naley podkreli, e systematyczne badania nad bezrobociem, jako wielkoci, a potem take struktur bray swj impuls wanie z tego drugiego - spoecznego - podejcia do problematyki pracy. Byo to istotne dla okrelenia rozmiarw niezbdnej pomocy spoecznej dla osb pozbawionych pracy. Metodologia w zakresie szeroko pojtych bada nad rynkiem pracy staa si od pocztku jednym z istotniejszych zada powstaej w 1919 roku Midzynarodowej Organizacji Pracy (International Labour Organization ILO) z siedzib w Genewie. Cztery lata pniej obradowaa po raz pierwszy midzynarodowa konferencja statystykw pracy. Zadaniem tego gremium spotykajcego si do dzi niemale w regularnych czteroletnich odstpach byo min. opracowanie standardw obowizujcych pastwa czonkowskie ILO. Jednym z pierwszych wyzwa staa si metodologia obliczania wielkoci bezrobocia. Kolejne konferencje statystykw pracy pozwalay na wypracowanie coraz doskonalszych metod pomiaru najwaniejszych elementw rynku pracy. Zaowocowao to wypracowaniem podstawowej dla przyszoci tej statystyki kategorii znanej jako koncepcja siy roboczej (Labour - Force Concept). Decyzj konferencji z 1947 roku lega ona u podstaw metodologii w due j mierze obowizujcej do dzi j tak - po wprowadzeniu kolejnych zmian do kategorii - ludno aktywna zawodowa to osoby, ktre po przekroczeniu pewnej granicy jako wsptworzcy poda siy roboczej przyczyniaj si do wytwarzania produktu spoecznego i w tym sensie wykazuj aktywno ekonomiczn3. Labour-Force-Concept wprowadza wyrane rozrnienie midzy takimi kategoriami jak: pracujcy (Employed, Erwerbsttige) bezrobotni (Unemployed, Erwerbslosen) nieaktywni zawodowo (Population not currently active, out of labour force, Nichterwerbspersonen ). Dwie pierwsze kategorie cznie tworz grup aktywnych zawodowo (labour force, Erwerbspersonen). Moliwie precyzyjne

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

okrelenie wielkoci wszystkich tych kategorii jest niezwykle wane tak dla uchwycenia dynamiki procesw zachodzcych na rynku pracy jak i dla wiarygodnoci porwna midzynarodowych. Zwizki zachodzce midzy tymi wielkociami maj istotne znaczenie dla oceny stopnia i sposobu wykorzystania siy roboczej. Podstawow, najczciej wykorzystywanym wskanikiem jest np. stopa bezrobocia. Jest to wyraony procento wo iloraz liczby bezrobotnych do populacji aktywnych zawodowo, a wic grupy obejmujcej tak pracujcych jak i bezrobotnych. Wydarzenia ostatnich miesicy pocigny za sob nie tylko wzrost liczby osb pozostajcych bez pracy. Zwikszeniu ulega stopa bezrobocia. I tak w Niemczech w marcu 2009 wskanik ten ksztatowa si na 7,1 % w zachodnich krajach federacji i wynis a 14,2 % na wschodzie 4 Pracujcy to osoby, po przekroczeniu okrelonego wieku, ktre w cigu okrelonego krtkiego czasu np. dnia lub tygodnia mona zaliczy do jednej z dwch kategorii: Osoby odbywajce ksztacenie zawodowe, w czasie ktrego cz nauk ze zdobywaniem praktyki w zawodzie podobnie jak onierze zaliczane s do pierwszej z tych kategorii. Do drugiej za grupy przynale pomagajcy czonkowie rodzin osb pracujcych na wasny rachunek. Do zaliczenia do kategorii pracujcych wystarczy aby osoba bya zatrudniona w wymiarze przynajmniej jednej godziny w tygodniu. Zgodnie z t koncepcj do grona bezrobotnych zalicza si osoby speniajce jednoczenie trzy warunki: pozostajce bez pracy tzn. ani nie otrzymujce wynagrodzenia za prac ani nie pracujce na wasny rachunek, gotowe do podjcia w danym okresie bd pracy najemnej lub dziaalnoci na wasny rachunek, aktywnie poszukujce pracy. Do grona nieaktywnych zawodowo zalicza si osoby, ktre w danym, krtkim czasie nie mog by zaliczone ani do pracujcych ani bezrobotnych. Ich "pasywno" wynika z czterech najwaniejszych przyczyn: obowizku szkolnego czy kon tynuowania nauki na uczelni wyszej,
4

Arbeitsagentur, op.cit., s. 3.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

prowadzenia gospodarstwa domowego, emerytury lub zaawansowanego wieku, innych okolicznoci uniemoliwiajcych podejmowanie dziaalnoci zawodowej np. niezdolno do pracy. Podsumowujc te uwagi odnonie do generalnych wskaza

kierunkowych obowizujcych w statystyce pracy, dla uniknicia ewentualnych nieporozumie warto wyranie podkreli, e wrd osb niepracujcych naley wyranie wyrni dwie grupy. Pierwsz stanowi bezrobotni, a wic ci, ktrzy wyraaj gotowo do podjcia pracy, ale jej nie znajduj. Dzieje si tak wic wbrew ich woli. Inaczej zgoa wyglda sytuacja ludzi nieaktywnych zawodowo. Z rnych bowiem przyczyn wyczyli si oni z aktywnoci zawodowej lub te zadecydoway o tym siy wysze jak np. choroba. Analiza danych statystycznych pokazuje na do znaczne rnice w stopniu wykorzystania potencjau siy roboczej. Z drugiej za strony istnieje do znaczne rnice w rozmiarach tzw. ukrytego bezrobocia. I tak w 2007 r. rednia stopa bezrobocia w 27 krajach Unii Europejskiej ksztatowaa si na poziomie 6 %, a nieaktywnych zawodowo 30 % z czego 12% nie podejmowao aktywnoci zawodowej ze wzgldu na chorob czy inwalidztwo. Stanowio to 3,5 % populacji w wieku produkcyjnym. Na uwag zasuguje tutaj fakt, e w wikszoci pastw starej Unii poziom aktywnoci zawodowej jest stosunkowo wysoki. W wielu krajach przekracza on 70 %. Wskanik ten dla Niemiec w 2007 roku ksztatowa si na poziomie 69,4 %5. Tradycyjnie jest on najwyszy w krajach gdzie notuje si wysok aktywno zawodow kobiet. Do takich za nale kraje skandynawskie czy Holandia. Ograniczajc si do OECD mona zauway, e na drugim niejako biegunie plasuj si w tej klasyfikacji kraje gdzie dominuje tradycyjny model rodziny implikujcy stosunkowo ograniczon aktywno zawodow kobiet. I tak we Woszech aktywno zawodowa ksztatuje si na poziomie 58,4 %, Polski 54,5 % , a Turcji 45,9 %6.

R. Konte-Seidl, Erfassung von Arbeitslosigkeit im internationalen Vergleich. Notwendige Anpassung oder unzulssige Tricks ?, IAB-Kurzbericht 4/2009, s. 6. 6 OECD Factbook 2008, Economic,Environmenttal and Social Statistics, Paris 2008, s. 127.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

Na szczegln uwag zasuguj w tym kontekcie bardzo due rozbienoci w odsetku osb, ktre swj brak aktywnoci zawodowej uzasadniaj chorob lub inwalidztwem. O ile w takich krajach jak: Dania, Holandia, Polska czy Szwecja osoby nieaktywne zawodowo stosunkowo czciej zaliczy mona z wikszym do "trwale niezdolnych zaliczaj si do do pracy", to kategorii w Niemczech czy Woszech osoby o porwnywalnym stanie zdrowotnym prawdopodobiestwem bezrobotnych. Szczeglnie rzuca si w oczy "chorowito" polskiego spoeczestwa. O ile bowiem w przedziale wiekowym 15 - 64 lata odsetek mczyzn, ktrzy brak aktywnoci zawodowej uzasadniali chorob lub kalectwem wynis w 2007 roku w Niemczech 1,8 %, we Woszech 2,5% a w Holandii 4,7 %, to w naszym kraju ksztatowa si na poziomie 8,0 %. Jeszcze wyraniej rnice te uwidaczniaj si w przedziale wiekowym 50 64 lata. W tej grupie odsetek mczyzn nie mogcych podj pracy zawodowej ze wzgldw zdrowotnych ksztatowa si na poziomie 4,5 % w Niemczech, 5,8 % we Woszech, 12,4 % w Danii i a 30 % w Polsce 7.

R. Konte-Seidl, op.cit. s. 7.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

NOWOCI WYDAWCZNICZE INSTYTUTU ZACHODNIEGO: M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009 , Pozna 2009; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Pozna 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Pozna 2008; M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Pozna 2008.

Nr 14 / 2008
INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl