Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z.

WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 9/2008 15122008

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Biuletyn Instytutu Zachodniego

Autor: dr Joanna Dobrowolska-Polak

Przeciwdziaanie i karanie zbrodni ludobjstwa dziedzictwo Rafaa Lemkina

9 grudnia 2008 r. przypada 60. rocznica przyjcia przez Zgromadzenie Oglne ONZ Konwencji o przeciwdziaaniu i zapobieganiu zbrodni ludobjstwa (Konwencji przeciw ludobjstwu). Dokument ten jest podstaw, na ktrej zbudowano midzynarodowy system reagowania i karania sprawcw masowych atakw na ludnod cywiln. Autorem konwencji jest polski yd Rafa Lemkin. Ten wybitny prawnik

bezporednio odczu konsekwencje praktyki ludobjstwa. Zmuszony do ucieczki z okupowanej Polski dotar do Stanw Zjednoczonych. Po zakooczeniu II wojny wiatowej powrci do Europy w poszukiwaniu rodziny. Spord jej piddziesiciu czonkw udao mu si jednak odnaled jedynie cztery osoby. Trauma wojny zmienia prawnika w aktywist walczcego o midzynarodowe potpienie zbrodni ludobjstwa i stworzenie midzynarodowego mechanizmu chronicego ludzi zagroonych t zbrodni. Celem poczynao R. Lemkina stao si rozpowszechnienie przekonania o niepodwaalnej koniecznoci reagowania na ataki zagraajce przetrwaniu caych grup ludzi. Rafa Lemkin stworzy termin ludobjstwo. W opublikowanej w 1944 r. monografii Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation. Analysis of Government: proposals for Redress (Carnegie Endowment for International Peace, Washington, DC 1944) poczy greckie sowo genos rasa, lud i acioskie occidere zabijad, zniszczyd w jedno genocidum (ang. genocide, franc. gnocide, niem.
1

Monografia ta, naleca do kanonu dokumentw z zakresu prawa midzynarodowego, nie doczekaa si tumaczenia na jzyk polski. ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 9/2008 15122008

Genozid)2. Za ludobjstwo uzna niszczenie najistotniejszych elementw ycia: biologicznego, fizycznego, religijnego i moralnego grup politycznych, spoecznych, kulturowych, gospodarczych, narodowych, etnicznych, rasowych i religijnych. Lemkinowska definicja ludobjstwa zostaa jednak ograniczona ju podczas pracy nad tekstem Konwencji o przeciwdziaaniu i zapobieganiu zbrodni ludobjstwa3. W definicji obawiajc si weta Zwizku Radzieckiego i paostw zalenych od ZSRR dokonano korekty, ograniczajc termin ludobjstwo do eksterminacji jedynie niektrych z proponowanych przez R. Lemkina grup. Zdefiniowano ludobjstwo jako czyn dokonany w zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich . Tym sposobem m.in. wywoanie wielkiego godu na Ukrainie (Hoodomor), w ktrym zginy 3 miliony ludzi w myl konwencji nie stanowio ludobjstwa. Mimo tego przyjcie konwencji mona uznad za olbrzymi przeom. Paostwa uznay, e ludobjstwo jest zbrodni w obliczu prawa midzynarodowego, sprzeczn z duchem i celami Narodw Zjednoczonych i potpion przez wiat cywilizowany; () we wszystkich okresach historycznych ludobjstwo wyrzdzio ludzkoci wielkie straty; () midzynarodowa wsppraca jest konieczna dla uwolnienia ludzkoci od tej ohydnej klski5. Zgodnie z liter konwencji za ludobjstwo uznano ataki na czonkw okrelonych w powyszej definicji grup polegajce na: zabjstwie czonkw, wywoywaniu powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego, rozmylnym tworzeniu takich warunkw ycia, ktre wywouj wyniszczenie fizyczne, stosowaniu rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin oraz przymusowe odbieranie dzieci. W 1992 r. Zgromadzenie Oglne NZ zaliczyo do praktyk ludobjstwa take polityk czyszczenia etnicznego . Polega ona na systematycznej eliminacji okrelonych grup (etnicznych, narodowych, religijnych) z danego terytorium i przejawiajcej si poprzez: dorane i masowe egzekucje, rozpowszechnione oraz systematycznie dokonywane gwaty, tortury i zaginicia; stosowanie walki godem, blokowanie dostpu pomocy humanitarnej; arbitralne uwizienia, internowanie i przetrzymywanie ludnoci cywilnej w obozach
6 4

W 1933 r. na V Konferencji Midzynarodowego Biura ds. Unifikacji Prawa Karnego R. Lemkin zaproponowa przyjcie terminw: barbarzyostwo (na okrelenie przeladowania grup religijnych, spoecznych i rasowych) oraz wandalizm (celowe niszczenie dbr kultury i sztuki). 3 R. Lemkin pracowa nad ostatecznym tekstem konwencji z Vespasienem Pell z Rumunii i Henrim Donadieu de Vabresem z Francji. 4 Dziennik Ustaw 1952, nr 2, poz. 9, art. II. 5 Preambua, s. 8. 6 Rezolucja Zgromadzenia Oglnego NZ z 18 grudnia 1992 r. UN Doc. A/RES/1992/47/147. ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 9/2008 15122008

i wizieniach w nieludzkich warunkach, bez zapewnienia odpowiednich racji ywnociowych i bez opieki medycznej; bezporednie ataki na ludnod cywiln i obiekty niewojskowe, stosowanie represaliw wobec ludnoci cywilnej, branie zakadnikw, uywanie ludnoci cywilnej jako ywych tarcz chronicych obiekty i transporty wojskowe; ekspulsje i przymusowe przesiedlenia, niszczenie dziedzictwa kulturowego i duchowego, niszczenie budynkw cywilnych, w tym domw mieszkalnych. Konwencja przeciw ludobjstwu wesza w ycie 12 stycznia 1951 r. Pierwszym paostwem, ktre do niej przystpio bya Etiopia. Obecnie jest 140 paostw-stron konwencji . W lad za Konwencj przeciw ludobjstwu przyjto take w dniu 26 listopada 1968 r. Konwencj o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci. Potwierdzono rwnie ochron jednostkowego prawa czowieka do ycia oraz poszanowanie godnoci istoty ludzkiej: w dokumentach oglnych prawa, w tym w Midzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, zaaprobowanym przez Zgromadzenie Oglne ONZ 16 grudnia 1966 r. oraz szczegowych, m.in. w Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania z 10 grudnia 1984 r. Poprzez przyjcie tych dokumentw (w szczeglnoci Konwencji przeciw ludobjstwu) spoecznod midzynarodowa wyrazia zdanie: Nigdy wicej. Jest ono do dzi powtarzane po kadym przypadku ludobjstwa, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkoci i polityki czyszczenia etnicznego. Nigdy wicej brzmiao po: zakooczeniu praktyk ugandyjskiego reimu Oumeza Idi Amin Dada wobec ludnoci Acholi i Lango (1971-1978), czteroletniej eksterminacji prowadzonej przez Czerwonych Khmerw na wasnym narodzie (1975-79), dwierdwiecznym
7

wyniszczaniu przez Indonezj mieszkaocw Timoru Wschodniego (1975-1999), ludobjstwie Tamilw na Sri Lance (1986-1987), eksterminacji broni chemiczn Kurdw w Iraku (1988), wymordowaniu w cztery miesice - jednej pitej ludnoci Rwandy (1994), serbskich zbrodniach w Srebrenicy (1995), dwch wojnach w Czeczenii (1994 i 1999). Nigdy wicej - ignorowane - brzmi dalej: w Tybecie (Chiny), Czeczenii (Rosja), Darfurze (Sudan). Przypadki ludobjstwa, do ktrych doszo po przyjciu Konwencji przeciw ludobjstwu przekonuj, e samo tworzenie dokumentw midzynarodowych jest niewystarczajce. Konieczne jest zdecydowane dziaanie. Jednak jego podjcie jest
7

Polska przystpia do konwencji 14 listopada 1950 r. RFN - 24 listopada 1954 r., Stany Zjednoczone - 28 listopada 1988 r. Stron konwencji nie jest m.in. Japonia.

ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 9/2008 15122008

determinowane nie tylko poprzez normy zawarte w dokumentach, ale take a nawet przede wszystkim poprzez interesy paostw. Paostwa i zalene od nich organizacje midzynarodowe, chod s w stanie skutecznie reagowad na przypadki ludobjstwa, nie zawsze wyraaj wol podjc ia efektywnego dziaania. Preferuj udzielanie pomocy humanitarnej ludziom, ktrzy uszli przed praktykami ludobjstwa (i nale do grup: ludnoci wysiedlonej wewntrznie lub uchodcw), anieli ustanowienie - poprzez naoenie sankcji politycznych, ekonomicznych i militarnych na rzd paostwa (dopuszczajcego si ludobjstwa lub niereagujcego na nie) - ochrony dla potencjalnych dalszych ofiar. Paostwa unikaj wtedy zarzutu bezczynnoci, a jednoczenie nie naraaj na szwank wasnych stosunkw z paostwemsprawc zbrodni lub jego paostwami

sojuszniczymi. Warte zauwaenia jest take, e decyzja o koniecznoci uruchomienia pomocy humanitarnej podejmowana jest zazwyczaj przez wyspecjalizowane agendy rzdowe (np. w RFN przez niezaleny Komitet Koordynacyjny ds. Po mocy Humanitarnej oraz Departament Narodw Zjednoczonych, Praw Czowieka i Pomocy Humanitarnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych), ktre bior pod uwag kwantyfikowalne kryteria: liczb zgonw, skal niedoywienia, jakod wody pitnej, zagszczenie ludnoci. Decyzji o naoeniu sankcji: politycznych, ekonomicznych i militarnych jest uznaniowa. Na pomoc humanitarn dla ofiar konfliktu w Darfurze, toczonego od 2004 r., w latach 2004-2006 przekazano cznie 3,9 miliarda dolarw. Urzd Komisji Europejskiej ds. Humanitarnych (European Commission Humanitarian Office - ECHO) w latach 2004-2006 dotowa pomoc w wysokoci 352,6 miliona dolarw. Dodatkowo Komisja Europejska przekazaa 67,5 mln dolarw, a paostwa czonkowskie Unii Europejskiej dalsze 873 mln dolarw (z tego Wielka Brytania 338,4 mln, Holandia 174,8 mln, Niemcy 85 mln, Szwecja 84,5 mln, Polska 60 tys. dolarw) . W tym samym czasie - od pocztku 2004 do pocztku 2007 r. - mimo e ofiary ludobjstwa liczono ju w setkach tysicy - ministrowie spraw zagranicznych Unii Europejskiej wydali kilkanacie owiadczeo, w ktrych wyrazili swoje powane zaniepokojenie sytuacj w Darfurze, ale decyzj o naoeniu sankcji ekonomicznych na rzd sudaoski podjli dopiero w 2007 r. W tym samym roku paostwa Unii Europejskiej
8

zdecydoway o objciu ochron uchodcw z Darfuru (na obszarach okalajcych ogarnity konfliktem region) i uruchomieniu operacji pokojowej w Czadzie i Republice rodkowoafrykaoskiej - EUFOR TCHAD/RCA. Nadrzdnym celem EUFOR
8

The Global Humanitarian Database, www.reliefweb.int/fts (destination country: Sudan, emergency years: 2004, 2005, 2006).

ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 9/2008 15122008

ustanowiono zapewnienie bezpieczeostwa na obszarze obu ww. paostw przed zewntrznymi atakami zbrojnymi (zadania misji UE zostay okrelone w rezolucji nr 1778 Rady Bezpieczeostwa ONZ z 25 wrzenia 2007 r.). Siy unijne ochraniaj uchodcw, pracownikw organizacji humanitarnych oraz personel misji ONZ w Czadzie i Republice rodkowoafrykaoskiej (United Nations Mission in the Central African Republic and Chad MINURCAT). Wspomagaj te czadyjskie wojsko oraz wspln misj ONZ i Unii Afrykaoskiej w Darfur ze (African Union/United Nations Hybrid Operation in Darfur - UNAMID). Ta ostatnia misja rwnie odzwierciedla powolnod dziaania spoecznoci midzynarodowej. Misja ONZ i UA UNAMID zostaa uruchomiona dopiero 31 lipca 2007 r., po podpisaniu umowy pokojowej (Darfur Peace Agreement). Mimo e Rada Bezpieczeostwa ONZ autoryzowaa jej rozpoczcie na podstawie VII rozdziau Karty Narodw Zjednoczonych,
9

regulujcego

uruchamianie zbrojnych interwencji humanitarnych , decyzja ta bya podjta zdecydowanie za pno. W efekcie operacj UNAMID w Darfurze - na obszarze, na ktrym doszo do ludobjstwa - rozpoczto oficjalnie 31 grudnia 2007 r., niemal cztery lata po rozpoczciu ludobjstwa. Spoecznoci midzynarodowej, w okresie od zakooczenia zimnej wojny, udao si odpowiednio szybko zareagowad jedynie w jednym przypadku ludobjstwa - w 1999 r. na Timorze Wschodnim. Po referendum wygranym przez zwolennikw niepodlegoci, ktre przeprowadzono 30 sierpnia 1999 r., indonezyjskie wojsko i milicja (Indonezja okupowaa Timor Wschodni od 1975 r.) rozpoczo akcj odwetow na ludnoci cywilnej. Siy pokojowe UNAMET (United Nations Mission in East Timor) rozmieszczone na Timorze w celu organizacji wyborw, skadajce si gwnie z cywilw, zostay zmuszone do szybkiej ewakuacji. Reakcja spoecznoci midzynarodowej bya wielopaszczyznowa. Dziaaniom ONZ towarzyszyo wsparcie paostw i organizacji midzynarodowych. Na Indonezj spady groby naoenia sankcji: Stany Zjednoczone zagroziy przerwaniem wsppracy militarnej; grob USA powielia Nowa Zelandia; Unia Europejska zagrozia wprowadzeniem embargo na dostawy broni; Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy, ktre

Na mocy rozdziau VII Rada Bezpieczeostwa ONZ jest wadna autoryzowad akcj w celu przywrcenia pokoju oraz bezpieczeostwa interwencj zbrojn. Jej uruchomienie nie wymaga zgody paostwa, na ktrego terytorium ma ona byd przeprowadzona. Odrnia to interwencj od operacji pokojowej uruchamianej za zgod paostwa goszczcego. Przez cay okres zimnej wojny Rada, ktrej stae paostwa czonkowskie obawiay si naruszenia status quo, nie uruchomia interwencji wobec paostw dopuszczajcych si zbrodni ludobjstwa. Zacza je autoryzowad dopiero w l. 90. XX wieku. Wtedy te uznaa, e mas owe naruszanie praw czowieka (m.in. zbrodnia ludobjstwa) stanowi wystarczajc podstaw do interwencji i nie jest konieczne wystpienie midzynarodowych reperkusji konfliktu.

ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 9/2008 15122008

w wysokim stopniu kredytoway Indonezj, zagroziy wstrzymaniem przekazywania kolejnych transz pomocy; paostwa zrzeszone w ASEAN ostrzegy o moliwoci naoenia na Indonezj embarga handlowego. Przewodni rol odgrywaa Australia. Rzd australijski zadeklarowa wol przeprowadzenia na Timorze zbrojnej interwencji humanitarnej. Australia nalegaa jednak na zmuszenie Indonezji do wyraenia zgody na rozmieszczenie si midzynarodowych. Rada Bezpieczeostwa otwara rzdowi Indonezji drog do wyraenia takiej zgody poprzez stwierdzenie (5 wrzenia), e przemoc na Timorze Wschodnim wymkna si spod kontroli paostwa. Ostatecznie prezydent Indonezji B. J. Habibie 12 wrzenia zgodzi si na rozmieszczenie si pokojowych, co umoliwio Radzie Bezpieczeostwa podjcie 15 wrzenia decyzji o autoryzowaniu operacji si wielonarodowych INTERFET (International Forces in East Timor) na Timorze Wschodnim. Siy pokojowe przybyy na wysp 20 wrzenia 1999 r. Z okazji szeddziesiciolecia Konwencji przeciw ludobjstwu pozostaje mied nadziej, e w przyszoci spoecznoci midzynarodowej nie zabraknie odpowiedniej woli dziaania, by reakcja na zbrodni ludobjstwa bya zawsze szybka i zdecydowana.

Instytut Zachodni jest jednostk naukowo-badawcz. Dziaa nieprzerwanie od 1944 r. Organem zaoycielskim Instytutu jest Minister Spraw Zagranicznych RP. Czaspisma Instytutu Zachodniego: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik und vergleichende Studien Siedlisko Biuletyn Instytutu Zachodniego Nowoci wydawcznicze Instytutu Zachodniego: lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Poznao 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Poznao 2008; J. Dobrowolska-Polak, Niemiecka polityka dziaao humanitarnych, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 47/2008, Poznao 2008. M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Poznao 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Poznao 2008; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Poznao 2008.

ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl