Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z.

WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 12/2009 11032009

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Biuletyn Instytutu Zachodniego

Autor: prof. dr hab. Jadwiga Kiwerska

10. rocznica przystpienia Polski do NATO

Proces wchodzenia Polski, Czech i Wgier do NATO by jedn z najwaniejszych kampanii dyplomatycznych, politycznych i spoecznych, jakie przeylimy w ostatnim dwudziestoleciu. Dzisiaj ju niewielu pamita, jak duo wysiku woya Polska dyplomacja, aby osignd cel, ktry oznacza objcie polski stref bezpieczeostwa i obrony. Nie by to proces atwy, wszak mino blisko 9 lat od momentu, gdy z Warszawy popyny pierwsze wyrane sygnay o naszym pragnieniu przystpienia do Sojuszu, do chwili, gdy 12 marca 1999 r. wreszcie znalelimy si w NATO. Warto przypomnied, e inicjatorami tych dziaao byli wysocy urzdnicy rzdu Jana Olszewskiego. Sam rzd Olszewskiego susznie oceniany jest dzisiaj kiepsko, ale to m.in. wczesny wiceminister obrony narodowej Radosaw Sikorski puka do drzwi NATO w Brukseli. Wobec projektu przystpienia Polski do NATO powsta swoisty konsens wrd si politycznych, obejmujcy take postkomunistw. Niewtpliwie dlatego determinacja kolejnych polskich rzdw bya tak dua. Mona byo zatem skoncentrowad si na realizacji gwnego celu, a nie tracid siy na przekonywaniu krytykw i sceptykw. Wag tego szerokiego poparcia dla realizowanych przez wadze polskie celw polityki zagranicznej doceniamy szczeglnie dzisiaj, kiedy rzd musi tarmosid si o rne sprawy z innym orodkiem politycznym. Kolejny, niezwykle wany aspekt sprawy, to podejcie do kwestii otwarcia NATO na Wschd ze strony administracji Stanw Zjednoczonych. Tego rwnie powszechnie nie pamita si (vide wywiad Aleksandra Kwaniewskiego dla Gazety Wyborczej), ale pocztkowo Amerykanie byli zdecydowanie przeciwko. Dotyczy to zwaszcza administracji Williama J. Clintona, ktra tak naprawd stana przed ju wyranie okrelonymi aspiracjami paostw z Europy rodkowo-Wschodniej. Mona

ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 12/2009 11032009

jasno okrelid czynniki, ktre spowodoway, e przez pierwsze lata urzdowania Billa Clintona nasze aspiracje do NATO byy - moe nie ignorowane - ale odsuwane. Wrd tych przyczyn najwaniejszym by wzgld na interes rosyjski. Naley to z ca moc podkreslid, gdy silny by wwczas wrd najbliszych wsppracownikw prezydenta Clintona trend zawarcia z Rosj czego na ksztat strategicznego partnerstwa. Koncepcj tak forsowa bliski doradca pr ezydenta i jego przyjaciel jeszcze z czasw studenckich Strobe Talbott (pniej zastpca sekretarza stanu, a obecnie szef sprzyjajcego demokratom Brookings Institution, niektrzy pracownicy tej placwki zostali ju powoani przez prezydenta Baracka Obam na wysokie stanowiska w dyplomacji, m.in. I. H. Daalder jako ambasador USA przy NATO). S. Talbott uchodzi w krgach waszyngtooskich za rusofila i takie te oceny tego polityka istniay w Warszawie. To on niewtpliwie przez pewien czas wrcz hamowa lub zaleca powstrzymanie si z jasnymi deklaracjami o otwarciu NATO na Wschd (przyzna to w swoich wspomnieniach po latach). Taka sytuacja miaa miejsce np. w padzierniku 1993 r., gdy to pod wpywem Talbotta sekretarz stanu Warren Christopher zrezygnowa z przedstawienia kryteriw i etapw rozszerzenia NATO. Talbott by szczeglnie zainteresowany tym, aby nie irytowad Rosji, ktrej jak powszechnie wiadomo - stosunek do ewentualnego wejcia dawnych paostw komunistycznych do Sojuszu by zdecydowanie negatywny. Gwne paostwa czonkowskie NATO miay okazj dowiedzied si o tym z pamitnego listu, jaki Borys Jelcyn do nich skierowa we wrzeniu 1993 r. Administracja Clintona biorc pod uwag przede wszystkim zastrzeenia, wrcz sprzeciw Rosji - prbowaa do pewnego momentu w sposb kunktatorski potraktowad oczekiwania paostw z Europy rodkowo-Wschodniej. Z drugiej jednak strony istniaa w krgach zblionych do administracji grupa politykw i ekspertw (Z. Brzezioski, D. Fried, Ch. Gati, S. Flanagan, take H. Kissinger i n.), ktra stworzya swego rodzaju lobby na rzecz otwarcia Sojuszu na nowych czonkw. Pniej, gdy t grup wspar byy ambasador USA w Niemczech Richard Holbrooke (pod koniec 1994 r. obj stanowisko zastpcy sekretarza stanu), szanse na rozszerzenie Paktu niezmiernie wzrosy. Warto pamitad o tych i wielu jeszcze innych postaciach z amerykaoskiego establishmentu politycznego, gdy sprawdziy si one jako propolskie lobby w Waszyngtonie. Jednak dopiero pod koniec 1994 r. w Biaym Domu zacza ksztatowad si bardziej konkretna, a zarazem perspektywiczna wizja polityki w sprawie rozszerzenia NATO. Wynikao to z generalnej zmiany stanowiska Waszyngtonu wobec Europy:
ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 12/2009 11032009

wzrostu

zainteresowania

utrzymaniem

cisych

zwizkw

kontynentem

i zachowaniem przywdczej roli Ameryki. Ale tak naprawd przekroczeniem point of no return w kwestii rozszerzenia NATO bya deklaracja Clintona, zoona w trakcie kampanii wyborczej jesieni 1996 r. Now it is time to take the next historic step forward - powiedzia wwczas Clinton dodajc, e bdzie dy do tego, aby niektre paostwa z Europy rodkowo-Wschodniej zostay przyjte do Sojuszu nie pniej ni w 1999 r. Byoby niewybaczalnym bdem, gdyby przy tej okazji pomind fakt zmiany stanowiska samego Talbotta. Wpyw na to trudny do przecenienia mia wiceminister spraw zagranicznych Jerzy Komioski, ktry goszczc Talbotta w Warszawie, w dod szczeglnym ambiente przekona go, e rozszerzenie Sojuszu jest w amerykaoskim interesie i nie powinno byd traktowane jako akt wrogi wobec Rosji. Z J. Komioskim, pniejszym ambasadorem Polski w USA czy si kolejny aspekt sprawy. Zaangaowanie, determinacja i brawurowod polskiej ofensywy dyplomatycznej, prowadzonej przez rne orodki i na rnych etapach skomplikowanego procesu rozszerzania Sojuszu, a zwaszcza w czasie batalii w Kongresie o ratyfikacj Protokow Akcesyjnych, wymagaj specjalnego podkrelenia. Doskonale znamy zaangaowanie Jana Nowaka-Jezioraoskiego, aktywnod Polonii w Ameryce (pisanie listw do senatorw), wsparcie rnych znanych postaci waszyngtooskiej elity politycznej. Mniej mwiono natomiast o przygotowanym przez Ambasad RP pod wodza J. Komioskiego precyzyjnym planie dziaania, ktrego celem byo tworzenie dla ratyfikacji sprzyjaj cej atmosfery. Byo to szczeglnie wane, jeli wemiemy pod uwag fakt, e na gruncie amerykaoskim w owym kluczowym okresie batalii o ratyfikacj Protokow Akcesyjnych dziaaa niezwykle liczna, wpywowa, o duym potencjale intelektualnym i z silnym zapleczem finansowym, grupa przeciwnikw rozszerzenia NATO. Dla nich punktem odniesienia bya Rosja i jej negatywne stanowisko wobec przyjcia nowych paostw do Sojuszu. Wrd przeciwnikw by m.in. George Kennan, a take New York Times. Z tych i innych dziaao oraz wydarzeo zwizanych z procesem przyjmowania Polski, Czech i Wgier do NATO nasuwa si wiele wnioskw. Dotycz one m.in. koniecznoci prowadzenia bardzo aktywnej, wielostronnej i zrnicowanej kampanii dyplomatycznej, jeli chce si zrealizowad cele polskiej polityki zagranicznej. Warunkiem sine qua non staje si pozyskiwania i budowania silnego na miar rzecz jasna moliwoci lobby, wspierajcego polski punkt widzenia i dziaajcego
ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 12/2009 11032009

w naszym interesie staje si. Nie mona liczyd tylko na susznod swoich postulatw, trzeba dla nich zyskiwad poparcie. Wnioski dotycz take amerykaoskiej polityki zagranicznej, w ktrej Rosja graa i grad bdzie rol wyjtkow. Obserwujc pierwsze tygodnie urzdowania nowego prezydenta pomijajc szczegln sytuacj zwizan z bezprecedensowym kryzysem gospodarczym nasuwa si analogia z pierwszym okresem prezydentury Clintona. Rosja powraca jako wany czynnik do amerykaoskiej strategii, czemu ani dziwid si, ani zaprzeczyd nie mona. W amerykaoskich kalkulacj ach politycznych Rosja ma do odegrania wan rol (Iran, Afganistan itd.). W sytuacji zaamania gospodarczego oraz trudnoci finansowych Amerykanie jeszcze silniej bd koncentrowad si na dyplomacji jako mniej kosztownej formie rozwizywania problemw ni uywanie opcji siowej (w jaki sposb zreszt zdewaulowanej w okresie Georgea W. Busha). Biorc pod uwag takie podejcie, Rosja odgrywa dla nowej administracji znaczc rol. Nie naley jednak podejrzewad waszyngtoosk administracj o naiwnod czy zudzenie w podejciu do Moskwy, nawet biorc pod uwag znane z niedawnej przeszoci silne, prorosyjskie lobby. Nie mona jednak wykluczyd, e priorytet rosyjski bdzie bra zbyt czsto gr nad innymi amerykaoskimi zobowizaniami. Nazwisko Clinton ju kiedy pojawio si w kontekcie budowania strategicznego partnerstwa z Rosj. Warto myled zawczasu o tym, aby dobrze odnaled si w tej nowej sytuacji i ugrad swoje. Jeli Polska moe odegrad wan rol w ksztatujcym si nowym ukadzie relacji Stanw Zjednoczonych z Rosj, ale te sojusznikami z NATO, to naley uczulid na jeden aspekt - aby na otarzu zblienia z Rosj (wanego i potrzebnego dla porzdku midzynarodowego) nie powicid Sojuszu lub relacji z sojusznikami. Raczej starad si utrzymad (odbudowad) to poczucie solidarnoci, wzajemnej lojalnoci i niezbdnoci, ktre spajao NATO i byo gwarancj znaczenia Sojuszu. Warto te zaoyd, e umacnianie wizi w ramach organizacji, tworzenie nowego uzasadnienia dla jej istnienia, krelenie nowych celw nie bdzie raczej odbywad si w opozycji do Rosji, najwyej w jej cieniu. Polska jako czonek z dziesicioletnim ju dowiadczeniem NATO -wskim musi aktywnie uczestniczyd w tym procesie umacniania tej organizacji. To jest wyjtkowa okazja. Pakt Pnocnoatlantycki znalaz si bowiem w punkcie poszukiwao, i to w wielu aspektach. Kady gos, kady dobry pomys, kade skuteczne rozwizanie i trafne zarysowanie celw mog pomc tworzeniu nowej, jake potrzebnej strategii dla NATO. Suc rwnoczenie umoc nieniu pozycji Polski,
ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 12/2009 11032009

nie tylko w NATO, ale rwnie na arenie midzynarodowej i w relacjach z USA. Stoi przed nami zatem nowe wane zadanie dyplomatyczne i polityczne.

Instytut Zachodni jest jednostk naukowo-badawcz. Dziaa nieprzerwanie od 1944 r. Organem zaoycielskim Instytutu jest Minister Spraw Zagranicznych RP. Czaspisma Instytutu Zachodniego: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik und vergleichende Studien Siedlisko Biuletyn Instytutu Zachodniego Nowoci wydawcznicze Instytutu Zachodniego: lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Poznao 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Poznao 2008; M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Poznao 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Poznao 2008; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Poznao 2008; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009, Poznao 2009.

ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl